WyŜsza Szkoła Studiów Międzynarodowych w Łodzi

Konferencja Naukowa

ONZ – wyzwania na XXI wiek

oraz

UN MODEL Symulacje obrad

Zgromadzenia Ogólnego ONZ

24 listopada 2005

Materiały konferencyjne

Patronat Honorowy

2

Komitet organizacyjny

Kierownik naukowy konferencji Prof. dr hab. Paweł Chmielewski

Koordynator konferencji

Agata Dzik

Koordynator UN Model Ewelina Ziędalska

Zespół organizacyjny

Karolina Bąkowicz Piotr Białecki

Oliwia Błachowicz Kinga Dębiec

Witold Franczak Anna Jadachowska

Joanna Korzym Magdalena Olasik

Skład i redakcja: P. Chmielewski, A. Dzik, A.M. Zarychta

WYDAWCA

WYśSZA SZKOŁA STUDIÓW MIĘDZYANORDOWYCH W ŁODZI Ul. Brzozowa 5/7

93-101 Łódź tel. (42) 689 72 12 www.wssm.edu.pl

© Copyright by WyŜsza Szkoła Studiów Międzynarodowych Łódź 2006

3

Spis treści Wprowadzenie.......................................................................................................................... 4 Paweł Chmielewski Dlaczego naleŜy reformować ONZ ?......................................................................................... 5 Agata Dzik Wizje państwa XXI wieku jako uczestnika ładu międzynarodowego wg F. Fukuyamy............ 12 Karolina Bąkowicz Wizerunek ONZ a współczesne zagroŜenia bezpieczeństwa międzynarodowego.................... 26 Iwona Łuczyk Reforma systemu ONZ - propozycje1990-2005....................................................................... 33 Anna Jadachowska Polskie propozycje reformy ONZ............................................................................................. 42 Ewelina Ziędalska „ Państwa upadłe i upadające” zagroŜeniem dla współczesnego bezpieczeństwa światowego na podstawie byłej Jugosławii............................................................................. 51 Ewa Hartman Rola Rady Bezpieczeństwa ONZ w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa na przykładzie konfliktu w Iraku.................................................................. 57 Sławomir Szczesio ZaangaŜowanie Organizacji Narodów Zjednoczonych w wojnie w Bośni i Hercegowinie w latach 1992-1995.................................................................................................................. 66 Przemysław Szmidt Indonezja – „państwo upadające”?......................................................................................... 86 ElŜbieta Kuzborska Polski kontyngent wojskowy w UNIFIL w Libanie- historia, zadania, wyzwania................... 92 Katarzyna Waszniewska Rola i zadania UNESCO w szeregach Organizacji Narodów Zjednoczonych........................ 98 REZOLUCJA 1604(2005)................................................................................................... 102

4

Wprowadzenie

24 listopada 2005 roku odbyła się w WyŜszej Szkole Studiów Międzynarodowych w Łodzi konferencja naukowa pn.: „ONZ – wyzwania na XXI wiek”, zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe UN FRIENDS. Konferencja była częścią krajowych obchodów 60. rocznicy powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych. Program konferencji obejmował szeroko rozumianą problematykę związaną z przewidywaną reformą Organizacji Narodów Zjednoczonych:

1. przyczyny niepowodzenia Szczytu Narodów Zjednoczonych (wrzesień 2005); 2. problem „państw upadłych i upadających”; 3. reinterpretacja, modyfikacja czy zmiana Karty NZ; 4. rola Misji Pokojowych ONZ; 5. polskie propozycje reform ONZ.

W obradach konferencji uczestniczyła reprezentacja Ośrodka Informacji ONZ

w Warszawie pod przewodnictwem Pani Kariny Bednarskiej – zarazem opiekunki Kół Naukowych stowarzyszonych przy UNIC oraz przedstawiciel Portalu Spraw Zagranicznych – Pan Piotr Chmielewski. W obradach uczestniczyli równieŜ studenci Uniwersytetów: Gdańskiego, Łódzkiego, Poznańskiego, Toruńskiego i Warszawskiego. Patronat nad konferencją objęli: Rektor WyŜszej Szkoły Studiów Międzynarodowych w Łodzi – Prof. dr hab. Marian Wilk, Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, Forum Młodych Dyplomatów i Portal Spraw Zagranicznych. Obrady toczyły się w dwóch panelach. Niniejsza publikacja jest zapisem wystąpień prezentowanych podczas obrad panelu pierwszego. Drugi panel stanowiła symulacja obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ – UN MODEL Wzięli w niej udział zaproszeni Goście oraz studenci WSSM. Symulację obrad Zgromadzenia Ogólnego poprzedziły wystąpienia dwóch studentek z Koła Naukowego UN FRIENDS: Karoliny Bąkowicz i Eweliny Ziędalskiej, których teksty znajdują się równieŜ w prezentowanej publikacji. Wynikiem dyskusji, w której studenci „wcielali się” w przedstawicieli Polski, Somalii, Japonii, Brazylii, Wielkiej Brytanii, Sierra Leone, Francji, Słowenii i Republiki Kongo było uchwalenie Rezolucji nr 1604(2005). Konferencja i MODEL UN okazały się interesującym forum dla przedstawienia przede wszystkim problemu „państw upadłych i upadających” w kontekście braku reformy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Dyskusja udowodniła niepodwaŜalną konieczność istnienia ONZ oraz naglącą potrzebę jej reformy, uznając, ze tylko międzynarodowy mediator jest w stanie nieść pomoc i likwidować zagroŜenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Przewodnicząca SKN UN FRIENDS Opiekun Koła Naukowego Agata Dzik Prof. dr hab. Paweł Chmielewski

5

Paweł Chmielewski

WSSM, Uniwersytet Łódzki Dlaczego naleŜy reformować ONZ? (wystąpienie wprowadzające)1 Zawarte w formule tytułu pytanie oznacza:

1) Ŝe, na wstępie odrzucam z załoŜenia wszelkie postulaty likwidacji ONZ i tworzenia

na jej gruzach nowej struktury, gdyŜ w dotychczasowej jej działalności dostrzegam

większość elementów i doświadczeń pozytywnych;

2) Ŝe, mam świadomość słabości i częstej niedoskonałości Organizacji i jej struktur,

które wymagają bądź to naprawy (korekty), bądź rezygnacji z rozwiązań, które nie są

adekwatne do rzeczywistości (przeŜyły się), bądź rozszerzenia interpretacji jej

kompetencji, bądź wreszcie wprowadzenia nowych rozwiązań strukturalnych.

Z głównym pytaniem wiąŜe się pytanie następne:, co spowodowało, Ŝe chcemy reformować

Organizację Narodów Zjednoczonych? Najczęściej pojawiającymi się zarzutami wobec

Organizacji są m.in.:

- ONZ jest nieskuteczna;

- ONZ jest droga i kosztowna;

- ONZ wytworzyła przeraŜająco wielką administrację, generującą koszty;

- ONZ nie ma autorytetu międzynarodowego;

- ONZ, a ściślej jej niektóre organy, są skorumpowane;

- ONZ jest po prostu Organizacją przestarzałą.

Te wszystkie zarzuty (moŜna wyliczyć ich pewnie więcej) stawiane są najczęściej

przez komentatorów politycznych i publicystów, rzadziej przez polityków i dyplomatów;

specjaliści stosunków międzynarodowych, – jeśli je formułują, to czynią je, uwzględniając

obiektywne uwarunkowania dla funkcjonowania ONZ w jej długiej historii.

NaleŜy podkreślić, Ŝe głosy krytyki kierowane są nie pod adresem poszczególnych

członków Organizacji, tj. przeciwko państwom, które mają największy wpływ na losy

1 Niniejszy tekst został oparty głównie na obszernej publikacji Łukasza Kulesy i Rafała Tarnogórskiego, Przyszłość ONZ – reinterpretacja czy zmiana Karty Narodów Zjednoczonych?, „Przegląd Dyplomatyczny”, styczeń-luty 2005, nr 1, t. 5 i podnosi wybrane problemy, które będą przedmiotem wystąpień referentów uczestniczących w konferencji.

6

Organizacji, ale stawiane są przez członków Organizacji przeciwko samej Organizacji, jej

kierownictwu, administracji, przeciwko Sekretarzowi Generalnemu.

Kofi Annan, dla którego krytyka była „bolesnym doświadczeniem” („poniewaŜ całe

moje Ŝycie słuŜyłem ONZ”), 22.02.2005 roku stwierdził bez ogródek: „Gdyby krytycy, nie

posiadający wystarczającej wiedzy na temat ONZ, próbują podciąć jej skrzydła,

to wyrządzają krzywdę nie dyplomatom czy biurokratom, lecz przede wszystkim niczemu

niewinnym ludziom, dotkniętym wojnami, czy teŜ ubóstwem. Tym, którzy tak bardzo

potrzebują pomocy”. I w innym miejscu: „KaŜdy, kto atakuje ONZ, zarzucając jej

niemoŜność słuŜenia sprawom całego świata, powinien, jako ćwiczenie, wnikliwie

przeanalizować decyzję kaŜdego państwa-członka [w sumie 191 państw]. Okazałoby się, jak

wiele jest do skrytykowania”2.

Wówczas w lutym 2005 roku, w odpowiedzi na głosy kwestionujące przydatność

ONZ w ogóle dla rozwiązywania problemów międzynarodowych, Sekretarz Generalny dał

szybką i celną ripostę, przywołując konkretne, skuteczne przykłady. Oto w rejonie Oceanu

Indyjskiego doszło do potęŜnego ataku tsunami, w wyniku czego śmierć poniosło co najmniej

150 tys. ludzi, miliony straciły dorobek całego Ŝycia. Wówczas to, w obliczu tak przeraŜającej

katastrofy z natychmiastową inicjatywą wstąpił prezydent Stanów Zjednoczonych G.W. Bush

(nota bene największy krytyk ONZ) i potrafił skupić wokół niej kraje posiadające siły

militarne, dla podjęcia akcji pomocy ratowniczej w tym regionie. W tydzień później,

w DŜakarcie spotkali się przedstawiciele krajów, które chciały okazać pomoc ofiarom

katastrofy, ale pomoc skoordynowaną i zaplanowaną – wielonarodową. Wówczas wszyscy,

łącznie ze Stanami Zjednoczonymi postanowili, Ŝe to właśnie ONZ powinna przewodzić tym

działaniom. Dlaczego tak się stało? – zadaje pytanie Sekretarz Generalny. Jego zdaniem o tej

wspólnej decyzji zdecydowały dwa powody:

1) ONZ posiada dla takich działań odpowiednią strukturę [od 1997 r.], tj. Biuro

ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej. Jest to niewielka, niezbyt rozbudowana struktura,

która nie wchodzi w drogę innym Organizacjom i ich nie zastępuje. Potrafi oszacować

potrzeby, podjąć kontakty z innymi Organizacjami, które mają moŜliwości odpowiedniego

zaspokojenia potrzeb.

2) NajwaŜniejszym jednak osiągnięciem społeczności międzynarodowej w opisywanym

przypadku jest fakt, Ŝe wszyscy uczestnicy spotkania w DŜakarcie wrazili chęć współpracy

z ONZ, tj, przedstawiciele rządów, społeczności dotkniętych kataklizmem, donatorzy,

2 Przemówienie Sekretarza Generalnego ONZ K. Annana, Dlaczego ONZ jest waŜną organizacją?, www.unic.un.org.pl/show.php?news=673&wid=18.

7

organizacje typu non-profit, przedstawiciele duŜych i małych organizacji. Wszyscy oni

podkreślali, Ŝe „to właśnie ONZ jest odpowiednią Organizacją do podjęcia przywódczej roli,

poniewaŜ nie znajduje się pod niczyją kontrolą, gdyŜ – jak podkreślał Sekretarz Generalny –

naleŜy wyłącznie do świata”3.

Inny przykład wymieniany przez Kofi Ananna - to kwestia Iraku. Bez wątpienia,

wydarzenia wokół wojny w Iraku dwa lata temu spowodowały, Ŝe wiele osób

reprezentujących róŜne opcje polityczne i róŜnorodne środowiska – straciło wiarę w ONZ.

Jedni opowiadali się za uŜyciem siły przeciwko Saddamowi Husajnowi i byli zawiedzeni, Ŝe

Rada Bezpieczeństwa nie wykazała – ich zdaniem – wystarczającej odwagi i determinacji, by

przyjąć odpowiednie rezolucje, popierające wojnę. Drudzy, którzy byli przeciwko tym

działaniom wykazywali niezadowolenie, Ŝe ONZ nie jest w stanie zapobiec wojnie, którzy

uwaŜali ją za niepotrzebną i przedwczesną.

Nie opowiadając się za Ŝadną z przedstawionych opcji, jak równieŜ, nie przesądzając

czy wejście do Iraku wojsk sojuszniczych było słuszne, czy było błędem, naleŜy zgodzić się

z dość powszechnie panującym poglądem, Ŝe sprawa iracka obnaŜyła słabe strony

funkcjonowania ONZ, ale takŜe pozytywne wartości tej Organizacji. Wojna w Iraku pokazała

niewątpliwie, Ŝe głównym atutem Organizacji była jej siła moralna. Znaczna część

międzynarodowej opinii, w tym w pewnym momencie nawet większość społeczeństwa

amerykańskiego, była niechętna wojnie w Iraku, podjętej bez ONZ-owskiego

„błogosławieństwa”.

PowyŜsze przykłady pokazują równocześnie, Ŝe zaangaŜowanie ONZ w sytuacjach

kryzysowych jest sprawą zbyt skomplikowaną i Ŝe jest niestety zbyt mało skuteczne. Kiedyś

ONZ była paraliŜowana przez ówczesny podział świata na wrogie sobie bloki polityczno-

wojskowe: jeśli udało się uzyskać dla jakiegoś projektu poparcia państw Zachodu,

to blokował go, wykorzystując prawo „veta” Związek Radziecki. Mamy równieŜ

świadomość, zdarzały się sytuacje odwrotne. Taka „prawidłowość” obowiązywała przez cały

okres „zimnej wojny”. „Wojna” ta jednak się skończyła, a skuteczność ONZ pozostała

w dalszym ciągu niewielka. Co więcej, wraz z zakończeniem „zimnej wojny” świat nie

uspokoił się nawet na moment. Wg wyliczeń badaczy, od upadku dwubiegunowego systemu

światowego (USA-ZSRR) wybuchło na świecie 59 konfliktów zbrojnych, a wśród nich tylko

trzy miały charakter międzypaństwowy, typu konflikt między Indiami a Pakistanem, czy

wspomniany juŜ konflikt w Iraku. Oznacza to, Ŝe mamy coraz częściej do czynienia z „nową

3 TamŜe, s. 1.

8

sytuacją” zagraŜającą pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu, która rodzi się

z uwarunkowań we wnętrzu państw. Są to konflikty w społeczeństwach tzw. państw

upadających i upadłych.

Innym problemem zagraŜającym światowemu bezpieczeństwu jest kwestia nie

rozprzestrzeniania broni, nie tylko masowego raŜenia. Od wielu bowiem lat konflikty

na świecie nie toczą się z uŜyciem broni masowej zagłady (wyjątkiem jest znowu Irak), ale

przede wszystkim, z uŜyciem standardowej broni strzeleckiej. Tymczasem przepływ tej broni,

czyli zwykły handel nią nie jest poddany prawie Ŝadnej kontroli. Aby zapobiegać temu

zjawisku (procederowi) powstało – co jest znamienne – obok ONZ wiele róŜnych instytucji,

gdy tymczasem ONZ-owska Konferencja Rozbrojeniowa w Genewie od 25 lat nie jest

w stanie nawet ustalić swego porządku obrad.

Kolejny problem stanowiący równieŜ powaŜne zagroŜenie dla międzynarodowego

pokoju i bezpieczeństwa naleŜy ująć hasłowo: „Bezpieczeństwo a demokracja i prawa

człowieka”. Zdecydowanie negatywnym przykładem, obciąŜającym ONZ, był wybór w 2003

roku kandydatury Libii do kierowania pracami Komisji Praw Człowieka. Błąd ten juŜ

naprawiono, ale nieprzyjemne wspomnienie pozostało.

Niezwykle powaŜna kwestia wiąŜe się ze zjawiskami wynikającymi z globalizacji.

Chodzi tu w tym przypadku na przykład o zapobieganie konfliktom między biednym

Południem i bogatą Północą, zwalczanie epidemii i pandemii, głodu czy skutki

destrukcyjnych zmian klimatycznych.

Międzynarodowy terroryzm – to zupełnie nowy, słabo rozpoznany problem, którego

korzenie tkwią w zjawiskach wcześniej wymienionych. Dlatego właśnie ONZ jest

tą organizacją, która moŜe, powinna i musi wypracować program, jak walczyć nie tylko

z przejawami, ale i z przyczynami tego niebezpiecznego zjawiska.

Jest rzeczą godną podkreślenia, Ŝe wszystkie powyŜej wymienione zjawiska wchodzą

w zakres zadań określonych w Karcie NZ (art. 1, pkt 1) jako „utrzymanie pokoju

i bezpieczeństwa międzynarodowego”, pod jednym jednak warunkiem, Ŝe pojęcie

„bezpieczeństwo” będziemy definiować w sposób rozszerzony, nowocześnie, tj. określając

na nowo rodzaje zagroŜeń.

W tym miejscu rodzi się jednak pytanie – czy skoro w Karcie NZ jest umieszczony

zapis w art. 1, pkt 1 określający główny cel ONZ, tj. utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa

międzynarodowego, to istnieje jeszcze potrzeba wprowadzania nowych istotnych zmian?

Wydaje się, Ŝe jednak tak, to znaczy, Ŝe Organizację naleŜy zreformować.

9

Przystępując jednak do dzieła reformy Narodów Zjednoczonych naleŜ zdać sobie

sprawę, iŜ przedsięwzięcie to będzie miało sens, gdy zostanie rozszerzone pojęcie

bezpieczeństwa międzynarodowego w trzech podstawowych aspektach:

1. do sfery bezpieczeństwa naleŜy włączyć pozamilitarne aspekty stosunków

międzynarodowych, tzn. bezpieczeństwo polityczne, społeczne czy nawet

bezpieczeństwo środowiska naturalnego. W kaŜdym z tych obszarów

osiągnięcie takiego rodzaju bezpieczeństwa będzie wymagało

zidentyfikowania przez społeczność międzynarodową specyficznej

dynamiki rozwoju zagroŜeń i podjęcia odpowiednich działań. Raport

Panelu Wysokiego Szczebla (utworzonego przez Sekretarza Generalnego)

podkreśla, Ŝe „konieczne jest wypracowanie nowego porozumienia

w dziedzinie bezpieczeństwa (new security consensus), poniewaŜ istnieją

wciąŜ zbyt duŜe róŜnice w postrzeganiu wagi poszczególnych zagroŜeń”,

np. dla jakiegoś państwa priorytetem jest terroryzm lub zapobieganie

rozprzestrzenianiu broni masowej zagłady, dla innych – walka z głodem,

HIV/AIDS, czy kwestia dostępu do wody pitnej. Członkowie ONZ muszą

uznać, Ŝe podejmowanie działań we wszystkich tych płaszczyznach będzie

oznaczać faktyczną realizację głównego celu Organizacji – utrzymanie

pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego;

2. drugą płaszczyzną dynamicznej interpretacji głównego celu ONZ jest

traktowanie zagadnienia bezpieczeństwa w związku z niektórymi

kwestiami dotyczącymi sytuacji jednostek wewnątrz państwa. Chodzi

tu o taką sytuację, gdy źródłem zagroŜenia dla bezpieczeństwa jednostek

jest państwo. Instytucja ta (z jej głównym atrybutem – suwerennością) nie

moŜe być jednak traktowana jako przeszkoda w realizacji głównego celu

ONZ, a więc nie moŜe utrudniać podejmowania przez społeczność

międzynarodową skutecznych działań zaradczych.

Zarówno polska propozycja reformy ONZ, jaki i Raport Panelu Wysokiego Szczebla znajdują

sposób na rozwiązanie tego problemu. Odwołują się mianowicie do koncepcji

„odpowiedzialności za zapewnienie ochrony” jednostek, zapisanej w raporcie NiezaleŜnej

Komisji ds. Interwencji i Suwerenności Państwa (2001). Koncepcja ta składa się z dwóch

elementów: a/ zakłada, Ŝe państwa mają wynikający z atrybutu suwerenności obowiązek

zapewnienia swym obywatelom ochrony w obliczu nadzwyczajnych, katastrofalnych zdarzeń,

np. czystki etniczne, epidemie, głód, masowe mordy itp.; b/ stawia tezę, Ŝe w razie, gdy

10

państwo nie chce lub nie jest w stanie wypełnić powyŜszego obowiązku, albo gdy samo

obowiązek ten narusza, to wtedy odpowiedzialność przechodzi na wyŜszy poziom –

społeczności międzynarodowej.

W skrajnym wypadku moŜe się wiązać z interwencją zbrojną, ale decyzja naleŜy

wtedy do Rady Bezpieczeństwa ONZ. W takiej sytuacji Rada Bezpieczeństwa (zgodnie

z Panelem Wysokiego Szczebla) winna kierować się następującymi przesłankami: a/ wagą

zagroŜenia; b/ czystymi, właściwymi intencjami (ochrona ludzi, a nie chęć obalenia czy

zmiany reŜimu); c/ wymóg działania w ostateczności; d/ proporcjonalność proponowanych

środków dla interwencji; e/ rozwaŜenie ostatecznego bilansu interwencji, czy perspektyw

powodzenia akcji

3. kwestia, która winna być uwzględniona przy reinterpretacji celu utrzymania

pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, to konieczność zastosowania

odpowiednich środków wobec tzw. „państw upadłych i upadających”. To

zdecydowanie nowe określenie szczególnego rodzaju państw, które

wzmaga precyzyjnego zdefiniowania. Wydaje się, Ŝe definicje

skonstruowane przez cytowanych juŜ: Łukasza Kulesy i Rafała

Tarnogórskiego dobrze oddają istotę zjawiska. Wg nich termin „państwo

upadłe” oznacza sytuację, która jest „następstwem całkowitego rozkładu

struktur państwowych i braku wykształcenia się władzy zwierzchniej,

sprawującej kontrolę nad określonym terytorium”. W sensie szerokim

„państwo upadłe” moŜna traktować jako „podmiot, który niezaleŜnie

od posiadanych formalnych atrybutów państwowości (istnienie rządu,

wykonywanie czynnego i biernego prawa legacji) nie moŜe lub nie chce

wykonywać podstawowych obowiązków wynikających z istoty

suwerenności, to znaczy sprawować kontroli nad określonym terytorium,

zapewnić ludności minimum praw ochrony Ŝycia i zdrowia, jak równieŜ

powstrzymać się od naruszania imperatywnych norm prawa

międzynarodowego dotyczących praw człowieka”4

W dyskusjach nad reformą ONZ zwraca się uwagę na pewną „słabość” określenia „państwa

upadłe i upadające” i bynajmniej nie dotyczy to pejoratywnej konotacji tych terminów.

SpostrzeŜono mianowicie, Ŝe do tej kategorii państw naleŜy pewna grupa pełnoprawnych

członków ONZ i podjęcie wobec nich określonych działań naprawczych czy interwencyjnych

4 Ł. Kulesa, R. Tarnogórski, dz.cyt,. s. 48.

11

będzie wymagało ich formalnej zgody na podjęcie takich kroków. Dlatego teŜ pojawia się

skłonność do zastąpienia terminu „państwa upadłe i upadające” określeniem Państwa

przeŜywające napięcia” (state under stress) 5.

Tak czy inaczej, ONZ stoi przed zadaniem identyfikacji tego rodzaju państw, a przede

wszystkim przekonania tych państw, Ŝe choć ich problemy „obniŜają poziom bezpieczeństwa

całej społeczności międzynarodowej, [to] celem działania wobec nich jest nie karanie, lecz

pomoc”6. W tym celu, np. Panel Wysokiego Szczebla, zaproponował powołanie Komisji

Budowania Pokoju, która m. in. miałaby zadanie identyfikowania państw „przeŜywających

napięcia” – państw zagroŜonych załamaniem lub wchodzących z upadku,

a następnie opracowania programów pomocy i wsparcia.

Podjęte w niniejszym wystąpieniu problemy nie wyczerpują w Ŝadnym stopniu

szerokiej problematyki reformy ONZ. Ich wybór wynikał z zapowiedzianych przez

referentów tematów wystąpień, które – mam nadzieję – rozwiną i rozszerzą wybraną

problematykę.

5 TamŜe. 6 TamŜe.

12

Agata Dzik

Wydział Studiów Międzynarodowych i Dyplomacji

WyŜsza Szkoła Studiów Międzynarodowych w Łodzi

Wizje państwa XXI wieku jako uczestnika ładu międzynarodowego wg F. Fukuyamy

„(…) budowanie państwa stanowi jedno z najwaŜniejszych zadań wspólnoty międzynarodowej, a to, dlatego, Ŝe

słabe lub niewywiązujące się ze swych funkcji państwa stanowią źródło najbardziej dotkliwych problemów

współczesnego świata”

F.Fukuyama1

Współczesny świat stoi przed wieloma problemami. Jednak największymi z nich

są wojny i bieda, które doprowadzają do kryzysów i upadku państw. Temat ten zaprząta nie

tylko głowy prezydentów, przywódców, naukowców, ale i zwykłych ludzi, którzy skazani na

niepewność jutra i niedostatki dnia dzisiejszego nie mają szans na godne Ŝycie. Wiele osób

próbuje znaleźć sposób na rozwiązanie tego problemu i udzielanie odpowiedzi na pytanie:

co jest ogniskiem zapalnym światowych konfliktów i niedostatków? Skąd bierze się

np. terroryzm? Czy to bieda sama z siebie wyzwala tą destrukcyjną energię? Tocząca się

ogólnoświatowa dyskusja doprowadziła w pewnym momencie do konkluzji, Ŝe przyczyną

tych wszystkich problemów jest państwo. Od tego momentu temat budowania państwowości

stał się celem nadrzędnym. Okazało się, Ŝe zagroŜeniem nie są jedynie konflikty między

państwami, ale państwa same w sobie, które określono jako państwa „upadłe”, „upadające”

i „zbójeckie”.

Polska juŜ dawno dostrzegła ten problem. Prekursorem tej idei był Minister Spraw

Zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz, następnie w swoim expose podsumował to jego

następca Daniel Rodfeld: „Pojawienie się nowych wyzwań i asymetrycznych zagroŜeń, takich

jak terroryzm międzynarodowy, proliferacja broni masowego raŜenia oraz nowe zjawiska, jak

państwa upadające lub upadłe, stawiają na porządku dziennym potrzebę redefinicji

globalnego ładu międzynarodowego”.2

1 F. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005, s. 9. 2 Expose Ministra Spraw Zagranicznych RP prof. Adama Daniela Rotfelda, Informacja Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej przedstawiona na posiedzeniu Sejmu 21 stycznia 2005 roku.

13

Tę potrzebę zauwaŜył równieŜ Francais Fukuyama w swojej pracy

pt.: „Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku”.

Chciałabym pokrótce prześledzić koncepcję F. Fukuyamy i przedstawić kilka

najwaŜniejszych myśli wyłoŜonych przez autora, który wśród światowych priorytetów

polityki pokojowej na pierwszym miejscu stawia nie ład międzynarodowy, ale budowanie

państwa.

Wg. Fukuyamy: „istnieją podstawy, by problem słabych albo dysfunkcjonalnych

państw uznać za najistotniejsze zagroŜenie dla ładu międzynarodowego w epoce po

zakończeniu zimnej wojny”.3 UwaŜa on, Ŝe naruszają prawa człowieka, prowokują klęski

zagraŜające podstawom bytu ich obywateli, napędzają potęŜne fale migracji, napadają

na swoich sąsiadów, udzielają schronienia terrorystom.4

Autor podkreśla, Ŝe po upadku muru berlińskiego, czyli po 1989 r., powodami

konfliktów były prawie wyłącznie państwa słabe (Somalia, Haiti, KambodŜa, Bośnia,

Kosowo, Rwanda, Liberia, Sierra Leone, Kongo, Timor Wschodni).

Ataki z 11 września obnaŜyły prawdę. Okazało się, Ŝe państwa, np. afrykańskie czy

bliskowschodnie, nie są juŜ tylko problemem swojego regionu, gdyŜ zaatakowały państwo,

którego do tej pory nie zaatakował nikt na jego terenie. Władzę w nich przejęły organizacje

takie, jak np. Al – Kaida. Nie zajęły ich siłą, tylko wykorzystały zamieszanie w ich strukturze

władzy i zapotrzebowania społeczeństwa na zachodni styl Ŝycia przeobraziły w nienawiść.

Sami Amerykanie znali dotychczas agresora jako beneficjenta pomocy humanitarnej.

Do tej pory przyjmowało się, Ŝe pieniądze i worki ryŜu zamkną usta wołające o pomoc,

ale okazało się, Ŝe niejednokrotnie biedę cierpią kraje, które mają ogromne zasoby naturalne

i potencjał. Problem polega na nieumiejętności ogarnięcia całej siatki skomplikowanych

instytucji, które składają się na państwo i moŜność pokierowania nim, a co za tym idzie

będącymi w ich posiadaniu zasobami. W tym miejscu warto wspomnieć o przypadku

Botswany, która to dzięki rozsądnie prowadzonej polityce jest jednym z najmniej

zadłuŜonych krajów Afryki, ma 6 miliardów dolarów rezerw dewizowych i najmniejszą

korupcję na kontynencie.5 To doskonały przykład, który pokazuje jak współpraca regionalna

i rozsądek w gospodarowaniu dobrami naturalnymi mogą prowadzić do sukcesu a nie wojny

domowej, co jest tak częstym zjawiskiem w tej części świata. Jest to dowód na to, Ŝe wbrew

pozorom stabilizacja i dobrobyt w krajach borykających się z problemami są moŜliwe.

3 F. Fukuyama, dz. cyt., s. 109. 4 TamŜe, s. 110. 5 Bitala M., Afrykańska Szwajcaria, „Süddeutsche Zeitung” 24/25.09.2005, za: „Forum” nr 43/44 2005, s. 30-32.

14

Stosowanie środków doraźnych w celu budowy sił rządowych i pokoju okazało się

nieskuteczne. Co jest więc czynnikiem, który uniemoŜliwia absorpcję pomocy finansowej,

militarnej, humanitarnej, teoretycznej? Zadaniem Fukuyamy są to:

• słaba władza

• nieistniejące bądź nieadekwatne instytucje ustrojowe państwa narodowego.6

Oprócz tego trzeba tu równieŜ wspomnieć o korupcji i wyzysku praktykowanych przez

„warlordów”, dla których to wojna, chaos i pomoc humanitarna stały się sposobem na Ŝycie

i pomnaŜanie majątku.7

Za nieefektywność instytucji i modeli demokratycznych Fukuyama wini niemoŜność

prowadzenia wydajnej administracji i sprawnych instytucji przez kraje rozwijające się.

Są to mechanizmy zbyt skomplikowane i delikatne, aby mogły się natychmiastowo wrosnąć

w większości nigdy nieistniejące lub szczątkowe struktury państwowe.

Problem polega na tym, Ŝe oczekuje się od państw Trzeciego Świata, by zachowywały się,

jak wzorcowe demokracje kapitalistyczne. Fukuyama podaje bardzo prosty przykład: na nic

zda się wysyłanie do Afryki drogich leków, np. przeciwko AIDS, które wymagają złoŜonego

stosowania itp., skoro większość instytucji, które je otrzymują nie ma nawet lodówki, Ŝeby

je przechowywać. Rozwiązaniem nie jest stworzenie skomplikowanego systemu zdrowotnego

w kraju, ale budowa małych przychodni na szczeblu lokalnym, które będą w stanie zająć się

redystrybucją tych leków.8

Decyduje o tym, zdaniem autora „niewydolność organizmów państwowych.”9

Trzeba w tym miejscu przypomnieć teorię „ryby i wędki”, której elementy to pieniądze,

doradcy, pomoc humanitarna, programy doraźne i oczywiście podmioty potrzebujące

pomocy. Wydaje się, Ŝe w obecnym stadium budowy państw „rybami” są elementy

materialne, „wędka” zaś pozostaje na wyŜszym stopniu abstrakcji. Jest to umiejętność

kreowania administracji rządowej, efektywne sprawowanie władzy czy skuteczność wymiaru

sprawiedliwości.

W ramach pomocy, czyli dostarczania owych wędek, zapomina się, Ŝe łowienie ryb nie

jest czynnością wrodzoną a nabytą. Nie wystarczy zarzucić haczyk i czekać. Powoli dochodzi

się do wniosku, Ŝe dostarczanie samych dóbr czy programów to błąd

i moŜna je wrzucać jak do studni bez dna, ale nie moŜna zapominać, Ŝe kaŜdy sprzęt powinien 6 F. Fukuyama, dz. cyt., s.10. 7 Szerzej o problemie związany z naduŜyciami w związku z pomocą humanitarną: Munkler H., Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 113-117. 8 F. Fukuyama, dz.cyt., s. 10. 9Siła uprawomocniona, wywiad z F. Fukuyamą, rozmowę prowadzili Carol Castiel i Jarosław Anders z „Głosu Ameryki”, „New Europe Review”, http://www.neweuropereview.com/Polish/Sila-uprawomocniona.cfm.

15

mieć instrukcję obsługi. Do tego nie wystarczy silna ręka, czyli powiedzmy jakikolwiek rząd

i władza, za którą przyjmijmy naród i państwo. Skończyły się czasy, kiedy wędka była kijem

i kawałkiem sznurka słuŜącymi do łowienia ryb, aby zaspokoić podstawową potrzebę, czyli

głód. Dziś „wędka” to skomplikowane urządzenie. Niektóre mają na swoim wyposaŜeniu

sonary. Jak kraj, który przez setki lat był tylko eksploatowany, ma nagle dorównać krajom

rozwiniętym. Powinno się zaczynać budowę państwa od korzeni, czyli od społeczeństwa.

Mając mocny samorząd terytorialny, działając w myśl zasady subsydiarności, uzyskamy

niewątpliwie większą absorpcję chociaŜby środków pomocowych i bardziej wymierne efekty.

„Państwa upadłe i upadające” same w sobie są niebezpieczne, jednakŜe co Fukuyama

podkreśla, Ŝe bez ich poczucia bezpieczeństwa zewnętrznego, nie dojdzie do budowy

państwowości. Brak tego poczucia jest powodem zahamowania rozwoju w kaŜdej dziedzinie.

Doskonałym przykładem jest Afryka, gdzie pierwszym i najwaŜniejszym powodem, z którego

wynikają następne jest brak stabilności. To wojny stoją na przeszkodzie rozbudowie

gospodarek.10

Fukuyama jednocześnie stwierdza, Ŝe „przez budowanie państwa rozumiem tworzenie

nowych instytucji rządowych i wzmacnianie juŜ istniejących.”11

Nadrzędnym celem jest budowa państwa lub jego przebudowa. Pomysł całkowitej

liberalizacji i redukcji kompetencji rządowych okazuje się przypadku państw o słabo

wykształconym sektorze administracyjnym tragiczny w skutkach. Jeszcze gorszym

posunięciem okazuje się umoŜliwienie niekontrolowanego przekazania funkcji

administracyjnych bądź strategicznych gałęzi przemysłu w ręce prywatne. Niewidzialna ręka

rynku nie sprawdza się w przypadku krajów Trzeciego Świata. Jest to zbyt skomplikowany

proces wymagający chociaŜby stosowanie skomplikowanego prawa.

Kiedy mówi się o wszechwładnym państwie albo o silnym państwie, występuje często

pewne pomieszanie pojęć. Oba te określenia wskazują, bowiem na dwa całkiem róŜne

zjawiska. MoŜemy na przykład opisywać państwa pod względem zakresu ich ambicji. Czy

regulują gospodarkę? Czy dąŜą do roztoczenia opieki socjalnej nad ubogimi? Czy dokonują

redystrybucji dochodu i czy mają własną politykę gospodarczą? Rewolucja reaganowsko-

thatcherowska, która rozpoczęła się w latach 80., była reakcją przeciwko państwu starającemu

się kontrolować wszystko. Ale istnieje teŜ inny wymiar państwowości, rozumiany jako

zdolność do egzekwowania prawa.”12

10 F. Fukuyama, dz. cyt., 138. 11 F. Fukuyama, dz. cyt., s. 9. 12 Siła uprawomocniona, „New Europe Review”, dz. cyt.

16

Chodzi, więc o zdefiniowanie podstawowych cech i zadań państwa. Zazwyczaj

państwa potrzebujące pomocy w kwestiach podstawowych, mają problemy ze stałą ludnością

i określeniem terytorium. Konflikty na tym tle doprowadzą do niemoŜności utworzenia rządu

i tym samym nie jest moŜliwe osiągnięcie samodzielnego istnienia, czyli państwo nie jest

dostatecznie silne by wyegzekwować przepisy w kilku zasadniczych dziedzinach - takich jak

praworządność, ochrona własności czy ochrona praw jednostki.13 To z kolei prowadzi

do chaosu, a przecieŜ do osiągnięcia i ustabilizowania podstawowych i pierwotnych cech

i funkcji, nie są potrzebne skomplikowane tylko rozsądne i dobrze ukierunkowane decyzje

podejmowane przez osoby kompetentne. Trzeba pamiętać, Ŝe państwo to równieŜ aparat

przymusu, procesu, który niekontrolowany lub pozostawiony samemu sobie prędzej czy

później doprowadzi to totalitaryzmu, autokratyzmu czy przejęcia władzy przez tyrana.

Budowę państwa trzeba w takim razie zaczynać metodą małych kroczków. Kilka

podstawowych elementów, które z upływem czasu zaczną ewoluować. Zaczynając od tak

prostych rozwiązań unikniemy, np. korupcji czy wyznaczenia osób kontrolujących

i koordynujących zachodzące procesy.

Fukuyama wykorzystuje do podparcia swoich słów „Word Development Report”

z 1997 roku, w którym są zdefiniowane funkcje państwa. Są to funkcje minimalne, pośrednie

i aktywne. W zaleŜności od stopnia rozwoju państwa.

Wynika z tego, Ŝe po pierwsze naleŜy stworzyć rozsądną hierarchię potrzeb

rzeczywistych i odróŜnić je od potrzeb urojonych państw zachodnich.

Istnieje bezsprzeczna potrzeba zapewnienia funkcjonalnych instytucji państwowych na

minimalnym poziomie, czyli płynne dostarczanie „czystych dóbr publicznych”, którymi

są: obrona, prawo i porządek, prawa własności, zarządzanie makroekonomiczne oraz

zapewnienie systemu opieki zdrowotnej. Te działania zapewnią równość w sektorze ochrony

biednych, zapewnią odpowiednie programy do walki z biedą, dadzą pomoc w wypadkach

klęsk Ŝywiołowych. To po pierwsze. Mała stabilizacja w kraju jest podstawą jakiejkolwiek

bazy wyjściowej. Mając tą podstawową kanwę moŜna pozwolić państwu ewoluować dalej.

Państwo nie musi być dobre we wszystkim. Nie musi mieć świetniej armii, wystarczy,

Ŝe zabezpieczy obywateli socjalnie i zapewni dobre prawo do rozwoju przedsiębiorczości.

Dopiero po wstępnej fazie małego rozwoju moŜe myśleć o przekazywaniu pewnych funkcji

innym podmiotom.

13 F. Fukuyama, dz. cyt., s. 19-36.

17

Oczywiście potrzebna jest pomoc zewnętrzna, ale ograniczająca się do kontroli

przebiegu procesów, a nie wyręczania obywateli w robieniu czegokolwiek. Świadomość

suwerenności i poczucia własnej wartości zapewni porządek i chęć pracy.

Potrzeba wzorców, np. administracyjnych czy organizacyjnych, a nie szablonów.

KaŜdy musi przeprowadzić własne przekształcenie wzoru, wynik nie zawsze będzie

identyczny jak gdzieś indziej, ale jeśli rachunki się zgodzą i zachowana zostanie równowaga

wszystko będzie w porządku. Nastąpi zróŜnicowanie potencjału państwowego w stosunku

do wzorca, ale nie odwzorowanie, które jest niemoŜliwe. Trzeba dąŜyć w stronę narodowych

programów państwowych, narodowych rodzajów demokracji, narodowych modeli

administracyjnych, bazujących tylko na ogólnych sprawdzonych wzorach, jednak

dostosowanych do realiów lokalnych, kulturowych, religijnych i politycznych. Nawet Arabia

Saudyjska chce zmian, wprowadza zmiany, ale jednocześnie uprasza narody świata

o poszanowanie tempa zmian i oryginalnego ich charakteru związanego ze swoistą tradycją

lokalną.14

Inaczej szanujemy własną pracę i jej efekty niŜ narzucone i wymuszone, nawet gdyby

były lepsze.

Kto zatem ma prawo budować państwa? Pytanie pozostaje ciągle bez odpowiedz. Nie

moŜna zakładać, Ŝe państwa, które dziś wiodą prym na arenie międzynarodowej i identyfikują

się z systemem liberalno – demokratycznym stanowią wzorzec postępowania. Świat zachodni

wychodzi z załoŜenia, Ŝe problemy, np. Afryki subsaharyjskiej lub Bliskiego Wschodu

wynikają z ich młodego wieku. Przypomnijmy, Ŝe obecny ład panujący w krajach Trzeciego

Świata zapanował najwcześniej na początku XX wieku. Jest to jednak błędne myślenie. Kraje

te nie wzięły się z powietrza. Kiedy w Europie ludzie byli na etapie budowy pierwotnej

państwowości w Egipcie budowano „cuda świata” i posługiwano się pismem tak

skomplikowanym, Ŝe nieosiągalnym dla współczesnego człowieka. To samo moŜna

powiedzieć o Chinach, Indiach, Ameryce Południowej. Dorobek filozoficzny tych cywilizacji

jest równie wielki, jak choćby Greków czy Rzymian, ale bardziej zapomniany.15

14 Lagarde Dominique, Zmienianie odwiecznego, „L’Express”, 19.01.2006, za: „Forum” nr 9/2006, s. 24-27. 15 Warto wspomnieć o wspaniałej państwowości egipskiej, skomplikowanym systemie administracyjnym, wspaniałym wojsku. Następnie o cywilizacjach Sumerów i Babilonie, ich systemie teokratycznym oraz poematach religijno-filozoficzno-politycznych jak –Enuma elisz czy Kodeksie Hammurabiego. Indie to nie tylko pozostałość postkolonialna, ale setki lat wcześniej braminizm i buddyzm - Księgi Manu, Podręcznik o sztuce rządzenia, Mahabharata, Ramajana. Wreszcie Talmud czy chiński konfucjanizm czy myśl Laocy. StaroŜytne cywilizacje i ich mądrości nie zaczęły się od Grecji czy Rzymu, moŜe warto o tym pamiętać. Źródło: G.L. Seidler, Przedmarksistowska myśl polityczna, Warszawa 1974.

18

MoŜna zapytać, co do sprawy wnosi stan rzeczy sprzed ponad 4000 lat. OtóŜ wnosi – kulturę

i toŜsamość etniczną.16

Jesteśmy świadkami szalejącej globalizacji Samuel P. Huntington podkreśla,

Ŝe polityka nie stała się tylko multilateralna, ale równieŜ multicywilizacyjna. Trzeba skończyć

z przekonaniem, Ŝe wszystko da się zhomogenizować na styl zachodni. Trzeci Świat chce być

partnerem na równych prawach, a nie wasalem. Zachód musi uznać, Ŝe jego wpływy słabną,

staje się zaleŜny choćby od azjatyckich banków. Konfrontacja zamkniętych rynków Zachodu

i bomby demograficznej islamskiego świata doprowadzi w końcu do eksplozji. Właściwie

to proces ten juŜ się rozpoczął, o czym świadczy, np. powstanie muzułmańskie we Francji

w listopadzie 2005 roku.17

Wynika to z tego, Ŝe wbrew oczekiwaniom instytucje i wartości liberalnego zachodu

nie są wcale uniwersalne. Są one pragnieniem i celem państw Trzeciego Świata i jest

to naturalne tak samo, jak chęć przeniesienia ich tam przez Zachód. KaŜda ze stron

ma na uwadze dobrobyt, stabilizacje i pokój. Tylko, Ŝe to, co udało się w Europie, czy w USA

niekoniecznie musi udać się gdzieś indziej. Nie moŜemy zapominać, Ŝe praktycznie Wielka

Brytania i Stany Zjednoczone wzbogaciły się dzięki tym, których chcą dziś zbawiać. Trzeba

to powiedzieć głośno. Ich skarbem jest świetnie funkcjonująca demokracja i wolny rynek, ale

jest to kupione milionami istnień Afrykańczyków, Hindusów i Indian. To moje osobiste

zdanie, bardziej dobitny wniosek z faktów, które przedstawia autor. Fukuyama jest

Amerykaninem i moŜe nawet nie zwrócił na to uwagi.

Na dzień dzisiejszy Europa nie ma czasu na ratowanie świata, poniewaŜ sama boryka

się ze swoimi problemami. Europejczycy osobiście szukają sposobu na przebudowę Unii

Europejskiej, gdyŜ okazało się, Ŝe nie jest sobie w stanie poradzić z 25 narodami z tego

samego kręgu kulturowego.18 Fiasko Szczytu UE w Hampton Court19, udowodniło, Ŝe UE nie

jest w stanie dojść do porozumienia sprawie swojego budŜetu. Nie wspominając juŜ

o problemie Bośni i Kosowa, który od wielu lat stanowi dylemat międzynarodowy.

Stany Zjednoczone mają więcej odwagi, albo większe potrzeby. Faktem jest,

Ŝe pomoc udzielona po II wojnie światowej krajom europejskim okazała się bardzo skuteczna

16 Temat szerzej opracowany w: S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2005. 17 Zachodzi potrzeba wyrównania sił cywilizacyjnych, bo jakŜe długo świat wytrzyma model 20/80. Mówiąc o tym modelu mam na myśli powszechną wiedzę o tym, Ŝe 20 % ludności zachodu wytwarza 80 % światowego produktu brutto, tym samym skupia go w swoich rękach. „Państwa OECD skupiają zaledwie 16 % populacji świata a wytwarzają 2/3 światowego PNB.” - Red. T. Łoś- Nowak, Współczesne stosunki międzynarodowe, Wrocław 1997. 18 Warto teŜ wspomnieć o dyskusji w sprawie akcesji Turcji do UE, która kulturowo odbiega od chrześcijańskiej Europy. 19 Pałac Europa, współpraca Joanna Kowalska – Iszkowska, Robert Gajdziński, „Newsweek”, nr 44/2005, s. 48.

19

i przyniosła widoczne efekty. Nie moŜna jednak porównywać pomocy udzielonej wtedy

z pomocą udzieloną, np. Krajom Trzeciego Świata. Do głosu dochodzi kultura państwowości.

Państwa europejskie były zniszczone i wyczerpane gospodarczo i militarnie, ale administracja

została zachowana. Trzon państwowości dział i dzięki temu absorpcja i lokacja środków była

oczywiście na innym poziomie, niŜ ma to miejsce w krajach afrykańskich. Ta sama sytuacja

miała miejsce w Japonii. Biorąc pod uwagę wszystkie operacje USA od początku wieku, nie

udało im się ustanowić Ŝadnej nowej sprawnej i samodzielnej państwowości. Nie sztuką jest

podleczyć chorego, sztuką jest oŜywić, nie bójmy się powiedzieć – trupa.

„Istnieje zasadnicza róŜnica między odbudową a rozwojem, to znaczy tworzeniem

nowych instytucji. Potrafimy odbudowywać - w Bośni, w Kosowie, we Wschodnim Timorze.

Znacznie więcej problemów nastręcza jednak budowanie silnego społeczeństwa, zdolnego

do funkcjonowania jako samodzielna demokracja”20

Widzimy więc, Ŝe Europa jest zbyt słaba i lękliwa, aby podjąć się rzetelnej pomocy.

Stany Zjednoczone są z kolei zbyt pewne siebie i mają z duŜo własnych interesów, aby

udzielać tej pomocy skutecznie i bezinteresownie. Jednocześnie same borykają się

z problemami, których zdają się nie zauwaŜać.21

Tym sposobem naturalnej dedukcji moŜna zauwaŜyć, Ŝe przy takiej plątaninie

powiązań, a zarazem rozbieŜnościach, Ŝaden hegemon nie jest odpowiedni dla dyktowania

warunków. Świat potrzebuje arbitra. Kogoś, kto ogranie cały ten zamęt, wykaŜe się

rozsądkiem i wypowie się w tej sprawie jako quorum ponadnarodowe, a nie transatlantyckie.

Tym „kimś” jest moim zdaniem ONZ. Organizacja ta pozostaje jedyną właściwą

instytucją o odpowiednich moŜliwościach i instrumentach, aby podjąć się permanentnej

odpowiedzialności za budowanie nowych państw. Ma ona równieŜ doświadczenie w tym

zakresie. NaleŜy tu powiedzieć przede wszystkim o jej roli w procesie dekolonizacji.

Efekty pracy Zgromadzenia Ogólnego, czyli uchwały i rezolucje w tej sprawie, to:

1960 rok – „Deklaracja o Przyznaniu Niepodległości Krajom i Narodom Kolonialnym”.

Dokument ten uznał kolonializm za sprzeczny z Kartą NZ i potwierdził prawo narodów

do samostanowienia;

1972 rok – Rezolucja uznawała kolonializm za jedną z największych gróźb dla pokoju;

20 Siła uprawomocniona, „New Europe Review”, dz. cyt. 21 Patrz: Lieven A., Potrzebny nowy ład, „Financial Times”, za: „Forum” nr 43/44 2005, s. 22 i Gardle N., Rynek ma tylko jedną zaletę, wywiad z Miltonem Friedmanem, „Forum” nr 9/2006, s. 20-23.

20

Przyjmowanie krajów postkolonialnych w szeregi ONZ.22

Dla przypomnienia: „zgodnie z kryteriami stosowanymi przez ONZ do Trzeciego

Świata naleŜą 132 kraje. W 1971 roku ONZ opracowała listę tzw. krajów najmniej

rozwiniętych (least development countries – LDC). Obecnie znajduje się na niej 47 państw

( 32 afrykańskie, 14 krajów azjatyckich i 1 środkowoamerykański).23

ONZ ma szereg wyspecjalizowanych organizacji i agend, które cały czas biorą udział

w budowaniu państwowości na świecie, niektóre z nich to: UNCTAD, FAOWHO, UNDP,

UNHCR.

Praktycznie w kaŜdej organizacji wyspecjalizowanej ONZ moŜna odnaleźć programy,

które mają wpływ na walkę z problemami państw upadłych i upadających. Dlaczego więc

ONZ nie jest stawiana na pierwszym miejscu jako najodpowiedniejszy organ

międzynarodowy, który posiada ku temu wiedzę, strukturę, a nawet środki finansowe. Co

stanowi przeszkodę? Stanowi ją uprawomocnienie, o czym mówi Fukuyama:

„Problem uprawomocnienia ma decydujące znaczenie we wszystkich

przedsięwzięciach politycznych. JeŜeli społeczeństwo kraju, w którym działamy, nie uzna

naszej tam obecności za prawomocną, będzie nam stawiało opór, niekiedy przy uŜyciu siły.

Przekonaliśmy się, Ŝe poniewaŜ okupacja Iraku ma amerykański znak firmowy, uwaŜana jest

za mniej prawomocną, niŜ gdyby odbywała się pod egidą jakiegoś szerszego gremium

państw. Uprawomocnienie to bardzo dziwne pojęcie. Opiera się ono na podstawowych

zasadach sprawiedliwości, ale zaleŜy równieŜ od tego, kto udziela uprawomocnienia.

Amerykanie weszli do Iraku mówiąc: Nie potrzebujemy błogosławieństwa ONZ, bo chcemy

pomóc narodowi irackiemu i uwolnić go od brutalnej dyktatury. I mieli zupełną rację. Tyle,

Ŝe ajatollah Sistani chciał rozmawiać wyłącznie z przedstawicielem ONZ. Wydaje się,

Ŝe uprawomocnienie zapewnione przez jakąś instytucję wielonarodową bywa na dłuŜszą metę

bardzo pomocne w procesie budowy państwa.”24 Trudność w tym, Ŝe takiego

uprawomocnienie nie ma równieŜ ONZ.

Współcześnie egzekwowanie prawa międzynarodowego wygląda tak, Ŝe odczuwamy

brak organu wykonawczego, który byłby wyposaŜony w kompetencje erga omnes25

egzekwowania przestrzegania prawa. Cały system jest tak mocno oparty na zasadzie

suwerennej równości państw, Ŝe wydaje się mało prawdopodobne, aby w bliskiej przyszłości

państwa gotowe były zaakceptować powaŜniejsze zmiany. Zamiast zatem tworzyć jeden

22 T. Łoś- Nowak (red.), Współczesne stosunki międzynarodowe, Wrocław 1997, rozdział XII. 23 TamŜe. 24 Siła uprawomocniona, „New Europe Review”, dz. cyt. 25 Z łac. - „wobec wszystkich”.

21

organ wykonawczy zapewniający generalnie skuteczność prawu międzynarodowemu, wysiłki

państw skupiają się na zapewnieniu efektywności wybranej normie tego prawa – zakazowi

uŜycia siły i groźby uŜycia siły. W ten sposób, z powodu wielu politycznych uwarunkowań,

zadanie utrzymania pokoju jest się priorytetowe i waŜniejsze od funkcji wymierzania

sprawiedliwości26

Jakie uprawomocnienia daje Karta Narodów Zjednoczonych. Są to oczywiście

ogólniki, które na dobrą sprawę uniemoŜliwiają podjecie ONZ jakiejkolwiek samodzielnej

decyzji, którą ktoś musiałby przyjąć i bez słowa zrealizować, a dotyczyłaby o dziwo rzeczy

pokojowych, czyli niezwiązanych z Radą Bezpieczeństwa, a jednym z wniosków

z dotychczasowych rozwaŜań jest to, Ŝe nie siłą, a skutecznością naleŜy budować państwa.

O tych przeszkodach, a raczej niedoprecyzowaniu skuteczności decyzji ONZ mówi,

np. art.2 ust. 1 Karty NZ: „Organizacja opiera się na zasadzie suwerennej równości

wszystkich jej członków”, ust. 2: „W celu zapewnienia wszystkim członkom praw i korzyści,

wynikających z przynaleŜności do Organizacji, wszyscy oni wykonywać będą w dobrej

wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą”. W dobrej wierze - 60 lat temu była

to rzeczywiście dobra wiara, dziś to stanowczo za mało. Dalej czytamy w ust. 6: „Organizacja

zapewni, by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami

w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” W jaki

sposób? Brak norm prawnych czyni to zobowiązanie pustym i niewykonalnym. Na

zakończenie ust. 7: „śadne postanowienie niniejszej Karty nie upowaŜnia Narodów

Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej naleŜą do kompetencji

wewnętrznej któregokolwiek państwa i nie zobowiązuje członków, aby przekazywali takie

sprawy do załatwienia w trybie przewidzianym niniejszą Kartą. JednakŜe zasada ta nie będzie

stała na przeszkodzie zastosowaniu środków przymusu przewidzianych w rozdziale VII.”

Budowanie państwa, kreowanie struktur, rządów, stwarzanie od podstaw administracji

zasadniczo naleŜy do kompetencji wewnętrznej państwa. W takim razie, ONZ ma skutecznie

pomóc w sposób inny niŜ „peacekeeping”, czy pomoc humanitarna, które są środkami

doraźnymi, a nie docelowymi.

W tym momencie ujawnia się drastyczna potrzeba reformy. Absolutnie niezbędna

zmiana Karty Narodów Zjednoczonych, która pozwoli działać ONZ efektywnie i skutecznie.

W tej sprawie jednym z najbardziej jednoznacznie wypowiada się Polska: „po pierwsze,

występuje nieadekwatność koncepcyjna organizacji. ONZ często brakuje zdolności

26 Opracowano na podstawie: W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne, rozdz. V. Odpowiedzialność międzynarodowa i egzekwowanie prawa międzynarodowego, Warszawa 2004.

22

do przeciwdziałania zagroŜeniom rozwiązywania problemów nowego typu. Rzecz w tym,

Ŝe od wielu lat główne konflikty rodzą się nie tyle w relacjach między państwami, co

wewnątrz państw. Z jednej strony społeczność międzynarodowa z reguły oczekuje od ONZ

szybkiej i skutecznej interwencji, a z drugiej - Organizacja ta nie ma w tej mierze stosownych

norm, procedur i instrumentów.

Po drugie, jest to nieadekwatność polityczna, która sprawia, Ŝe układ sił wewnątrz

Organizacji nie odzwierciedla realnego układu sił w świecie. Po trzecie, jest to

nieadekwatność instytucjonalna, która sprawia, Ŝe organy Narodów Zjednoczonych i jej

funkcjonariusze pracują w sposób nieefektywny, przestarzały.”27

Rozwiązaniem miał być Szczyt ONZ (2005 r.). „W centrum reformy winna znaleźć się

promocja praw człowieka, zapobieganie konfliktom oraz nowym zagroŜeniom,

w szczególności zjawisku terroryzmu, a takŜe realizacja przyjętych w 2000 roku Celów

Milenijnych.”28 Takie były załoŜenia i nadzieje. Efekty były znikome.

„Największym sukcesem Szczytu jest zapisanie w Dokumencie koncepcji odpowiedzialności

za ochronę. UpowaŜnia ona społeczność międzynarodową do podjęcia akcji,

za pośrednictwem Rady Bezpieczeństwa i na podstawie rozdz. VII Karty NZ,

w przypadkach ludobójstwa, czystek etnicznych i zbrodni przeciwko ludzkości, zachodzących

w państwie, które nie jest w stanie lub nie chce im zapobiec.

Sukcesem jest takŜe powołanie Komisji Budowy Pokoju, pomimo iŜ nie ustalono

ostatecznie wszystkich kwestii techniczno – prawnych dotyczących jej charakteru

i umocowania. Zadaniem nowego organu NZ ma być przede wszystkim wsparcie państw

w odbudowie instytucji państwowych i demokratycznych po konfliktach.

Ponadto państwa zgodziły się na powołanie Rady Praw Człowieka. Nie udało się

jednak zapisać postulowanych wcześniej szczegółowych rozwiązań określających

kompetencje i mandat Rady, tak by była „twardym rdzeniem” ochrony praw człowieka w NZ.

Kwestie te pozostawiono do dalszych negocjacji, nie przesądzając ostatecznego kształtu tego

ciała.

W nagłośnionej wcześniej kwestii reformy Rady Bezpieczeństwa, zdecydowano się

jedynie na wyraŜenie poparcia dla takiej reformy Rady, która zwiększy jej reprezentatywność,

efektywność i przejrzystość działania.

27 Expose Ministra Spraw Zagranicznych RP prof. Adama Daniela Rotfelda, Informacja Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej przedstawiona na posiedzeniu Sejmu 21 stycznia 2005 roku. 28 Biuletyn nr 19, Departament Systemu Narodów Zjednoczonych i Problemów Globalnych Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

23

Za niepowodzenie szczytu naleŜy uznać brak rozstrzygnięć w kwestiach rozbrojenia

i nieproliferacji broni masowego raŜenia.

Na chwilę obecną Szczyt podkreślił natomiast z całą mocą znaczenie ONZ dla

społeczności międzynarodowej oraz jej stabilizującą rolę w świecie.”29

Wszystkie poruszone sprawy dotyczyły bezpośrednio lub pośrednio budowy państwa,

np. powołanie Komisji Budowy Pokoju, które od początku charakteryzowało się duŜym

stopniem abstrakcyjności przy obecnym stanie respektowania prawa międzynarodowego.

Taka sytuacja istnieje, poniewaŜ „w porównaniu z Europą więcej Amerykanów kwestionuje

autorytet ONZ, poniewaŜ nie uwaŜa tej organizacji za demokratyczną. Amerykanie

przyzwyczajeni są wierzyć, Ŝe fakt, iŜ są suwerennym, demokratycznym narodem, bardziej

uprawomocnia ich działania niŜ decyzje jakichś wielkich instytucji.”30 Jak ONZ ma nabywać

nowe prawa i narzędzia skoro największy hegemon świata tego nie chce i nie odczuwa takiej

potrzeby?

Meritum sprawy jest pojmowanie przez USA i Europę koncepcji prawa

międzynarodowego i idei instytucji, jaką są organizacje międzynarodowe. „U podstaw

aktualnych róŜnic dzielących USA i wiele krajów Europy spoczywa wszakŜe róŜnica

znacznie bardziej fundamentalna – chodzi o źródło prawomocności demokratycznej

w stosunkach międzynarodowych. (…) Amerykanie mają powaŜne trudności ze zrozumienie,

Ŝe źródło prawomocności demokratycznej moŜe się znajdować na szczeblu wyŜszym, niŜ

państwo narodowe będące demokracją konstytucyjną” 31 Przy jednoczesnym przekonaniu

Amerykanów o tym, Ŝe to ich system jest najlepszy i wymaga kopiowania. Wynika

to z poczucia wszechmocnej hegemonii zapoczątkowanej juŜ przez Wilsona w Wersalu,

a kontynuowanej do chwili obecnej. Bezpodstawnie - jak wynika z analiz skuteczności

działań USA na scenie międzynarodowej.

Europejczycy juŜ dawno doszli do wniosku, Ŝe czasami lepiej scedować pewne nawet

suwerenne prawa na rzecz dobra ogólnego, które jest transnarodowe. Prawo międzynarodowe

traktuje się tu bardziej jako prawo dotyczące narodów jako ogółu, a Amerykanie traktują

je jako prawo dotyczące szczegółu, czyli np. jednego państwa.

ONZ jest sposobem na bolączki świata, ale ostatnie wydarzenia pokazują, Ŝe komuś

bardzo zaleŜy na tym Ŝeby się tych bolączek nie pozbyć.

29 Biuletyn nr 25, Departament Systemu Narodów Zjednoczonych i Problemów Globalnych Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 30 Siła uprawomocniona, „New Europe Review”, dz. cyt. 31 F. Fukuyama, dz. cyt., s. 127.

24

Reasumując, chcemy czy nie zmienia się mapa cywilizacyjna świata. Na arenę

międzynarodową wkraczają nie nowe pionki, lecz nowi gracze. Mocarstwa jeszcze

nie do mogą do siebie dopuścić myśli, Ŝe muszą nie tyle ustąpić miejsca, co dopuścić

to rozgrywek fair play na równych prawach nowe podmioty ładu międzynarodowego.

Głównym rozŜalonym na tej scenie pozostają Amerykanie, którzy za wszelka cenę nie

chcę stracić swojej pozycji hegemona przeświadczonego o swojej wyŜszości cywilizacyjnej,

a przede wszystkim politycznej. Era załatwiania spraw w czyimś imieniu mija bezpowrotnie.

Dopóki nie zapewnimy partnerskich zasad, nie ustanowimy stabilnego porządku, który

zapewni pokój na świecie.

Jak doprowadzić do wyrównania pozycji graczy pozostaje na razie pytaniem

na poziomie rozwiązywania kwadratury koła. Niewiadomą jest równieŜ, kto ma to równanie

rozwiązać.

Tytuł ksiąŜki Fukuyamy, z którego myślą moŜemy i powinniśmy polemizować, daje

bardzo cenną wskazówkę – musimy zacząć nie od budowania ładu międzynarodowego, ale

od budowy i odbudowy jego uczestników. Dopóki nie unormujemy sytuacji panującej tych

państwach będą one lewitować przestrzeni międzynarodowej i co jakiś czas uderzać w inny

podmiot wywołując eksplozję lub implozję.

Dlatego pierwszorzędnym celem polityki globalnej po 11 września „nie jest kwestia

ograniczania państwowości, ale jej budowy. Dla konkretnych społeczeństw, jak teŜ dla

wspólnoty globalnej obumieranie państwa nie jest preludium do utopii, lecz do katastrofy.

Zasadniczym problemem stojącym przed biednymi państwami, który blokuje ich rozwój

gospodarczy, jest niedostateczny poziom rozwoju instytucjonalnego. Kraje te nie potrzebują

wszechstronnego państwa, ale z całą pewnością potrzebują państwa silnego i skutecznego

w zakresie niezbędnych funkcji”.32

Ta gra, jak i kaŜda potrzebuje sędziego, który dopilnuje przestrzegania zasad, zachowa

zrównowaŜony rozwój gry i wystawi czasami czerwoną kartkę. UwaŜam, Ŝe jedynym

kompetentnym kandydatem, który to zagwarantuje jest Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Zreformowana, kompetentna i wyposaŜona w odpowiednie wykonawcze umocowania prawne

na kaŜdym poziomie działania.

32 F. Fukuyama, dz. cyt., s. 137.

25

Bibliografia:

1. Biuletyn nr 19 i 25, Departament Systemu Narodów Zjednoczonych i Problemów

Globalnych Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

2. Chmaj M., śmigrodzki M., Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1998.

3. Czapliński W., Wyrozumska A., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.

4. Encyklopedia współczesna 1978-2004, Kraków 2004.

5. Expose Ministra Spraw Zagranicznych RP prof. Adama Daniela Rotfelda, Informacja

Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej przedstawiona na posiedzeniu Sejmu 21

stycznia 2005 roku.

6. Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku,

Poznań 2005.

7. Fukuyama F., Koniec człowieka, Kraków 2004.

8. Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C., Prawa człowieka. Dokumenty

międzynarodowe, Toruń 1993.

9. Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2005.

10. Kagan R. Potęga i Raj, Warszawa 2003.

11. Lieven A., Potrzebny nowy ład, Financial Times, Forum nr 43/44 2005 r.

12. Łoś- Nowak T. Red., Współczesne stosunki międzynarodowe, Wrocław 1997.

13. „New Europe Review”, Siła uprawomocniona, wywiad z F. Fukuyamą, rozmowę

prowadzili Carol Castiel i Jarosław Anders z Głosu Ameryki.

14. Osmańczyk E.J., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986.

15. Podręczny Atlas Historii Powszechnej, Świat KsiąŜki.

16. Popkin R.., Stroll A., Filozofia, Wydanie II, Poznań.

17. Ruszkowski J., Górnicz E., śurek M., Leksykon integracji europejskiej, Warszawa

2003.

18. Seidler G.L., Przedmarksistowska myśl polityczna, Warszawa 1974.

19. śuromski P., Podstawy Integracji Europejskiej, Łódź 2004.

26

Karolina Bąkowicz

Wydział Studiów Międzynarodowych i Dyplomacji

WyŜsza Szkoła Studiów Międzynarodowych w Łodzi

Wizerunek ONZ a współczesne zagroŜenia bezpieczeństwa międzynarodowego

„Narody Zjednoczone stoją dziś przed wielkim wyzwaniem, aby dać ludzkości nową

nadzieję” 1. Te słowa wypowiedziane przez Aleksandra Kwaśniewskiego podczas ostatniego

Szczytu ONZ powinny, moim zdaniem, stać się pewnego rodzaju dewizą nowej, zmieniającej

się organizacji. Nadszedł czas, by udowodniła ona, Ŝe nadal jest promotorem uniwersalnych

zasad zapisanych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Jednak musimy zdawać sobie sprawę,

Ŝe ONZ tamtego okresu nie pasuje do dnia dzisiejszego. W chwili narodzin przed 60 laty

miała ona 51 członków. Dziś ma ich 191 i stoi przed zupełnie innymi wyzwaniami. Świat

ulega bowiem gwałtownym zmianom. Obecne środowisko bezpieczeństwa światowego jest

w coraz większym stopniu zdominowane przez zespół zagroŜeń o bardziej zróŜnicowanym

i nieprzewidywalnym charakterze, który buduje nową scenę międzynarodową. Prof. Leszek

Kołakowski w październiku 2002 r. powiedział: „Ŝe wbrew temu, co się nieraz czyta

- terrorystyczny zamach z 11 września […] nie otworzył Ŝadnego nowego rozdziału historii.

Nigdy nie będziemy Ŝyli bezpiecznie, zawsze będą czyhały na nas katastrofy. Ta katastrofa

była widowiskowa, mogliśmy ją oglądać na ekranach naszych telewizorów. Uprzytomniła

nam, Ŝe wszyscy jako społeczeństwa, jako zbiorowości jesteśmy bardzo podatni na zranienia.

I na pewno zawsze będziemy. Nie ma bezpiecznego schronienia na tym świecie”.2 Kwestią

nadrzędną jest zatem, aby to właśnie ONZ grała na tej scenie rolę pierwszoplanową

i przewodnią. By to ona, w miarę układu sił międzynarodowych, kierowała kolejnymi

działaniami, budując i tworząc nowy, lepszy światowy porządek.

Powinniśmy uświadomić sobie, Ŝe mamy nową pozimnowojenną rzeczywistość

międzynarodową i w związku z tym jej zabezpieczenie wymaga uŜycia nowych sposobów,

którymi powinna kierować się reformująca obecnie owa organizacja. Myślę zatem,

Ŝe wszyscy zgodzimy się ze słowami Sekretarza Generalnego ONZ Kofiego Annana, który

1 Przemówienie prezydenta RP A. Kwaśniewskiego na sesji Zgromadzenia Ogólnego z dn. 16.09.2005, źródło: www.unic.un.org.pl/szczyt2005/przemowienie_prezydent.php. 2 KaŜdy z nas ma cały świat na głowie, z L. Kołakowskim rozmawiają A. Franaszek i J. Makowski, Apokryf („Tygodnik Powszechny”, nr 18, październik 2002).

27

przekonuje nas „o potrzebie wzmocnienia zdolności ONZ do utrzymania, tworzenia

i budowania pokoju”3. Jestem świadoma, Ŝe ta teza powinna mieć przede wszystkim

odzwierciedlenie w działaniach, liczy na to takŜe cała opinia międzynarodowa. Nie moŜemy

jednak oczekiwać, Ŝe zachodzące zmiany będą natychmiastowe i rewolucyjne. Organizację

tworzy przecieŜ niemal dwieście państw o często róŜnych ambicjach i róŜnych sposobach

pojmowania i rozwiązywania globalnych problemów. Nie oczekujmy zatem, Ŝe dojście do

jakiegokolwiek porozumienia w organizacji liczącej tylu członków, będzie następowało łatwo

i bezkonfliktowo. PrzecieŜ kaŜda jednostka państwowa dąŜy do tego, aby to jej argumenty

były decydujące, choć nie zawsze muszą one oznaczać lepsze rozwiązania.

Aby kolejne kroki podejmowane przez ONZ były prawidłowe, jej członkowie muszą

zrozumieć, Ŝe nowe zagroŜenia wymagają twórczego myślenia w skali globalnej. Chcąc

polepszać przyszłość naleŜy zatem, moim zdaniem, prawidłowo scharakteryzować źródła

zagroŜeń ładu i porządku międzynarodowego. PrzecieŜ kaŜdy z nas ma świadomość,

Ŝe to właśnie one są często pewnymi drogowskazami, które kierują nas na prawidłową drogę

działania i w dalszej kolejności przeciwstawiania się im. I wówczas tylko my decydujemy

o podejmowanych decyzjach, które albo pozwolą nam iść dobrą drogą, bądź teŜ zboczyć

z niej.

Pozwolę sobie zatem krótko scharakteryzować współczesne zagroŜenia dla

bezpieczeństwa międzynarodowego. MoŜemy śmiało stwierdzić, Ŝe rozpad systemu

dwubiegunowego, a tym samym zakończenie „zimnej wojny”, przyczyniły się do stworzenia

nowych realiów wymagających podjęcia innowacyjnych środków w celu ochrony pokoju

międzynarodowego. Ów koniec "starego świata" stał się początkiem wznowienia dyskusji

o potrzebie wypracowania skutecznej formy gwarancji bezpieczeństwa światowego nowych

czasów. Dotychczasowe myślenie o porządku globalnym powinno być zatem zrewidowane

i umiejętnie dopasowane do odmiennych wyzwań. W czasach trwania „zimnej wojny”

zagroŜenia były w większym stopniu jednoznaczne i przewidywalne. Świat podzielony był

bowiem na dwa zwalczające się, antagonistyczne bloki - komunistyczny i demokratyczny,

w związku z czym rozpoznanie wroga było łatwe. TakŜe określenie zagroŜeń i ich

konsekwencji nie wymagało głębszych analiz. Istota bezpieczeństwa globalnego w świecie

dwubiegunowym opierała się przecieŜ na bardzo wysokim prawdopodobieństwie wybuchu

3 Przemówienie K. Annana na forum ONZ podczas Światowego Szczytu z 19.09.2005, pt.: Szklanka co najmniej w połowie pełna, www.unic.un.org.pl/show.php?=791&wid=18.

28

wojny nuklearnej między antagonistycznymi blokami, mocarstwami jądrowymi, któremu

towarzyszył bardzo wysoki stopień stabilizacji.

Ewentualny konflikt jądrowy oznaczałby zagładę cywilizacji. Czy dzisiaj, kiedy nie

zawsze jednoznacznie określić moŜemy naszego przeciwnika, utrzymanie pokoju

i bezpieczeństwa stało się łatwiejsze? W tej sytuacji dostosowanie funkcjonowania ONZ jako

gwaranta pokoju i bezpieczeństwa globalnego nowego XXI wieku wydaje się niezwykle

trudne. Świat i groŜące mu niebezpieczeństwa, w moim odczuciu, stają się coraz bardziej

skomplikowane i trudne do przezwycięŜenia. Ów system staje się niejasny, niepewny

i nieprzewidywalny. Dlatego teŜ wypracowywanie prawidłowych i skutecznych działań

takich choćby organizacji, jak ONZ, z kaŜdym dniem jest coraz trudniejsze.

Dzisiejsza rzeczywistość międzynarodowa charakteryzuje się przynaleŜnością państw

do pewnej wspólnej zbiorowości nazywanej często „globalną wioską”. Jednak czy

postępująca w szybkim tempie globalizacja nie stanowi dla nas pewnego rodzaju zagroŜenia.

PrzynaleŜność do owej "wioski" nie jest przecieŜ gwarantem bezpieczeństwa i pokoju. Choć

globalizacja sprzyja przeciwstawianiu się zagroŜeniom na wielką skalę, to jednak z drugiej

strony staje się miejscem rozprzestrzeniania innych, np. lokalnych konfliktów. Problemy

narodowe niektórych państw stają się coraz częściej problemami międzynarodowymi

dotyczącymi całej społeczności światowej. Stając się częścią "wspólnoty" ponosimy wyŜszą

cenę i większą odpowiedzialność za utrzymanie bezpieczeństwa ogółu. Globalizacja

w wyraźny sposób sprzyja umiędzynarodowieniu powiązań i uzaleŜnień, których negatywne

skutki są odczuwalne w kaŜdej części globu. UwaŜam, Ŝe waŜnym faktem jest, aby m.in.

do ONZ, naleŜało precyzyjne wykorzystywanie pozytywnych skutków globalizacji i by przy

ich uŜyciu budować światowe bezpieczeństwo, wypracowując jednocześnie własny autorytet

na arenie międzynarodowej, na którym przecieŜ tak bardzo zaleŜy opisywanej przez mnie

organizacji.

Myśląc o wprowadzeniu kolejnych zmian w ONZ musimy brać pod uwagę zagroŜenia

wynikające z terroryzmu światowego. Nie trudno spostrzec, Ŝe organizacje i grupy

terrorystyczne stają się z kaŜdym dniem coraz silniejsze i w ten sposób budują własną

niezaleŜność i samodzielność na arenie międzynarodowej. Po 11 września 2001 roku świat

przybrał inną, dotąd niespotykaną formę. MoŜna wręcz powiedzieć, Ŝe na scenie światowej

wyrasta nowe niebezpieczne „mocarstwo” - sieć terrorystyczna ściśle powiązana

z fundamentalizmem i fanatyzmem religijnym. TakŜe w tym momencie naleŜy podkreślić,

29

Ŝe pozimnowojenny ład nie przybrał łagodniejszej formy, nie obce są nam bowiem konflikty

i wojny. Współczesna rzeczywistość nie daje cienia wątpliwości, Ŝe w najbliŜszej przyszłości

powstaną problemy z utrzymaniem pokoju. Ale by dąŜyć do prób budowania lepszego jutra,

ONZ jak najszybciej musi dostosować się do tych realiów i skutecznie im przeciwdziałać.

Musimy zdawać sobie równieŜ sprawę, Ŝe erupcja terroryzmu międzynarodowego

połączonego z groźbą uŜycia broni masowego raŜenia, stanowi jedno z największych

zagroŜeń dla współczesnego ładu międzynarodowego. Wynalezienie broni masowego raŜenia

zmieniło oblicze i kształt stosunków międzypaństwowych. Do uŜytku dostała się broń

o niesamowitej sile raŜenia, zdolnej do unicestwienia ogromnych obszarów w bardzo krótkim

czasie. W dzisiejszym świecie obserwujemy coraz większą chęć do uczestnictwa państw

w tzw. "klubie atomowym" i dysponujących tym samym bronią jądrową. Widzimy jednak

takŜe państwa, które przystępują do programów nieproliferacji tej śmiercionośnej broni,

rezygnując jednocześnie z rozwijania tego typu technologii. Niekontrolowane

rozprzestrzenianie się jej staje się ogromnym zagroŜeniem naszych czasów. Coraz bardziej

realna staje się próba jej uŜycia. Spotykamy się równieŜ z sytuacjami, w których

posiadaczami tejŜe broni stają się podmioty niepaństwowe. Rozwija się zatem „nuklearny

czarny rynek”. Dlatego ogromnie waŜnym jest, aby ONZ przyczyniła się do rozwiązania tego

problemu.

Podobnej rangi zagroŜeniem bezpieczeństwa międzynarodowego są - według ONZ –

„państwa upadłe i upadające". Jak pisze Francis Fukuyama: „ słabe lub nie wywiązujące się

ze swych funkcji państwa stanowią źródło wielu najbardziej dotkliwych problemów

współczesnego świata - począwszy od biedy, przez AIDS i narkotyki, po terroryzm” 4.

To właśnie upadek systemu dwubiegunowego przyczynił się do uwidocznienia tego typu

państw. Ich systemy i struktury państwowe diametralnie odbiegają od demokratycznych

i chylą się ku upadkowi. Te państwa nie są w stanie kontrolować skutecznie sytuacji na

swoim terytorium. Dlatego zdaniem amerykańskiego politologa „zagraŜają one ładowi

międzynarodowemu, poniewaŜ są źródłem konfliktów i powaŜnie naruszają prawa człowieka,

ale takŜe dlatego, Ŝe stają się potencjalna wylęgarnią nowego rodzaju terroryzmu, który moŜe

sięgnąć do świata rozwiniętego”.5 Paradoksem jest, Ŝe dzisiaj to nie silne i agresywne

mocarstwa są głównym zagroŜeniem, tylko właśnie państwa słabe i bezradne.

4 F. Fukuyama, Budowanie państwa, Władza i ład międzynarodowy XXI wieku, Poznań 2005, s. 9. 5 TamŜe, s. 138.

30

Nie moŜemy zapominać takŜe o występowaniu, tzw. "miękkich" zagroŜeń, które

towarzyszą często innym wymienionym juŜ wcześniej przeze mnie. Do owych zagroŜeń

zaliczyć moŜemy m.in.: biedę, głód, niedoŜywienie oraz szalejące choroby zakaźne.

Chciałabym podkreślić, Ŝe wymienione "miękkie" niebezpieczeństwa nie mają mniejszego

znaczenia. KaŜde zagroŜenia są jednakowo groźnie i nie znają granic państwowych.

Scharakteryzowane przeze mnie najwaŜniejsze zagroŜenia bezpieczeństwa

międzynarodowego stanowią pewnego rodzaju wytyczne, w kierunku których powinna

zmieniać się dzisiejsza ONZ. Organizacja ta jest pewnego rodzaju wspólnotą wartości i idei,

dlatego waŜnym elementem dalszej zmiany jest, by wszyscy członkowie wyznaczali

najwaŜniejsze kwestie, którymi naleŜy się jak najszybciej zająć w oparciu o wspólną wizję

rozwoju. Aby wspólne cele były prawidłowo realizowane niezwykle waŜny jest

międzynarodowy dialog, konsensus i współpraca wszystkich podmiotów państwowych.

Zmieniający się świat wymaga przede wszystkim zbiorowego działania, negocjacji

i budowania wzajemnych więzi i sojuszy. śaden pojedynczy kraj nie jest w stanie zapewnić

pokoju na świecie, zatem wszystkie Narody Zjednoczone, wspólnie mogłyby to zrobić. Być

moŜe, tzw. "polityka małych kroków", okaŜe się lepsza niŜ gwałtowne zmiany.

NajwaŜniejsze, aby działania zmierzające do budowy korzystnego wizerunku ONZ

uwarunkowane były wzajemną pomocą i współpracą międzynarodową. Niezwykle przydatna

moŜe okazać się równieŜ wiara i przekonanie społeczności międzynarodowej w jej siłę.

Szczególnego znaczenia nabierają w tym momencie słowa Kofiego Annana: „ONZ nie

przetrwa XXI wieku jeśli zwykli ludzie na całym świecie nie będą uwaŜać, Ŝe słuŜy ona

wszystkim”6.

W związku z coraz bardziej narastającymi zagroŜeniami dla ładu międzynarodowego

i wątpliwościami dotyczącymi dostosowania ONZ do wyzwań XXI wieku odbył się

w dn. 14-16 września 2005 roku w Nowym Jorku Światowy Szczyt. Podczas jego trwania

królowie, prezydenci, premierzy i szefowie dyplomacji z ponad 170 państw dyskutowali nad

tymi problemami. Dla wielu był to niestety Szczyt wątpliwości i niespełnionych nadziei.

Za niepowodzenie tego spotkania naleŜy uznać brak rozstrzygnięć w kwestiach rozbrojenia

i nieproliferacji broni masowego raŜenia. Zablokowały je kraje chcące rozbudowywać

arsenały nuklearne. Choć nie udało się uzgodnić definicji terroryzmu, to w deklaracji

końcowej po raz pierwszy w historii ONZ znajdzie się bezwzględne potępienie tej plagi. 6 Przemówienie Sekretarza Generalnego ONZ K. Annana, Dlaczego ONZ jest waŜną organizacją?, 22.02.2005, www.unic.un.org.pl/show.php?news=673&wid=18.

31

W sprawie reformy Rady Bezpieczeństwa zdecydowano się tylko na wyraŜenie poparcia dla

takiej reformy Rady, która zwiększy jej reprezentatywność, efektywność i przejrzystość

działania. Jednak, moim zdaniem, Szczyt naleŜy postrzegać jako umiarkowany sukces

i rozpoczęcie procesu stopniowych reform mających na celu wzmocnienie Organizacji i jej

efektywności. Nie zapominajmy bowiem, Ŝe ONZ ma skuteczniej dbać o przestrzeganie praw

człowieka. Dlatego ma powstać Rada Praw Człowieka. Zastąpi ona skompromitowaną

Komisję Praw Człowieka, w której zasiadały kraje łamiące często te prawa, jak np. Libia czy

Kuba. Ma ona na celu podniesienie rangi praw człowieka do jednego z trzech podstawowych

filarów ONZ. Utworzona zostanie równieŜ Komisja Budowania Pokoju. Zadaniem nowego

organu NZ ma być przede wszystkim wsparcie państw w odbudowie instytucji państwowych

i demokratycznych po konfliktach. Komisja moŜe pomóc, aby kraje po wojnach czy

konfliktach wewnętrznych mogły normalnie się rozwijać. Ogromnie znaczącym sukcesem

Szczytu jest zapisanie w Dokumencie końcowym koncepcji odpowiedzialności za ochronę.

UpowaŜnia ona społeczność międzynarodową do podjęcia akcji, za pośrednictwem RB

i na podstawie rozdz. VII Karty NZ, w przypadkach ludobójstwa, czystek etnicznych i

zbrodni przeciwko ludzkości, zachodzących w państwie, które nie jest w stanie lub nie chce

im zapobiec. MoŜemy zatem dostrzec pewną dozę optymizmu w staraniach ONZ o lepsze

zabezpieczanie bezpieczeństwa międzynarodowego. Jasny sygnał poparcia dla działań

Organizacji dali bardzo jej dotychczas niechętni Amerykanie. Inne kraje, jak np. Wielka

Brytania, Chiny czy Rosja takŜe potwierdziły, iŜ ONZ jest fundamentem systemu

bezpieczeństwa. Aby przyczynić się do poprawy sytuacji ONZ wszyscy powinni wierzyć,

iŜ ma być ona głównym koordynatorem wyrównywania róŜnic na świecie. W dzisiejszej

rzeczywistości międzynarodowej nic nie jest idealne, być moŜe dlatego potrzebujemy ONZ.

Wielu przywódców krytykuje tą Organizację, ale nie podwaŜają oni sensu jej istnienia.

Na zakończenie pragnę przytoczyć słowa ministra A. Rotfelda – „nie wymyślono nic lepszego

niŜ ONZ. Dlatego trzeba ją reformować, a nie ignorować” 7.

7 M. Kuźmicz, Poprawianie Narodów Zjednoczonych, „Gazeta Wyborcza”, 16.09.2005.

32

Bibliografia

1. Cooper R., Pękanie granic. Porządek i chaos w XXI wieku, Poznań 2005.

2. Fukuyama F., Budowanie państwa, Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku,

Poznań 2005.

3. Gillert P., Szczyt niepewności, „Rzeczpospolita”, 14.09.2005.

4. Gillert P., Deklaracja dobrych chęci, „Rzeczpospolita”, 17.09.2005.

5. Gillert P., Gorzki szczyt świata, „Rzeczpospolita”, 15.09.2005.

6. Kuźmiar R., Lamowski Z. (red)., Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian,

ZagroŜenia-Koncepcje-Instytucje, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych,

Warszawa 2003.

7. Kuźmicz M., Poprawianie Narodów Zjednoczonych, „Gazeta Wyborcza”, 16.09.2005.

8. Przybylski J, ONZ- reformy albo śmierć, „Rzeczpospolita”, 13.09.2005.

9. Rotfeld A.D., Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian, Wykład Belwederski

Akademii Dyplomatycznej, Warszawa 2004.

10. Reforma ONZ, Stanowisko Grupy Polskiej Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego

(ILA), Akademia Dyplomatyczna, Warszawa 2005.

11. Stryjski K.J., Międzynarodowe Stosunki Polityczne, Łódź 2003.

12. Strona internetowa: www.unic.un.org.pl.

33

Iwona Łuczyk

Instytut Stosunków Międzynarodowych

Uniwersytet Warszawski

Reforma systemu ONZ - propozycje1990-2005

„W ostatecznym rachunku efekty działalności wszystkich organizacji

międzynarodowych zaleŜą od woli i współdziałania ich członków. Organizacje nie są bytem

niezaleŜnym, mogą tyle tylko ile pozwalają im państwa, mają tylko takie kompetencje

i środki, jakie zostaną im przekazane.” – twierdzi J. Symonides.1

Konstrukcja systemu ONZ stworzona w 1945 r. i zapisana w Karcie Narodów

Zjednoczonych z biegiem czasu stała się nieaktualna, poniewaŜ nie odzwierciedlała

rzeczywistego układu sił politycznych na świecie. Na ten nowy układ złoŜyło się wiele

wydarzeń i uwarunkowań m.in. proces dekolonizacji, upadek bloku wschodniego, postępująca

globalizacja, powstanie nowych wyzwań i zagroŜeń o charakterze ponadpaństwowym.2 ONZ

chcąc sprostać nowym wymaganiom i zachować swoje znaczenie musiała podjąć problem

reformy, ale nie jak dotychczas sektorowej jak np. zmiana liczby członków ECO-SOC, ale

całościowej.

W niniejszej pracy chcę skoncentrować swą uwagę na propozycjach reform ONZ z lat

90. i początku XXI wieku gdyŜ traktowały one reformy w sposób najbardziej dogłębny

i wiele ze zgłaszanych propozycji zostało zweryfikowanych i weszło w Ŝycie. ONZ nie

doczekała się jeszcze gruntownej reformy i wydaje się, zwłaszcza w obliczu klęski Szczytu

w Nowym Yorku, Ŝe Narody Zjednoczone będą na nią jeszcze musiały poczekać

aŜ do momentu, gdy zyska ona wymagane przyzwolenie i poparcie społeczności

międzynarodowej.

Zdaniem J. Woronieckiego cechą wspólną zgłaszanych od początku lat 90-tych

propozycji było swoiste wotum zaufania do ONZ mimo krytyki i uzaleŜnienia odrodzenia

organizacji od głębokich reform. 1Simonides J. Narody Zjednoczone wobec wyzwań i zagroŜeń XXI wieku. Między koniecznością a moŜliwością reformy, „Stosunki Międzynarodowe”, nr 3-4, 2004, s. 36. 2 D.B. Steele przytacza m.in. następujące wydarzenia i uwarunkowania: upadek muru berlińskiego- zakończenie zimnej wojny, wzrost liczby państw, proces globalizacji i rewolucję w komunikacji, przepaść rozwojową między Północą a Południem, wzrost znaczenia korporacji transnarodowych, nieadekwatność budŜetu ONZ do wzrastających potrzeb, zmiany w międzynarodowym prawie publicznym, zob. D.B. Steele, UN Charter Reform and a New Global Brargain (w:) .Imaging Tomorrow. Rethinking the Global Challenge, (printed by Merill Corporation, New York, 2001).

34

Oto chronologiczny przegląd waŜniejszych propozycji.3

Serię otwiera „A World in Need of Leadership: Tomorrow’s UN” (Upsala 1990)

Briana Urquarta i Erskine’a Childersa. Autorzy pracy, pozostając pod silnym wpływem

Maurice’a Bertranda (w swoich pracach m.in. w: „The Third Generation World Organization”

z 1989 r., „L’ONU” z 1994 r. postulował stworzenie światowej organizacji

o charakterze ponadnarodowym) opowiadają się za harmonizacją działań wszystkich państw

rezygnacją z części praw suwerennych przy podejmowaniu zjednoczonych akcji

i podporządkowanie się wielostronnym instrumentom prawnym. W dalszym rzędzie

podkreślają potrzeby: redefinicji roli ONZ pod kątem dyscyplinarnego podejścia

(długofalowe programy globalne; postulat znalazł wyraz w opracowaniu „Programu dla

Pokoju” 1992 i „Programu dla Rozwoju” 1994) i budowania porozumienia na rzecz

rozwiązywania podstawowych problemów, wzmocnienie pozycji Sekretarza Generalnego

(nacisk na rolę inicjatywną),równieŜ w odniesieniu do agencji wyspecjalizowanych,

włączenie do prac ONZ organizacji pozarządowych i sektora prywatnego.

Kolejną propozycją było „Supranational Decision Making: A More Effective United

Nations” (Santa Barbara, California, 1991 r.) Jana Tinbergena. PołoŜył on nacisk

na ponadnarodowość, stworzenie globalnego mechanizmu zdolnego stawić czoło wyzwaniom

współczesności w sferze utrzymania pokoju, ochrony środowiska i rozwoju. Postulował takŜe

powołanie nowych instytucji: Skarbu, Sił Policyjnych, Agencji Kosmicznej, Światowej

Organizacji Handlu (zrealizowano- 1.01.1995 r.), wzmocnienie juŜ istniejących m.in. MTS,

który naleŜy wyposaŜyć w moŜliwość nakładania sankcji, przekształcenie błękitnych hełmów

w stałą formację. Zdaniem Tinbergena ONZ ma sprawować nadzór nad wprowadzeniem

nowej struktury instytucjonalnej, a na czas reform ma obowiązywać głosowanie waŜone, zaś

Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy mają określać zasady redystrybucji

zasobów za pośrednictwem pomocy oficjalnej.

Bardzo waŜną propozycją zgłoszoną przez Sekretarza Generalnego Boutrosa Boutrosa

Ghali była „An Agenda for Peace” (1992 r.). Uzanł on, Ŝe w celu sprawniejszego

wypracowania wspólnego stanowiska szefowie państw i rządów powinni się zbierać raz

na dwa lata przed sesją generalną ONZ w celu wymiany poglądów. Najistotniejsze z tej

propozycji było opowiedzenie się za wprowadzeniem, włączonych następnie do operacji

przeprowadzanych pod egidą ONZ peace – enforcement operations. Dalsze postulaty to m.in.