Barbara STEFAŃSKA Instytut Przemysłu Organicznego w Warszawie

PROLIFERACJA BRONI MASOWEGO RA ŻENIA, JAKO JEDNO Z PODSTAWOWYCH ZAGRO ŻEŃ DLA BEZPIECZE ŃSTWA

Największym problemem, jaki stoi przed współczesnym światem jest utrzymanie i zapewnienie bezpieczeństwa w szerokim znaczeniu tego słowa. Istnieje wiele definicji bezpieczeństwa, ale chciałabym tu skupić się na tej najbardziej ogólnej i najprościej sformułowanej. Bezpieczeństwo jest to stan niezagrożenia i spokoju, poczucie pewności, wolność od zagrożeń, strachu lub ataku, czy też wreszcie swoboda działania i warunek przetrwania. Świat, a zwłaszcza kontynent, na którym żyjemy, jest bardzo podatny na ataki terrorystyczne, zwłaszcza osób działających w pojedynkę. Przykładem może być tutaj zamach w Norwegii w 2011 r., jak też atak na lotnisko w Bułgarii w zeszłym roku.

Przyczyną sprawczą osłabienia lub braku bezpieczeństwa są zagrożenia. Można je podzielić na zagrożenia naturalne i cywilizacyjne.

Współczesne zagrożenia cywilizacyjne obejmują zagrożenia militarne, w tym użycie lub groźbę użycia siły militarnej; ekonomiczne, dotyczące między innymi produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr i ich racjonalnej dystrybucji; społeczne, w tym odnoszące się do wszystkiego, co zagraża utracie życia i zdrowia, ale także tożsamości narodowej; ekologiczne, dotyczące funkcjonowania przyrody żywej oraz warunków funkcjonowania człowieka w środowisku naturalnym.

Proliferacja broni masowego rażenia jest jednym z największych zagrożeń, jakie występują w dzisiejszym świecie. Drugim, bardzo istotnym zagrożeniem jest terroryzm. Oba te zagrożenia mogą być ze sobą powiązane także dlatego, że terroryści mogą użyć broni masowego rażenia do przeprowadzenia ataku terrorystycznego1,2,3.

Sam termin proliferacja (fr. prolifération od proliférer) oznacza mnożenie się przez proliferację z łac. proles, prolis to potomek, potomstwo + ferre „nieść”) – silne rozrastanie się czegoś, gwałtowny rozwój, bujny rozrost, rozprzestrzenianie się, odradzanie się, możliwość odnawiania się.4

1 M. Żuber, Nuclear Terrorist Attack as an Example of Serious Threat [in:] Different Faces of Security:

From Knowledge to Management, Edited by K. Raczkowski, W. Kegö, M. Żuber, Institute for Security and Development Policy, Stokholm 2010, http://www.isdp.eu/publications/index.php?option=com_jombib&task=showbib&id=5869

2 M. Żuber, Atak terrorystyczny z użyciem broni jądrowej, jako przykład zagrożenia o dużej skali intensywności [w:] Zarządzanie kryzysowe – różne oblicza. Praca zbiorowa pod red. nauk. Romualda Grockiego, Dolnośląska Wyższa Szkoła Służb Publicznych „Asesor”, Wrocław 2010, s. 61-76.

3 M. Żuber, Groźba użycia broni masowego rażenia w atakach terrorystycznych [w:] Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Zagrożenia i reagowanie kryzysowe. Pod redakcją Mariana Żubera. WSOWL Wrocław 2006, s. 131-141.

4 Źródło: Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Proliferacja

128

Pojęcie proliferacji w stosunkach międzynarodowych odnosi się głównie do rozprzestrzeniania czy rozpowszechniania broni masowego rażenia. Terminem przeciwstawnym, idąc tym tokiem rozumowania jest nieproliferacja – nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia. Należy przez to rozumieć nieudostępnianie przez państwa posiadające tę broń tajemnic jej budowy innym państwom, a także powstrzymywanie się przed sprzedażą gotowej broni w jakiekolwiek postaci, szkoleniem personelu innych państw w zakresie budowy tej broni, utrzymaniem jej w sprawności i przygotowaniem do użycia.5

Skupiając się na proliferacji broni masowego rażenia (BMR) nie sposób nie przybliżyć terminologii z nią związanej. Broń masowego rażenia możemy podzielić na broń jądrową, chemiczną, biologiczną i radiologiczną. Zagrożenie użyciem broni masowego rażenia do celów terrorystycznych zaczyna urastać do rangi problemu światowego6.

W konfliktach o charakterze asymetrycznym najczęściej ofiarą pada ludność cywilna. Jedną z metod, jakie są stosowane w tego rodzaju konflikcie jest terroryzm, który ma na celu zastraszenie i tym samym wymuszenie określonych ustępstw. Groźba taka może być zastosowana przy użyciu środków promieniotwórczych, biologicznych czy chemicznych, czyli broni masowego rażenia. Środki te mogą być stosowane przez zorganizowane grupy przestępcze, których celów ataku, jak i zamierzeń nie sposób wcześnie wykryć i dostatecznie się im przeciwstawić.

Broń masowego rażenia jest to broń zdolna do powodowania śmierci i zniszczenia, bez rozróżnienia celów na taką skalę, że samo jej posiadanie może być traktowane, jako poważne zagrożenie dla innych. BMR jest różnie określana i tak np. weapon of mass destruction – WMD w nomenklaturze anglosaskiej, odnosi się do uzbrojenia i sprzętu wojskowego wykorzystywanego przez siły zbrojne. W materiałach anglojęzycznych spotykamy termin CBRN (Chemical, Biological, Radiological, Nuclear), dotyczy substancji chemicznych, biologicznych oraz materiałów rozszczepialnych, w tym broni masowego rażenia. W języku polskim używamy określenia BMR – broń masowego rażenia. Broń masowego rażenia można identyfikować z terminem broni masowej zagłady, gdyż poprzez skutki, jakie niesie ze sobą jej użycie, starty są bardzo duże.

Najpotężniejszą i zarazem powodującą największe zniszczenia na ogromną skalę, zarówno wśród ludności, jak i infrastruktury jest broń jądrowa.

Broń jądrowa – to rodzaj broni masowej zagłady, której działanie polega na wyzwoleniu w bardzo krótkim czasie olbrzymiej energii pochodzącej albo z reakcji łańcuchowej rozpadu ciężkich jąder atomów izotopów uranu oraz plutonu (broń atomowa) albo też z syntezy jąder izotopów wodoru - deuteru i trytu (broń termojądrowa lub wodorowa; jej odmianą jest broń neutronowa). Czynniki rażące broni jądrowej to: fala uderzeniowa, promieniowanie cieplne i jonizujące (zwłaszcza przenikliwe) oraz radioaktywne skażenie ziemi i powietrza. Siłę ładunku broni jądrowej najczęściej porównuje się z energią wyzwalaną przez wybuch określonej masy trotylu (TNT). Broń

5 Cyt. Za Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego pod red. J Pawłowskiego, Wyd. AON,

Warszawa 2002 – M. Krauze, Proliferacja broni masowego rażenia-zagrożenia dla bezpieczeństwa globalnego i lokalnego: Człowiek, środowisko, ochrona przed skażeniami, s.52 Materiały konferencyjne, wyd. WICHiR, s. 57.

6 J. Pawłowski, Broń Masowego Rażenia orężem Terroryzmu, AON Warszawa 2004, s. 7.

129

jądrowa cechuje się siłą rażenia zdecydowanie przewyższającą wszystkie inne rodzaje broni7.

Wg dokumentów NATO obowiązuje następująca klasyfikacja środków do zastosowania w terroryzmie jądrowym:

� broń jądrowa (Nuclear Weapon – NW) – znajdująca się w uzbrojeniu Sił Zbrojnych niektórych państw jest bronią o sile (energii) rażenia rzędu kilo- i megaton TNT, produkowana w specjalistycznych ośrodkach w tzw. zamkniętym cyklu jądrowym;

� improwizowane urządzenie jądrowe (Improvised Nuclear Device – IND) – ładunek jądrowy, działający na zasadzie rozszczepienia, który teoretycznie może zostać wykonany bez potrzeby realizacji zamkniętego cyklu jądrowego.8

Pierwszą bombę atomową skonstruowano w Stanach Zjednoczonych w ramach Projektu Manhattan, a następnie 16 lipca 1945 r. na poligonie Alamogordo w Nowym Meksyku przeprowadzono pierwszy wybuch próbny. Stany Zjednoczone są pierwszym państwem, które jako pierwsze i jedyne użyło tej broni w konflikcie zbrojnym. Miało to miejsce w ostatnich dniach II wojny światowej, 6 i 9 sierpnia 1945 r. Pierwsza bomba została zrzucona na miasto Hiroszimę, a druga na port Nagasaki.

Państwa posiadające broń jądrową określane są mianem mocarstw jądrowych. istnieją również państwa, które pretendują do tego, aby takową broń posiadać, a określane są mianem państw progowych, czyli takich, które posiadają zdolności techniczno-technologiczne do tego, aby wyprodukować broń jądrową, ale nie są państwami jądrowymi, ponieważ nie rozpoczynają żadnych działań, które by miały na celu wejście w posiadanie tego typu broni. Za państwo progu jądrowego (państwo progowe) uznaje się takie, które dowiodło swych możliwości w zakresie badań jądrowych, ale nie zademonstrowało gotowej broni jądrowej. Do tej grupy zalicza się kraje dążące do wejścia w posiadanie broni jądrowej oraz te, które podejrzewane są o jej posiadanie.

Innymi słowy można powiedzieć, że kraje te, choć skonstruowały broń jądrową, to jednak jej nie użyły i jako regułę przyjęły utrzymanie broni jądrowej w stanie nie stwarzającym groźby szybkiego użycia. Tabela 1 przedstawia stan posiadania broni jądrowej.

Rozprzestrzenianie broni jądrowej jest od dawna uważane za jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego.

Najważniejszym traktatem międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania rozpowszechnianiu broni jądrowej, jest układ o nieproliferacji (nierozprzestrzenianiu) broni jądrowej – Nuclear Non-Proliferation Treaty (NPT) podpisany 1 lipca 1968r. Wszedł on w życie 5 marca 1970r., a Polska ratyfikowała go 3 maja 1969r. Najistotniejszym ustaleniem tego porozumienia jest to, że inne kraje, z wyłączeniem mocarstw jądrowych, nie powinny podejmować działań związanych z pozyskiwaniem broni jądrowej. Powinny też dążyć do tego, aby jak najszybciej zmniejszać swój arsenał jądrowy. Stworzono również zapis mówiący o tym, że nie można zabronić żadnemu państwu zdobywania technologii jądrowych, jeżeli służy to pokojowym zamiarom.

7 http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,bron_jadrowa (wrzesień 2012 r.) 8 Cyt za. J. Adamski, Ewolucja form działalności terrorystycznej; P. Gawliczek, Terroryzm

z wykorzystaniem broni masowego rażenia (megaterroryzm) jako zagrożenie asymetryczne. Formy przeciwdziałania, AON 2007, s.19.

130

Układ ma charakter otwarty, i chociaż zawarto go na 25 lat, to w maju 1995 został bezterminowo przedłużony. Do 2008 r. do układu przystąpiło 189 krajów. Izrael, Indie oraz Pakistan nie przystąpiły do traktatu. Natomiast Korea Północna podpisała go, lecz w 2003 r. wycofała się z niego, i jak do tej pory jest to jedyne państwo, które wypowiedziało traktat.

Tabela 1. Broń jądrowa we współczesnym świecie. Stan posiadania

Państwa posiadające broń jądrową

Liczba ładunków nuklearnych

USA Około 9,4 tys. Rosja Około 10 tys. Francja Poniżej 300 Wielka Brytania Poniżej 225 Chiny Około 240 Izrael 100-200 Pakistan 70-90 Indie 60-80 Korea Północna Poniżej 5

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global Fissile Material. Report 2010, International Panel on Fissile Materials, http://www.fi ssilematerials.org/ipfm/site_down/gfmr10.pdf (wrzesień 2012 r.) oraz

http://www.atominfo.pl/atom5_4.html

W 1957 r. powstała Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA –

International Atomic Energy Agency), jako autonomiczna agenda Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zajmuje się ona pracami nad pokojowym zastosowaniem energii nuklearnej.

Poza tym do najważniejszych traktatów dotyczących broni jądrowej należy zaliczyć: podpisany 5 sierpnia 1963 r. pomiędzy USA, ZSRR i Wielka Brytanią traktat o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową (tzw. układ NTBT - Nuclear Test Ban Treaty), zakazujący testów w atmosferze, głębinach morskich i przestrzeni kosmicznej oraz ograniczający testy podziemne. Następnie 27 stycznia 1967 r. wspomniane trzy państwa podpisały układ zakazujący umieszczania w przestrzeni kosmicznej broni jądrowej lub innej broni masowej zagłady.

10 września 1996 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Traktat o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT – Comprehensive Test Ban Treaty), ale nie wszedł on jak dotąd w życie. Stan ten nie zmieni się dopóki państwa, które posiadają reaktory nuklearne nie podpiszą i ratyfikują jego treści. Tylko 35 państw z tej grupy przystąpiło do traktatu, Chiny, Egipt, Indonezja, Iran, Izrael i Stany Zjednoczone nie zakończyły ratyfikacji, a Indie, Pakistan i Korea Północna nie podpisały układu. Państwa te stoją na stanowisku, że warunki wejścia w życie traktatu są niezgodne z prawem międzynarodowym, gdyż są zbyt ograniczające i nie mają precedensu w praktyce międzynarodowej.

Wiele obszarów na kuli ziemskiej posiada status strefy bezatomowej - są to: Antarktyka, Ameryka Łacińska, Południowy Pacyfik, Azja Południowo-Wschodnia,

131

Afryka i Azja Środkowa9,10. USA i ZSRR, a następnie USA i Rosja, w których rękach znajduje się około 90% wszystkich głowic jądrowych na świecie, zawarły kilka ważnych porozumień dotyczących broni jądrowej, np.:

– Układ ABM (Anti-Ballistic Missile), z 1972 r. o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej, zobowiązujący strony do ograniczenia defensywnych i ofensywnych systemów broni strategicznej.

– Układ SALT I (Strategic Arms Limitation Talks I) – pierwszy układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych - określał limity zbrojeń dla obu mocarstw.

– Układ SALT II (Strategic Arms Limitation Talks II) z 1972 i 1979 – drugi układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych określał ściślejsze limity ilościowe dla obu mocarstw. Układ wymusił wycofanie niektórych typów głowic.

– Układ INF (Treaty on Intermediate-Range Nuclear Forces) z 1987 r. o broni nuklearnej krótkiego zasięgu.

– Układ START I z 1991 r. (Strategic Arms Reduction Talks I) o redukcji arsenałów strategicznych, wprowadził ograniczenie liczby głowic strategicznych o około 30 %. Traktat wszedł w życie w 1994r., już po rozpadzie ZSRR, co spowodowało, że traktat podpisały też Rosja, Białoruś, Kazachstan i Ukraina.

– Układ START II (Strategic Arms Reduction Talks II) z 1993r. - Rosja wycofała się z postanowień traktatu z dniem 14 czerwca 2002r., co spowodowane było brakiem ratyfikacji przez rosyjską Dumę.

– Układ SORT (Strategic Offensive Reductions Treaty) z 2002r. o redukcji strategicznych zdolności ofensywnych: wprowadzenie zapisów tego traktatu spowodowało zmniejszenie arsenału jądrowego USA o połowę.

– Układ START-3 lub NOWY START o środkach dalszej redukcji i ograniczenia sił ofensywnych został podpisany 8 kwietnia 2010r., a wszedł w życie 5 lutego 2011r. Sygnatariusze to USA i Rosja. Traktat zastąpił SORT, nie ogranicza liczby głowic wycofanych z eksploatacji, ale wprowadza ograniczenie o połowę liczby posiadanych środków przenoszenia broni jądrowej.

Związek z nieproliferacją BMR mają również następujące układy: � Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania

przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (wszedł w życie w 1968 r.) Polska jest jego stroną. Stronami tego układu są również wszystkie państwa dysponujące bronią jądrową. Układ stanowi między innymi, że: przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji; dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich jest wolny; przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) nie podlega zawłaszczeniu w żaden sposób (orbita geostacjonarna); zakazane jest wprowadzanie na orbitę wokół Ziemi

9 M. Żuber, Nuclear-Weapon-Free Zones in the Asia and Pacific region in the context of global security [in:] Faces

of Competitiveness in Asia Pacific. Edited by Bogusława Skulska & Anna H. Jankowiak, Research Papers of Wroclaw University of Economics, Publishing House of Wroclaw University of Economics, Wrocław 2011, s. 100 – 113.

10 M. Żuber, Tworzenie stref bezatomowych a bezpieczeństwo globalne [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa. Służby specjalne w systemie bezpieczeństwa państwa. Polityczne aspekty bezpieczeństwa. Pod red. nauk. M. Ilnickiego, A. Piotrowskiego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu, Poznań 2012, s. 465 – 475.

132

jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakichkolwiek innych rodzajów broni masowego rażenia, a także umieszczanie tego rodzaju broni na ciałach niebieskich i w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób; Księżyc i inne ciała niebieskie mają być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych.

� Traktat o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu (wszedł w życie w 1972 r.); Polska jest jego stroną. Stronami tego układu nie są m.in. Francja, Korea Północna, Pakistan, Izrael. Na jego podstawie państwa zobowiązały się do nieinstalowania i nieumieszczania na dnie mórz i oceanów oraz w ich podłożu jakiejkolwiek broni jądrowej lub innych rodzajów broni masowej zagłady, jak również konstrukcji, wyrzutni oraz wszelkich innych urządzeń specjalnie przeznaczonych do przechowywania, wypróbowywania lub używania takiej broni.

� Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą (wszedł w życie w 1963 r., Polska jest stroną). Traktat nie zakazuje jednak np.: podziemnych prób nuklearnych.

� Układ w sprawie Antarktyki (wszedł w życie w 1961 r.), Polska jest jego stroną. Stanowi on, że na czas obowiązywania Traktatu zamrożone zostają roszczenia terytorialne państw do obszaru Antarktydy (roszczenia takie zgłaszane były uprzednio przez: Argentynę, Australię, Chile, Francję, Nową Zelandię, Norwegię i Wielką Brytanię); Antarktykę wykorzystuje się wyłącznie w celach pokojowych. Zabrania się w szczególności wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, takich jak: tworzenie baz i fortyfikacji wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi rodzajami broni; zabrania się wszelkich wybuchów jądrowych na Antarktyce oraz przechowywania w tym rejonie odpadów promieniotwórczych.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej w sprawie

legalności groźby i użycia broni jądrowej z 1996 r. stwierdził, że: w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by wyraźnie zezwalała lub bezwzględnie zakazywała groźby lub użycia broni jądrowej. Groźba lub użycie broni jądrowej jest niezgodne z art. 2.4 Karty Narodów Zjednoczonych, o ile nie są spełnione przesłanki działania w samoobronie (art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych); groźba lub użycie siły zbrojnej powinno czynić zadość między innymi zobowiązaniom wynikającym z międzynarodowego prawa humanitarnego (stanowiącego ochronę ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych). Groźba lub użycie broni jądrowej, co do zasady, będzie niezgodne z międzynarodowym prawem humanitarnym, jakkolwiek nie można z całą pewnością ocenić legalności, czy też nielegalności takiego działania w szczególnych przypadkach wykonywania prawa do samoobrony, kiedy w grę wchodzi ochrona bytu państwowego.

Po krótkiej charakterystyce możemy stwierdzić, że przeszkodę dla terrorystów stanowi nabycie plutonu lub wysoko wzbogaconego uranu, które nadają się do sporządzenia bomby jądrowej. Broń jądrowa może się dostać w ręce terrorystów w wyniku np. kradzieży z państwa, które taką broń posiada.

133

Zagrożenie mogą stanowić łatwo dostępne dla terrorystów materiały do produkcji prostej broni radioaktywnej, co jest najbardziej prawdopodobnym scenariuszem wykorzystania broni jądrowej przez terrorystów poprzez użycie tzw. „brudnych bomb”, eksplozji ładunków jądrowych, ataków na reaktory energetyczne, składowiska i transporty zużytego paliwa jądrowego. W samej Rosji, tylko w latach 1992-1995, odnotowano 52 przypadki kradzieży materiałów radioaktywnych (dane z lat następnych nie są już podawane do publicznej wiadomości). Ekstremiści czeczeńscy już w 1995 r. wykorzystali w Moskwie materiały radioaktywne (pojemnik z cezem-137) do zademonstrowania swoich możliwości w tym względzie 11.

Systemy sterowania bronią jądrową okazują się podatne na zakłócenia i groźba nieautoryzowanych odpaleń rakietowych staje się coraz bardziej realna. Przypadkowe użycie broni nuklearnej, w tym rakietowe zagrożenie nuklearne, uznaje się – obok wejścia w jej posiadanie nowych niestabilnych, niepewnych i awanturniczych państw – za bardzo realne w przyszłości 12. Organizacje terrorystyczne mogą stać się posiadaczem broni nuklearnej, o czym świadczy chociażby próba przejęcia francuskiego, doświadczalnego ładunku nuklearnego na Saharze przez organizację OAS w 1961 r.13

Nie można również wykluczyć prawdopodobieństwa zajęcia jakiegoś ośrodka naukowo-badawczego przez uzbrojoną grupę – jak to miało miejsce w ośrodku Pelindaba w Republice Południowej Afryki. Grupa kilku „technicznie zaawansowanych” napastników, 8 listopada 2007 r. wdarła się do ośrodka. Napastnicy wyłączyli wiele elementów systemu bezpieczeństwa, między innymi ogrodzenie pod napięciem 10 tysięcy wolt, zastrzelili strażnika i uciekli tą samą drogą, którą weszli. Skradziono, prawdopodobnie, około 250 kilogramów wzbogaconego uranu. Kim byli napastnicy i co się stało z ukradzionym materiałem, do dzisiaj nie wiadomo14.

W dzisiejszych czasach uważa się, że terroryści są w stanie skonstruować proste urządzenie nuklearne. Widmo cyberataku na nuklearną infrastrukturę wojskową sprawia, że do zainicjowania zamachu nie potrzeba będzie kontaktu fizycznego z BMR, a jedynie przenośny komputer i zdolny programista. Niepewni swoich systemów zabezpieczeń Rosjanie do przeglądu sieci zatrudnili specjalistów z USA. Istnieją przypuszczenia, że terroryści już są w posiadaniu broni jądrowej lub próbują dotrzeć do niej poprzez „czarny rynek”. Gen. A. Lebiedz, były sekretarz Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, mówił o przypadku zniknięcia kilkunastu walizek atomowych, czyli miniładunków nuklearnych o przeznaczeniu dywersyjnym15.

11 Cyt. za, S. Koziej, Triada globalnych zagrożeń asymetrycznych: konsekwencja proliferacji terroryzmu,

broni nuklearnej i technologii rakietowych, Bezpieczeństwo Narodowe nr 19, II-2011, s. 36. Zob. В. Белоус, Ядерный терроризм: попытки уже были [Terroryzm jądrowy: próby już były], „Независимое военное обозрение”, 8 października 2004 r. http://nvo.ng.ru/concepts/2004-10-08/4_terrorism.html (dostęp: 30 października 2011 r.).

12 Op. cit. Cyt. za.: G.C. Buchan, D. Matonick, C. Shipbaugh, R. Mesie, Future roles of U.S. nuclear forces. Implications for U.S. strategy, RAND, Santa Monica 2003 r.

13 Ibidem, s. 43 Zob. В. Белоус, Ядерный…, op.cit. Istnieją przypuszczenia, że obecnie terroryści mogą już dysponować bronią masowego rażenia. В. Иванов, Атомный топор Усамы может опуститься на головы американцев [Atomowy topor Osamy może spaść na głowy Amerykanow], „Независимое оенное обозрение”, 30 lipca 2004 r., http://nvo.ng.ru/wars/2004-07-30/2_nuclear.html (dostęp: 10 października 2011 r.). В. Есинь, Tеррористы способны примени радиоактивные заряди [Terroryści mogą zastosować ładunki radioaktywne], „Независимая газета”, 30 lipca 2004 r.

14http://polska-zbrojna.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=13824:atomowy-straszak&catid=150:historia&Itemid=191 (wrzesień 2012 r.)

15 Ibidem, s. 43.

134

Dostępność broni nuklearnej dla grup terrorystycznych stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Groźba ataków terrorystycznych z użyciem tego rodzaju broni jest tym, czego my wszyscy powinniśmy się obawiać. Podkreślił to Barack Obama, mówiąc, że największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa światowego nie jest już nuklearna konfrontacja między państwami, lecz terroryzm nuklearny i proliferacja broni nuklearnej do wzrastającej liczby państw16.

Świat jest coraz bardziej zagrożony i należy podjąć odpowiednie kroki na arenie międzynarodowej w kierunku wypracowania możliwej współpracy z krajami, które pretendują do tego by stać się wielkimi mocarstwami jądrowymi. Świadczy o tym chociażby fakt dokonania udanych prób nuklearnych przez Koreę Północną. Broń chemiczna

Broń chemiczna są to toksyczne substancje chemiczne bez względu na ich stan skupienia, a więc zarówno gazy i pary, ciecze oraz ciała stałe, jak i zawiesiny cieczy w gazach (mgły) i substancji stałych w gazach (aerozole), zwane bojowymi środkami trującymi (BST) oraz urządzenia służące do ich przenoszenia i rozprzestrzeniania. Bojowymi środkami trującymi wypełnia się różnego rodzaju bomby lotnicze, głowice pocisków rakietowych, pociski artyleryjskie, granaty itp., określane ogólnie mianem amunicji chemicznej.

BST są silnie toksycznymi związkami chemicznymi, które w temperaturze pokojowej są zwykle cieczami (wyjątek stanowi fosgen i cyjanowodór) i ze względu na swoje właściwości fizyczne i chemiczne nadają się do militarnego wykorzystania. Charakteryzują się śmiertelnym lub szkodliwym działaniem na ludzi, zwierzęta lub uprawy roślin i stanowią podstawowy składnik broni chemicznej17. Istnieje wiele podziałów broni chemicznej, lecz najważniejszy z nich ma na uwadze jej toksykologiczne właściwości.

Środki te dzieli się zasadniczo na następujące typy:

• środki ogólnotrujące – zwykle oparte na cyjankach, które na stałe wiążą żelazo hemu i blokują transport tlenu przez krew z płuc do tkanek, powodując tym szybkie obumieranie mózgu i innych kluczowych narządów człowieka na skutek niedotlenienia, co powoduje szybką śmierć; przykładem może być Cyklon B, którego czynnikiem aktywnym był cyjanowodór - HCN (zastosowany przez Niemców w obozach koncentracyjnych podczas drugiej wojny światowej).

• środki parzące – takie jak np. iperyt (potocznie gaz musztardowy ), które powodują rozległe oparzenia skóry; środki te zwykle nie zabijają natychmiast, powodują jednak całkowitą niezdolność do walki poprzez zakażenia wtórne. Ponadto panika i konieczność udzielania pomocy skażonym skutecznie dezorganizuje zaplecze przeciwnika.

• środki duszące – takie jak chlor czy fosgen, które silnie podrażniają górne drogi oddechowe, powodując krztuszenie i wymioty; same w sobie nie są one zbyt

16 Cyt. za S. Koziej…. s. 44, The greatest threat to US and global security is no longer a nuclear exchange

between nations, but nuclear terrorism by violent extremists and nuclear proliferation to an increasing number of states,. A.J. Mauroni, A counter-WMD strategy for the future, „Parameters”, lato 2010 r., s.58.

17 J. Pawłowski, Broń masowego rażenia orężem terroryzmu, AON, Warszawa 2004, s.45.

135

skuteczne i szybko zarzucono ich stosowanie, jednak są one stosowane w kompozycji z innymi środkami; ich efektywność wynika z faktu, że osoby narażone na ich działanie nie są w stanie skorzystać z masek przeciwgazowych o ile nie założyli ich zanim środki te do nich dotarły; najczęściej są one stosowane w kombinacji ze środkami paralityczno-drgawkowymi.

• środki paralityczno-drgawkowe – takie jak np.: tabun, sarin, cyklosarin, soman czy VX, które działają na układ nerwowy człowieka, jako silne neurotransmitery lub odwrotnie, szybko blokujące działanie naturalnych neurotransmiterów18; środki paralityczno-drgawkowe są najgroźniejszym i zarazem najskuteczniejszym bojowym środkiem trującym.

• środki halucynogenne i usypiające, zwane psychogazami – (takie jak LSD czy BZ), które również działają bezpośrednio na układ nerwowy człowieka, nie powodując jednak natychmiastowego zgonu, lecz tylko czasową niedyspozycję uniemożliwiającą skuteczną walkę.

Broń chemiczna ma bogatą historię związaną z jej powstaniem, rozwojem i praktycznym wykorzystaniem w dziedzinie wojskowej. Postęp związany z rozwojem broni chemicznej doprowadził do tego, że jest ona niezwykle skutecznym środkiem służącym do masowej zagłady19.

Początków stosowania broni chemicznej należy się doszukiwać w czasach jeszcze przed nasza erą. Ok. 600 r. p.n.e. podczas oblężenia miasta Kyrra w środkowej Grecji. Solon, który był doradcą wojsk oblegających miasto, wrzucił korzenie ciemiernika czarnego do rzeki Pleistus, z której oblegani czerpali wodę. Obrońcy, nabawiwszy się silnej biegunki opuścili swoje posterunki, co umożliwiło zdobycie miasta bez trudu20.

Ze względu na wyjątkowo niehumanitarny charakter broni chemicznej dość wcześnie rozpoczęły się międzynarodowe starania o jej wyeliminowanie. 27 sierpnia 1874 r. w Brukseli przyjęto deklarację proponującą zakaz stosowania „broni trującej”; nie została ona ratyfikowana, ale jej zapisy znalazły się w konwencjach haskich z 1899 i 1907 r., które dotyczyły respektowania prawa i zwyczajów wojennych na lądzie. W II Konwencji z 29 lipca 1899 r. i IV Konwencji z 18 października 1907 r. w artykule 23 dołączonego aneksu stwierdza się, że w szczególności zakazuje się „używania trucizn lub zatrutych broni” oraz „broni, pocisków i materiałów, mogących powodować niepotrzebne uszkodzenia ciała”. Wielu uczestników konferencji uważało, że postanowienia artykułu 23 o truciznach, nie odnoszą się do broni chemicznej, a zagadnieniem tym zajmuje się Deklaracja haska21. Zabraniała ona stosowania pocisków rozprzestrzeniających gazy duszące lub trujące. Deklaracja weszła w życie 4 września 1900 r. Niestety, mimo podpisania tych konwencji, czas przyszły pokazał nam oblicze wykorzystania broni chemicznej w niecnych celach.

Środki chemiczne, po odkryciu w 1822 r. siarczku β-chloroetylu zwanego później iperytem zostały masowo wykorzystane podczas I wojny światowej. W sierpniu 1914 r. Francuzi dokonali pierwszego ataku chemicznego, mieli karabiny z granatami napełnionymi bromoacetonem. Później 17 października 1914 r. Niemcy, podczas wojny

18 np. inhibitory acetylocholinoesterazy. 19 M. Malec, P. Durys, P. Pacholski, Proliferacja broni masowego rażenia i środki jej przenoszenia –

aktualne wyzwania, Warszawa 2001, s. 15-16. 20 M. Krauze, I. Nowak, Broń chemiczna, Warszawa 1984, s. 11-12. 21 L. Konopski, Historia Broni Chemicznej, s.25.

136

na froncie zachodnim, wystrzelili 3000 pocisków artyleryjskich, które napełnione były pochodną o-diamizydyny. Również w styczniu 1915 r. Niemcy po raz pierwszy użyli bromku ksylilu na froncie wschodnim pod Bolimowem. Jednakże oba te ataki nie były groźne dla nieprzyjaciela22.

Pierwsza wojna światowa stanowiła wstępny etap w dziedzinie produkcji broni chemicznej i jej zastosowania na polu walki. Toksyczne środki, w trakcie trwania wojny, zostały zastosowane z wielkim i nieprzewidywalnym rozmachem.

Skuteczny atak chemiczny a zarazem, można by powiedzieć pierwszy, który spowodował bardzo duże straty polegał na wypuszczeniu chloru z około 5000 butli na odcinku o długości 8 kilometrów. Skutkiem ataku była śmierć około 5000 ludzi. Najbardziej spektakularny niemiecki atak miał miejsce 22 kwietnia 1915 r. pod Ypres w Belgii. Od tego właśnie dnia rozpoczęła się wojna chemiczna. Od nazwy tej miejscowości zastosowany środek chemiczny przyjęto nazywać iperytem. Anglicy ze względu na jego zapach nazwali go gazem musztardowym (mustard gas). Podczas I wojny światowej Niemcy przeprowadzili około 40 napadów falowych na froncie zachodnim i 10 na froncie wschodnim. Używali głównie bromku benzylu, bromoacetonu, później difosgenu, fosgenu, chloropikryny oraz iperytu i sternitów. Broń chemiczną stosowały także państwa Ententy. 25 września 1915 r. Anglicy użyli jej po raz pierwszy pod Loos, Francuzi w lutym 1916 r., Rosjanie 24 lipca 1916 r. pod Smorgoniami, a Amerykanie w bitwie nad Marną w lipcu 1918 r. W grudniu 1916 r. Francuzi zrzucili bomby wypełnione gazem (mieszanką chloru, sternitu23, fosgenu i chloropikryny).

Pierwsza wojna światowa sprzyjała użyciu broni chemicznej. W trakcie jej trwania wyprodukowano około 150 tys. ton środków trujących, w tym 49 tys. ton chloru. W działaniach bojowych wykorzystano 113,5 tys. ton chemicznych środków bojowych, z czego połowę zastosowali Niemcy. Straty w ludziach wyniosły 60 tysięcy według źródeł niemieckich lub 90 tysięcy według angielskich24. Wraz z zakończeniem pierwszej wojny światowej i mimo potępienia ze strony społeczności międzynarodowej, nie zakończono stosowania broni chemicznej. Prekursorami byli Niemcy. Pomimo, że w traktacie wersalskim narzucono im twarde warunki zabraniające prowadzenia prac badawczych nad bronią chemiczną i zniszczenie pozostałych w ich arsenałach zapasów środków trujących, znaleźli oni inny sposób, aby ominąć te zakazy. W okresie międzywojennym niemieccy chemicy odkryli tabun, sarin i soman.

17 czerwca 1925 r. podpisano protokół genewski zakazujący stosowania broni chemicznej. Okazał się on jednak bardzo nieskuteczny, gdyż zabraniał stosowania takiej broni podczas bitwy, ale nie zabraniał państwom prowadzenia badań, produkowania i posiadania arsenałów broni chemicznej.

W okresie międzywojennym kilkakrotnie zastosowano broń chemiczną. Na przykład w 1919 r. Anglicy użyli przeciw Armii Czerwonej adamsytu w trakcie trwania rosyjskiej wojny domowej.

22 Cyt za. P. Durys, Broń chemiczna. Działania na rzecz zakazu i eliminacji, Warszawa 2008, s. 35, J. Perry

Robinson, M. Leitenberg, The problem of chemical and biological warfare, vol. 1, The Risse of CB Weapons, SIPRI Stockholm 1971, s 131-132 oraz Z. Makles, Broń chemiczna w Polsce, Biuletyn Informacyjny Wojskowego Instytutu Chemii i Radiometrii 1998, nr 1/28, s. 72.

23 Sternity to podgrupa drażniących bojowych środków trujących. Są ciałami stałymi o bardzo małej lotności, przez co mogą być stosowane jedynie w postaci aerozolu.

24 M. Krauze, I. Nowak, op. cit.

137

Podczas trwania II wojny światowej nie zastosowano broni chemicznej, poza wykorzystaniem przez Niemców w obozach koncentracyjnych cyklonu B. Okres II wojny światowej był okresem poszerzania arsenału chemicznego. Niemcy wyprodukowali 69 tys. ton substancji. Inne państwa też gromadziły swoje zapasy.

Po zakończeniu wojny na szeroką skalę zaczęto się pozbywać wyprodukowanej broni chemicznej. Broń chemiczną zatapiano w morzach i ocenach, w tym w Morzu Bałtyckim i na Atlantyku25. Nie zaprzestano też dalszych badań nad udoskonalaniem broni chemicznej. Wielka Brytania zastosowała ją zwalczając ruch partyzancki w Malezji w latach 1954-1956. Użyli jej również Amerykanie w trakcie trwania wojny w Wietnamie w latach 1965-1973. Egipt użył broni chemicznej - fosgenu i iperytu przeciw Jemenowi w latach 1963-1967.

Z kolei lata 70 ubiegłego wieku to użycie przez wojska radzieckie podczas kampanii w Afganistanie, śmierć poniosło ok. 3000 ludzi poprzez zastosowanie gazów łzawiących i obezwładniających. Nie jest to stricte broń chemiczna tylko tzw. nonlethal weapon, a jej użycie jest dozwolone w czasie zamieszek, ale nie w czasie prowadzenia działań bojowych. Zabrania tego Konwencja o Zakazie Broni Chemicznej (CWC - Chemical Weapons Convention). Następnie wojna iracka-irańsko, gdzie zastosowano iperyt przeciw Iranowi, a następnie fosforoorganiczne BST, przeciwko ludności kurdyjskiej w latach 1980-1988.

Tabela 2. Przypadki użycia środków chemicznych po II wojnie światowej

Lata Nazwa kraju, który stosował bojowe środki chemiczne

1951-1953 Stany Zjednoczone stosowały środki chemiczne przeciwko Korei

Północnej

1957 Francja stosowała środki chemiczne przeciwko Algierczykom podczas

walk narodowowyzwoleńczych 1961-1970 Stany Zjednoczone stosowały defolianty w Wietnamie 1963-1967 Egipt użył środków chemicznych przeciwko Jemenowi

1978 Wietnam użył bojowych środków chemicznych przeciwko Kambodży,

a Republika Południowej Afryki przeciwko Namibii 1979-1986 ZSRR stosował środki chemiczne w Afganistanie

1980 Etiopia użyła broni chemicznej w Erytrei 1983-1987 Stosowanie środków chemicznych w konflikcie iracko-irańskim

1988 Irak użył broni chemicznej w Kurdystanie Irackim Źródło: T. Kubaczyk, Skuteczność przestrzegania postanowień międzynarodowych o zakazie stosowania

broni chemicznej i biologicznej, Rozprawa doktorska, Warszawa 2005, s. 31. Opracowanie na podstawie: P. Boniface, Atlas wojen XX wieku. Konflikty współczesne i w przyszłości.

Warszawa 2001, s. 14. Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. W. Malendowskiego, C. Mojsiewicza, Poznań 1997, s. 363-364.

Stosowanie podczas walki substancji chemicznych, jako broni która powoduje

śmierć wskutek zatrucia, uduszenia lub choroby od dawna było uważane za niehumanitarne. Postanowiono podjąć próby jej ograniczenia. W wyniku prowadzonych przez międzynarodowe organizacje i społeczność międzynarodową wysiłków, 13 stycznia 1993 r. w Paryżu sporządzono i podpisano przez 127 państw Konwencję

25 Zob. więcej: T. Kasperek, Broń chemiczna zatopiona w morzu bałtyckim, Gdynia 1998.

138

o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz zniszczeniu jej zapasów (CWC- Chemical Waepons Convention). Polska ratyfikowała ją w 23 sierpnia 1995 r. Konwencja weszła w życie po długim procesie ratyfikacyjnym – 29 kwietnia 1997 r. Należy ona bez wątpienia do najbardziej uniwersalnych porozumień rozbrojeniowych. Konwencja zakazuje prowadzenia badań, produkcji, magazynowania, nabywania, transferu oraz użycia broni chemicznej. Nakazuje zniszczenie posiadanej broni chemicznej oraz urządzeń do jej produkcji i przenoszenia. Zniszczeniu podlega również stara i porzucona broń chemiczna. Zniszczeniu nie podlega broń chemiczna zakopana przed 1 stycznia 1977 r. oraz zatopiona w morzu przed 1 stycznia 1985 r.

W celu zagwarantowania stosowania postanowień Konwencji powołano Organizację ds. Zakazu Broni Chemicznej (OPCW - Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons), z siedzibą w Hadze. Każde Państwo – Strona konwencji zobowiązuje się zniszczyć broń chemiczną będącą jego własnością lub w jego posiadaniu, zniszczyć wszelką broń chemiczną, którą porzuciło na terenie innego państwa, zniszczyć wszelkie obiekty służące do produkcji broni chemicznej, nie używać chemicznych środków policyjnych, jako środków prowadzenia wojny. Artykuł II Konwencji przedstawia pojęcie broni chemicznej, toksycznych związków chemicznych i ich prekursorów. Według zawartej w nim definicji broń chemiczna oznacza: toksyczne związki chemiczne i ich prekursory z wyłączeniem przypadków niezabronionych na mocy konwencji pod warunkiem, że ich rodzaje i ilości są odpowiednie do takich celów, amunicję i urządzenia specjalnie zaprojektowane do zadawania śmierci lub innej szkody poprzez toksyczne właściwości związków chemicznych, wyzwalanych w rezultacie zastosowania takiej amunicji i urządzeń, wszelki sprzęt specjalnie zaprojektowany do użycia w bezpośrednim związku broni chemicznej. Zaś toksyczny związek chemiczny oznacza dowolny związek, który przez swoje działanie na procesy życiowe może spowodować śmierć, czasowe obezwładnienie lub trwałą szkodę ludziom lub zwierzętom. Obejmuje on wszelkie związki bez względu na zastosowanie ich w obiektach, w amunicji lub gdzie indziej. Prekursor oznacza każdy reagent zastosowany w dowolnym etapie produkcji toksycznego związku chemicznego, niezależnie od stosowanego procesu produkcyjnego. Do Konwencji zostały sporządzone trzy załączniki. Załącznik dotyczący związków chemicznych. I tak zgodnie z przedstawionym wyżej artykułem II Konwencji, wykaz pierwszy obejmuje substancje szczególnie niebezpieczne ze względu na swoje właściwości i stwarzające wysokie ryzyko dla celów konwencji. Są to substancje fosforoorganiczne np. sarin, soman, tabun, VX; siarkochloroorganiczne np. iperyt siarkowy, chloroarsenoorganiczne np. luizyt i azochloroorganiczne np. iperyty azotowe. Do tego wykazu należą też dwie toksyny rycyna i saksytoksyna oraz prekursory fosforoorganicznych środków paraliżująco-drgawkowych. Wykaz drugi to związki chemiczne, które ze względu na swoją dużą toksyczność, mogą zostać użyte, jako broń chemiczna. Są to trzy toksyczne związki chemiczne amiton, PFIB (perfluoroizobuten - 1,1,3,3,3-pentafluoro-2-(trifluorometylo)prop-1-en) i BZ (Benzilan chinuklidyn-3-ylu) oraz prekursory, które służą do otrzymywania bojowych środków trujących, związki fosforoorganiczne, trichlorek arsenu, alkohol pinakolinowy czy tiodiglikol.

W wykazie trzecim są związki chemiczne tzw. podwójnego zastosowania, które są wykorzystywane do produkcji broni chemicznej i posiadają silne właściwości trujące, jak również też posiadają szerokie zastosowanie przemysłowe. Zalicza się do nich fosgen,

139

chlorocyjan, cyjanowodór i chloropikryna oraz siedem prekursorów fosforoorganicznych środków paraliżująco-drgawkowych, trzy prekursory siarkochloroorganicznych BST, jak i trzy prekursory azotochloroorganicznych BST.

Konwencja o zakazie broni chemicznej jest pierwszym i jedynym traktatem międzynarodowym, który obejmuje zarówno procesy całkowitego rozbrojenia pod ścisłą kontrolą Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej i niedyskryminacyjny system kontroli, który jest równym dla wszystkich Państw-Stron. Konwencja określa prawa i obowiązki, aby zapewnić, że broń chemiczna, jako jedna z trzech rodzajów broni masowego rażenia nie pojawi się ponownie, oraz że działalność w sferze chemii jest prowadzona wyłącznie w celach niezabronionych. Aktualnie 188 państw ratyfikowało Konwencję, co stanowi 98 % ludności świata. Jedynie siedem państw nie należy do Konwencji, w tym: Izrael, Myanmar (Birma), które podpisały tekst Konwencji, ale jej nie ratyfikowały oraz Angola, Korea Północna, Egipt, Somalia i Syria to państwa, które nie podpisały ani nie ratyfikowały tekstu tego traktatu. Głównym założeniem Konwencji jest jej obowiązywanie do czasu zniszczenia całkowicie zapasów tej broni.

Tabela 3. Zadeklarowana broń chemiczna

Państwo-Strona Zadeklarowana ilość BST, [t]

Rosja 39 966,586

USA 27 769,108

Indie ok. 600-2080

Albania 16,5

Libia 26 345

Źródło: opracowanie własne, na podstawie prezentacji L. Konopski, Seminarium pt „Realizacja postanowień Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej w Polsce, Krynica 2009 oraz Report by the Director-General: Overall Progress with Respect to the Destruction of the Remaining Chemical Weapons Stockpiles

EC-71/DG.10 – www.opcw.org

W swojej istocie Konwencja (od wejścia w życie w roku 1997) obejmuje ścisły nadzór i kontrolę pięciu podstawowych rodzajów działalności możliwych do realizacji w odniesieniu do związków chemicznych, określonych w wykazach związków oraz także związków chemicznych spoza wykazów. Konwencja, bowiem obejmuje otrzymywanie, zużycie, przetwarzanie, import, eksport określonych związków chemicznych, a także prowadzenie nad nimi badań i ich składowanie. Przepisy tego traktatu nakazują nadzór nad wysokotoksycznymi związkami chemicznymi, nad ich prekursorami, ale także nad półproduktami, które zastosowane wprost nie są toksyczne, lecz mogą służyć do otrzymania takich związków. Z reguły są to związki mające szerokie zastosowanie komercyjne, czyli są to substancje o podwójnym zastosowaniu (komercja i/lub otrzymywanie BST).

140

Polska, jako Państwo-Strona od wejścia w życie traktatu aktywnie uczestniczy w realizacji jej postanowień zarówno w aspekcie politycznym (udział w organach OPCW), jak i gospodarczym (deklaracje, inspekcje itp.).

W rzeczywistości w warunkach Polski Konwencja, dotyczy głównie specyficznej kontroli przemysłu chemicznego, w szczególności syntez chemicznych, przemian chemicznych i fizycznych produktów tych syntez oraz szeroko rozumianego obrotu tych związków. Taką kontrolą objętych jest ok. 60 firm produkcyjnych i dystrybucyjnych.

Wydaje się, że ostateczny termin całkowitego zniszczenia broni chemicznej (termin wiążący 29 kwiecień 2012 r., który już upłynął) zostanie przedłużony o kolejny okres nawet 10-15 lat. Nie należy interpretować przekroczenia terminu zniszczenia, jako wyrazy braku lub deficyt woli politycznej państw posiadaczy. Jest to wynik problemów technicznych i finansowych napotkanych w trakcie procesu niszczenia, których twórcy Konwencji nie mogli w pełni przewidzieć Pozostaje też problem państw, potencjalnych posiadaczy broni chemicznej, które nie należą do OPCW. Przystąpienie ich do Konwencji i OPCW z pewnością nada multum pracy Sekretariatowi Technicznemu. Niezależnie od tego, OPCW może w przyszłości w dalszym ciągu przez nieokreślony czas: dokonywać inspekcji obiektów przemysłowych w celu zapobiegania nielegalnej produkcji broni chemicznej oraz badaniom nad nowymi rodzajami BST (np. nowe amerykańskie nieśmiercionośne (czy też mniej śmiercionośne) środki chemiczne (Non-Lethal CW, Less Lethal CW) albo hipotetyczne rosyjskie nowiczoki), udzielać pomocy technicznej i współpracować z Państwami-Stronami Konwencji w zakresie przewidzianym w postanowieniach CWC.

Jednym z wniosków, które zostały nabyte w ciągu realizacji Konwencji, jest potwierdzenie, że inspekcje są kluczowym mechanizmem budowy zaufania. Możliwość kontroli na miejscu jest podstawą weryfikacji, że działalność jest prowadzona w celach niezabronionych. Inspekcje są ważnym czynnikiem zapewnienia, że terroryści nie mają lub mają utrudniony dostęp do zakazanych materiałów. Podstawowym warunkiem zapewnienia nierozprzestrzeniania broni chemicznej jest posiadanie przez wszystkie Państwa-Strony środki prawnych i administracyjnych. Zapewni to równość i przejrzystość wśród Państw-Stron, co do realizacji kluczowych postanowień Konwencji: ws. deklaracji, monitoringu przemysłu, nauki i działalności inspekcyjnej, kontroli obrotu środkami chemicznymi. Istotne jest również to, że Państwa-Strony są w stanie wykryć, ścigać i karać swoich obywateli za naruszenia Konwencji. Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej musi być w stanie dostosować się do zmieniających się realiów naszego świata, tak, aby system weryfikacji mógł bardziej skutecznie zapobiegać rozprzestrzenianiu broni chemicznej oraz materiałów do ich przenoszenia. Wyzwanie to staje się tym pilniejsze, że podmioty niepaństwowe, w szczególności terroryści, dążą do wykorzystania związków chemicznych, jako środka terroru.

W kwietniu 2008 r. odbyła się druga Konferencja Przeglądowa CWC. Potwierdziła, że Konwencja o zakazie broni chemicznej pozostaje wyjątkową wielostronną umową w sprawie zakazu całej kategorii broni masowego rażenia, w sposób niedyskryminujący i weryfikowalny, pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową. Konferencja wskazała kierunek zmian OPCW tzw. „rebranding” (przebranżowanie), potwierdzając, że Konwencja wyznacza nowe standardy dla światowego rozbrojenia i nierozprzestrzeniania broni w drodze weryfikacji w sposób niedyskryminacyjny i mający charakter wielostronny. Druga Konferencja Przeglądowa również potwierdziła obawy wyrażone w czasie Pierwszej Konferencji Przeglądowej, że zakłady chemiczne

141

mogą stać się przedmiotem ataków i innych zdarzeń, które mogłyby doprowadzić do uwolnienia lub kradzieży toksycznych chemikaliów. Druga Konferencja Przeglądowa z zadowoleniem przyjęła fakt, że niektóre Państwa-Strony podjęły środki w celu zminimalizowania takiego ryzyka i zachęciła Państwa-Strony do wymiany doświadczeń i współpracy.

Żaden kraj nie jest odporny na terroryzm, i żaden kraj nie może skutecznie uporać się samodzielnie z terroryzmem. Dlatego też przeciwdziałanie tym globalnym zagrożeniom wymaga współpracy wszystkich zainteresowanych stron, w tym rządów, przemysłu, instytucji naukowych i partnerów międzynarodowych. Konwencja CWC nie rozwiązuje problemu broni chemicznej zatopionej w morzach i oceanach, ponieważ zapisy nie regulują statusu amunicji chemicznej zakopanej lub zatopionej w morzach i oceanach przed 01.01.1985 r. Istnieje natomiast obowiązek informowania OPCW w przypadku wyłowienia (np. przez rybaków) lub wyrzucenia na brzeg amunicji chemicznej zatopionej w morzu lub jej znalezieniu, jej zabezpieczenia i zniszczenia zgodnie z wymogami Konwencji. Broń chemiczna zatopiona w morzach i ocenach stanowi duże zagrożenie skażenia akwenów morskich i obszarów przybrzeżnych środkami trującymi zalegającymi na ich dnie. Jest to też cały czas duże niebezpieczeństwo dla żeglugi i środowiska (morskiego i lądowego). O całkowitym usunięciu niebezpiecznych substancji z dna morskiego nie może obecnie być mowy. Operacja taka jest możliwa, ale byłaby bardzo kosztowna. Bardzo ważne jest natomiast monitorowanie pozostałości, a przede wszystkim szybkie działanie w razie zagrożeń gdyż ryzyko rozszczelnienia pojemników, w którym znajdują się niebezpieczne substancje, jest coraz większe.

Możliwość skorzystania z tej broni przez terrorystów jest praktycznie niemożliwa, przede wszystkim z uwagi na ryzyko, jakie stwarzało by dla nich samych wydobycie tej broni z dna morza. Znajdują się tam substancje silnie trujące, zaelaborowane w amunicji, której stan jest na chwile obecną nieznany. Z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić można, że większość amunicji uległa silnej korozji lub mogła się rozszczelnić, a wydobycie takiej broni na obiekty pływające prawdopodobnie spowodowałoby skażenie ludzi biorących w tym udział. Poza tym, do przeprowadzenia takiej operacji byłby potrzebny profesjonalny personel, nie mówiąc już o kosztach. Dodam, że taka operacja, jeśli potencjalni terroryści by się na nią zdecydowali, nie pozostałaby niezauważona przynajmniej ze względu na fakt ciągłego monitorowania obszarów morskich. Należy zatem wykluczyć możliwość przejęcia przez terrorystów broni chemicznej zatopionej na dnie morza i oceanów jako mało prawdopodobnej.

Rysunek poniżej przedstawia rejony zatapiania broni chemicznej.

142

Rys. 1. Miejsca zatopienia broni chemicznej Źródło:http://www.balticuniv.uu.se/index.php/component/docman/doc_download/630-chemical-weapons-

dumped-in-the-baltic-sea /luty2012 r./ Mimo tego, że Konwencja zakazuje użycia broni chemicznej, to nie można

wyeliminować groźby jej użycia przez państwa niebędące członkami Konwencji lub organizacje terrorystyczne.

Zagrożenie spowodowane wykorzystaniem broni chemicznej przez inne państwa lub organizacje terrorystyczne pojawiło się pod koniec XX wieku.

W 1988 r. broń chemiczna została użyta w wojnie iracko-irańskiej w miejscowości Halabdża. Irak przeprowadził atak na ludność kurdyjską za pomocą sarinu, co spowodowało śmierć ponad pięciu tysięcy ludzi.

W 1995 japońska sekta Aum Shinrikyo przeprowadziła atak terrorystyczny w tokijskim metrze za pomocą bojowego środka trującego domowej produkcji (typu sarin) i spowodowali zgon 12 osób i ciężkie obrażenia u 339826. Sarin został umieszczony w plastikowych torbach, które zostawiono w wagonach metra. Przedziurawienie takiej torby umożliwiało uwalnianie się na zewnątrz par użytej substancji, co było prymitywną formą jej rozpylenia. Terroryści stosując lepszą metodykę użycia sarinu i wykorzystując lepszą technikę rozpylania spowodowaliby z pewnością wystąpienie większych strat wśród ludzi.

Wyprodukowanie broni chemicznej przez terrorystów uważa się często za stosunkowo łatwe, choć zdania wypowiadających się na ten temat są podzielone. Informacje na temat jak wyprodukować BST można znaleźć w bibliotekach, księgarniach, na stronach internetowych. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania odtajniły formuły i technologie produkcji niektórych bojowych środków trujących (np.: VX)27. Koszt wyprodukowania jest niewielki i fakt ten może skłaniać terrorystów do działania.

26 Do pierwszego ataku przeprowadzonego przez sektę Aum Shinrikyo doszło dużo wcześniej, bo w 1994 r.

Wówczas użyto samochodu dostawczego, wewnątrz którego znajdował się zasobnik z sarinem. Podgrzanie zasobnika spowodowało powstanie par sarinu wydobywających się na zewnątrz w postaci chmur aerozolu. Wiatr przeniósł tę chmurę w kierunku otwartych okien pobliskich domów mieszkalnych, co spowodowało w krótkim czasie śmierć 7 osób oraz poważne zatrucie około 500. był to pierwszy przypadek w historii użycia przez terrorystów sarinu. Świat nie zauważył tego ataku.

27 Cyt za., T. Kubaczyk, Skuteczność przestrzegania postanowień międzynarodowych o zakazie stosowania broni chemicznej, rozprawa doktorska AON Warszawa 2005, s. 118; Szerzej zob.: R.L.M. Stark, Rads, Bugs and Gas: The Threat of NBC Terrorism, Missouri State University 1999; R. Purver, Chemical nad Biological Terrorism: The Threatr Accordingg to the Open Literature, Ottawa, Canda 1995.

143

Współcześnie odnotowuje się incydenty, w których pojedyncze osoby jak i ugrupowania terrorystyczne zamierzały użyć broni chemicznej. Warto przetoczyć kilka przykładów. W 2000 r. izraelskie służby specjalne zatrzymały bojownika Hamasu, przy którym znaleziono instrukcje konstruowania bomb z użyciem substancji toksycznych dostępnych na rynku. W 2001 r. Albańska Terrorystyczna Organizacja Militarna próbowała kupić od rosyjskiej grupy przestępczej z Saratowa broń chemiczną28. Zaś w listopadzie 2002 r. służby specjalne Wielkiej Brytanii udaremniły rozpylenie w londyńskim metrze przez islamskich terrorystów śmiercionośnego gazu – cyjanowodoru. Jordańskie służby specjalne zapobiegły detonacji 20 ton substancji paralityczno-drgawkowych. Jeżeli by doszło do eksplozji mogłyby zginąć od 20 do 80 tyś. ludzi. W dniu 4 września 2004 r., prawdopodobnie przez działania ukraińskich służb specjalnych, za pomocą dioksyn próbowano otruć kontrkandydata Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich, Wiktora Juszczenkę. W Gruzji odnotowano zamach na premiera Zurab Żwania, który zmarł nocą w lutym 2005 r. na skutek rzekomego zatrucia tlenkiem węgla. Istnieją podejrzenia, że został on zatruty karbonylkiem żelaza. Szczęścia zabrakło również byłemu agentowi rosyjskiemu Aleksandrowi Litwinience. 1 listopada 2006 r. został on otruty radioaktywnym polonem29.

Zagrożenie nie tylko jest ze strony pojedynczych osób lub zorganizowanych grup terrorystycznych, ale także trzeba mieć na uwadze kraje, w których zostały obalone reżimy lub w krajach gdzie trwa wojna i jest podejrzenie, że mogą posiadać broń chemiczną. Do krajów posiadających zadeklarowaną broń chemiczną zaliczamy: Stany Zjednoczone, Indie, Rosję i Koreę Południową (zadeklarowała i zniszczyła), Chiny podpisały i ratyfikowały konwencję oraz posiadają porzuconą przez Japonię broń chemiczną i będzie ona sukcesywnie niszczona. Kraje ze strony których zagrożenie jest też możliwe to takie, które posiadają niezadeklarowaną broń chemiczną, czyli takie jak: Egipt, Syria, Izrael (podpisał Konwencję ale jej nie ratyfikował), Iran, Korea Północna (prawdopodobnie posiada broń chemiczną ale nie podpisała Konwencji, tak więc nic nie deklaruje).

Niestety, wiele państw ukrywa przed opinią publiczną fakt, że jest posiadaczem takiej broni, bądź też pracuje nad jej wytworzeniem. Kraje podejrzewane: Sudan, Etiopia, Arabia Saudyjska, Pakistan, Birma, Tajwan, Wietnam. Natomiast Libia przystąpiła do CWC, ale do tej pory nie udało się zniszczyć posiadanej przez nią całej broni chemicznej, ze względu na zaistniałe w tym kraju zamieszki i zabicie Muammara Kadafiego. Po obaleniu reżimu w tym kraju w ręce rebeliantów trafiły składy uzbrojenia. Z dokumentów OPCW wynika, że obecny rząd Libii doszedł do porozumienia z rebeliantami, którzy mają przekazać posiadaną przez nich broń. Libia zadeklarowała 26,345 ton posiadanej przez siebie substancji chemicznych objętych Konwencją. Przewidywana data zniszczenia broni do grudnia 2013 r.30

Znacznie gorsza sytuacja panuje w Syrii. Syria jest jednym z krajów, który podejrzewa się, że posiada broń chemiczną, a co gorsze istnieje możliwość jej użycia.31. W kraju tym już od dwóch lat trwa wojna domowa, pomiędzy wojskami prezydenta

28 R. Bilski, Albańczycy grożą bronią chemiczną, Rzeczpospolita 03.09.2001, nr 205, s. A6 29 Zob. więcej L. Konopski…… 30 Report by the Director-General: Overall Progress with Respect to the Destruction of the Remaining

Chemical Weapons Stockpiles EC-71/DG.10 – www.opcw.org 31 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/syria-gotowa-do-uzycia-broni-chemicznej-w-ciagu-kilku-

godzin,294893.html (luty 2013 r.)

144

Baszara Al Asada a opozycją. Media światowe uważają, że doszło do ataku przeprowadzonego przez Syrię za pomocą broni chemicznej. Rezolucja 1540 (z roku 2004) Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych nakłada na wszystkie państwa członkowskie ONZ obowiązek podjęcia skutecznych i właściwych środków prawnych i administracyjnych w celu zapobieżenia dostępu przez podmioty niepaństwowe do broni masowego rażenia i działalności w sferze materiałów związanych z bronią jądrową, chemiczną i biologiczną.

Przykłady przedstawione powyżej należałoby wiązać z terroryzmem chemicznym. Wskazują na ewolucję działań terrorystycznych w kierunku zwiększenia skali i efektywności zabijania. Celem ataków terrorystycznych jest maksymalizacja szkód wśród ludności i gospodarki kraju. Użycie broni chemicznej przez terrorystyczne ugrupowania islamskie jest obecnie bardzo realne. Mimo, że terroryzm chemiczny ma o wiele mniejszy zasięg działania niż terroryzm konwencjonalny, to użycie broni chemicznej w konflikcie zbrojnym może stanowić uzupełnienie lub nawet spotęgowanie działania środków konwencjonalnych. Broń biologiczna

Broń biologiczna zaliczana jest do broni masowego rażenia. To środek, który przenosi, umożliwia dyspersję lub dysymilację (rozsiewanie) czynnika biologicznego. Czynnikiem biologicznym są głownie mikroorganizmy chorobotwórcze, takie jak: bakterie, wirusy, toksyny, riketsje oraz chlamydie, w postaci suchego proszku lub ciekłej zawiesiny. Przenosicielami mogą być zakażone owady lub gryzonie. Środkami przenoszenia mogą być również np.: artyleria, lotnictwo (bomby, lotnicze przyrządy wylewcze, generatory aerozoli) lub pociski samosterujące wyposażone w pojemniki, bądź bomby z zasobnikami, ciężarówki lub łódki wyposażone w generator aerozolu.

W 1999 r. amerykańskie CDC (Center for Diseases Control and Prevention - Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom) wyróżniło trzy kategorie czynników biologicznych, które mogą potencjalnie zostać użyte, jako broń biologiczna:

• Kategoria A – patogeny wywołujące śmiertelne choroby, łatwe do utrzymania w środowisku, których przydatność do celów wojskowych została sprawdzona w przeszłości. Stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego i wymagają stałego nadzoru (np. laseczki i przetrwalniki wąglika - Bacillus anthracis).

• Kategoria B – patogeny o średniej zjadliwości i śmiertelności, średnio trudne do utrzymania w środowisku. Wymagają ścisłego nadzoru (np. rycyna).

• Kategoria C – patogeny, które mogą być wykorzystane, jako broń biologiczna, np. uzyskane na drodze inżynierii genetycznej (np. filowirusy, prątek gruźlicy).

Broń biologiczna ma swoją historię, jako najstarsza broń masowego rażenia używana przez człowieka. Do sposobów jej użycia między innymi należały: zakażanie wody, używanie zatrutych strzał, wrzucanie do oblężonych miast zwłok zmarłych na zarazę w celu wywołania epidemii. Doszukując się pierwszych wzmianek użycia broni biologicznej można natrafić na to, że za przykład wojny biologicznej, podaje się oblężenie w XIV wieku miasta Kaffa na krymskim wybrzeżu Morza Czarnego. Tatarzy, przy pomocy katapulty przerzucili ciała zmarłych na dżumę żołnierzy do oblężonego miasta, co spowodowało wybuch zarazy. Zmusiło to wojska przeciwne do opuszczenia

145

miasta i powrót do Europy. Razem z nimi przypłynęły też zarazki dżumy. Doprowadziło to do wielkiej epidemii, która pochłonęła ok. 24 miliony ludzi. Stosowanie broni biologicznej do wieku XIX było mało zorganizowane. Podczas I wojny światowej Niemcy wykorzystali broń biologiczną. Wyhodowanymi zarazkami chorobotwórczym zarażali konie, bydło, jak i ujęcia wody pitnej. Niemcy zarazili zbiorniki wody pitnej w Rosji, co doprowadziło do epidemii cholery.

Jedną z najważniejszych dat w historii broni chemicznej i biologicznej jest podpisanie Konwencji Genewskiej – pierwszej międzynarodowej konwencji o zakazie rozprzestrzeniania i stosowania broni chemicznej i biologicznej. Wynikiem tego było też podpisanie protokołu w sprawie zakazu stosowania w czasie wojny gazów duszących, trujących i innych oraz bakteriologicznych środków walki. Jego zapisy zabraniały używania podczas wojny broni bakteriologicznej. Jednakże tym samym nie zakazywał prowadzenia badań, produkcji oraz składowania bojowych środków biologicznych. Sygnatariuszami tego dokumentu zostało 108 państw, także Polska. Nie podpisało jej ok. 50 państw, do tej grupy należała Japonia, która użyła broni biologicznej w Chinach w 1931 r. Na skutek tego w latach 1933-1945 śmierć poniosło 270 000 chińskich żołnierzy i cywili32.

Największy rozwój badań nad bronią biologiczną nastąpił w okresie zimnej wojny. Stany Zjednoczone do 1969 r. dysponowały taką bronią. W listopadzie tego samego roku prezydent Richard Nixon wydał oświadczenie, że Stany Zjednoczone wyrzekają się stosowania śmiercionośnych czynników biologicznych i wszystkich innych metod wojny biologicznej.

Ze względu na świadomość społeczności międzynarodowej i z samego zagrożenia prac nad bronią biologiczną, w dniu 10 kwietnia 1972 r. przyjęto konwencję zakazującą prowadzenia badań, produkcji, gromadzenia i używania broni bakteriologicznej i toksycznej oraz o zniszczeniu jej zasobów (BTWC). Do 2004 r. podpisały ją 162 państwa, w tym Polska, a 11 ją ratyfikowały. Izrael, Birma, Syria, Egipt, Somalia i Zjednoczone Emiraty Arabskie nie przystąpiły do Konwencji.

Konwencja BTWC ma swoje początki w Protokole Genewskim z 17 czerwca 1925r. Zakaz wyrażony w protokole ma obecnie charakter powszechnie obowiązującej, zwyczajowej normy prawa międzynarodowego, co potwierdziły liczne rezolucje Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Zakaz ten jest jednak ograniczony jedynie do użycia broni bakteriologicznej w czasie wojny, nie obejmuje natomiast działań, które użycie tej broni poprzedzają, przygotowują, jak prowadzenie nad nią badań, jej produkcję oraz gromadzenie. W związku z tym, że jedyną skuteczną formą ochrony przed bronią biologiczną jest zapobieganie jej produkcji i magazynowania, nieodzowne było przyjęcie umowy rozbudowującej i wzmacniającej zakaz odnoszący się do broni biologicznej. Co prawda, podjęto działania w celu wzmocnienia krajowych mechanizmów implementacji BTWC, w tym wprowadzenia stosowanych sankcji karnych za prowadzenie działalności sprzecznej z postanowieniami BTWC, rozbudowy międzynarodowych zdolności do wykrywania, badania, zwalczania i ograniczania skutków zamierzonego użycia broni biologicznej lub toksyn oraz przypadków podejrzanych wybuchów epidemii chorób zakaźnych, opracowania kodeksu etycznego dla naukowców w dziedzinie nauk biologicznych i medycznych, jednakże, BTWC nie

32 T. Kubaczyk, Skuteczność przestrzegania postanowień międzynarodowych o zakazie stosowania broni

chemicznej i biologicznej, rozprawa doktorska AON Warszawa 2005, s.41.

146

stworzyła praktycznych mechanizmów kontroli przestrzegania zakazu produkcji broni biologicznej. Przykładem mogą być działania ZSRR, który mimo ratyfikowania Konwencji nadal składował i prowadził liczne doświadczenia z wykorzystaniem broni biologicznej, choć na forum międzynarodowym zaprzeczał temu działaniu33. Dało to impuls, by w latach dziewięćdziesiątych sprecyzowano zasady kontroli posiadania przez podmioty państwowe broni biologicznej. Zadanie weryfikacji przestrzegania zapisów konwencji zostało powierzone rządowej grupie ekspertów z różnych państw – VEREX (Verification Experts). Za rozbudową tego systemu kontroli najbardziej opowiedziały się Stany Zjednoczone, jako państwo, które jest najbardziej narażone na atak ze strony „państw zbójeckich”, będących w posiadaniu broni biologicznej. Mając na uwadze swoje, jak i światowe bezpieczeństwo, Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił trzy akty prawne: Biological Weapons Control Act – 1989 r.; Chemical and Biological Weapons Control Act – 1991 r.; Anti-Terrorism Act – 1996 r., które mają za zadanie zapewnić ochronę przed atakiem bronią biologiczną w sposób wieloaspektowy. Z ich założeń wynika, iż posiadanie, wytwarzanie, jak też używanie broni biologicznej spotykać się miało z odpowiednią sankcją karną. Służby federalne, które wykryły materiały biologiczne, jak i środki ich przenoszenia, mogły swobodnie interweniować w celu przejmowania tego materiału. Również i system prawny musiał skutecznie współdziałać w całej procedurze. Narzędzia prawne powinny zostać tak skonstruowane, aby umożliwi ć kontrolę użytkowania i przekazywania niebezpiecznych materiałów. Niektóre kraje, mimo podpisanych zobowiązań, nie wywiązują się z nich. W tym celu założenia systemu obrony przed atakiem bioterrorystycznym, ustanowiły stworzenie systemu polityczno-ekonomicznego, który posiadałby środki przymusu militarnego, ale tylko wobec państw, które nie respektują uzgodnień. System ten uwzględniał również działania, które powinny zostać podjęte już po ataku bioterrorystycznym, w celu zmniejszenia zaistniałych skutków. Ćwiczenia, które zostały przeprowadzone w 1995 r. w USA, dla sprawdzenia służb ratowniczych w przypadku ataku z zastosowaniem broni chemicznej lub biologicznej pokazały brak niedostatecznej wiedzy i jakiegokolwiek modelu działania. W rezultacie dwa lata później, w 1997 r. Kongres amerykański ustanowił Akt Obrony przed Bronią Masowego Rażenia (Defense Against Weapons of Mass Destruction Act). Dzięki temu stworzone zostały siły szybkiego reagowania, których zadaniem jest przeciwdziałanie w przypadku wystąpienia zagrożenia związanego z atakiem biologicznym lub chemicznym34.

Broń biologiczna jak dotąd nie została użyta na dużą skalę w żadnym konflikcie zbrojnym. Wystąpiły jednak przypadki jej wykorzystania do celów terrorystycznych. W 1984 r. sekta indyjskiego mistyka Bhagwan Shree Rajneeshee skaziła bakteriami Salmonella Typihimurium pojemniki z sałatkami w barach, miejscowości Dallas, w stanie Oregon w Stanach Zjednoczonych. Zachorowało 750 osób, a 45 z nich wymagało hospitalizacji.

Najgłośniejszy atak biologiczny nastąpił po zamachu na WTC – Word Trade Center z 11 września 2001 r. Po tymże tragicznym wydarzeniu wysyłano pocztą w Stanach Zjednoczonych zarodniki wąglika. Spowodowało to zarażenie 18 osób, z których 5 zmarło. Psychoza strachu ogarnęła cały kraj. Przesyłki z białym proszkiem pojawiały się również w Polsce. Nie były one zainfekowane. Tym samym terroryści 33 Zob. B. Michaliuk, Broń biologiczna, AON, Warszawa 2004. 34 Zob. T. Płusa i K. Jahnz-Rózyk, Broń biologiczna – zagrożenie i przeciwdziałanie, Medpress, Warszawa

2002, s. 16-20.

147

osiągnęli swój cel. Pokazało to, że owa metoda może zostać wykorzystana w atakach terrorystycznych, gdyż jest skuteczna w rozprzestrzenianiu broni biologicznej.

Broń biologiczna może znaleźć zastosowanie podczas ataku na pojedyncze osoby, oddziały wojska, a także ludność cywilną. Duża część drobnoustrojów potencjalnie użytecznych w broni biologicznej wywołuje choroby wśród zwierząt i zwłaszcza ludzi. (laseczka wąglika, pałeczka dżumy i in.). Drobnoustroje i toksyny są w szczególny sposób preparowane (np. przez modyfikacje genetyczne), aby zwiększyć zdolności do przetrwania w środowisku, wirulencję, śmiertelność, lekooporność, słabą wykrywalność w początkowym etapie. Jako potencjalny ładunek biologiczny mogą zostać wykorzystane patogeny, które wywołują niezwykle rzadkie choroby (np. wirus ospy prawdziwej, której ostatni przypadek pojawił się w 1978 r.).

Jedną z największych zalet broni chemicznej, jak i biologicznej jest jej stosunkowo niska cena. Nie bez powodu nazywana jest bronią ubogich. Również łatwo jest ukryć miejsce, jej wytwarzania. Nie potrzeba też wcale wyspecjalizowanych laboratoriów w celu jej produkcji. Wytworzenie toksycznych substancji nie wymaga dziś prac wybitnych specjalistów w tej dziedzinie. Broń tą można wytworzyć w bardzo krótkim czasie. Kolejnym jej atutem jest to, że może długo pozostawać w ukryciu nawet po jej użyciu. Bywa i tak, iż jest ciężko stwierdzić, czy epidemia danej choroby jest atakiem biologicznym (terrorystycznym), czy też po prostu spowodowana jest przez naturalne czynniki.

Do wad tej broni należy zaliczyć to, iż bardzo trudno jest skutecznie ochronić osoby pracujące przy jej produkcji, dystrybucji i transporcie.

Ten rodzaj broni masowego rażenia przeznaczony jest głównie do atakowania dużych aglomeracji miejskich, co ma na celu wzbudzenie paniki i zdestabilizowanie sytuacji w danym państwie. Wykorzystanie go na polu walki jest bardzo trudne dla ochrony własnych żołnierzy.

Terroryści sięgając po środki biologiczne mają na celu spowodowanie śmierci jak największej liczby osób, lub przynajmniej doprowadzić do wywołania epidemii. Stały postęp w dziedzinie biotechnologii umożliwia łatwiejszy dostęp, jak i pozyskiwanie takiej broni. Broń biologiczna nie jest wykrywana od razu, efekty widać po jakimś czasie i wtedy może być już za późno na interwencję.

Postęp w biotechnologii i badaniach genetycznych jest bardzo sprzyjający dla terrorystów. Poprzez to może uprościć pozyskanie niebezpiecznych wirusów i bakterii. Jeżeli by tak się stało, atak za pomocą broni biologicznej może mieć zasięg globalny. Lekarze w pierwszych dniach choroby mogą jej nie rozpoznać, a gdy się już tak stanie, może się okazać, że na jakąkolwiek terapię może być za późno. Scenariuszem takim może być na przykład zarażenie się wirusem ospy prawdziwej, mimo tego, że choroba została uznana za wyeliminowaną, dlatego też państwa nie dysponują już odpowiednimi szczepionkami, a uruchomienie ich produkcji jest bardzo kosztowne. Jest ono jednakże tańsze od kosztów leczenia szpitalnego. Według oceny ekspertów z CDC w Atlancie koszty leczenia 100 tys. osób zarażonych wąglikiem wyniosłyby 26,5 mld USD, tularemią – 5,5 mld USD, a brucelozą – 579 tys. USD. Zakażenie wirusem ospy można rozpoznać dopiero od szesnastego dnia od użycia patogenu. Po miesiącu od zakażenia śmiertelność wyniesie około 30 %. Po dwóch tygodniach trwania choroby zostaną wyczerpane wszystkie zapasy szczepionki. Jedyną wówczas metodą leczenia będzie izolacja chorych. Na liście opublikowanej w 1999 r. przez CDC w Atlancie znajduje się 80 patogenów, które mogą zostać użyte w atakach bioterrorystycznych. Wśród nich są 43

148

ludzkie, 18 zwierzęcych oraz 29 roślinnych. Do najgroźniejszych bakterii, toksyn i wirusów według standardów NATO należą: wąglik, gorączka Q, dżuma, tularemia, wenezuelskie końskie zapalenie mózgu, nosacizna, żółta febra, toksyna botulinowa, rycyna oraz aflatoksyny35.

Broni biologicznej nie należy lekceważyć nawet, jeśli brakuje jej spektakularności broni atomowej. Posiada ona wiele innych atutów, które czynią ją bardzo atrakcyjną dla organizacji terrorystycznych. Pozostaje w dalszym ciągu śmiertelnie groźna nawet dla wysokorozwiniętych społeczeństw. wysoce nowoczesnego społeczeństwa. Podsumowanie

Zagrożenia występujące w obecnym świecie są bardzo trudne do zwalczenia.

Podmioty pozapaństwowe zajmujące się czy to terroryzmem, czy udziałem w zorganizowanych grupach przestępczych mają łatwość w dostosowywaniu się do panujących realiów. Ich pomysły na osiąganie swych celów są z dnia na dzień coraz bardziej innowacyjne i trudne również do przewidzenia. Sprawa tym bardziej się komplikuje, kiedy wkracza niekonwencjonalność środków, w tym broń masowego rażenia. Zagrożenie proliferacją jest charakterystyczne dla obszarów napięć i konfliktów. Bliski Wschód, Iran, Korea Północna są to rejony świata gdzie problem rozprzestrzeniania broni masowego rażenia nie występuje już w postaci groźby, lecz może dojść do faktycznego jej użycia.

Problem nieproliferacji (nierozprzestrzeniania) BMR jest ważnym problemem i ma wymiar światowy. Mimo, iż świat dotychczas uniknął ataku z użyciem BMR (poza stosunkowo nielicznymi przykładami) zagrożenie jest realne, a ewentualne jej użycie spowodowałoby dużą liczbę ofiar i wywołałoby silny efekt psychologiczny. Dlatego też społeczność międzynarodowa podejmuje szereg działań w celu eliminacji zagrożeń, w tym dotyczących ograniczenia zbrojeń nuklearnych i całkowitej eliminacji broni chemicznej i biologicznej. Działania te podejmowane są z reguły w ramach forów rozbrojeniowych, mających związek z Organizacją Narodów Zjednoczonych, czy też polityką Unii Europejskiej w dziedzinie nieproliferacji.

Polska jest uczestnikiem większości porozumień nieproliferacyjnych, których głównym celem jest ustanowienie odpowiednich standardów eksportu materiałów służących do produkcji BMR bądź też eksportu szerzej BMR.

Do ważniejszych porozumień należą: „Grupa Australijska”, „Grupa Dostawców Jądrowych”, „Reżim kontrolny Technologii Rakietowych”, „Porozumienie z Wassenaar”, „Konwencja o zakazie broni chemicznej, „Konwencja biologiczna”.

Terroryzm niekonwencjonalny jawi się powszechnie, jako najbardziej niebezpieczne z zagrożeń asymetrycznych, jego siła i znaczenie natomiast wzrasta, gdy broń masowego rażenia trafi w ręce terrorystów. Przy dzisiejszym dostępie do nowinek technologicznych, jak i łatwości w pozyskiwaniu produktów niezbędnych do stworzenia tejże broni, terroryzm z użyciem środków niekonwencjonalnych staje się największym zagrożeniem dla dzisiejszego świata. Dzieje się tak, dlatego że terroryści to głównie ludzie zaślepieni chęcią realizacji swych celów za wszelką cenę. W rezultacie terroryści nie cofną się przed niczym, żeby tylko zdobyć to, o co zabiegają, mimo iż skutki

35 T. Kubaczyk, s. 112.

149

częstokroć mogą przewyższać wysiłek włożony do zdobycia przewagi. Używając tego typu broni terroryści chcą pokazać światu swoje nieograniczone możliwości. Siłą napędową ich działań jest religia i etniczna nienawiść. Dlatego też coraz częściej będą sięgać po śmiercionośne narzędzia, np. broń masowego rażenia. Pozyskiwanie broni masowego rażenia przez ugrupowania terrorystyczne dzieje się za sprawą handlu na czarnym rynku, gdzie można już dostać gotową lub prawie gotową broń. Jest też duża ilość państw, które wspierają i sponsorują działania terrorystyczne. Głównym celem terrorystów jest spowodowanie jak największej liczby ofiar. Posłużenie się bronią masowego rażenia daje takie możliwości, przy znacznie mniejszym wkładzie finansowym niż inne techniki. Najbardziej prawdopodobne jest użycie przez nich tzw. „brudnej bomby”. Do produkcji takiej bomby mogą służyć rożne materiały radioaktywne, odpady, które były wykorzystywane w badaniach naukowych, które zostały np. skradzione. Materiały te stanowią stosunkowo łatwy dostęp.

Jeszcze nie tak dawno Andreas Breivik, dokonał masakry w centrum Oslo i na wyspie Utoja. Nie jest to przykład proliferacji BMR, lecz terroryzmu niekonwencjonalnego. Taki typ terrorysty określany w środowisku jest, jako typ samotnego wilka – lonely wolf (samotny wilk). W dzisiejszych czasach jest to najgroźniejsze, ponieważ najcięższe do wykrycia osoby działającej w pojedynkę.

Zastosowanie tego typu zamachu ma duże znaczenie psychologiczne może także godzić w gospodarkę. Do tego broń ta jest właśnie idealna. Grupy terrorystyczne pozostają praktycznie poza kontrolą użycia broni chemicznej a zwłaszcza biologicznej. Należy pamiętać o motywach działania tych grup i nie wykluczyć działań psychopatów.

Zaletą wykorzystania broni masowego rażenia w pojęciu terrorystów jest jej słaba wykrywalność, zwłaszcza, jeżeli chodzi o broń biologiczną. Nieduża dawka specyfiku może mieć działanie śmiercionośne. Atrakcyjność jej to przewożenie w małych pojemnikach, a użycie zapewnia anonimowość dokonującego atak.

Nowym czynnikiem strategicznym jest również zagrożenie, takie, które niekoniecznie musi być skierowane przeciwko ludności. Obiektem ataku może być rolnictwo – produkcja zwierzęca, czy też roślinna. Realna jest także możliwość wywołania epidemii wśród zwierząt hodowlanych i w produkcji rolnej. W efekcie ataki te mogą doprowadzić do zachwiania produkcji żywności. Potencjalnym celem ataku są przede wszystkim duże skupiska ludności, duże miasta, a w szczególności miejsca jej masowej koncentracji, duże budynki biurowe, miejsca masowych imprez, transport komunalny, metro.

Ważną kwestią jest sprawny system wykrywania skażeń, odpowiedni system pomocy medycznej, czy wreszcie dobrze przygotowany system sterowania społecznymi zachowaniami dla zapobieżenia panice, aby nie dopuścić do zwielokrotnienia liczby ewentualnych ofiar.

Stany Zjednoczone po ataku z 11 września 2001 r. skoncentrowały się na działaniach zmuszających państwa do wypełniania przyjętych porozumień w zakresie zbrojeń. Dotyczyło to również takich państw, które nie przystąpiły do porozumień, lecz dysponujących, taką broń. Przykładem takiego dopilnowania była interwencja w Iraku. Na podstawie faktu posiadania przez Irak broni masowego rażenia, która została użyta w wojnie z Iranem i zastosowana na ludności kurdyjskiej. Irak łamał rezolucje ONZ, które nakazywały likwidację broni chemicznej i biologicznej.

150

Amerykanie systematycznie przewodzą w zwalczaniu proliferacji BMR. Między innymi, dlatego, że należą do głównych inicjatorów porozumień dotyczących każdego aspektu proliferacji broni masowego rażenia.

Zwalczanie podmiotów o czysto terrorystycznym profilu jest jak najbardziej wskazane i wymaga dalszej dyskusji i działań. Z drugiej jednak strony, są próby inicjowania programów atomowych przez kraje muzułmańskie, co obecnie dotyczy zwłaszcza Iranu. Spotyka się to z natychmiastową reakcją Zachodu. Głównym przeciwnikiem Iranu jest Izrael, który długo twierdził, że nie posiada broni nuklearnej. Nie dziwi reakcja muzułmanów, którzy czują się zagrożeni. Napędza to jedynie spiralę zbrojeń, także tych niekonwencjonalnych.

Ostatnio zamach, jaki miał miejsce w efekcie pojawienia się sławnego filmu o Mahomecie doprowadził do zabójstwa w Bengazi amerykańskiego ambasadora przez szturm rozjuszonych muzułmanów. Do ataków zresztą doszło w wielu krajach muzułmańskich i wszędzie praktycznie wystąpiły protesty. Iran wzmacnia swój potencjał jądrowy, co nie podoba się Izraelowi i grozi tym samym atakiem na ten kraj, jeżeli Iran nie zaprzestanie swoich prac.

Sam postęp w sferze technologii znacznie ułatwił pozyskiwanie czy to broni masowego rażenia, jako takiej, czy też technologii podwójnego zastosowania, niemniej jednak zaplecze technologiczne-internetowe prowadzi do rozszerzania się cyberterroryzmu. Ta odmiana terroryzmu może w szybki sposób zatrzymać sprawne funkcjonowanie państwa. Dostęp do baz danych, wykasowanie ważnych informacji, to wszystko może zakłócić porządek i nie na jakiś krótki okres, tylko długi. Niektóre informacje będą nie do odtworzenia, włamania do np. systemów bankowych mogą mieć swoje podłoże w próbie zdobycia przez terrorystów łatwą droga środków finansowych na swoją działalność.

Patrząc na problem z perspektywy interesów narodowych należy pamiętać, że atak z użyciem tego rodzaju broni może prowadzić do zachwiania stabilnego i normalnego funkcjonowania społeczeństwa, jego struktur państwowych. Przede wszystkim będzie on poważnym, zagrożeniem dla życia i zdrowia, ale także może zdestabilizować system sprawowania władzy państwowej, zagrozić sprawnemu funkcjonowaniu infrastruktury mającej znaczenie dla zorganizowanego życia społecznego, może zachwiać pokojem społecznym, doprowadzić do zachwiania stabilności gospodarki.

Najważniejsze, że może być też wstępem do konfliktu międzynarodowego. Nawet groźba wejścia w posiadanie broni masowego rażenia może być silną motywacją dla podjęcia uprzedzających działań zbrojnych.

Najlepszymi metodami zapobiegania proliferacji BMR będzie uświadamianie rządów zainteresowanych państw. System kontroli eksportu i przepływu komponentów niebezpiecznych musi podlegać nieustannemu rozwojowi a z drugiej strony nie może też hamować rozwoju gospodarczego. Wszelkie jednak wysiłki międzynarodowe powinny zmierzać w kierunku całkowitego wyeliminowania broni masowego rażenia.

151

Literatura:

1. Adamski J., Ewolucja form działalności terrorystycznej; P. Gawliczek, Terroryzm z wykorzystaniem broni masowego rażenia (megaterroryzm) jako zagrożenie asymetryczne. Formy przeciwdziałania, AON 2007.

2. Bilski R., Albańczycy grożą bronią chemiczną, Rzeczpospolita 03.09.2001, nr 205. 3. Durys P., Broń chemiczna. Działania na rzecz zakazu i eliminacji, Warszawa

2008. 4. Kasperek T., Broń chemiczna zatopiona w morzu bałtyckim, Gdynia 1998. 5. Konopski L., Historia Broni Chemicznej, Warszawa 2009. 6. Koziej S., Triada globalnych zagrożeń asymetrycznych: konsekwencja

proliferacji terroryzmu, broni nuklearnej i technologii rakietowych, Bezpieczeństwo Narodowe nr 19, II-2011.

7. Krauze M., Proliferacja broni masowego rażenia-zagrożenia dla bezpieczeństwa globalnego i lokalnego: Człowiek, środowisko, ochrona przed skażeniami, s.52 Materiały konferencyjne, wyd. WICHiR.

8. Krauze M., Nowak I., Broń chemiczna, Warszawa 1984. 9. Kubaczyk T., Skuteczność przestrzegania postanowień międzynarodowych o

zakazie stosowania broni chemicznej i biologicznej, Rozprawa doktorska, Warszawa.

10. Makles Z., Broń chemiczna w Polsce, Biuletyn Informacyjny Wojskowego Instytutu Chemii i Radiometrii 1998, nr 1/28.

11. Malec M., Durys P., Pacholski P., Proliferacja broni masowego rażenia i środki jej przenoszenia – aktualne wyzwania, Warszawa 2001.

12. Michailiuk B., Broń biologiczna, AON, Warszawa 2004 13. Pawłowski J., Broń Masowego Rażenia orężem Terroryzmu, AON Warszawa

2004. 14. Płusa T. i Jahnz-Rózyk K., Broń biologiczna – zagrożenie i przeciwdziałanie,

Medpress, Warszawa 2002. Konferencje i Seminaria:

1. Prezentacja: L. Konopski, Seminarium pt. „Realizacja postanowień Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej w Polsce, Krynica 2009.

Internet:

2. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info 3. http://www.fi ssilematerials.org 4. http://www.atominfo.pl 5. http://polskazbrojna.eu 6. www.opcw.org 7. http://www.balticuniv.uu.se 8. http://www.tvn24.pl

152

THE WEAPONS OF MASSIVE DESTRUCTION PROLIFERATION AS ONE OF THE BASIC THREATS FOR SAFETY SECURITY

The proliferation (spread) of weapons of mass destruction is the most serious and often underestimated threat to global, regional and national security. Weapons of mass destruction consist of nuclear, chemical, biological and radiological weapons. The possibility of using these weapons by terrorists is considered particularly dangerous. The concept of proliferation in international relations refers to the spread of weapons of mass destruction. The opposite term is non-proliferation – non-spread of weapons of mass destruction. The hazards caused by weapons of mass destruction are often unexpected and difficult to predict. These risks are prevailing in the world today. There is still a lack of studies on the effective prevention of these threats.