LITERATURA ZA SPREMANJE ISPITA:

- „Pravosudni sistem“ – studija – Sarajevo 2009. Slađan Ajvaz

- „Subjekti parničnog postupka“ – pravosudna funkcija - Dr. Branko Čalija –

Dr. Sanjin Omanović – Građansko procesno pravo - Univerzitet u Sarajevu –

Pravni fakultet 2000.

- „Organizacija sudova i sistem krivičnog pravosuđa u Bosni i Hercegovini“ –

Hajrija Sijerčić-Čolić – Krivično procesno pravo - Pravni fakultet Univerziteta

u Sarajevu 2008.

- „Subjekti upravnog spora“ – M.Kamarić – I.Festić – Upravno pravo -

Magistrat Sarajevo 2004.

- „Nadležnost i osnovne karakteristike Evropskog suda pravde“ – Zlatko

Stefanović – Pravo Evropske unije - Beograd 2008.

- „Statut Međunarodnog suda pravde“ – Informativni centar Ujedinjenih nacija –

Beograd 1961.

- „Regionalni akti o zaštiti prava čoveka“ – Prava čoveka - zbornik dokumenata

– Beograd 1991.

Dr. Slađan Ajvaz

PRAVOSUDNI SISTEM

Studija

Sarajevo 2009.

SADRŽAJ

Pravosudna funkcija i

pravda ............................................................................................................. 6

Predmet i naziv pravosduni

sistem .................................................................................................... 6

Metod pravosudnog

sistema ............................................................................................................. 7

Istorijski razvoj pravosudnog

sistema .............................................................................................. 8

Sudovi ..........................................................................................................................................

.... 9

Sudska

funkcija ............................................................................................................................... 10

Sudski

sistem ................................................................................................................................... 11

Načela o sudovima i

suđenju .......................................................................................................... 13

Izbor sudija i prestanak sudijske

funkcije ....................................................................................... 19

Organizacija i nadležnost

sudova .................................................................................................... 21

Sudovi na nivou Bosne i

Hercegovine ............................................................................................ 22

Ustavni sud Bosne i

Hercegovine .................................................................................................... 22

Sud Bosne i

Hercegovine ................................................................................................................. 23

Sudovi entiteta: Federacije BiH i Republike

Srpske ........................................................................ 25

Sudska vlast u

Federaciji ................................................................................................................ 25

Ustavni sud Federacije

BiH............................................................................................................. 26

Vrhovni sud Federacije

BiH............................................................................................................. 27

KantonalsudoviFederacije BiH...................................................................................................

27

OpštinskisudoviFederacijeBiH.....................................................................................................

28

Unutrašnjaorganizacija kantonalnih i opštinskih sudova FederacijeBiH......................................

29

SudskavlastuRepublici Srpskoj ....................................................................................................

30

UstavnisudRepublikeSrpske ........................................................................................................

30

VrhovnisudRepublikeSrpske .......................................................................................................

32

OkružnisudoviRepublike Srpske ..................................................................................................

33

OsnovnisudoviRepublike Srpske .................................................................................................

33

Javnotužilaštvo .............................................................................................................................

. 35

Organizacijainadležnost tužilaštava .............................................................................................

36

TužilaštvoBiH ..............................................................................................................................

. 37

TužilaštvoFederacije

BiH .............................................................................................................. 38

Kantonalno

Tužilaštvo .................................................................................................................... 39

Tužilaštvo Republike

Srpske .......................................................................................................... 40

Okružna tužilaštva u Republici Srpskoj .......................................................................................

41

Advokatura ...................................................................................................................................

42

Javno

pravobranilaštvo ................................................................................................................. 44

Ombudsman .................................................................................................................................

. 45

Međunarodne pravosudne

institucije ............................................................................................ 48

Arbitraža, Međunarodni sud pravde i Međunarodni sud za pravo

mora ....................................... 49

Sudovi u okviru međunarodnog krivičnog

pravosuđa ................................................................... 53

Stalni međunarodni krivični

sud .................................................................................................... 55

Međunarodni sudovi formirani od regionalnih

organizacija ......................................................... 57

Pravosudni sistem i kažnjavanje za kršenje ljudskih

prava ........................................................... 66

PRAVOSUDNA FUNKCIJA I PRAVDA

Pravosudne funkcije ne bi bilo bez pravde. „Pravda je cilj vlade i ona je to uvijek bila,

i uvijek će biti tražena dok ne bude dobijena, ili dok nije izgubljena sloboda u tom traženju“

(FEDERALIST, Hamilton, Jeferson i Džej). Da bi pravdu mogli ostvariti moraju da postoje

mehanizmi i instrumenti i institucije koje obezbjeđuju ostvarivanje pravde, i utvrđivanje šta je

pravda, odnosno šta je pravo. Platon pravdu vidi kao osnovni zadatak ostvarenja države. On u

spisu „Državi“ u posebnom dijelu o pravednom razlaže funkciju države i kaže da država treba

da obezbjedi pravdu. Vlada treba da bude takva da obezbjedi građanima da postanu „valjani

ljudi“, a to samo mogu ostvariti u državi u kojoj se obezbjeđuje ostvarenje pravde. Aristotel u

svojoj koncepciji pravde razlikuje korektivnu od distributivne pravde. Distributivna pravda je

pravda koja jednako raspoređuje dobra između pripadnika društva, dok korektivna pravda je

pravda koja pruža adekvatnu kompenzaciju oštećenoj strani. Distributivna pravda se tiče

jednake raspodjele dok korektivna pravda ispravlja nepravde. Ako neki ugovor poremeti

ravnotežu tu mehanizam pravde treba da obezbjedi da se ta ravnoteža uspostavi.

Savremena pravna misao polazi od pozicije da pravo treba da obraća pažnju na ono

„što je posljedica kršenja prava i tretira ljude kao prethodno jednake, kada jedan krši pravo a

drugi trpi od toga, ili kada je jedan počinio a drugi pretprio štetu“ (Huntington Cairns) Jasno

je da je pravda prvenstveni cilj moderne vladavine i u osnovi se sastoji od dvije stvari

„osiguranja da su sva lica stavljena u položaj da dobiju ono na šta su ovlaštena prema pravu,

kao i osiguranja da niko ne bude oštećen, tj. da trpi štetu“ (Karl Fridrih). Pri tome pravo ne

trebamo shvatiti kao dio pozitivnih zakona legislativne vlasti, već moramo da pravo shvatimo

da ono obuhvata i standarde pravičnosti, razboritosti i u tom smislu sud i sudije moraju uzeti u

obzir te činjenice.

PREDMET I NAZIV PRAVOSUDNI SISTEM

Klasična koncepcija predmeta pravosudni sistem je relativno novijeg datuma, iako je

pravo i institucije preko kojih je pravo ostvarivano staro koliko i društvo. Pravosudni sistem je

daleko širi pojam od sudske funkcije i sistema sudova. Predmet naše discipline su sudovi,

advokatura, javna tužilaštva i druga „pravna zastupništva“. Predmet i sadržaj pravosudnog

sistema sadrži pravila o organizaciji i djelatnosti ovih organa, pa na svojevrstan način i neke

elemente pravila koja se provode u postupku ostvarivanja prava i pravde, pa bi se na neki

način ova disciplina mogla nazvati i sudsko pravo. U nauci je sporno postojanje sudskog

prava kao posebne jedinstvene pravne grane jer sudsko pravo bi obuhvatalo dvije posebne

grane prava, tj. krivičnog odnosno građanskog sudskog postupka. Ako bi samo to bilo

predmet onda bi on trpio prigovor da samo obuhvata djelatnost suda, jer ne bi bilo

organizacije sudstva odnosno sudskog sistema. Krivični odnosno građanski sudski postupak je

predmetom drugih disciplina pravne nauke, ali bez krivičnog i građanskog postupka koji

najvećim dijelom primjenjuje sud, tužilaštva i advokatura ne bi bilo pravosudnog sistema.

Savremena pravna nauka na osnovu analize pravnih sistema i pravnih poredaka razlikuje dva

osnovna pristupa sankcionisanju prvanih normi: prvi, to su pravila gdje država odnosno

društvo ima interes da zaštiti određena društvena dobra i to najdirektnije izražava kroz

sankciju. U ovoj oblasti država preuzima neposredno od strane svojih organa gonjenje i

kažnjavanje počinilaca kažnjivih radnji i to spada u sferu krivičnog prava; u drugoj oblasti, su

povrjeđeni samo privatni interesi (građansko pravni) i zbog toga nastaje spor među

pojedincima u kojem država uzima učešća samo da bi obezbjedila nepristrasnu odluku.

Redovni postupci (krivični, građanski) koji se odvijaju pred sudskim organima spadaju u

predmet pravosudnog sistema odnosno sudskog prava i u širem smislu i oni spadaju u

predmet naše discipline tj. pravosudnog sistema. Na taj način još jednom da ponovimo

predmet naše discipline pored sudova, advokature, javnog tužilaštva i drugih pravnih

zastupništava i pravila o organizaciji i djelatnosti ovih organa spadaju i sudski postupci ali se

o njima više izučava u posebnim pravnim disciplinama.

METOD PRAVOSUDNOG SISTEMA

Metodi koji se koriste u ostvarivanju pravosudnih funkcija, odnosno ostvarivanja sudske

funkcije, jesu od središnjeg značaja u svakom pravno političkom sistemu.

Pravosudna funkcija (sudska, tužilačka, advokatska) je jedna od osnovnih funkcija države.

Postupak rješavanja sporova u svojem najopštijem obliku podrazumjeva da sud u

interpretaciji prava izgrađuje novi pravosudni metod koji podrazumjeva da u primjeni opšte

pravne norme na konkretan slučaj svaki organ iz pravosudnog sistema mora posebno da se

zasniva na principima naučne metode saznanja prava, pri tome imajući u vidu sve forme

realnih metoda, idealnih metoda kao i normativnog metoda zasnovanog na aksiološkim

vrijednostima prava. Pravosudne metode kao sveukupne metode prava posebno trebaju da

dođu do izražaja u postupku primjene prava. Primjenjujući pravo, primjenjivač (sudija,

advokat, tužilac) moraju se rukovoditi kako klasičnim metodama tako i savremenim

metodama koje obrađuju utvrđivanje činjenica, dokaza, pravnih pretpostavki i fikcija, kao i

pravnih silogizama.

Ovo širenje pravosudnih metoda je rezultat civilizovane vladavine prava. Pravosudni metodi

su posebno proširili se u oblasti prikupljanja dokaza i drugih elemenata bitnih za postupke s

obzirom na razvoj nauke u raznim oblastima što u osnovi dovodi do racionalizovanih

postupaka modernog pravosuđa.

ISTORIJSKI RAZVOJ PRAVOSUDNOG SISTEM

Sud je jedna od najstarijih društveno - političkih tvorevina koja štiti osnovne i bitne

interese i vrijednosti jednog određenog društva. Sud se razvija uporedo sa političkim

konstituisanim društvom i služi u političkoj vlasti da konstituiše društvo na pravičnijim

principima. Istorija čovječanstva je usko vezana sa istorijom suda. Nastao dosta davno kao

„savjet građana“ („uvaženi“ i „mudri“) on je rješavao lične i grupne sukobe pa se kao takav

razvio u stalnu instituciju i instrument vladajućeg poretka. Od subjekta koji svoj autoritet

iznalazi u „kolektivnim pretstavkama i interesima“, on postaje dio političke vlasti i državni

organ. Sud u jednoj vrlo bitnoj državnoj i društvenoj funkciji postaje centar koji vlada

„suvereno“ odnosno neograničeno i u ime opštih interesa razrješava te probleme.

Od pojave suda pa do danas sud je u osnovi funkcionisao kao dualistička ustanova.

Mada je sud društveno-politička ustanova on je i organ i podrška poretku; on je zajednički

organ građana ali i spoljne prinude; on obezbjeđuje i štiti slobode i prava čovjeka. Ovaj

dualitet suda da je: i institucija društva i organ političke vlasti daje mu specijalnu poziciju

koja se ogleda da je on onaj koji nastupa kao organ prava i pravde i da u suštini „odmjerava ta

prava i tu pravdu prema društvenoj racionalnosti“. Društvene nauke ovu dimenziju suda nisu

dovoljno analizirale; a pravna nauka se interesovala samo za pravnu funkciju suda koju

„shvata kao formu vršenja vlasti in apstracto“.

O ulozi i poziciji suda pravna i politička nauka reklo bi se imaju dijametralno suprotna

gledišta. Jedni smatraju da je sud posebna vlast koja treba da izrazi i ostvari politiku dok drugi

smatraju da je sud „pored oružanih snaga i organ bezbjednosti“ da je on dio i oblik

„prinudnog aparata vlasti“ koji je njegova suština. Mnogi mislioci su dokazivali da je sud

„izvan i iznad“ političke vlasti i da je društvena institucija za rješavanje sporova koja postoji

među ljudima i vlasti. Na taj način se sud konstituiše kao institucija „za čuvanje i izražavanje

pravde“ (M. Haurion).

Zavisno od istorijskih epoha zavisi i mjesto i uloga suda. Istorija ove institucije nam

govori da je ona bila stub starog režima i u osnovi „nosilac konzervativnih snaga“. Kroz

političku istoriju vidimo da su sve revolucije (počev od Francuske) ponajprije imale negativan

stav prema sudstvu i njegovoj formi pa su revolucionarne promjene, u osnovi, mjenjale

koncept sudstva i njegovu poziciju u okviru političkog režima. Sud je u tim vremenima

korišten kao najpogodnije sredstvo za političke obračune. Evoluirajući kroz istoriju sud je

nastojao da svoju poziciju prilagodi naprednim, demokratskim i humanim težnjama, a za

prava čovjeka.

U savremenoj državi sudstvo je postalo samostalna institucija vlasti i pravnog poretka

bez koga se država ne može zamisliti. Bez obzira na političke oscilacije kroz koje je društvo

prolazilo (pa i sud) sud je izgradio svoju autonomnu poziciju i od organa „poslušne i

podređene ustanove“ postao samostalan organ i organ „treće vlasti“ koji je značajno uticao i

na političke procese u društvu. Mada sud štiti prava građana on u značajnoj mjeri „čuva

državni i politički sistem“ posebno sa pozicijom i ulogom najviših sudskih instanci (Vrhovni i

Ustavni sud). Na taj način je sud „oslonac“ ne samo društvene stabilnosti i kontinuiteta već i

konzervativizma.

SUDOVI

Sudovi kao državni organi vrše sudsku funkciju i u svom radu su nezavisni od

zakonodavne izvršne vlasti. Nastanak sudova u modernom smislu riječi nastaje u novom

vijeku, tačnije rečeno, poslije Francuske revolucije. Do pojave sudova kao posebnih i

nezavisnih državni organa, sudska funkcija je pripadala šefu države i parlamentu. Pošto je to

vrijeme monarhija, monarh je bio glavni akter funkcije suđenja do pred kraj srednjeg vijeka,

istovremeno aktivnosti u oblasti suđenja su obavljali feudalci, crkva i samoupravni sudovi. Sa

razvojem parlamentarne monarhija, a pri kraju srednjeg vijeka parlament je preuzimao

funkcije suđenja, da bi na kraju sva ta funkcija postala funkcija posebnih organa – sudova.

Sudska vlast kao nezavisna vlast činila je osnovu ustavne vladavine. Monteskje je vrlo

precizno naznačio da bez sudske vlasti nema slobode, kao ni bez razdvajanja zakonodavne od

izvršne vlasti. Mnogi pravni pisci su se bavili pitanjem položajem sudske vlasti i njene

nezavisnosti u odnosu na druge dvije. Ti pisci smatraju da se sudskom vlašću moraju baviti

posebni, za tu priliku, formirani organi koji svoje odluke treba da izvršavaju ne prema svojim

željama već prema zakonima. U slučaju da „izvršna vlast udešava sudske odluke prema

svojim željama, ona bi bila neograničeni gospodar države“ ( Harold Laski). Pravda je od

Platoa pa do savremenog doba tumačena kao „primarna ili čak jedina svrha idealne

vladavine“ (Karl Fridrih). Sve moderne države, u osnovi počivaju na pravu, i u njima pravda

dobiva svoju normiranu – zakonodavnu formu. U tim modernim državama pravda počiva na

jednakosti pred zakonom. Raniji koncepti, prije pojave sudova su počivali na suđenju bez

zakona a na vrijendostima koje su ti organi iznalazili u nekim višim vrijednostima.

U savremenom vremenu sudska funkcija suštinski se sastoji u primjenjivanju zakona

na konkretne slučajeve radi rješavanja spora o pravu. Prilikom rješavanja konkretnih

slučajeva sud vodi računa o postojanju zakona odnosno pravu (pisano – nepisano) i na osnovu

toga prava donosi odluke. Sud tumači i primjenjuje pravo u skladu sa opštim pravnim

normama. Presuda nije ništa drugo nego jedna pojedinačna pravna norma koja je donešena na

osnovu opšte pravne norme. Presuda je „konkretno pravilo za sporni slučaj“. Pošto, kako to

kaže Slobodan Jovanović „zakoni propisuju opšta pravila za čitave vrste slučajeva, to svaki

slučaj treba staviti u njegovu vrstu, da bi se moglo odrediti koji se zakon na njega odnosi“.

Taj kompletni posao koji predstavlja kategorisanje posebnih slučajeva jeste sudski posao. Sud

za razliku od zakonodavstva koje ide induktivnim putem konkretni slučaj rješava na

deduktivan način jer na osnovu opšteg pravila rješava konkretan slučaj. Rješavajući konkretni

slučaj isti podvodi „pod već postavljena pravila“ i na taj način rješava spor. Moglo bi se reći

da sud u svom radu nije slobodan već da radi po već propisanim propisima. „Sudska presuda

nalazi se već sadržana u zakonu, sudija ima samo da je izvuče“ (Slobodan Jovanović).

Odluka suda u konkretnom slučaju ima značaj zakonske istine, pa znači da sudovi u

pojedinačnim slučajevima zauzimaju konačni sud i definitivan stav, što znači da je pravo ono

što je utvrdio sud, a pravosnažno presuđena stvar je res iudicata. Opšteprihvaćeni princip o

zabrani ponovnog suđenja o istoj stvari ( ne bis in idem ) istovremeno znači da je sudska

odluka izvršna i sprovodiva i da se može i prinudnim putem izvršiti. Ovakvu sudsku odluku ni

jedna druga vlast ne može dovesti u pitanje, bez nove sudske odluke.

Sudska funkcija u postupku primjene zakona mora da se pridržava nekih načela koji su

temeljni da bi sudska odluka bila zakonita i na zakonu zasnovana. Sud je vezan za pravo, a ta

veza se izražava načelom legaliteta. Ovaj princip, podrazumjeva da sud sudi na osnovu

„ustava, zakona i drugih opštih akata, opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i

potvrđenih međunarodnih ugovora“. Vezanost suda za zakone i njegova podređenost istim

nam veoma precizno govori da sudovi ne mogu suditi samovoljno ili na osnovu naloga

političke vlasti. Izuzetno sudovi u nekim slučajevima koji nisu do kraja vezani pravom i

obuhvataju mogućnosti koje postoje u nekim pravnim sistemima i u nedostatku pravnih

pravila mogu suditi na osnovu prirodnoga prava i principa pravičnosti. Ovi izuzetci ne dovode

u pitanje načelo legaliteta.

Za razliku od evropskih kontinentalnih pravnih sistema, u anglosaksonskim sudovima,

odnosno u anglosaksonskom sistemu postoji princip precedenta. Pošto sudovi i sudska vlast

donosi pojedinačna pravna pravila koja uvijek nastaju na osnovu opštih pravnih pravila u

precedentnom sistemu sudovi mogu da stvaraju presedente kad „nema pravila zakona“.

Precedent u osnovi predstavlja „pravilo postavljeno u prethodnoj odluci, kojeg se sud mora

držati u narednoj odluci iste vrste“. Na takav način donošena sudska odluka obavezuje sud da

postupa po njoj i da se prema njoj ponaša, sve dok se sudska praksa ne bi izmjenila. Ovo

popunjavanje pravnih praznina omogućava usavršavanje i dogradnju pravnog sistema i

obezbjeđuje sigurnost i izvjesnost kontinuiranog ponašanja u rješavanju sličnih slučajeva.

Precedent objektivno pruža sudu mogućnost da bez velikih problema rješavaju sudske

probleme. Moć precedenta je „moć ugažene staze“ (Kardozo). Slično precedentnom sistemu

je i sudska praksa u kontinentalnom pravu jer u njemu viši sud svojom pozicijom utiče na niži

sud jer svojim odlukama, objektivno, u postupku primjene prava interpretira kako će se u

sličnoj situaciji uvijek ponašati.

Spor o pravu je osnova i izvorište sudske funkcije, bez nje ne bi postojala sudska

funkcija koja se razlikuje od svih drugih državnih funkcija. Upravni organi primjenjuju zakon

kao i sud. Prividno izgleda da je to identična pozicija. Suština razlike između uprave i suda je

u tome što „upravna akcija pokriva samo one situacije u kojima nema spora o tome da

potpadaju pod pravila određenog zakona. Čim se pojavi spor o tome, takva situacija kao

sporna, postaje sudska stvar: sud sada treba da odluči da li ona potpada pod pravila odrešenog

zakona ili ne. Zato se kaže da uprava rješava vansporne pravne situacije, a sud one koje su

sporne ili sporove o pravu. „ (Bogoljub Milosavljević). Za razliku od uprave koja ima slobodu

u pokretanju postupaka sud istu nema što znači da nema slobodu inicijative. „Ona se stavlja u

pokret samo kad se javi jedno sporno pitanje o primjenjivanju zakona, - i sva njena sloboda

sastoji se u izvjesnoj slobodi ocjenjivanja pri raspravljanju tog spornog pitanja koje je

pokrenuto bez njene incijative. Sudska vlast stavlja se u pokret samo u onim slučajevima koje

je zakon predvideo; njeno funkcionisanje ne zavisi od njene volje“. (Slobodan Jovanović)

Sudovi rješavajući sporove o pravu koji čine suštinu sudske funkcije dolaze u dvojaku

situaciju. U jednoj varijanti pojavljuju se sporovi između privatnih lica i njihovih prava i

obaveza u građanskim parnicama; a u drugoj su sporovi koji se vode zbog učinjenih krivični

djela. Jedne sporove rješavaju sudovi u grđansko pravnoj parnici, a druge sporove u

krivičnom postupku. Ovo su u pravilu dvije osnovne vrste sporova, ali ima i drugih sporova

pa prema tome i drugih vrsta sudova. Ti drugi sporovi su sporovi o zakonitosti upravnih akata

ali ima : izbornih sporova, trgovinskih, carinskih, prekršajnih, radnih i drugih sporova.

Bez ovih različitih sporova, koji postoje u realnom životu ne bi ni moglo doći do

pokretanja sudskih postupaka. Činjenica da se o nekom pitanju pojavljuje spor podrazumjeva

da najmanje moraju postojati dvije strane: jedna koja tvrdi da je učinjena neka nepravda

(povrijeđeno pravo) i na taj način učinjena nepravda i druga strana koja sve to negira. Taj spor

koji postoji između ove dvije strane se iznosi pred sud. Sud je onaj subjekat koji treba da riješi

spornu situaciju. Inicijativa za pokretanje postupka dolazi od subjekata van suda. Sud

rješavajući konkretno pitanje primjenjuje procesne i materijalne zakone i u datoj situaciji

primjenjuje na određene vrste sporova: krivično sudski postupak, građansko sudski postupak i

drugi.

SUDSKA FUNKCIJA

Kad analiziramo sudsku funkciju i sistem treba da znamo da su oni uži pojmovi od

pravosuđa. U nekim pravnim sistemima sudstvo i pravosuđe su identični pojmovi. Naša

pravna misao već duže vremena prihvata koncepciju da se pod pojmom pravosuđe imaju

smatrati : sudovi, javna tužilaštva, advokatura i druga pravna „zastupništva“. Ustavi entiteta

uređuju najvažnije institucije pravosuđa: sudstvo. Od ostalih institucija pravosuđa preciznu i

do kraja izdiferenciranu poziciju ima javno tužilaštvo. Ono ima ustavni osnov i najodređeniju

funkciju. Ustavi postuliraju i poziciju advokature.

Elementi na osnovu kojih je konstituisana sudska vlast su garant pravnog oblika i

materijalne sadržine sudske funkcije. Na ovaj način konstituisana sudska funkcija obezbjeđuje

pravnu nezavisnost i demokratsku funkciju vlasti u društvenoj zajednici. Sudska funkcija iako

je po svom sadržaju i obliku posebna ona se ne može po sadržini bitno razlikovati od ostalih

odnosa državnih funkcija.

Sudska funkcija kao oblik vlasti je jedina koja je u poziciji „primeni prinude prema

građanima, a naročito ukoliko su u pitanju njihov život, sloboda i lišenost“. O svim ovim

pitanjima smao i jedino meritorno može da odlučuje sud jer nema ni „administrativne i

egzekutivne pravde“. O pitanjima života, slobode i osnovnih prava samo sud može suditi. Ova

„potpunost ili kvazitotalnost sudske funkcije je posljedica i garancija ustavnosti i zakonitosti

kao stvarnih načela“.

SUDSKI SISTEM

Sudska funkcija kao jedan od elemenata političkog sistema ima za cilj da u sebi

objedini sve poslove vezane za primjenu i tumačenje prava na konkretne, pojedinačne

slučajeve (bili iz oblasti krivičnog ili građanskog prava). Sudski sistem je oblik ostvarivanja

sudske funkcije, on ne postoji kao cilj za sebe već je on sredstvo putem koga se ostvaruje

ustavnost i zakonitost jednog društva, odnosno države.

Polazeći od ovih pretpostavki ustav i drugi sistemski zakoni potvrđuju osnovne

principe sudskog sistema. Ovi principi su „u osnovi nepromjenjeni u odnosu na postojeći

sistema sudova, iako ih ne treba shvatiti kao nepromjenjive“. Sudovi kao organ državne vlasti

pretpostavljaju sistem u najužem značenju ovog pojma. U sistemu odnosa postoje razni

stepeni sudskih stupnjeva koji moraju funkcionisati prema određenim pravilima i radi

postizanja određenih ciljeva, što znači da mora da postoji „sistem“. Savremeno društvo a i

država je izgradio podjeljeni sistem sudova: od „opštih“ do „specijalizovanih“ i „vanrednih“.

Ova lepeza vrsta sudova objektivno zahtjeva od države da napravi principe sudskog sistema i

da ti principi budu u funkciji građana.

Sudski sistem se utvrđuje i određuje ustavom. To je princip koji se uvažava u svim

društvima i poštuje. Tako ustavni sistem Bosne i Hercegovine ima razrađen sistem sudske

vlasti kako u Federaciji tako i u Republici Srpskoj i Distriktu Brčko. Osnovu sudskog sistema

u Federaciji čine: Ustavni sud, Vrhovni sud na nivou Federacije, Kantonalni sudovi na nivou

kantona i Opštinski sudovi koji se osnivaju za područje jedne ili više opština. A u Republici

Srpskoj Ustavni sud, Vrhovni sud Republike, Okružni sudovi i Osnovni sudovi. Ustavni

sistem za sada nije izgradio sistem specijalizovanih sudova koji bi ušli u sudski sistem. Ranije

u Bosni i Hercegovini su postojali specijalizovani sudovi kao što su privredni, upravni i vojni

sudovi. Izuzetno pravni sistem ponekad osniva i tzv. specijalne sudove. Ti specijalni sudovi

formiraju se za različite svrhe i sa posebnim postupkom. Oni se nazivaju „prijeki“, „pokretni“

ili „revoucionarni“ sudovi a njihov zadatak je određen aktom kojim se osnivaju i oni imaju

strogo propisano vrijeme svoga djelovanja. I ovi specijalizovani sudovi kada se formiraju i

ako se formiraju moraju uvažavati ustavne principe o radu sudova. I oni ne mogu biti izvan

ustavnog sistema, oni u svakom slučaju trebaju da izraze osnovne ustavne principe i da ovo i

jeste prvi i osnovni princip sudskog sistema.

Drugi princip je da je sudski sistem jedinstven. Ostvarujući svoju sudsku funkciju

sudovi je vrše u jedinstvenom sudskom sistemu, što znači da za sve sudove važi isti osnovni

ustavni principi koji su određeni ustavom. Ovo jedinstvo sudskog sistema je na svojstven

način i organsko. Sudovi su organ društvene zajednice u kojoj se formiraju. Iako se sudovi

formiraju na različitim nivoima vlasti oni nisu neposredni organi ni Federacije ni Republike

Srpske, ni kantona ni opština već su oni organi društvene zajednice, odnosno društva.

Treći princip koji se odnosi na samostalnost sistema podrazumjeva da su sudovi u

obavljanju svojih funkcija samostalan organ. Ova samostalnost sudova kao organa je potvrda

same samostalnosti sudske funkcije. Ni jedan organ vlasti nema nikakvu ni hijerahijsku ni

naredbodavnu vlast a ni kontrolno pravo nad sudovima. Svjetska organizacija Ujedinjenih

nacija je izgradila standarde za nezavisnost sudija koji predstavljaju priznata mjerila na

osnovu kojih međunarodna zajednica određuje nezavisnost sudova. U ovim načelima o

nezavisnosti se „navodi da je dužnost vlade da poštuje i nadgleda nezavisnost sudova, da je

dužnost sudova da neprestano donose odluke i da je dužnost vlade da osigura adekvatna

sredstva kako bi se omogućilo da sudstvo ispravno obavlja svoje funkcije, kao i da ne smije

odugovlačiti predmete“ (M. Simović i M. Mičić). Sud u vršenju svoje društvene funkcije

primjenjujući zakone i ostvarajući druge zadatke štiti vrijednosti određenog konkretnog

društva. U tom smislu treba shvatiti i samostalnost jer drugačije shvatanje samostalnosti van

konteksta određenog konkretnog društva bila bi nestvarna i „u praksi bi se pretvorila u

samovolju“.

Suština odnosa između sudova „otvaraju se u samom sudskom sistemu; u tom okviru

se i obezbjeđuje i organizacija kontrole koja nije administrativna već specifična (instanciona),

kao i ostali vertikalni odnosi između sudova. To je četvrti princip sudskog sistema“ (J.

Đorđević).

Sudski sistem u djelatnosti države kojim se garantuje održavanje i ostvarivanje

pravnog poretka je kreacija državnog uređenja. Zavisno od toga kako je država uređena

(unitarna i federalna) imamo i sudski sistem. Pored saveznog sudstva u federaciji postoji i

samostalno sudstvo federalnih jedinica pa i lokalnih zajednica. Ove specifičnosti u

organizaciji sudstva su izraz različitih koncepcija o federalizmu. U „starim“ federacijama je

labavija veza nego u savremenim „više centralističkim“ federacijama, dok u unitarnim

državama ovih pitanja reklo bi se nema. Pa bi se moglo reći da je peti princip sistema sudstva

federalizam. Sudski sistem u federaciji nije „tipičan“ već je specijalan oblik odnosa federacija

i federalnih jedinica. Pa se i sudski sistem oblikuje prema „strukturi i obliku federalizma“.

Kao posljednji šesti princip sudskog sistema odnosi se na strukturu sistema. To je

„princip viševrsnog redovnog sudstva“ što znači da sudski sistem čine sudovi opšte

nadležnosti i specijalizovani sudovi.

Naglasimo još jednom da se sudovi osnivaju zakonom i da zakon određuje njihovu

nadležnost i organizaciju. Nepotrebno je naglašavati da je utvrđivanje i mjenjanje nadležnosti

isto tako u kompetenciji zakonodavnog organa. Opšti princip da se ustavom i zakonom

potvrđuje nadležnost podrazumjeva i proceduru izmjene nadležnosti.

Ovi principi su u funkciji ostvarivanja jedinstvenog sudskog sistema i čine sredstvo i

garant osnovnog jedinstva ustavnog i pravnog sistema kao cjeline.

NAČELA O SUDOVIMA I SUĐENJU

Sudska vlast kao posebna i nezavisna državna vlast definisana ustavom i zakonima

počiva na određenim principima koji čine suštinu njene uloge, funkcije i položaja. U ustavnim

tekstovima ( Bosne i Hercegovine, Federacije BiH i Republike Srpske kao i Distrikta Brčko )

ovi su principi neposredno formulisani i na osnovu njih se može vidjeti i položaj i struktura

suda i sudova pa na taj način i pravosudnog sistema. Načela su usklađena i bazirana na

standardima međunarodnog prava koji su izražena u dokumentima „Osnovni principi

nezavisnosti sudova“ donošenim od strane Ujedinjenih nacija iz 1985.godine i „Preporuke o

nezavisnosti, efikasnosti i ulozi sudija“ Vijeća Evrope iz 1994.godine.

Osnovni principi se mogu formulisati kao:

- Nezavisnost vršenja sudske funkcije - Ovo načelo je duboko povezano sa ulogom

suda kao samostalnog i nezavisnog organa. Ono je direktno povezano sa pitanjem

samostalnosti sudske funkcije i sudskog sistema. U teoriji, a i u običnom govoru, ne pravi se

razlika između termina „samostalnost“ i „nezavisnost“, ovi termini u nekim jezicima, a i u

praksi, postaju sinonimi. Samostalnost je izraz „za poziciju i oblik; za objektivno stanje i

položaj ustanove i mjesto funkcije. Nezavisnost je izraz akcije, dinamizma, odlučivanja,

institucije ( države, organa, čovjeka )“. (J. Đorđević)

Nezavisnost u sebi nosi dimenziju nezavisnosti prema svima pa i prema sebi, što znači

da sudija „nema drugog autoriteta osim zakona“. Unutar, prema sebi, sudija je svoj „sopstveni

sudija“: on meri i ocenjuje po svojoj savesti, uverenju i znanju. Nezavisnost sudija..... je

„objektivni subjektivitet“.

Ne ulazeći u filozofski, sociološki i psihološki pojam nezavisnosti ustav i zakoni

postuliraju sudsku funkciju kao nezavisnu ne samo od pritisaka sa strane i predrasuda

profesije već nju postuliraju na visini moralne čestitosti i profesionalne etike onoga ko

primjenjuje ustav i zakone. Sudeći sudija i sud mora biti oslobođen svakog subjektivizma ili

arbitrernog „nihilističkog“ ili solipstističkog odlučivanja“. Sudeći sud ostvaruje svoju

funkciju oslobođen od uticaja drugih, ali vezan samo granicama ustava i zakona i drugih

opštih pravnih akata. Ova nezavisnost nije apstraktna ona je vrlo precizna jer je određena

ustavom i zakonima. Nezavisnost sudstva objektivno znači „vezanost“ suda za zakon ali ne na

mehanički i etatistički način. Sudija iako čovjek nije mašina koja sprovodi direktive zakona

mehanički. Sudija kreativno prilazi primjeni prava i stvaranju pojedinačne pravne norme,

odnosno sudske presude i rješenja.

U vršenju svoje funkcije sud je nezavisan u odnosu na druge organe državne vlasti.

„Nezavisnot suda znači da nijedan nosilac druge državne vlasti ne može uticati na vršenje

sudske vlasti, da se ne može mešati u rad suda. Načelo nezavisnosti i legaliteta vršenja sudske

vlasti znači da je sud podveden pod pravo, čime su isključeni arbitrernost i primena razloga

političkog oportuniteta u radu suda. U tom smislu nezavisnost suda nije apsolutna, to je

nezavisnost u okvirima važećeg prava. Sud rešava sudske sporove onako kako je izričito ili

prećutno propisano pravnim normama, a ne na osnovu razloga političkog oportuniteta ili na

osnovu arbitrerno shvaćene pravičnosti“. ( R. Marković )

U cilju ostvarivanja principa nezavisnosti sudske vlasti u Bosni i Hercegovini je

uspostavljeno posebno nezavisno i samostalno tijelo Visoki sudski i tužilački savjet sa

zadatkom da obezbjedi nezavisno, nepristrasno i profesionalno pravosuđe koje ima za cilj: da

„......osigura stručnost i efikasnost sudstva i tužilačke funkcije .....“ sa zadatkom ....“izbora,

imenovanja i razrješenja sudija i tužilaca“. Ovaj novi organ je prevazišao stare načine izbora

imenovanja sudija ( koji su ranije birani od strane najviših predstavničkih tijela ). U

nadležnosti ovog Vijeća spadaju ..... „1. imenovanje sudija svih nivoa sudova u Bosni i

Hercegovini, imenovanje glavnih tužioca i njihovih zamjenika; 2. utvrđivanje prijedloga za

ustavne sudove osim Ustavnog suda BiH; 3. prima pritužbe protiv sudija i tužilaca i vodi

disciplinske postupke; 4. odlučuje o privremenom udaljavanju vršenja dužnosti sudija i

tužilaca; 5. nadzire stručno usavršavanje sudija i tužilaca, 6. određuje minimalni obim

stručnog usavršavanja koji svaki sudija i tužilac mora ostvariti u toku godine; 7. odlučuje o

pitanjima nespojivosti drugih funkcija koje sudije i tužioci obavljaju sa dužnostima sudija i

tužioca“ kao i druga pitanja usko vezana za nadležnost i ovlaštenja ovog organa koja se tiču

koordinacije rada u pravosudnom sistemu Bosne i Hercegovine u cjelini.

- Sudska vlast je posebna državna vlast – U sistemu vlasti zasnovanog na načelu

podjele vlasti sudska vlast je posebna državna vlast i počiva kao i druge državne vlasti na

načelu samostalnosti i nezavisnosti. Suština ovog načela zasniva se na nezavisnosti sudova u

primjenjivanju pravde i oni ne stoje ni pod kakvom vlašću ali sude i rješavaju samo na osnovu

zakona. Nijedna druga državna vlast (zakonodavna i izvršna-upravna) ne može vršiti sudske

poslove. „Sudovi su organi suverenosti“ kako to kaže portugalski ustav, „nadležni da u ime

naroda izriču pravdu“. Suprotno ovom shvatanju sudske vlasti, kao posebne državne vlasti, je

rješenje koje je u ranijem ustavnom sistemu SFRJ shvatao sudsku funkciju kao dio

jedinstvenog sistema klasne vlasti.

- Obaveznost sudskih odluka - Iako sud ne stvara zakon, on svojim odlukama

primjenjujući pravo rješava konkretne slučajeve, a njegove odluke su obavezne za sve.

Odluke suda kao nezavisnog organa (relativna nezavisnost) ne mogu biti predmetom van

sudske kontrole. Preispitivanje sudskih odluka mogu vršiti samo viši sudovi u zakonom

propisanom postupku. Izuzetak od ovog pravila su slučajevi: amnestije i pomilovanja; gdje se

zakonodavni i izvršni organi post festum pojavljuju, pa bi se reklo da se mješaju u sudsku

odluku. U svakom slučaju ova aktivnost zakonodavnih i izvršnih organa vlasti nema direktne

veze sa sudskim postupkom, već je sudski postupak bio uslov bez koga se oni ne bi mogli ni

pojaviti. Oni na taj način izražavaju politički stav državne vlasti u odnosu na izrečene kazne i

sudske odluke, svojom aktivnošću oni vrše „oprost u cjelini i djelimično“. Ovo je izraz

milosrđa državne vlasti, a reklo bi se i stava prema tim djelima koja potpadaju pod

pomilovanja i amnestiju.

- Zbornost ili kolegijalnost suđenja – Ovim načelom se utvrđuje sastav suda i broj

članova vijeća koje treba da rješava konkretne slučajeve. Zakonom je utvrđeno u kojem

sastavu sudi sud. Sud može da sudi u malom (3) i velikom vijeću (5, a može i više). Zbornost

suda ima za cilj da potencijalno „garantuje objektivnost suda“. Jasno je da ovo načelo nema

apsolutni karakter jer zakonom se može odrediti da u pojedinim slučajevima sudi i sudija

pojedinac. Zavisno od vrijednosti parnice ili težine krivičnog djela ova se pitanja povjeravaju

sudijama pojedincima.

- Učešće građana u suđenju – Ovo načelo podrazumjeva učešće običnih građana –

„nestručnjaka“ pored profesionalnih sudija u suđenju. Ovaj sistem je poznat kao sistem

porote. U svijetu postoje dva sistema porote: jedan, anglosaksonski, a drugi, sistem mješovite

porote. U anglosaksonskom sistemu postoje dva odvojena tijela, u kojem porotnici odlučuju

samo o činjenicama, a profesonalne sudije o pravnim pitanjima ( u krivičnom suđenju

odlučuju da li je optuženi kriv ili nije kriv), a odluku o primjeni pravnih propisa odlučuje

sudija – „profesionalac“. U mješovitom sistemu i laici i profesionalne sudije sude i odlučuju

zajednički o svim pitanjima. Zakonom se može propisati da u određenim stvarima sude samo

sudije.

- Javnost suđenja – Cilj ovog načela je da se obezbjedi pravičnije suđenje, a

istovremeno da se omogući i kontrola rada suda od strane građana. Javnošću suđenja sud

dobiva na autoritetu. Faza raspravljanja, provođenje dokaza i samo izricanje presude su dio

javnog suđenja, dok vijećanje predstavlja dio faze sudskog procesa iz kojeg je javnost

isključenja. Također, javnost može biti isključenja radi zaštite tajne, morala i drugih opštih

interesa. Javnost traje dok i raspravljanje suda. Svrha javnosti je višestruka. Ona služi „kao

garancija protiv zloupotrebe slobodnog sudijskog uverenja, da podstakne sudiju da se bolje

pripremi za vođenje usmene rasprave, da podstiče i širi uverenje u ispravnost i zakonitost

suđenja, zašto širi krug građana sazna sadržinu propisa“ (R. Marković).

- Načelo dvostepenosti i pravo na žalbu – Dvostepenost je opšte načelo u vršenju

sudske funkcije. Bez dvostepenosti kao neophodnog uslova za donošenje presude suđenje ne

bi ni moglo da postoji. To bi bilo nepoštivanje prava. Bez mogućnosti da stranke imaju pravo

žalbe izgubila bi se funkcija suđenja i njeno osnovno značenje pravde i pravičnosti. Zakoni ne

isključuju mogućnost uvođenja i trostepenog sudstva u određenim stvarima. Za vrhovne

sudove se predviđa i rješavanje o vanrednim pravnim sredstvima. Odstupanje od principa

„dvostepenosti u korist jednostepenog konačnog udruživanja je izuzetno“. Ovo načelo je

direktno povezano sa zahtjevom „da sve odluke suda moraju biti obrazložene kako bi se

videlo na kojim je činjenicama i propisima sud zasnovao svoju odluku i omogućio korištenje

žalbe“. Primjenjujući ovo načelo (dvostepenosti) omogućena je „instanciona kontrola sudskih

odluka unutar sudskog sistema i uklanjanje grešaka u radu nižih sudova od strane viših“ (D.

Popović).

- Pravo na odbranu i kontradiktornost krivičnog postupka - Sudska vlast ne bi

bila legitimna ukoliko učesnici u sudskom postupku ne bi imali pravo da u svim stadijima

postupka iznose činjenice koje im idu u prilog. Mehanizmi odbrane (parnični, krivični i

upravni postupak) treba da obezbjede uvijek kontradiktornost, jer kroz taj mehanizam se

dešavaju sukobi i sporovi oko primjene i zaštite prava. Kroz mehanizam kontradiktornosti se

obezbjeđuje da obje strane iznesu elemente svojih odbrana. Princip audiatur et altera pars

(neka se čuje i druga strana) je dominantan i služi uztvrđivanju faktičkih činjenica, na koje se

onda primjenjuje pravo. Sud ne može nikoga osuditi i kazniti ako nije bio u poziciji da „iznese

svoju odbranu“. Bez prava na odbranu sudski postupci bi bili farsa. Braneći se, ili optužujući

nekoga učesnici u postupku imaju mogućnost i pravo angažovanja profesionalaca – stručnih

lica - advokata koji im omogućavaju da njihova odbrana bude pravno utemeljena. U mnogim

slučajevima je zakonom predviđeno da okrivljeni moraju imati branioce, a u slučaju da

nemaju branioca, to čini bitnu povredu odredaba krivičnog postupka.

- Neznanje jezika ne može biti smetnja za odbranu – Mnogi ustavi, a posebno

zakoni ovom principu rada suda posvećuju posebnu pažnju. Lice koje ne bi poznavalo jezik

na kome se vodi postupak bi u svakom slučaju bilo uskraćeno u ostvarivanju svoga prava.

Sloboda upotrebe svog jezika je načelo koje polazi od toga da „neznanje jezika nikome pred

sudom ne može nanijeti štetu“. Lice koje ne poznaje jezik mora biti upoznato na svom jeziku

o činjenicama koje su relevantne za njegovo pravo i odbranu.

- Stalnost sudske funkcije – Stalnost a s njim u vezi i nepokretnost sudija, je jedno od

zaloga zakonitog suđenja. Stalnost je jedna od bitnih karakteristika nezavisnosti sudije i

građanina u postupku pred sudom. Stalnost obezbjeđuje sudiji da se posveti svojoj dužnosti

jer je to posao koji traži posebnu stručnu orjentaciju i vokaciju. Načelo stalnosti obuhvata i

nepokretnost odnosno „nepremjestivost sudije“. Stalnost ne znači da se sudija mora birati

doživotno, ali znači „da jednom izabrani sudija je trajno sudija“ i da im sudska funkcija može

prestati samo kad nastupe razlozi koji su zakonom predviđeni. Stalnost sudiji daje dimenziju

objektivnosti i nepreistrasnosti u primjeni propisa i da sude prema svom znanju i savjesti. U

slučaju da sudijska dužnost nije stalna i da je podložna reizboru ona gubi na svom intenzitetu

odnosno nezavisnosti. Sudijska funkcija podrazumjeva kontinuirano osposobljavanje za posao

koji se radi. Ograničavanje dužine mandata bi značilo izlagati sudiju opasnosti da ne bude

ponovno izabran, a to bi bilo izvor njegove nesigurnosti i zavisnosti od drugih, što bi bitno

uticalo ne nezavisnost suda.

- Sudski imunitet - Sudski imunitet nije privilegija već garantija nezavisnosti

ostvarivanja sudske funkcije. U zakonu o visokom sudskom i tužilačkom vijeću se izričito

kaže da „sudija ili tužilac ne može biti krivično gonjen, uhapšen ili zadržan u pritvoru niti

može odgovarati u građanskom postupku za mišljenja koje daje ili za odluke koje donose u

okviru svoje službene dužnosti“. Iz ovog se može zaključiti da sudija ne može biti pozvan na

odgovornost za dato mišljenje prilikom donošenja sudske odluke niti da protiv njega može biti

pokrenut postupak zbog donešene odluke. Imunitet obuhvata slobodu mišljenja u

presuđivanju i istovremeno zaštitu od pritvaranja „za dela učinjena u vršenju sudijske funkcije

bez odobrenja Visokog sudskog savjeta“. Integritet sudije se štiti u obavljanju sudske

funkcije, a on kao privatno lice za eventualne počinjene greške odgovara isto kao i drugi

slobodni građanin. „Posjedovanje imuniteta neće spriječiti ili odgoditi istragu u krivičnom ili

građanskom postupku koja se o nekoj stvari u skladu sa zakonom vodi protiv sudije ili

tužioca“ (član 87. ZVST BiH).

Imunitet ne oslobađa sudije i tužioce kao ni dodatne sudije ili sudije-porotnike od disciplinske

odgovornosti kada naprave prekršaje „koje su učinili sa umišljajem ili iz nehata“ (član 54.

ZVST BiH). Za vođenje disciplinskog postupka protiv sudija i tužilaca je nadležan Savjet i

strogo su propisani disciplinski prekršaji i mjere koje se mogu prema njima izreći.

- Nespojivost sudske funkcije (inkopatibilnost) – Podrazumjeva nespojivost sudske

funkcije sa drugim državnim ili javnim i profesionalnim službama, jer bi obavljanje ovih

funkcija dovelo u pitanje nezavisnost a dobrim dijelom i nepristrasnost izricanja presuda.

Sudija „ne smije obavljati funkciju niti bilo kakvu dužnost u političkoj partiji kao ni i u

udruženju ili fondacijama povezanim sa političkim partijama“ (član 10. ZVST BiH). Posebno

treba naglasiti da se nepristrasnost i nezavisnot sudske funkcije potencira zabranom

pripadnosti političkim strankama i sindikatima. Zabrana političkog djelovanja a posebno

nekih poslova vezanih za privatne interese je nespojivo sa sudskom funkcijom jer bi to na

indirektan način dovodilo do nezavisnosti sudija. Ova inkopatibilnost zahtjeva od sudije da se,

da tako kažemo bave samo u profesionalnom smislu „sudskim poslom“.

IZBOR SUDIJA I PRESTANAK SUDIJSKE FUNKCIJE

Pitanje izbora sudija i sudske vlasti je jedno od najvažnijih pitanja pravosudnog

sistema. Pravilan izbor sudija garantuje nezavisnost sudova. Sistemi izbora sudija su u

različitim vremenima i različitim sistemima bili različiti. Od izbora sudija neposrednog

naroda, pa preko izbora od parlamenta do izbora od strane izvršne vlasti došlo se konačno do

izbora sudija od strane posebnog i nezavisnog organa koga čine sudije ali i predstavnici

izvršne vlasti. Kod nas je postupak izbora sudija precizno propisan zakonom o Visokom

sudskom i tužilačkom savjetu Bosne i Hercegovine (Službeni glasnik BiH broj 25/2004).

Da bi neko bio biran za sudiju ili tužioca mora ispunjavati propisane uslove: da je

državljanin Bosne i Hercegovine, da je intelektualno i fizički sposoban da obavlja sudijsku i

tužilačku funkciju; da ima diplomu pravnog fakulteta iz Bosne i Hercegovine ili SFRJ ili

nekog drugog pravnog fakulteta, pod uslovom da je diploma koju je izdao taj pravni fakultet

verifikovana u skladu sa zakonom; da ima položen pravosudni ispit u BiH i SFRJ; ili,

izuzetno od odredbe (alineje d), da ima položen pravosudni ispit u periodu između

06.04.1992. i 31.03.2004.godine u nekoj od država koja je ranije bila dio SFRJ i da je vršio

dužnost sudije ili tužioca u BiH u periodu između 06.04.1992. do 31.03.2004. godine uz

istovremeno zahtjevanje da to lice treba da se odlikuje „profesionalnom nepristrasnošću,

visokim moralnim kvalitetima i dokazanim stručnim sposobnostima“, da imaju odgovarajuću

obuku i stručnu spremu. U zakonu se posebno reguliše kako se biraju sudije: Suda Bosne i

Hercegovine, Ustavnog suda Republike Srpske i Ustavnog suda federacije Bosne i

Hercegovine, Vrhovnog suda Republike Srpeske i Vrhovnog suda federacije Bosne i

Hercegovine; Apelacionog suda Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine; Okružnih sudova u

Republici Srpskoj i Kantonalnih sudova u Federaciji Bosne i Hercegovine; Osnovni sudovi u

republici Srpskoj i Osnovni sud Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine i Opštinskih sudova u

Federaciji Bosne i Hercegovine, Glavni tužilac, zamjenik glavnog tužioca i tužioci Tužilaštva

BiH; Tužilaštva republike Srpske i Tužilaštva Federacije Bosne i Hercegovine, Okružnih i

kantonalnih Tužilaštava; Glavni tužilac i tužioci Tužilaštva Brčko Distrikta BiH; dodatne

sudije; sudije-porotnici. Istovremeno je i propisan postupak imenovanja koji podrazumjeva

javni konkurs za upražnjena mjesta, koje sprovodi Savjet za sva upražnjena mjesta. U

mehanizmu izbora svih upražnjenih mjesta učestvuju podsavjeti koji imaju zadatak da utvrde

sve elemente bitne za imenovanje. U postupku izbora je predviđeno i kvalifikaciono testiranje

kandidata koje je u pismenoj formi koje obuhvata oblasti: ustavnog prava; krivičnog prava;

krivično procesnog prava; građanskog prava; građanskog procesnog prava; upravnog prava i

upravnog procesnog prava; privrednog prava, Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i

osnovnih sloboda i drugi međunarodni dokumenti, Ugovori i sporazumi o ljudskim pravima

čija je potpisnica BiH; etički principi za obavljanje sudijske i tužilačke funkcije i druga

pitanja vezana za funkciju. i usmenom razgovoru sa kandidatima jer bez obavljenog

razgovora sa kandidatima nijedno lice ne može biti imenovano na sudijsku i tužilačku

dužnost. Kriteriji za imenovanje kandidata su vrlo precizno naznačeni i oni podrazumjevaju:

stručno znanje, radno iskustvo i radne rezultate; sposobnost koja je pokazana kroz

objavljivanje naučnih radova i drugih aktivnosti u struci; stručna sposobnost zasnovana na

dosadašnjim rezultatima u karijeri uključujući i učešće u organizovanim oblicima

usavršavanja; radna sposobnost i sposobnost analiziranja pravnih problema; sposobnost da

nepristrasno, savjesno, marljivo, odlučno i odgovorno obavljaju dužnost u okviru funkcije za

koju se prijavljuje; komunikativnost; odnosi sa radnim kolegama, ponašanje van posla,

profesionalna nepristrasnost i ugled; i iskustvo i stručna sprema za rukovođenje poslova, za

mjesto Predsjednika suda, Glavnog tužioca i Zamjenika glavnog tužioca. Istovremeno savjet

primjenjuje odgovarajuće ustavne odredbe koje se odnose na jednaka prava i zastupljenost

konstitutivnih naroda i ostalih vodeći računa o postizanju jednakosti polova.

Kao što su zakonom vrlo precizno navedeni uslovi i kriteriji za izbor na pravosudne

funkcije, zakon je veoma precizno naznačio kad mandat sudija i tužilaca prestaje. Članom 88.

i 90. je rečeno da njihov mandat prestaje: „za sudije i tužioce kada navrše starosnu dob

propisanu za obavezan odlazak u penziju, za predsjednika suda nakon isteka perioda na koji je

imenovan; za glavnog tužioca i zamjenika glavnog tužioca kad navrše starosnu dob za

obavezan odlazak u penziju ili nakon isteka perioda na koji su imenovani; u slučaju

podnošenja ostavke; u slučaju njegovog razrješenja od strane Savjeta kao rezultata

disciplinskog postupka; ako se dokaže na osnovu medicinske dokumentacije da je trajno

izgubio sposobnost za vršenje dužnosti sudije ili tužioca“ a starosna dob za obavezan odlazak

u penziju za sudije i tužioce je sa navršenih 70 godina života.

ORGANIZACIJA I NADLEŽNOST SUDOVA

Sudovi djeluju, funkcionišu i organizuju se po načelima jednistvenog sudskog sistema,

što znači da između sudova postoji jasna podjela nadležnosti. Sudovi opšte nadležnosti su

najrazvijeniji i obuhvataju najstariju vrstu sudova. Sistem sudova „predstavlja jednu

piramidu“ koja obuhvata sve vrste sudova, od: osnovnih – opštinskih; okružnih – kantonalnih

do vrhovnih sudova entiteta i suda Bosne i Hercegovine.

Sudski sistem se zasniva na opštim i specijalizovanim sudovima. Opšti sudovi su

sudovi opšte nadležnosti koji se organizuju kao krivični i građanski sudovi. U okviru ovih

sudova se formiraju posebna odeljenja za građansko i krivično pravo odnosno suđenje. Ovi se

sudovi organizuju kao prvostepeni i drugostepeni, pa se na taj način obezbjeđuje princip

dvostepenog suđenja. Ovi prvostepeni sudovi se mogu organizovati kao dvije vrste i niži sude

manje složene stvari, a viši one složenije. U ovom sistemu se obrazuju naročiti drugostepeni

sudovi odnosno apelacioni, koji rješavaju po žalbama na odluke prvostepenih sudova. U

ovom sistemu se obrazuju i kasacioni sudovi koji preispituju zakonitost presuda nižih sudova.

Specijalizovani sudovi, kao što im samo ime govori, se obrazuju za vođenje određenih

vrsta sporova – specijalizovanih i u tom smislu su oni drugačiji od sudova opšte nadležnosti..

Kao specijalizovani sudovi u svijetu postoje: vojni, privredni, upravni, izborni, radni i drugi.

U nas u Bosni i Hercegovini, u Republici Srpskoj u okviru opštih sudova postoje posebna

odeljenja koja se bave privrednim sporovima.

Unutrašnja organizacija sudova počiva na odeljenjima u kojima postoje vijeća za

određene oblasti, kao npr. krivično, građansko, izvršno, vanparnično, upravno i druga.

Odeljenjima rukovode predsjednici odeljenja, a čitavim sudom rukovodi sudska uprava na

čelu sa predsjednikom suda.

Sudski sistem Bosne i Hercegovine je izraz pravnog poretka u segmentu koji se odnosi

na treću vlast ili sudstvo. Organizacija je izvedena na nivou Bosne i Hercegovine kroz

Ustavni sud BiH i Sud Bosne i Hercegovine, a entiteti: Federacija Bosne i Hercegovine ima

Ustavni sud i sudove opšte nadležnosti: Vrhovni sud, kantonalne sudove i opštinske sudove;

Republika Srpska pored Ustavnog suda ima Vrhovni sud, okružne sudove i osnovne sudove.

Organizaija sudskog sistema u Brčko Distriktu je organizovana u dva stepena: Osnovni sud i

Apelacioni sud.

SUDOVI NA NIVOU BOSNE I HERCEGOVINE

- Ustavni sud Bosne i Hercegovine – Ovaj sud je konstituisan Ustavom Bosne i

Hercegovine (članom VI) gdje se kaže da će „Ustavni sud štititi ovaj Ustav. A) Ustavni sud

ima isključivu nadležnost da odlučuje o sporovima koji po ovom Ustavu nastaju između

entiteta, ili između BiH i jednog ili oba entiteta, ili između institucija BiH, uključujući, ali se

ne ograničavajući ne samo na to; da li je odluka nekog entiteta da uspostavi specijalni

paralelni odnos sa nekom od susjednih država saglasna ovom Ustavu, uključujući i odredbe

koje se odnose na suverenitet i teritoraijalni integritet BiH. Da li je neki član ustava ili zakona

entiteta u saglasnosti sa ovim Ustavom. Sporove mogu pokretati samo članovi Predsjedništva,

Predsjedavajući ministarskog savjeta, Zamjenik predsjedavajućeg bilo kojeg vijeća

Parlamentarne skupštine, ¼ bilo kojeg vijeća Parlamentarne skupštine ili ¼ bilo kog

zakonodavog vijeća nekog entiteta. B) Ustavni sud ima i apelacionu nadležnost nad pitanjima

po ovom Ustavu, koja proističu iz presude svakog suda BiH; C) Ustavni sud ima nadležnost u

pitanjima koja mu uputi bilo koji sud u BiH, a odnosi se na to da li je zakon na čijoj valjanosti

počiva njegova odluka, saglasan sa ovim Ustavom, Evropskom konvencijom o ljudskim

pravima i osnovnim slobodama i njenim protokolima, ili sa zakonom BiH; ili u pogledu

postojanja ili djelokruga nekog opšteg pravila međunarodnog javnog prava koje je od značaja

za odluku tog suda.“

Iz analize nadležnosti Ustavnog suda se jasno vidi i njegova funkcija koja se sastoji u

rješavanju sporova između različitih nivoa vlasti; zaštiti ustavnosti; kao i pitanjima koja se

odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine; odlučivanju i o drugim

ustavnim pitanjima koja se tiču ustavnosti; odlučivanju o vitalnim nacionalnim interesima;

odlučivanju o imunitetu kao i pitanjima koja se tiču apelacione nadležnosti koja proističu iz

presuda svakog suda Bosne i Hercegovine.

Iako ustavni sistem Bosne i Hercegovine u svojim odredbama eksplicitno ne govori o

sudskoj funkciji na nivou Bosne i Hercegovine, na osnovu čega bi se moglo konstatovati da

država nije do kraja izvedena u smislu unutrašnje koherentnosti i demokratske

determinisanosti, ustav u članu VI tačka 3. b) i c) ustavnom sudu je dao apelacionu

nadležnost. Na taj način nadležnost Ustavnog suda je značajno proširena i na ona pitanja koja

direktno nisu pobrojana ali praksom suda mogu da uđu u njegovu nadležnost.

- Sud Bosne i Hercegovine - U Ustavu Bosne i Hercegovine (aneks IV Mirovnog

sporazuma) se ne govori o sudu Bosne i Hercegovine, ali je Parlamentarna skupština Bosne i

Hercegovine s pozivom na član 4. Ustava donijela Zakon o sudu Bosne i Hercegovine

(„Službeni glasnik Bosne i Hercegovine broj 16/02“). Sud je osnovan sa ciljem da se „osigura

efikasno ostvarivanje nadležnosti države BiH i poštovanje ljudskih prava i vladavine zakona

na njenoj teritoriji“ (član 1. Zakona o Sudu BiH).

Zakonom je definisana nadležnost ovog suda koja obuhvata oblasti: krivične, upravne

i apelacione nadležnost i istovremeno propisao procedure (krivični postupak, upravni

postupak i apelacioni postupak).

U krivičnu nadležnost Suda Bosne i Hercegovine spadaju pitanja: „a) zauzima

konačan i obavezujući stav vezan za provođenje zakona države i međunarodnih ugovora na

zahtjev bilo kojeg suda entiteta i bilo kojeg suda Brčko Distrikta kojem je povjereno

provođenje zakona države; b) odlučuje o pitanjima koja se tiču provođenja međunarodnih i

međuentitetskih krivičnih propisa, uključujući i odnose sa Interpolom i drugim međunarodnim

policijskim organima, te uključujući transfer osuđene osobe, izručenje i predaju osoba po

zahtjevu bilo kojeg organa na području BiH, druge države, odnosno međunarodnog suda ili

tribunala; c) rješava sukob nadležnosti između sudova iz FBiH i RS, i sudova entiteta i sudova

Brčko Distriktaž; d) odlučuje o ponavljanju krivičnog postupka za krivična djela predviđena

zakonom države BiH“.

U upravnu nadležnost Suda zakon je odredio da: „sud je nadležan da odlučuje po

tužbama protiv konačnih upravnih akata, odnosno kada se radi o upravnoj šutnji, institucija

BiH i njenih tijela, javnih agencija, javnih korporacija, institucija Brčko Distrikta i drugih

organizacija utvrđenim zakonom BiH, donesenih u vršenju javnih ovlaštenja.“ A sud je

naročito nadležan da: a) ocjenjuje zakonitost pojedinačnih i općih izvršnih upravnih akata

donesenih na osnovu državnog zakona, pri vršenju javnih funkcija organa vlasti BiH i stava 1

ovog člana, za koje zakonom nije predviđeno sudsko ispitivanje; b) rješava imovinske

sporove između države i entiteta, između države i Brčko Distrikta, između entiteta, između

entiteta i Brčko Distrikta i između institucija BiH koje su povezane sa vršenjem javnih

ovlaštenja; c) rješava sukobe nadležnosti između sudova i entiteta, i sudova entiteta i sudova

brčko Distrikta; d) odlučuje o ponavljanju postupaka u sporovima iz stava 1 i tačka a) i b)

ovog stava.“

Posebnu pažnju zakon posvećuje apelacionoj nadležnosti Suda Bosne i Hercegovine

pa kaže da je sud nadležan da odlučuje po: „a) žalbama protiv presuda ili odluka koje donese

krivično odeljenje ovog suda, u smislu člana 37. ovog zakona; b) žalbama protiv presuda ili

odluka koje donese upravno odeljenje, u smislu člana 57. ovog zakona; c) žalbama protiv

presuda sudova posljednje instance u Brčko Distriktu, u smislu člana 37. ili 57. ovog zakona;

d) vanrednim pravnim lijekovima protiv pravomoćnih odluka koje su donijela odeljenjea Suda

i protiv pravomoćnih odluka koje je donio sud posljednje instance u Brčko Distriktu, izuzev o

zahtjevima za ponavljanje postupaka“. A sud je također nadležan i za. „a) rješavanje po

prigovorima koji se odnose na kršenje izbonog zakona i dodatnih propisa i uputstava koje

donosi Stalna izborna komisija; b) rješavanje u svim drugim predmetima kada je to

predviđeno zakonom Bosne i Hercegovine“.

O vanrednim pravnim lijekovima i postupku po njima zakon vrlo precizno naznačava

nadležnost i proceduru pa kaže da se u oblasti krivične nadležnosti odnose na „a) zahtjev za

ponavljanjem postupka; b) zahtjev za zaštitu zakonitosti“. Upravne nadležnosti „a) zahtjev za

ponavljanje postupka; b) zahtjev za zaštitu zakonitosti i c) zahtjev za perispitivanje sudske

odluke“. Govoreći o postupku o vanrednim pravnim lijekovima zakon kaže da se primjenjuju

pravila krivičnog, parničnog postupka i upravnog spora koji su uređeni važećim zakonima o

krivičnom, parničnom i upravnom sporu koja se primjenjuju u Bosni i Hercegovini.

Istovremeno su Zakonom propisani postupci i procedure koji se primjenjuju u

krivičnom, upravnom i apelacionom postupku koje se zasnivaju na principima ovih disciplina

prava.

SUDOVI ENTITETA: FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I REPUBLIKE SRPSKE

Ustavi entiteta su značajnu pažnju posvetili pravosudnim institucijama kao uslovom za

ostvarivanje prava i funkcionisanje pravne države. Bez sudova kao značajnog faktora

ostvarivanja vladavine prava pravna država ne bi mogla da postoji. Sudovi su jedan od bitnih

faktora izgradnje demokratske države. Tek sa postojanjem samostalnih i nezavisnih sudova

državna vlast se legitimira. Zato je bitno da svaka država uspostavi funkcionalan, samostalan i

nezavisan rad sudova. Preko sudskih institucija, a u širem smislu i pravosuđa državna vlast

uspostavlja svoj autoritet i primjenjujući pravo na konkretne slučajeve ostvaruje svoju

osnovnu funkciju u ovoj sferi ljudske djelatnosti. Iako su sudovi u pravosudnom sistemu

najvažniji pravosudni sistem u sebe integriše i tužilaštvo i advokaturu i sudsku upravu i

sudsku policiju. U pravosuđe u širem smislu ulaze i „kvazisudske institucije“: ombdusmen,

javni notari i javno pravobranilaštvo.

Pravosudni odnosno sudski sistem u entitetima je sličan mada nije identičan. Neke

institucije koje postoje u jednom entitetu na nivou ustavnih odredaba ne postoje u drugom,

već su prepuštene zakonskom regulisanju, što na svojevrstan način umanjuje njihovu poziciju

u pravnom poretku pošto nemaju istu pravnu utemeljenost. Iako oni obavljaju identične

funkcije, činjenica da nemaju istu pravnu utemeljenost dovodi njihovu poziciju u pitanje.

SUDSKA VLAST U FEDERACIJI

Ustav Federacije je načelno potvrdio organizaciju, nadležnost i postupak osnivanja

sudova. Prema Ustavu Federacije „sudsku funkciju u Federaciji vrše sudovi Federacije“, a to

su: Ustavni sud i Vrhovni sud, dok su kantonalni sudovi organizovani na nivou kantona i

imaju „žalbenu nadležnost u odnosu na opštinske sudove u svom kantonu i prvostepenu

nadležnost u stvarima koje ne spadaju u nadležnosti sudova te druge nadležnosti utvrđene

zakonom“. A opštinski sudovi „koji se mogu osnivati za područje jedne ili više opština, imaju

nadležnost u svim građanskim i krivičnim stvarima, osim ako ovim ustavom, kantonalnim

ustavom ili zakonom Federacije ili zakonom kantona izvorna nadležnost nije dodijeljena

nekom drugom sudu. Opštinski sudovi se osnivaju zakonom kantona i finansira ih kantonalna

vlast“.

- Ustavni sud Federacije Bosne i Hercegovine – je konstituisan kao samostalna i

nezavisna institucija sa ciljem da osigura poštovanje ustavnosti (federalne) kao i da ostvaruje

druge nadležnosti koje mu ustav povjeri, a Ustav u članu 10. kaže da su osnovne funkcije

suda rješavanje sporova: „a) između kantona; b) između kantona i federalne vlasti; c) između

grada i njegovog kantona ili federalne vlasti; d) između opštine i grada; e) između opština i

njihovih kantona ili federalne vlasti; f) između institucija federalne vlasti ili unutar pojedinih

institucija federalne vlasti“.

Analizom odredaba ustava se može precizno utvrditi položaj, sastav i nadležnosti

Ustavnog suda. Kad se govori o nadležnostima vrlo je bitno istaći da on rješava sporove na

različitim nivoima vlasti kao i eventualne sporove različitih nivoa vlasti. Istovremeno Ustavni

sud se brine o zaštiti ustavnosti i ocjenjuje da li su kantonalni ustavi, zakoni i drugi propisi

(kako federalni tako i kantonalni, gradski i opštinski) u skladu sa Ustavom. Ova kontrola

može biti i naknadna i preventivna. Zaštita prava na lokalnu samoupravu u skladu sa

Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi je jedno od bitnih nadležnosti ovog suda.

Istovremeno sud odlučuje o ustavnim pitanjima koja se pojave pred sudom upućena od

Vrhovnog suda Federacije ili kantonalnih sudova kada ovi sudovi izraze sumnju o ustavnosti

pojedinih zakona koje oni primjenjuju. Odlučuje o vitalnim nacionalnim pitanjima na nivou

Federacije ali i o vitalnim nacionalnim interesima na nivou kantona kao i o nacionalnom

interese na nivou grada Mostara. Također rješava pitanja imuniteta, i odlučuje o smjeni

predsjednika ili podpredsjednika Federacije kao i davanja mišljenja određenim funkcionerima

Federacije.

Postupke pred sudom mogu pokretati samo ovlašteni predlagači što je propisano

članom IV c. 3. član 10. stav 2, a odluke Ustavnog suda su konačne i obavezujuće što je

određeno članom IV stav 3 član 12.

- Vrhovni sud Federacije Bosne i Hercegovine – U Ustavu Federacije Bosne i

Hercegovine u članu IV.c.4c član 15. se kaže da je „a) Vrhovni sud najviši žalbeni sud

Federacije, uključujući i odlučivanje o žalbama na odluke kantonalnih sudova u vezi sa

pitanjima koja se tiču Ustava, zakona i drugh propisa Federacije i drugih pitanja utvrđenih

zakonodavstvom Federacije, osim onih iz nadležnosti Vrhovnog suda. b) Vrhovni sud ima i

izvorne nadležnosti utvrđene federalnim zakonom“ a u zakonu o Vrhovnom sudu Federacije

Bosne i Hercegovine to se precizira pa na osnovu toga možemo da konstatujemo da Vrhovni

sud ima prvostepenu, apelacionu, kasacionu i ostale nadležnosti utvrđene Ustavom i zakonom

(o tome pogledati odredbe zakona). Presude i odluke Vrhovnog suda konačne su i

obavezujuće kako za strane u postupku tako i za sudove. U „vršenju izvornih nadležnosti

(član IV.c.15(2)) Vrhovni sud ima, u sva ovlaštenja utvrđena zakonom po kojem djeluje, ista

ovlaštenja koja imaju i drugi prvostepeni sudovi iste nadležnosti u skladu sa zakonom

navedenim u članu IV.c.3.“.

- Kantonalni sudovi Federacije Bosne i Hercegovine – Ovi sudovi imaju tretman

ustavne kategorije i na njih se odnose sva načela o radu sudova koje smo ranije naveli.

Nadležnost ovih sudova se može klasificirati da 1. „u prvom stepenu sude za: a) krivična

djela za koja je predviđena kazna preko 10 godina zatvora, dugotrajni zatvor ili smrtna kazna;

za krivična djela protiv ustavnog poretka Bosne i Hercegovine, krivična djela protiv

čovječnosti i međunarodnog prava“ kao i za druga najteža krivična djela. „b) Za krivična djela

za koja je posebnim zakonom određena nadležnost kantonalnog suda; c) sporove iz autorskog

prava ....... ; d) u statusno privrednim sporovima ...... e) u sporovima koji nastaju u toku i

povodom sprovođenja postupaka prinudnog poravnanja, stečaja i redovne likvidacije

preduzeća; f) po tužbama koje narušavaju jednstveno tržište; g) po prinudnim sporovima ako

vrijednost prelazi 30.000 KM; 2. u upravnoračunskim sporovima; 3. sprovođenja istraga i

pojedine istražne radnje krivičnih djela; 4. odlučuje o žalbama protiv odluka opštinskih

sudova, kao i odluka donešenih u postupku prema maloljetnicima; 5. odlučuje o žalbama

protiv rješenja istražnog sudije kantonalnog suda; 6. rješava sukobe o mjesnoj nadležnosti

između opštinskih sudova na području kantona; 7. odlučuje o prenošenju mjesne nadležnosti

sa jednog opštinskog suda na drugi na području kantona; 8. vrši poslove međunarodne pomoći

u skladu sa zakonom; 9. odlučuje o brisanju osude i prestanku mjera bezbjednosti i pravnih

posljedica osude, na osnovu sudske odluke; 10. rješava o priznavanju odluka stranih sudova,

stranih trgovačkih sudova i stranih arbitraža; 11. sprovodi postupak redovne likvidacije,

prinudnog poravnanja i stečaja; 12. odlučuje o zakonitosti konačnih upravnih akata u

upravnom sporu za koje nije određena nadležnost drugog suda i to prema sjedištu

prvostepenog organa, organizacije ili zajednice koja je donijela upravni akt, kao i o zahtjevu

za zaštitu sloboda i prava utvrđenih ustavom, ako su takve slobode i prava povrijeđeni

konačnim pojedinačnim aktom ili radnjom službenog lica organima uprave Kantona, odnosno

odgovornog lica i preduzeća ili drugoj organizaciji ili zajednici, kada za zaštitu tih prava nije

obezbjeđena druga sudska zaštita; 13. odlučuje o drugim redovnim i vanrednim pravnim

lijekovimam, ako je to određeno kantonalnim zakonom; 14. sprovode istragu, pojedine

istražne radnje, kao i privremeni postupak prema maloljetnicima, za krivična djela iz svoje

nadležnosti; 15. vodi registar pravnih subjekata, ako zakonom nije drugačije određeno; 16.

daje mišljenja povodom podnesenih molbi za pomilovanje; 17. vrši poslove u vezi sa

izručenjem okrivljenih i osuđenih stranaca sa teritorija Federacije BiH u skladu sa zakonom.“

Ustavnopravni tretman kantonalnih sudova treba posmatrati iz aspekta potpune

organizacije, funkcionisanja i presonalne nezavisnosti istih u odnosu na zakopnodavnu,

izvršnu i upravnu vlast. Posebno treba istaći da je Ustav pažnju obratio na pitanje ravnopravne

nacionalne zastupljenosti u sastavu nosilaca sudske vlasti. Konstitutivni narodi kao i Ostali

moraju biti proporcionalne zastupljenosti shodno popisu stanovništva iz 1991. godine, što je u

skladu sa kriterijima utvrđenim Aneks VII Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH.

- Opštinski sudovi Federacije Bosne i Hercegovine – I ovi sudovi, kako Vrhovni i

kantonalni sudovi, su ustavna kategorija i na njih se primjenjuju sva načela o radu sudova

koja smo ranije naveli. Ustav je utvrdio da se opštinski sudovi osnivaju za jednu ili više

opština što se precizno utvrđuje Zakonom Kantona. Ustavna je pretpostavka nadležnosti

opštinskih sudova u svim „građanskim i krivičnim stvarima, osim ako federalnim ili

kantonalnim ustavom i zakonom ta nadležnost nije dodjeljena nekom drugom sudu“.

Istovremeno, je Ustav propisao da se rad ovih sudova finansira iz sredstava kantonalne vlasti.

Ako pristupimo analizi donošenja zakona o sudovima kantona onda ćemo vidjeti da

Opštinski sudovi su nadležni: „1. da u prvom stepenu sude: a) za krivična djela za koja je

zakonom predviđena kao glavna kazna novčana kazna ili kazna zatvora do 10 godina, ako za

pojedina krivična djela nije nadležan Kantonalni sud ili Vrhovni sud Federacije BiH; b) za

krivična djela za koja je posebnim zakonom određena nadležnost Opštinskih sudova; c)

građansko-pravne sporove, ako za pojedine vrste sporova nije zakonom propisana nadležnost

drugog suda; d) u sporovima u kojima su stranke federalne vlasti, kantoni ili opštine , izuzev

sporova koje su u nadležnosti Ustavnog suda, preduzeća ili druge organizacije i zajednice, kao

i kada u tim sporovima, pored ovih lica, učestvuju kao supraničari druga fizička ili pravna

lica; e) u sporovima u kojima je jedna stranka federalna vlast, Kanton ili Opština, preduzueće

i druga organizacija ili zajednica, a druga strana inostrano pravno ili fizičko lice, kao i kada u

tim sporovima, pored ovih lica učestvuju kao suparničari i druga fizička ili pravna lica; f) u

sporovima koji proizilaze iz međusobnih privrednih odnosa imalaca radnji i drugih pojedinaca

koji, u vidu registrovanog zanimanja, obavljaju neku privrednu djelatnost, odnosno iz

međusobnih privrednih odnosa tih lica i federalnih vlasti kantona ili opštine; g) u sporovima

iz radnih odnosa; h) privrednih prestupa; 2. da sprovode istragu, pojedine istražne radnje, kao

i pripremni postupak prema maloljetnicima za krivična djela iz svoje nadležnosti; 3. da

odlučuju o žalbama protiv rješenja istražnih sudija opštinskog suda; 4. da rješavaju u

posebnim postupcima, ako zakonom drugačije nije određeno; 5. da obavljaju zemljišno-

knjižne poslove, ako zakonom nije drugačije određeno; 6. da određuju i sprovode izvršenje i

obezbjeđenje, ako zakonom nije drugačije određeno; 7. odlučuju o brisanju osude ili

prestanku mjera bezbjednosti i pravnih posljedica osude, na osnovu sudske odluke; 8. da daju

mišljenje povodom podnesenih molbi za pomilovanje; 9. da vrše poslove međunarodne

pravne pomoći u skladu sa zakonom; 10. da pružaju pravnu pomoć sudovima Federacije i

Kantona“.

- Unutrašnja organizacija kantonalnih i opštinskih sudova Federacije - se

utvrđuje Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji. Pravilnik donosi predsjednik kantonalnog

odnosno opštinskog suda. Ovim pravilnicima se definišu poslovi sudske uprave i obezbjeđuju

uslovi za pravilan rad i poslovanje suda, a odnose se na pitanja „organizovanja unutrašnjeg

poslovanja suda; staranja da se poslovi suda vrše uredno i na vrijeme; stručne poslove u vezi

sa ostvarivanjem prava i dužnosti radnika iz radnog odnosa; organizovanje stručnog

obrazovanja sudija, stručnih saradnika, pripravnika i ostalih radnika suda; vođenje statistike i

izvještajne službe suda; poslove pozivanja i raspoređivanja sudija porotnika; poslove u vezi sa

stalnim sudskim tumačima i vještacima; poslove izvršenja krivičnih sankcija; poslove ovjere

isprava namjenjenih za upotrebu u inostranstvu; poslove u vezi sa pritužbama stranaka na rad

suda; finansijsko-materijalno poslovanje suda i druge poslove propisane zakonom i drugim

propisima“. O svim ovim poslovima kako i organizacijom tako i koordinacijom stara se

predsjednik suda. U sudu se formiraju sudska odeljenja koji ima dva ili više vijeća zavisno od

veličine suda, a u sastav ulaze sudije koje odlučuju o tim stvarima. Radovi odeljenja je

usmjeren na „praćenje stanja poslova odeljenja, ujednačavanja sudske prakse, unapređenja

metoda rada i stručno usavršavanje sudija i stručnih saradnika“. Odluke sa sjednica sudskih

odeljenja na kojima se usvajaju pravna shvatanja se donose većinom glasova članova

odeljenja. Tako utvrđena pravna shvatanja se objavljuju u pravnim biltenima i u službenim

glasilima. Radom odeljenja rukovodi predsjednik odeljenja.

SUDSKA VLAST U REPUBLICI SRPSKOJ

Ustav Republike Srpske je posebnu pažnju pravosuđu ali i ustavnosti zakonitosti

posvetio u glavama 8. 9. i 10. Ustava, pa bi se reklo da je pitanjima vladavine prava, a

naročito pravne države posvećena daleko veća pažnja nego što je to u Ustavu Federacije. Taj

privid proizilazi iz činjenice što je u više članova i glava ovim pitanjima posvećena pažnja.

Izražavajući u ustavnim odredbama pojam pravne države i vladavine prava Ustav je nastojao

da njihovu suštinu zasnuje „na pravu i pravdi, moralnosti i zakonitosti, pravičnosti i pravnoj

sigurnosti“. Ustav je istovremeno izrazio osnovne pravne principe efikasne primjene prava i

funkcionisanja pravnog sistema.

Ustavni sud je dobio posebnu glavu (IX) gdje je sistem kontrole i zaštite ustavnosti

detaljno obrađen. Objašnjena je suština kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Odredbe o

sudskoj vlasti kao posebnoj i vezanosti suda za zakone precizno su Ustavom određeni.

Ustavna stilizacija je precizna pa se kaže da „sudsku vlast vrše sudovi i da su samostalni i

nezavisni i sude na osnovu Ustava i zakona. Sudovi štite ljudska prava i slobode, utvrđena

prava i interese pravnih subjekata i zakonitost. Sudstvo je samostalno i nezavisno od izvršne i

zakonodavne vlasti u Republici Srpskoj. Osnivanje, nadležnost, organizacija i postupak pred

sudovima utvrđuje se zakonom“. Precizirajući organizaciju i nadležnost sudova zakon o

sudovima veoma precizno naznačava da se Osnovni sudovi „osnivaju za područje jedne ili

više opština“, a Okružni sudovi „za područje dva ili više osnovnih sudova“ dok je, „Vrhovni

sud najviši sud u Republici Srpskoj“.

- Ustavni sud Republike Srpske – je konstituisan kao samostalna i nezavisna

institucija sa ciljem poštivanja ustavnosti i zakonitosti. U tom cilju u članu 115. se kaže da

„Ustavni sud: 1. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom; 2.

odlučuje o saglasnosti propisa i opštih akata sa Zakonom; 3. rješava sukob nadležnosti između

organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti; 4. rješava sukob nadležnosti između organa

Republike, grada i opštine, 5. odlučuje o saglasnosti programa, statuta i drugih opštih akata

političkih organizacija sa Ustavom i Zakonom. Ustavni sud prati pojave od interesa za

ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obavještava najviše ustavne organe Republike o stanju i

problemima u toj oblasti i daje mišljenja i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje

drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite sloboda i prava građana,

organizacija i zajednica. Ustavni sud može ocjenjivati ustavnost zakona i ustavnost i

zakonitost propisa i opštih akata koji su prestali da važe, ako od prestanka važenja do

pokretanja postupka nije protekl više od jedne godine. Ustavni sud: 1) odlučuje o saglasnosti

zakona, drugih propisa i opštih akata Narodne skupštine sa odredbama Ustava o zaštiti

vitalnih interesa konstitutivnih naroda. Ustavni sud odlučuje o pitanjima imuniteta koja

proističu iz zakona kojima se uređuje imunitet u Republici Srpskoj“.

Iz analize nadležnosti jasno se vide dvije vrste funkcija koje bi se mogle označiti kao

„1. opšte nadzorne, usmjeravajuće i preventivne i 2. odlučujuće i normativne“. U ove prve bi

spadale obaveze a i pravo suda da „prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i

zakonitosti“ i obavještavanju najviših organa Republike posebno u odnosu za „donošenje

zakona i preduzimanju mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite sloboda i

prava građana, organizacija i zajednica“. Uloga Ustavnog suda u ovoj sferi je aktivna i on ne

čeka „samozahtjeve“.

U sferi odlučujuće i normativne ili „osnovne i glavne funkcije su, bez sumnje, one što

se odnose na ocjenu ustavnosti zakona i zakonitosti podzakonskih akata“. Ovdje treba istaći

da Ustavni sud „ne vrši ocjenu cjelishodnosti zakona, pa, samim tim, ne cjeni politiku koju

utvrđuje i vodi predstavničko tijelo“. Odluke „Ustavnog suda su opšte obavezne i izvršne na

teritoriji Republike, izvršenje odluka Ustavnog suda osigurava Vlada“.

Postupak pred Ustavnim sudom mogu pokrenuti bez ograničenja: „Predsjednik

Republike, Narodne skupštine i Vlade, a ostali organi, organizacije i zajednice pod uslovom

utvrđenim zakonom. Ustavni sud može i sam pokrenuti postupak za ocjenjivanje ustavnosti i

zakonitosti. Svako može dati inicijativu za pokretanje postupka za ocjenivanje ustavnosti i

zakonitosti. Kad Ustavni sud utvrdi da zakon nije u saglasnosti sa Ustavom ili da drugi propis

ili opšti akt nije u saglasnosti sa Ustavom ili zakonom, taj zakon, drugi propis ili opšti akt

prestaje da važi danom objavljivanja odluke Ustavnog suda“.

U Ustavu Republike Srpske nije određen „sistem redovnih sudova niti vrste ovih

sudova“. Ovo pitanje je prepušteno republičkom zakonodavstvu koji ima puna ovlaštenja za

ustanovljavanje ovih sudova. Ustav u članu 122. kaže da „Osnivanje, nadležnost, organizacija

i postupak pred sudovima utvrđuju se zakonom“. Iz ovoga proizilazi da zakonodavac ima

široka ovlaštenja prilikom konstituisanja ovih sudova i da se oni mogu formirati za čitav niz

pitanja koja su podobna za rješavanje pred sudovima, znači da ustavotvorac otvara mogućnost

da pored sudova opšte nadležnosti postoji mogućnost formiranja specijalizovanh sudova.

Ustav također ne pravi ograničenja u pogledu teritorijalnog rasporeda sudova kao ni njihovog

naziva i njihove organizacije. Zakonom o sudovima Republike Srpske („Službeni glasnik

Republike Srpske broj 111/04) utvrđeni su osnovni kriteriji za organizaciju sudova i vrste

sudova. U Republici Srpskoj postoje: Vrhovni sud Republike Srpske, okružni sudovi (5

sudova) i osnovni sudovi (19 sudova).

- Vrhovni sud Republike Srpske – je najviši sud u Republici i osigurava jedinstvenu

primjenu zakona. On je najviša sudska instanca u sistemu sudova opšte nadležnosti i ima

prvostepenu nadležnost, a po pravilu on je instancioni sud. Stvarna nadležnost Vrhovnog suda

je utvrđena članom 28. Zakona o sudovima gdje se kaže da je sud nadležan: „1. da odlučuje o

redovnim pravnim lijekovima protiv odluka okružnih sudova ako je to zakonom određeno; 2.

da odlučuje o vanrednim pravnim lijekovima protiv pravosnažnih odluka sudova i sudova za

prekršaje, kada je to zakonom određeno; 3. da odlučuje o pravnim lijekovima protiv odluka

svojih vijeća, ako zakonom nije drugačije određeno; 4. da rješava sukobe nadležnosti između

sudova, ako zakonom nije drugačije određeno; 5. da odlučuje o prenošenju mjesne

nadležnosti sa jednog suda na drugi sud, kada je to određeno zakonom; 6. da obavlja druge

poslove određene zakonom“.

Ovako precizno navedene nadležnosti suda nam govore da Vrhovni sud ima karakter

žalbene instance; da sud rješava u postupcima vanrednog pravnog lijeka i da sud kao najviša

sudska instanca ima posebna ovlaštenja povodom praćenja stanja zakonodavstva i sudske

prakse i da daje mišljenja o zakonima i drugim pravnim aktima. Istovremeno ovaj sud pošto je

u situaciji da vrši kontrolu ima funkciju da osigurava jednaku primjenu prava.

- Okružni sudovi Republike Srpske – se osnivaju za područja dva ili više osnovnih

sudova. Oni su u svom radu nezavisni i samostalni od zakonodavne i izvršne vlasti i u svom

radu postupaju nepristrasno, blagovremeno i efikasno. Na ove sudove se primjenjuju sva ona

načela o kojima smo ranije govorili.

Okružni sud je nadležan: „1. Prvostepena nadležnost: a) da sudi za krivična djela za

koja je zakonom propisana kazna zatvora preko 10 godina ili dugotrajni zatvor, ako zakonom

nije određena nadležnost drugog suda; b) da postupa u toku istrage i nakon podizanja

optužnice u skladu sa zakonom; v) da sudi za krivična djela za koja je Sud Bosne i

Hercegovine prenio nadležnost na okružne sudove; g) da odlučuje o svim upravnim

sporovima i to prema sjedištu prvostepenog upravnog organa, kao i o zahtjevu za zaštitu

sloboda i prava utvrđenim Ustavom, ako su takve slobode i prava povrijeđeni konačnim

pojedinačnim aktom ili radnjom službenog lica u organima uprave, odnosno odgovornog lica

u preduzeću, ustanovi ili drugom pravnom licu, kada za zaštitu tih prava nije obezbjeđena

druga sudska zaštita. 2. Drugostepena nadležnost: a) da odlučuje o žalbama protiv odluka

osnovnih sudova; b) da odlučuje o žalbama protiv rješenja sudova za prekršaje; v) da odlučuje

o drugim redovnim i vanrednim pravnim lijekovima, ako je to određeno zakonom. 3. Ostalo:

a) da rješava o sukobu mjesne nadležnosti između osnovnih sudova sa svog područja u skladu

sa zakonom; b) da odlučuje o prenosu mjesne nadležnosti sa jednog osnovnog suda na drugi

osnovni sud na svom području; v) da odlučuje o brisanju osude i prestanku mjera bezbjednosti

i pravnih posljedica osude, na osnovu sudske odluke; g) da postupa po molbama za

pomilovanje u skladu sa zakonom; d) da rješava o priznavanju odluka stranih sudova, stranih

trgovačkih sudova i stranih arbitraža; đ) da pruža međunarodnu pravnu pomoć u krivičnim

predmetima; i e) da vrši druge poslove određene zakonom“.

- Osnovni sudovi Republike Srpske – se osnivaju za područje jedne ili više opština.

Oni obavljaju svoje poslove iz svoje nadležnosti u sjedištu, a izuzetno ove poslove mogu

obavljati i van sjedišta suda, kao i u „drugim mjestima na sudskim danima, u skladu sa

zakonom“. Ovdje ćemo posebno naglasiti da i Vrhovni sud i okružni sudovi „mogu poslove iz

svoje nadležnosti obavljati van svog sjedišta iz razloga efikasnosti, smanjenja troškova ili

drugih opravdanih razloga“. Ova odeljenja koja se formiraju van sjedišta suda se osnivaju

zakonom. Njihovim radom rukovodi predsjednik suda.

U nekim od osnovnih sudova se osnivaju i privredna odjeljenja za obavljanje poslova

u privrednim predmetima kao i poslove upisa u registre pravnih lica ili samostalnih

preduzetnika za koje zakonom predviđeno da ih vrše sudovi. Osnovni sudovi su u zakonu

članom 23. i 24. precizno navedeni (B.Luka, Bjeljina, Doboj, Trebinje i Sokolac).

Stvarna nadležnost osnovnih sudova je: „1. U krivičnim predmetima: a) da u prvom

stepenu sude: - za krivična djela koja je zakonom propisana kao glavna kazna novčana kazna

ili kazna zatvora do 10 godina, ako posebnim zakonom nije odeđena nadležnost drugog suda;

- za krivična djela za koja je posebnim zakonom određena nadležnost osnovnog suda; - za

krivična djela za koja je Sud BiH prenio nadležnost na osnovni sud; - u svim krivičnim

postupcima protiv maloljetnika; b) da postupa tokom istrage i nakon podizanja optužnice u

skladu sa zakonom; v) da odlučuje o vanrednim pravnim lijekovima kada je to zakonom

predviđeno; g) da odlučuje o brisanju osude i prestanku mjera bezbjednosti i pravnih

posljedica osude, na osnovu sudske odluke; i d) da postupa po molbama za pomilovanje u

skladu sa zakonom; 2. U građanskim predmetima da u prvom stepenu sudi: a) u svim

građanskim sporovima; i b) u vanparničnom postupku. 3. U privrednim predmetima, za

sudove koji imaju privredno odjeljenje, da u prvom stepenu sudi: a) u sporovima koji se

odnose na prava i obaveze po osnovu pravnog prometa roba, usluga, vrjednosnih papira,

vlasničkih i drugih stvarnih prava na nekretninama, kao i na prava i obaveze proistekle iz

vrjednosnih papira, u kojima su obje stranke u postupku pravno lice ili fizičko lice koje, u

svojstvu samostalnog preduzetnika ili drugom svojstvu, obavlja privrednu ili drugu

registrovanu djelatnost u vidu osnovnog ili dopunskog zanimanja; b) u sporovima koji se

odnose na brodov i na plovidbu na moru i unutrašnjim vodama, kao i u sporovima na koje se

primjenjuje plovidbeno pravo, osim sporova o prevozu putnika; v) u sporovima koji se odnose

na avione, kao i u sporovima na koje se primjenjuje vazduhoplovno pravo, osim sporova o

prevozu putnika; g) sporove iz autorskih prava, srodnih prava i prava industrijske svojine; d)

sporove nastale povodom djela za koja se tvrdi da predstavljaju nelojalnu konkurenciju ili

monopolistički sporazum; i đ) u postupku stečaja i likvidacije, u skladu sa zakonom, kao i u

svim sporovima koji nastanu u toku i povodom provođenja postupka stečaja i likvidacije. 4. U

drugim predmetima: a) da provodi izvršni postupak, ako zakonom nije drugačije određeno; b)

da određuje mjere obezbjeđenja, ako zakonom nije drugačije određeno; v) da rješava u

posebnim postupcima, ako zakonom nije drugačije određeno; g) da obavlja zemljišno-knjižne

poslove, u skladu sa zakonom; d) da pruža pravnu pomoć sudovima u Bosni i Hercegovini; đ)

da vrši poslove međunarodne pravne pomoći, ako zakonom nije određeno da neke od tih

poslova vrši Okružni sud; e) da vrši poslove upisa u registre pravnih lica i samostalnih

preduzetnika ako je to zakonom utvrđeno; i ž) da vrši druge poslove određene zakonom“.

JAVNO TUŽILAŠTVO

U savremenim pravnim sistemima javno tužilaštvo je samostalan državni organ koje

vrši funkciju krivičnog gonjenja učinilaca krivičnih djela kao i drugih zakonom određenih

kažnjivih djela. Mada je tužilaštvo nezavisan državni organ ono je potčinjeno pravu i

pravnom poretku. Njegov zadatak je da pred sudom pokrene postupak za rješavanje nekog

spora o pravu. Krivično gonjenje nekada je povjeravano sudu. Sud je bio akter svih faza

krivičnog postupka: optuživanje, presuđivanje i vođenje odbrane optuženog. Ovakav postupak

(inkvizicioni) je davno napušten. Moderno krivično suđenje počiva na principima

akuzatorskog načela, što znači da funkciju optuživanja, suđenja i odbrane razdvajaju i predaju

različitim subjektima. Postupak optuživanja po krivičnom postupku se može povjeriti

trovrsnim subjektima. Ono može biti povjereno oštećenom građaninu – privatna tužba; bilo

kojem građaninu koji može u funkciji zaštite opšteg interesa pokrenuti postupak – narodna

tužba; ili posebnom državnom organu – javnom ili državnom tužiocu – javna tužba.

Da bi se osiguralo efikasno ostvarivanje nadležnosti države u sferi poštivanja ljudskih

prava i zakonitosti na njenoj teritoriji savremena država je jasno definisala ulogu javnog

tužilaštva. Tužilaštvo kao državni organ je u organizacionom smislu poseban i samostalan

državni organ, ali je istovremeno u funkcionalnom smislu nosilac posebnih ovlaštenja u

obavljanju sudske vlasti. Tužilaštvo se u postupku pred sudom pojavljuje kao jedna od strana

u sporu. Ovo odvajanje i nemješanje „u sudsku nezavisnost nužan je preduslov za

ravnopravnost drugih strana u sporu (tuženi). Ako bi sud i tužilaštvo na bilo koji način

poistovjećeni ili tužilac imao jaču poziciju u odnosu na tuženog, to bi svakako učinilo da

položaj tuženog u sporu bude unapred korenito oslabljen“. Javno tužilaštvo je inokosan organ

što znači da njim rukovodi javni tužilac. Javni tužilac ima svoje zamjenike ali su svi

podređeni javnom tužiocu koji je nosilac ovlaštenja. Javno tužilaštvo je organizovano na

načelu: organizacionog jedinstva i vertikalne povezanosti. Ovo znači da je niži tužilac

podređen višem, i da svaki javni tužilac u krajnjem slučaju podređen državnom javnom

tužiocu. Poslovi tužilaštava se vrše u skladu sa ustavima i zakonima, dakle svoju funkciju

krivičnog gonjenja vrše u skladu sa načelom legaliteta. Javna tužilaštva pokrečući krivično

gonjenje protiv učinilaca krivičnih djela za koja se goni po službenoj dužnosti nemaju „pravo

izbora već su dužni da se ponašaju u skladu sa zakonom“.

Tužioce i njihove zamjenike bira i imenuje Visoko sudsko i tužilačko vijeće Bosne i

Hercegovine (glavnog tužioca i zamjenike glavnog tužioca BiH; tužioce Republike Srpske i

tužioce Federacije Bosne i Hercegovine; okružne i kantonalne tužioce kao i zamjenike i

glavnog tužioca i tužioce tužilaštva Brčko Distrikta). Položaj javnih tužilaca počiva na dva

načela: imunitet i nespojivost tužilačkih funkcija. Imunitet javnog tužioca počiva na

garantijama „da javni tužioci ne mogu biti pozvani na odgovornost za izraženo mišljenje u

vršenju tužilačke funkcije, osim ako je reč o krivičnom delu kršenja zakona od strane javnog

tužioca“ i da javni tužilac „ne može biti lišen slobode u postupku pokretanja zbog krivičnog

dela učinjenog u vršenju tužilačke funkcije, odnosno službe“, bez odobrenja Visokog sudskog

i tužilačkog vijeća.

Javna tužilaštva vršeći svoju funkciju gonjenja počinilaca krivičnih djela su organ koji

„sam ne primjenjuje zakon, i prema tome organ koji donosi odluke“. Tužilaštvo pokreće

postupak i učestvuje u njemu i na taj način ono zaštićuje pravni poredak i primjenjuje zakone

ali sud je državni organ koji primjenjuje zakone i postupa u skladu sa zakonom. Tužilaštvo

nema pravo da utiče na odluke suda. Ono pred sudom samo iznosi činjenice na osnovu kojih

sud donosi odluku. Vršeći svoju fukciju tužilaštvo postupa na osnovu Ustava, zakona i

potvrđenih međunarodnih ugovora kao i propisa koji su donešeni na osnovu zakona.

ORGANIZACIJA I NADLEŽNOST TUŽILAŠTAVA

Tužilaštva imaju funkciju da: preduzimaju istražne radnje, vrše progon učinalaca

krivičnih djela i ulaganje pravnih sredstava radi zaštite ustavnosti i zakonitosti. Svoje poslove

tužilaštva vrše u skladu sa Ustavom i zakonima Bosne i Hercegovine. U Bosni i Hercegovini

se tužilaštva organizuju na nivou države Bosne i Hercegovine, entiteta i kantonalnih odnosno

okružnih tužilaštava.

- Tužilaštvo Bosne i Hercegovine – ovo tužilaštvo je obrazovano odlukom Visokog

predstavnika od 06.08.2002.godine, a objavljeno je u „Službenim novinama Federacije BiH“

broj 43/02 i „Službenom glasniku Republike Srpske“ broj 55/02 i važit će „sve dok

Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine ne usvoji zakon u odgovarajućem obliku bez

amandmana i bez dodatnih uvjeta“.

Nadležnost ovog tužilaštva je propisano članom 12 i odnosi se na krivičnu nadležnost

koja se sastoji iz „provođenja istraga za krivična djela za koja je nadležan Sud Bosne i

Hercegovine, te za gonjenje počinilaca pred Sudom BiH u skladu sa zakonom o krivičnom

postupku“; „za primanje zahtjeva za međunarodnu pravnu pomoć u krivičnim stvarima u

skladu sa zakonima, multilateralnim i biletelarnim sporazumima i konvencijama, uključujući i

zahtjeve za izručenje ili predaju traženih lica od strane sudova ili organa na području BiH i

drugih država, odnosno Međunarodnih sudova ili Tribunala. U slučaju da je za sprovođenjem

zahtjeva potrebna sudska odluka, tužilaštvo je ovlašteno da podnese zahtjev za donošenje

takve odluke“; a „posebni odjel, između ostalog, preduzima zakonom određene mjere za

ispitivanje i gonjenje počinilaca krivičnih djela organizovanog kriminala, privrednog

kriminala i korupcije predviđenih zakonom BiH, kada je u navedenim zakonima za ta djela

predviđena nadležnost Suda BiH“. Tužilaštvo ima i dodatne poslove koji se odnose na

nerješene i rješene predmete, te broj predmeta kao i klasifikaciju tih odluka sa izvještajem šta

čini konačnu ili privremenu odluku o predmetima pod optužnicama. Tužilaštvo na osnovu

statističkih pregleda je dužno da izvještava Parlamentarnu skupštinu Bosne i Hercegovine.

Organizacija tužilaštava se zasniva na principu subordinacije s tim što na nivou Bosne

i Hercegovine postoji: Glavni tužilac BiH, tri zamjenika glavnog tužioca i određen broj

tužilaca. Glavnog tužioca i zamjenike glavnog tužioca bira i imenuje Visoko sudsko i

tužilačko vijeće. U tužilaštvu se formiraju posebna odeljenja za: organizovani kriminal,

privredni kriminal i korupciju. Radom tužilaštva rukovodi glavni tužilac a u njegovoj

odsutnosti njega zamjenjuje zamjenik glavnog tužioca kojeg je odredilo Visoko sudsko i

tužilačko vijeće. Zamjenici glavnog tužioca i tužioci su ovlašteni da preduzimaju sve radnje u

postupku pokrenutom pred sudom kao i glavni tužilac. Unutar tužilaštva se formiraju posebna

odeljenja a njima rukovodi rukovodilac posebnog odeljenja koji se bira iz reda zamjenika

glavnog tužioca. U okviru tužilaštva se formira kolegij tužilaca koga čini glavni tužilac,

njegovi zamjenici i tužioci. Mandat glavnog tužioca i zamjenika je 6 godina, s tim što mogu

biti ponovo imenovani, ali mandat može prestati prije: podnošenjem ostavke, navršenjem

starosne dobi ili smjenivanjem sa funkcije. U slučaju da ovi funkcioneri ne budu ponovo

izabrani oni mogu nastaviti svoj posao kao tužioci. Mandat tužioca za obavljanje funkcija

traje neograničeno s tim što usljed podnesene ostavke, navršene starosne dobi i smjenjivanjem

sa funkcije prestaje. Na sve ostale zaposlene u tužilaštvu se primjenjuju propisi o radnim

odnosima zaposlenih u institucijama Bosne i Hercegovine.

- Tužilaštvo Federacije Bosne i Hercegovine – je samostalano državno tijelo koje

„preduzima zakonom određene mjere u pogledu istražnih radnji i gonjenja potencijalnih

učinilaca krivičnih djela i privrednih prijestupa, i vrši druge poslove određene Federalnim

zakonom“. Tužilaštvo svoju funkciju obavlja u skladu sa Ustavom i na osnovu zakona Bosne i

Hercegovine i Federacije. Njegova nadležnost se sastoji u zaštiti „ostvarivanja ljudskih prava i

građanskih sloboda garantovanih ustavima BiH i Federacije“ kao i zaštiti „prava i interesa

pravnih lica u skladu sa zakonom, te obezbjeđuje ustavnost i zakonitost“. U okviru opšte

nadležnosti tužilaštvo „sprovodi istražne radnje i goni potencijalne učinioce krivičnih djela i

privrednih prestupa“ a obavlja i druge poslove određene zakonima. Ono ima prvostepenu

nadležnost „za sprovođenje istražnih radnji i gonjenje potencijalnih učinilaca krivičnih djela

terorizma, međukantonalnog kriminala, nezakonite trgovine drogama ili organizovanog

kriminala, koje su u skladu sa Zakonom o Vrhovnom sudu Federacije BiH u nadležnosti toga

suda“.

Ostvarivanje funkcije federalnog tužilaštva obavlja glavni federalni tužilac, dva

zamjenika glavnog federalnog tužioca te federalni tužioci. Broj federalnih tužioca određuje

Visoko sudsko i tužilačko vijeće. U pogledu mandata, reizbora, odlaska sa funkcije i

disciplinske odgovornosti primjenjuje se zakon o Visokom sudskom i tužilačkom savjetu

Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“ broj 25 od 2004).

Pošto su tužilaštva organizovana na principu subordinacije ovlaštenja glavnog

federalnog tužioca su da on u postupku pred Vrhovnim sudom, kantonalnim i opštinskim

sudovima „ulaže pravna sredstva, prisustvuje sjednicama i sudskim pretresima i preduzima

druge radnje gonjenja“. Istovremeno federalni tužilac ima ovlaštenja da shodno odredbama

Federalnog zakona o krivičnom postupku pred Vrhovnim sudom nastupa sa ovlaštenjima

kantonalnog tužioca. Glavni tužilac rješava sukobe nadležnosti između dva kantonalna

tužilaštva, može davati opšta ili pojedinačna obavezna uputstva kantonalnim tužilaštvima,

sprovoditi krivične istrage i gonjenje pred kantonalnim ili opštinskim sudovima, kad god

glavni federalni tužilac ima razloga da posumnja da kantonalna tužilaštva nisu primjenila

Krivični zakon Federacije ili da se gonjenje krivičnih djela ne može efikasno sprovesti u

nadležnosti kantonalnog tužilaštva. Takođe, glavni tužilac može neke predmete ili radnje iz

djelokruga jednog kantonalnog tužilaštva povjeriti drugom kantonalnom tužilaštvu. „Bez

obzira na nadležnost određenog kantonalnog tužilaštva, glavni federalni tužilac može povjeriti

pojedine predmete pojedinim glavnim tužiocima, zamjenicima glavnih tužioca, federalnim

tužiocima ili kantonalnim tužiocima“.

Ostvarujući funkciju tužilaštva glavni federalni tužilac ima pravo i dužnost da daje

„obavezujuća uputstva zamjenicima glavnog federalnog tužioca i federalnim tužiocima“ koja

se odnose na njihov rad a istovremeno može preduzeti određene radnje iz djelokruga rada

zamjenika i pomoćnika. Ova obavezna uputstva podrazumjevaju uputstva opšteg karaktera u

pogledu rada i aktivnosti tužilaštva i donose se u skladu sa Pravilnikom o radu. Pravilnik o

radu tužilaštva reguliše organizaciju tužilaštva a donosi se uz odobrenje Kolegija tužilaca

Federalnog tužilaštva i Visokog sudskog tužilačkog vijeća.

- Kantonalno tužilaštvo – ova tužilaštva se formiraju zakonima koje donosi

Kantonalna skupština. Kantonalna tužilaštva su samostalni državni organ koji u okviru

kantona preduzima zakonom određene mjere povodom istražnih radnji i gonjenja lica koja se

sumnja da su počinila krivična djela i privredne prestupe, a vrši i druge poslove koji su

predviđeni federalnim i kantonalnim zakonom. Svoju funkciju ova tužilaštva obavljaju u

skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, Federacije i kantona, a na osnovu zakona koji važe u

Bosni Hercegovini. Kantonalna tužilaštva štite ostvarivanja ljudskih prava i građanskih

sloboda koje su predviđene pozitivnim propisima, kao i ostvarivanje prava i interesa pravnih

osoba utvrđenim zakonom a sa ciljem osiguranja ustavnosti i zakonitosti.

Nadležnost ovih tužilaštava se odnosi na vođenje istraga i gonjenja osoba za koje se

sumnja da su počinila krivična djela i privredne prestupe a vrši i druge poslove određene

zakonom. Kantonalna tužilaštva su nadležna za „povrede kantonalnog zakona ili

međunarodnog ugovora kad postoje osnovani razlozi za upotrebu pravnih sredstava protiv

izvršne sudske odluke ili odluke donešene u upravnom ili drugom postupku“.

Na čelu tužilaštva se nalazi glavni kantonalni tužilac koji ima dva zamjenika i veći

broj tužilaca koje određuje Visoko sudsko i tužilačko vijeće. Ono što smo rekli u odnosu na

organizaciju, mandate i ovlaštenja o tužilaštvu Federacije se primjenjuje mutatis mutandis i

na kantonalna tužilaštva.

- Tužilaštvo Republike Srpske – je samostalan državni organ koji goni učinioce

krivičnih i drugih po zakonu kažnjivih djela i ulaže pravna sredstva radi zaštite zakonitosti.

Njegova funkcija se sastoji iz: preduzimanje istražnih radnji, progona učinilaca krivičnih djela

i ulaganje pravnih sredstava radi zaštite ustavnosti i zakonitosti. Svoju funkciju tužilaštvo

obavlja u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine i Reublike i na osnovu zakona. U okviru

svojih nadležnosti tužilaštvo štiti ostvarivanje ljudskih prava i građanskih sloboda

zagarantovanim pravnim poretkom. Ovlaštenja koja ima tužilaštvo su ovlaštenja koja su

propisana procesnim i drugim zakonima (zakonom o krivičnom postupku, Zakonom o

prekršajima, Zakonom o praničnom postupku i Zakonom o opštem upravnom postupku). U

ostvarivanju svoje funkcije tužilaštvo kao i drugi državni organi je vezano principom

legaliteta.

U okviru opšte nadležnosti i ovlašćenja tužilaštvo sprovodi istražne radnje i goni

potencijalne učinioce krivičnih djela u skladu sa zakonom, i ulaže pravna sredstva za zaštitu

ustavnosti i zakonitosti. Pokretanje postupaka pred sudovima tužilaštvo ostvaruje preko

Glavnog republičkog tužioca, zamjenika glavnog republičkog tužioca te republičkih tužilaca u

Republičkom tužilaštvu. Takođe funkciju javnog tužioca obavljaju glavni okružni tužioci,

zamjenici i okružni tužioci. Ovi funkcioneri tužilaštava se biraju i imenuju od strane Visokog

sudskog i tužilačkog savjeta.

Glavni republički tužilac je inokosan organ i predstavlja Republičko tužilaštvo i

rukovodi njegovim radom. Na nivou republičkog tužilaštva se konstituiše kolegij tužilaca koji

je sastavljen od glavnog tužioca, zamjenika i tužilaca. Zadatak Glavnog republičkog tužioca

je da nadzire rad i obezbjedi efikasnost u obavljanju funkcija tužilaštava. Tužilaštvo

ostvarujući svoju funkciju ima pravo i dužnost da podnosi izvještaje Narodnoj skupštini,

Vladi i Predsjedniku Reublike Srpske. Istovremeno tužilaštvo ima dužnost da obavještava

javnost o stanju kriminaliteta i da u okviru zakona i nadležnosti, a u skladu sa interesima

postupka obavještava javnost o pojedinim predmetima. Prilikom obavještavanja javnosti

tužilaštvo se rukovodi interesima pravde u skladu sa Evropskom konvencijom o zaštiti

ljudskih prava i temeljnih sloboda.

Glavni republički tužilac pokreće postupak pred Ustavnim sudom Republike Srpske

kada smatra da su pojedine odredbe zakona neustavne. Takođe glavni republički tužilac

rešava o sukobu nadležnosti između okružnih tužilaštava. Ostvarujući svoju funkciju glavni

republički tužilac može davati opšta ili pojedinačna obavezna uputstva okružnim tužilaštvima

te „sprovoditi krivične istrage i gonjenje pred okružnim i osnovnim sudovima“ kad ocjeni da

ima razloga da posumnja u sposobnost ovih tužilaštava. Istovremeno on ima pravo po

principu devolucije „eke predmete ili radnje iz djelokruga jednog okružnog tužilaštva može

povjeriti drugom okružnom tužilaštvu. Bez obzira na nadležnost određenog okružnog

tužilaštva“.

Dajući obavezna uputstva za rad opšteg karaktera u skladu sa Pravilnikom o radu,

glavni tužilac ostvaruje svoju funkciju, jer preko tih obaveznih uputstava utiče na rad svih

tužilaca.

- Okružna tužilaštva u Republici Srpskoj – se osnivaju Zakonom o tužilaštvima

Republike Srpske. Ona se osnivaju za područje okružnih sudova. Na prijedlog glavnog

republičkog tužioca, a nakon pribavljenog mišljenja odgovarajućih okružnih tužilaštava i

Vlade, Visoki sudski i tužilački savjet može ustanoviti zajedničko okružno tužilaštvo za

teritoriju nadležnosti dva ili više okružnih sudova. Istovremeno se mogu formirati podružne

kancelarije okružnog tužilaštva u određenim opštinama tog okruga za koje je formirano

okružno tužilaštvo. U ostvarivanju svojih funkcija okružna tužilaštva postupaju pred

osnovnim i okružnim sudovima.

Nadležnost ovih tužilaštava je da štite ostvarivanja ljudskih prava i građanskih sloboda

garantovanih Ustavom BiH i Republike Srpske, kao i prava i interese pravnih lica u skladu sa

zakonom te obezbjeđuju ustavnost i zakonitost. Ostvarujući svoju funkciju glavni okružni

tužilac, zamjenici glavnih okružnih tužilaca i okružni tužioci su dužni da se ponašaju u skladu

sa Ustavom i zakonima. Preciznije odredbe o nadležnosti tužilaštava se nalaze u

odgovarajućim procesnim zakonima (Zakon o krivičnom postupku, Zakon o prekršajima,

Zakon o parničnom postupku, Zakon o opštem upravnom postupku).

ADVOKATURA

Advokatura je stara koliko i pravna profesija. Advokati su se pojavili već u starom

Rimu. Izraz advocatus označava osobu koja za naknadu i nagradu daje savjete i zastupa

stranke u pravnim pitanjima pred sudom. Od tih najstarijih vremena suština te profesije nije

mjenjana. Od prvih početaka kada je njihova funkcija bila počasna ona je polako postala

profesionalna. Srednji vijek sa uvođenjem novog sistema prava tražio je školovane

profesionalce. Advokati postaju profesionalna struka i posebno zanimanje različito i odvojeno

od sudija. U savremenim državama postoji različit sistem organizacionih oblika u kojima se

pojavljuje ova služba. Dominantno je da je ona slobodna djelatnost koju profesionalno

obavljaju osobe koje su licencirane za zastupanje stranaka pred sudom. Postoje različiti

sistemi organizacije advokature (francuski, njemački, britanski) zavisno od pravne tradicije i

modaliteta povezivanja advokata (advocatusa i procuratora).

Samo su advokati ovlašteni da se za nagradu bave zastupanjem stranaka pred sudom.

U sudskim postupcima (zavisno od visine kazni ili vrijednosti sporova) je predviđeno

obavezno angažovanje advokata. Ukoliko u određenim postupcima stranka ne bi imala

advokata to bi bila bitna povreda postupka (krivičnog odnosno građanskog) koja bi dovela u

pitanje validnost presude. U pogledu drugih poslova (sastavljanje isprava – testamenta,

pravno informisanje i pravno savjetovanje) advokati djeluju u konkurenciji sa drugim pravnim

ili nepravim profesijama (notari, revizori, poreski savjetnici itd.).

Različiti su modeli organizovanja advokata i advokatskih organizacija. Advokati su

slobodni u osnivanju svojih udruženja. Oni se mogu organizovati: lokalno, nacionalno i

međunarodno. U jednom sistemu su oni entitet privatnog prava, a u drugom, njihov status se

tiče javnih oblasti. Različiti su uslovi za sticanje advokatskog statusa. Za obavljanje

advokatskog posla je pretpostavka pored završenog studija prava i odgovarajući stručni ispit

(pravosudni ili advokatski), a u nekim državama, se traži određeno vrijeme na praktičnom

bavljenju pravnih poslova. U nekim zemljama se traži državaljanstvo određene zemlje. Neke

zemlje smatraju da ko je ispunio uslove, bez obzira na to da li je zaposlen kao pravni

savjetnik, ima status advokata; dok neke zemlje formalno traže učlanjenje u advokatske

komore. U nekim sistemima imamo pojedinačne advokatske kancelarije, dok u drugim,

imamo velike advokatske kancelarije u kojima je zaposleno više advokata, pa čak ide i na

stotine. U tim velikim advokatskim kancelarijama se organizuje sistem uprave na principu

upravnih odbora.

Temelj advokature na području Bosne i Hercegovine pada u vrijeme Austro-Ugarske

okupacije. U vrijeme turske okupacije u Bosni i Hercegovini u modernom smislu advokatura

nije postojala. Tek sa dolaskom Austro-Ugarske je formiran prvi advokatski red i donešen je

zakon koji je bio po ugledu na Austriju. Advokati su konstantno povećavali svoje

kompetencije, što je, tražilo povećanje stručnih kriterija kod primanja u advokaturu.

Pooštravani su uslovi za prijem nekoga u advokatsku struku. Unifikacija advokatske struke je

došla do izražaja u staroj Jugoslaviji. Promjene koje su se dešavale u pravnom sistemu bivše

Jugoslavije su imale ogromnog odraza na advokatsku struku. U organizacionom pogledu

advokatima i advokatskim komorama su povjerene sve najvažnije funkcije: „vođenje imenika

advokata i advokatskih pripravnika i odlučivanje o upisu u te imenike i disciplinska vlast nad

advokatima i advokatskim pripravnicima“.

Advokatura kao samostalna i nezavisna lužba i djelatnost je postojala u „Drugoj

Jugoslaviji“. Ona je bila uređena odgovarajućim zakonim o advokaturi. Promjene koje su

nastupile u periodu poslije 1992. godine tražile su donošenje novih zakona o advokaturi koji

su donešeni i u Federaciji i u Republici a i na nivou Bosne i Hercegovine. Suština tih zakona

je zasnovana na potrebi da se obezbjedi pravično, odgovarajuće i jedinstveno regulisanje

advokature u Bosni i Hercegovini. Osnovni cilj advokature je da građanima pruža stručnu i

kvalitetnu pravnu pomoć. Posebna se pažnja posvjećuje na obezbjeđivanju autonomne

pozicije advokata i advokatske struke u pravnom poretku. Zbog mogućnosti pritisaka na

advokatsku profesiju pri obavljanju njihovih dužnosti zakonom je propisano da se oni ne

smiju pritvarati zbog djela učinjenog pri pružanju pravne pomoći. Smisao ovih odredaba, je

da zaštite advokata od mogućeg progona i istovremeno da im se omogući obavljanje njihove

djelatnosti, a ne da ih zaštiti od odgovornosti za krivična djela koje bi učinili. Zakon precizno

propisuje zabranu pretresanja advokatskih ureda. Advokatski uredi se mogu „pretražiti samo

na osnovu naredbe nadležnog suda i samo u vezi sa spisom i predmetom koji se izričito

navedu u nalogu za pretres. Pri tome se ne smije narušiti tajnost drugih dokumenata i

predmeta“. Advokatski imunitet, ima za cilj da obezbjedi advokata u vršenju svoje funkcije.

Također on je u funkciji da obezbjedi klijenta, jer između advokata i klijenta postoji odnos

povjerenja. Advokati i njihove komore, odnosno udruženja, donose advokatsku tarifu usluga

koju sankcioniše određeni državni organ. Svako ponašanje mimo propisane tarife proizvodi

određene postupke. Advokati u vršenju svog posla donose i svoj etički kodeks, koga su

advokati dužni da se pridržavaju.

JAVNO PRAVOBRANILAŠTVO

Javno pravobranilaštvo je organ koji se bavi zastupanjem države (fiska) u pogledu

imovinskih prava. Oni se organizuju na raznim nivoima zavisno od načina kako je

organizovana država. Oni preduzimaju zakonom predviđene mjere i sredstva kojima se

obezbjeđuje zaštita imovinskih prava i interesa državne zajednice. Ovaj organ ostvaruje i

druge zakonom propisane poslove. Pravobranilaštva su u Bosni i Hercegovini osnovana

neposredno nakon Austro-Ugarske okupacije i od tada kontinuirano postoje.

Organizacija pravobranilaštava je strogo propisano Zakonom o pravobranilaštvu

Bosne i Hercegovine. Nadležnost pravobranilaštava se sastoji u zaštiti imovinskih interesa

države. Oni imaju zadatak da zastupaju državu pred sudovima i drugim organima. Oni su

dužni da daju pravna mišljenja državnim organima o svim važnijim pitanjima. Ta mišljenja se

mogu odnositi na ugovore koji državni organi na različitim nivoima sklapaju (opštinski,

kantonalni, entitetski i državni). Istovremeno pravobranilaštva zastupaju državu pred stranim

sudovima i drugim organima. U različitim zakonima se predviđa nadležnost pravobranilaštava

i uvijek moramo te zakone konsultovati prije nego što utvrdimo nadležnost pravobranilaštva.

Položaj pravobranioca kao zakonskog zastupnika jasno je određen. On je ovlašten da u svim

postupcima preduzima sve radnje na koje je ovlaštena stranka. Samo izuzetno

pravobranilaštvo da bi poduzelo neke radnje potrebno je da dobije saglasnost organa odnosno

državne zajednice koju zastupa. Pored Zakona o pravobranilaštvu, posebnim propisima su

javnim pravobranilaštvima data razna prava i dužnosti (Zakon o prometu zemljišta i zgrada,

Zakon o eksproprijaciji itd.).

Zakonom o pravobranilaštvu Bosne i Hercegovine donešenim od strane Parlamentarne

skupštine Bosne i Hercegovine (21.marta 2002.godine) ovo pravobranilaštvo je osnovano sa

ciljem da zaštiti interese i prava Bosne i Hercegovine. Pravobranilaštvo vrši poslove „pravnog

savjetovanja i zakonskog zastupanja Bosne i Hercegovine pred svim zakonskim tijelima“.

Ono vrši poslove pravne zaštite, imovine i interesa kako Bosne i Hercegovine tako i njenih

institucija, javnih agencija, javnih korporacija i drugih organizacija utvrđenim Zakonom

Bosne i Hercegovine. Ono zastupa Vijeće ministara BiH pred Ustavnim sudom BiH.

Pravobranilaštvo ima ingerenciju da zastupa državu pred međunarodnim sudovima, sudovima

drugih država, međunarodnim arbitražama i organima drugih država. Pravobranilaštvo

istovremeno može u skladu sa zakonima entiteta i Brčko Distrikta iste zastupati pred

međunarodnim pravosudnim institucijama.

Organizacija pravobranilaštava je organizovana na principu inokosnosti, što znači da

na čelu pravobranilaštava se nalazi jedan pravobranioc sa zamjenicima (tri) i više pomoćnika.

Da bi neko bio postavljen za pravobranioca mora biti diplomirani pravnik sa položenim

pravosudnim ispitom, državljanin Bosne i Hercegovine te da posjeduje zakonom predviđenu

pravnu praksu i da ima visok ugled pravnog stručnjaka. Prestanak funkcije pravobranioca je

vezan za: istek mandata, podnošenje ostavke, smjenivanje sa funkcije i trajnim gubljenjem

radne sposobnosti. Na pravobranioce se primjenjuje princip inkopatibilnosti a istovremeno i

imuniteta. Unutrašnja organizacija pravobranilaštava se uređuje Pravilnikom o unutrašnjoj

organizaciji koji se donose od strane pravobranioca uz pretežno pribavljenu saglasnost

odgovarajućeg nivoa vlasti na kojem se organizuje pravobranilaštvo.

OMBUDSMAN

U demokratskim zemljama u svijetu sve se više širi jedna institucija koja je nastala u

XIX vijeku u Švedskoj a pod nazivom ombudsman. Ova institucija je formirana sa ciljem

„potpunije zaštite građana i zakonitosti“. Iako ovaj organ nije u poziciji da mjenja određene

konkretne odluke i da ih ukida, odluke ovog organa u praksi su pokazale da oni ostvaruju

„jedno zanačajno sredstvo zaštite prava i zakonitosti i da građani putem njih na jedan

neformalan način i bez posebnih troškova mogu da zaštite svoja prava u odnosu na upravu i

druge organe“ (Pavle Nikolić).

Funkcija ombudsmena načelno se sastoji u kontroli odnosno nadzoru organa uprave i

drugih organa (neparlamenta), u pokretanju postupaka funkcionera, „u inošenju svog

mišljenja o zakonitosti akata, ali i o njihovoj cjelishodnosti i dr. To su, po pravilu organi

parlamenata koji ih i bira, a u svom radu uživaju punu samostalnost. Svaki građanin može da

im se obrati ali oni mogu i po svojoj inicijativi da se angažuju u konkretnom slučaju.“

Formirana u Švedskoj pod nazivom JUSTITIE OMBUSMAN ova institucija je u

kratkom vremenu postala prihvaćena i u drugim dijelovima svijeta. Pored skandinavskih

zemalja ovu instituciju su prihvatile i srednje evropske države (SR Njemačka 1949.odnosno

1956., Francuska 1973., Austrija 1977., Portugal 1976., Španija 1978.). U bivšoj Jugoslaviji

ova institucija je egzistirala pod pojmom društvenog pravobranioca samoupravljanja koja je

uvedena u ustavni sistem 1974.godine.

Instituciju ombudsmena su obavljali istaknuti i čestiti pravnici (u sistemu Švedske),

koga je birao parlament „svake redovne sesije kao svog zastupnika i koji, po instrukcijama

samog parlamenta, vrši nadzor nad izvršavanjem zakona i uredaba od strane sudova i drugih

organa. Ombudsmen može pred sudom da goni i one koji u vršenju svojih funkcija čine

nezakonitosti ili propuste da ispune svoje zadatke. On je ovlašten da prisustvuje sjednicama

Vrhovnog suda, Administrativnog suda i drugih sudova i upravnih organa, kao i da ima uvid u

zapisnike i akte svih sudova i upravnih organa i drugo. Značajna je njegova dužnost da

pralamentu podnosi izvještaj o svom radu i o stanju sudske aktivnosti s ukazivanjem na

nedostatke zakonodavstva i predlozima za njegovo poboljšanje“ (P. Nikolić).

Afirmacija institucija ombudsmena kao „čuvara zakonitosti i prava“ je motivisala i

zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini da ovu instituciju ugradi u sistem države. Zakonom o

ombudsmanu za ljudska prava Bosne i Hercegovine (Službeni glasnik BiH 19/02) je ova

institucija konstituisana kao nezavisna sa ciljem promovisanja „dobre uprave i vladavine

prave, zaštite prava i slobode fizičkih i pravnih lica“ kako u skladu sa Ustavom Bosne i

Hercegovine tako i sa međunarodnim sporazumima koji se nalaze u dodatku na Ustavu.

Nadležnost ove institucije će biti u „razmatranju predmeta koji se odnose na slabo

funkcionisanje ili povrede ljudskih prava i sloboda počinjenih od strane bilo kojeg organa

vlade“ s tim što će ova institucija djelovati po prijemu žalbi ili po službenoj dužnosti a

institucija će preduzimati istražne radnje, preduzimati odgovarajuće pojedinačne ili opšte

mjere, a istovremeno će razmatrati predmete koji se odnose „na odluke, činjenice ili događaje

koji su se desili prije 15. decembra 1995.godine“. Nadležnost će sadržati ovlaštenja da

provodi istrage „u svim žalbama o povredi ljudskih prava i sloboda navodno počinjenih od

vojnih vlasti“ kao i imati „ovlaštenja da provodi istrage u svim žalbama vezano za slabo

funkcionisanje sudskog sistema ili nepravilnog procesuiranja individualnih predmeta i da

preporuči odgovarajuće pojedinačne ili opšte mjere“.

Pozicija i odnos institucija ombudsmena prema drugim organima će biti da se on neće

mješati u procese odlučivanja sudova ali on može pokrenuti sudske postupke ili intervenisati u

toku postupaka koji se vode, kad god ustanovi da je takva aktivnost neophodna. Ombudsmen

može davati preporuke organima vlasti ili biti konsultovan od strane istih. Njegova isključiva

nadležnost u radu na predmetima se odnosi „a) na organe Vlade Bosne i Hercegovine; b) na

organe vlade jednog entiteta i organe Vlade BiH; c) ili na organe vlade oba entiteta“.

Istovremeno ombudsmen može proslijediti predmete o navodnim povredama ljudskih oragana

najvišim sudskim organima koji su nadležni za pitanje ljudskih prava.

Instituciju ombudsmena će obavljati na nivou Bosne i Hercegovine tri subjekta –

osobe. Oni su zaduženi za sprovođenje istraga i razmatranje pojedinačnih žalbi kao i

razmatranje problema po službenoj dužnosti. Ove ombudsmene imenuje Parlamentarna

skupština vodeći računa o paritetnoj zastupljenosti naroda dvotrećinskom većinom.

Ombudsmeni imaju imunitet u obavljanju svoje dužnosti a kvalifikuju se za ovu dužnost

činjenicom da su državljani Bosne i Hercegovine, da imaju dokazano iskustvo u oblasti

ljudskih prava te priznat visoki moralni status. Mandat ombudsmena može prestati istekom

mandata; očigledne nemogućnosti da obavlja svoju dužnost; propusta da napusti funkciju koja

je nespojiva sa mandatom; osude.

Do donošenja Zakona o ombudsmanima na nivou Bosne i Hercegovine postojala je

institucija ombusmena na nivou entiteta. Ta institucija je ustanovljena Aneksom VI Opšteg

okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini. Članom 40. Zakona o ombudsmanu za

ljudska prava Bosne i Hercegovine prestaje funkcija ombudsmana na nivou entitea o čemu su

donešeni zakoni o načinu prestanka funkcionisanja institucija ombudsmana u entitetima kao i

o prelaznom periodu u prenosu njihovih nadležnosti na institucije ombusmena za ljudska

prava Bosne i Hercegovine.