1. 1. T.C. EGE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS Halk Bilimi Anabilim Dal P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE DAYANDII TEMELLER DOKTORA TEZ Hazrlayan Haydar DEL GZ DANIMAN: Prof. Dr. Nerin YAYIN ZM R-2007
2. 2. II NDEK LER SAYFA NO NSZ......................................................................................................... VII KISALTMALAR .......................................................................................... XIII G R ............................................................................................................ XIV HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM VE TRK DNYASINDAK NEML S YAS VE D N GEL MELER................... XIV 1. XVI. Yzyldaki Kutuplamann Ksa Bir Tarihesi:............................. XIV 2. Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar: .......................................... XV 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann Halifelikleri:......................XVII 4. Hz. Alinin Halifelii:........................................................................... XX 5. Emevler Dnemi:.................................................................................XXII 6. Abbasler Dnemi:................................................................................XXV 7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, smaller ve Fatmlerin Rol: Snnlik-ilik: ........................................................................ XXVI 8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl Deerlendirmeler: .............................................................................XXVIII 9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas ve Bunun Sonular:.......................................................................................... XXX 10. Osmanlnn Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, Osmanl- Safev Kutuplamas ve Bunlarn Sonular:.....................................XXXIV 11. Pir Sultann Osmanl-Safev Kutuplamas Sonucu dam:.......... XXXVIII I. BLM P R SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR:......... 1 A. P R SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER .................................................................................... 1 B. P R SULTANLAR ................................................................................ 26 1. Pir Sultanm Haydar ...................................................................... 28 Pir Sultanm Haydarn Pir Sultana Mal Edilen iirleri................. 32 2. Aruz airi Pir Sultan Abdal............................................................. 39
3. 3. III NDEK LER SAYFA NO 3. Pir Sultan Abdal (Halil brahim).............................................................. 47 4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammedin Babas) .................................. 52 5. Pir Sultan Abdal.............................................................................. 66 C. P R SULTANIN OLMAYAN BAKA RLER................................. 124 D. AL ZZET ve P R SULTAN RLER ................................................ 142 E. . ASLANOLUNUN P R SULTANA MAL ETT RLER ve BUNLARIN KR T ...................................................... 155 F. A. BEZ RC N N P R SULTANA MAL ETT BAZI RLER HAKKINDA ........................................................................................ 308 G. A. BEZ RC N N ESER NDEK KUKULU RLER HAKKINDA ........................................................................................ 316 H. A. BEZ RC N N ESER NDEK P R SULTANLA LG L RLER............................................................................................. 320 I. P R SULTANA A T OLAB LECEK RLER..................................... 321 II. BLM A. P R SULTANIN MENKIBEV HAYATI: P R SULTAN H KYES / DESTANI.................................................................... 322 B. RLERDE P R SULTAN................................................................... 343 C. P R SULTAN VE HIZIR PAA ........................................................... 360 D. P R SULTANIN DAMI ..................................................................... 369 III. BLM A. P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE K RNEK............... 401 B. P R SULTANIN RLER NDE OK KULLANDII D N KAVRAM VE AHISLAR.................................................................................. 415 1. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH............................... 415 2. P R SULTANIN RLER NDE HZ. MUHAMMED............. 429 3. P R SULTANIN RLER NDE HZ. AL .............................. 434 a. Pir Sultann iirlerinde Din ve Tarih Olarak Hz. Ali ............. 443
4. 4. IV NDEK LER SAYFA NO b. Pir Sultann iirlerinde Tasavvuf (Tarikat) Olarak Hz. Ali .... 445 c. Pir Sultann iirlerinde Menkbev / Destan Olarak Hz. Ali.... 454 4. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH-MUHAMMED-AL VE MUHAMMED-AL .................................................................. 457 C. P R SULTANIN RLER NDE D ER D N MOT F VE KULLANILAR..................................................................................... 467 1. Kurandan Bahseden Veya yet ve Hadislerden lham Alnarak Sylenen Drtlk veya Msralar ................................................... 467 2. Bismillah, Salvat, Namaz, Oru, Hac, Hac, Tevekkl vb. ......... 470 3. Gnah Sevap............................................................................. 471 4. Hell Haram.............................................................................. 473 5. Cennet Cehennem; Ahiret, Maher (Kyamet)........................... 474 6. Melek eytan ............................................................................ 475 7. Mira ........................................................................................... 477 8. Mihman/Misafir........................................................................... 478 9. slamdan nceki Din Bykleri.................................................. 478 10. slamdan Sonraki Dier Din Bykleri ....................................... 480 D. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUFLA LG L MOT F VE KULLANILAR................................................................................ 483 1. Ehl-i Beyt ve On ki mamlar....................................................... 483 2. Tasavvuf Bykleri: Mansur, Nesm, Muhiddin (Arab) ............. 486 3. Hac Bekta.................................................................................. 486 4. Mrit, Pir, Rehber, Mrebbi, Klavuz, Meayih, stad ............... 488 5. Tlip, Dervi, k, Abdal............................................................ 492 6. Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya ...................................................... 493 7. rif.............................................................................................. 494 8. Zhid, Sofu, Hac, Kad, Mderris, Mft/Hoca........................... 495 9. Drt Kap, Krk Makam............................................................... 496 10. Tarikat / Yol ................................................................................ 498
5. 5. V NDEK LER SAYFA NO 11. Mezhep........................................................................................ 500 12. Kzlba, Bekta.......................................................................... 502 13. Cem, Cem yini; yin-i Cem...................................................... 503 14. Dolu, Bde, Kevser, Mey, erbet ................................................. 509 15. Sema / Semah / Samah................................................................. 510 16. Musahip / Yol Kardei / Ahretlik / Ahret Kardelii..................... 514 17. Kerbel Fcias ............................................................................ 517 18. Mmin Mslim, mmet, Mevli............................................... 521 19. Kfir, Kffr, Mnkir, Mnfk, Yezit, Mervan, Haric................ 523 20. Eba Mslim (Yceltilen tarih ahsiyet) ....................................... 525 21. Yezit, Mervan (Aalanan yneticiler)........................................ 525 22. Krklar /Krklar Meclisi................................................................ 526 23. ler Yediler ............................................................................ 530 24. On Drt Msum/On Drt Masum- Pak........................................ 531 25. Snnet-Yedi Farz.................................................................... 533 E. P R SULTANIN RLER NDE AH................................................ 539 F. P R SULTANIN RLER NDE P R SULTANLA LG L PULARI ............................................................................................... 544 1. Pir Sultann Ne Kadar Yaad .................................................. 544 2. Pir Sultann Okur-Yazarl ........................................................ 545 3. Pir Sultann Hz. Aliye Ball ................................................. 546 4. Pir Sultanda Tevella Teberra.................................................... 547 5. Pir Sultann kl (Saz airlii) ve Pir Sultanda alg........... 548 6. Pir Sultann Hac Bekta Trbesini Ziyareti ................................ 549 7. Pir Sultann iirlerinde Tarihi Olay (Trk Tarihi ile lgili) .......... 550 G. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUF TEOR LER ................. 553 H. P R SULTANIN RLER NDE KFR NDE MAN OLMASI, KFRN MAN YER NE KONMASI ................................. 560
6. 6. VI NDEK LER SAYFA NO IV. BLM P R SULTANIN RLER NDEK NAZIM EKL VE TRLER.............. 564 A. NAZIM EKL .................................................................................... 564 B. TRLER.............................................................................................. 568 1. Pir Sultann iirlerinde t veya Tavsiyeler ............................. 568 2. Pir Sultann ikyet iirleri ve Nelerden ikyet Ettii............... 573 a) Kendinden ikyet ................................................................. 573 b) nsanlardan ikyet ................................................................ 574 c) Din ve Tarikatla (Yolla) lgili ikyetleri ............................... 575 d) Felekten, Zamandan, Dnyadan ikyet................................. 576 e) Yezitlerden, Sofi (ekilci dindar)den ikyet ......................... 577 3. Pir Sultann Beddua iirleri ........................................................ 582 4. Pir Sultann At iirleri ............................................................. 583 5. Pir Sultann Talama iiri ........................................................... 584 6. Pir Sultann Muamma iirleri ..................................................... 585 7. Pir Sultann athiye Trndeki iiri............................................ 592 8. Pir Sultann Dvazimam (Dvaz) iirleri.................................... 592 SONU......................................................................................................... 595 KAYNAKLAR ............................................................................................. 598 ZGEM .................................................................................................. 605 ZET............................................................................................................ 606 ABSTRACT.................................................................................................. 607
7. 7. VII NSZ ocukluum ve ilk, orta, lise renimim Alev-Snn farkllnn bilindii ve yaand bir evrede gemiti. 1968-1969 retim ylnda Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne girdiimde bir de sa-sol farkllnn var olduunu grmtm. Alev-Snn, sa-sol farkllklar ise ok defa i-ie giriyor ve birbirine karyordu. Grnrdeki sa-sol ekimelerinde baka argmanlar kullanlsa da aslnda ve derinde Alev- Snn farkll kullanlyordu. Snnlerin daha ok sac, Alevlerin de solcu olaca yaygn kanaati ortaya kyordu. Her iki tarafta da bu kalba girmeyenler ho grlmyor; istisna olarak kabul ediliyordu. Sa-sol ekimesi renci hareketleriyle iddetlenmi, kamplama ve kutuplamalar artm ve nihayet kardein kardei boazlad bir atmaya dnmt. Ancak bu harekete halk katlmyordu. Bu hareketler aydnlar arasnda yaanp tartlyor; renciler arasnda ise kan dkmeye varan kavgalara sebep oluyordu. 12 Mart 1971 Mdahalesi ile buna are bulunmak istenmiti ama bu gidiin n alnamamt. Ne zaman ki sa-sol ekimesi AlevSnn farkllna dayandrld ve temeldeki asl ayrlk n plna karld, ite o zaman bu atmaya halk da katlmaya balad. Artk sadece renciler birbirini ldrmyor, halk da birbirini boazlyor veya buna frsat kolluyordu. Kahramanmara ve orum Olaylar ve dklen karde kanlar bunun en bilinen trajik rnekleriydi. Fakat bunlarla yetinilmiyor, lkenin tamam ayn trajediye hazrlanyordu. 12 Eyll 1980 Mdahalesine byle geliniyordu. Btn bunlar tesadf olaylar deildi. Elbette ki bizi ok iyi tanyan, btn zayf noktalarmz ok iyi bilen bir el bu senaryoyu yazyor ve bu milletin kardelerine de oynatyordu. Kendisini, kendi hassas ve zayf noktalarn aratrmayan, aratrmad iin bilmeyen milletimizin fertleri ise farknda olmadan bu oyunda aktif rol alyordu. niversiteye baladmn ilk yllarnda bu kutuplama, kamplama ve atmann ciddi olarak zerinde durulmas gerektii kanaatine varmtm.
8. 8. VIII niversitede iken ve mezun olup retmenlie baladktan sonra da baz ahs teebbslerim olmutu ama istediim baary elde edememitim. Ancak ayrln tahminimden ok ve derinde olduunu grmtm. Onun iin bu farkllk ve ayrln niversite imknlar iinde aratrlmas gerekiyordu. Byle bir frsat Yksek retim Kanununun Geici 5. Maddesine gre ortaya kmt. Bu maddeye gre bu kanundan nce Eitim Enstitlerinde en az 3 yl retmenlik yapanlara doktora almalarna tez aamasndan balama hakk verilmiti. Ben de Necati Bey Eitim Enstitsnde 1976dan 1982ye kadar almtm. Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne yaptm mracaat kabul edildiinde bu sahada bir doktora almas yapmam mmkn hale gelmiti. Ben niversite yllarnda kafama koyduum sahada bir alma yapmak istiyordum. Bunun iin bu sahada ok konuulan, adna dernekler kurulan, halkn sevdii, aydnlarn da byk bir ksmnn yle veya byle ilgilendii Pir Sultan tez olarak almay, bu konunun gemiini de aratrabilmek iin tezin adn ona gre belirlemeyi istiyordum. Tez danmanlm Atatrk niversitesinden de hocam olan Prof. Dr. Fikret TRKMEN stlenebileceini kabul etmiti. Tezin adn Pir Sultann iirlerinin Tahlili ve Dayand Temeller olarak belirlemitik. almamn iinde din, tarih ve edebiyatn mhim bir yer tutacan biliyordum. Edebiyat Fakltesinde ek bran olarak tarihi semitim ve Do. Dr. Cevdet Gkalp Trkolu ve Dr. Fahrettin Krzolundan tarih dersleri almtm. Grnrde sa-sol, aslnda Alev-Snn ekimesi ve atmasnn esasn ve temelini ortaya koyup oradan Pir Sultana, onun idamna ve iirlerinin tahliline gelecektim. Bilinenleri tekrar etmemek, her iki taraftaki saplant ve taassuba ak dmemek iin konuya, Hz. Muhammedin lm nndan balamam, Drt Halife devrini, Emeviler, Abbasler dnemlerini, Drt Mezhep imamlarn, 12 mamlar incelemem ve bunlar yeni bir gzle deerlendirmem gerekiyordu. Peinden Trklerin slamiyetle karlamalarn, Mslman olularn, bu andaki mezhep tercihlerini, Byk Seluklular, Anadolu Seluklularn ve Osmanllar bizi ilgilendirdii ynleriyle tantacaktm. Bu srada bu byk Trk devletindeki birbirine ok benzer ynleri olan, aslnda isyan diye verilmesine ramen, isyandan
9. 9. IX ziyade devletin asl unsurlarnn kozmopolitleen veya taassuba meyleden devlete kar bir tavr koymas diyebileceimiz byk hadiseyi fark etmitim. Bunlar Ouz syan, Baba syan ve eyh Bedreddin Olayyd. Gemiteki Trkmenliin/Kzlbaln, daha sonraki yllardaki Aleviliin bunlarla yakn ilgisi vard. Bu byk olaylar ele alp incelemem gerektiine kanaat getirerek bunlar incelediimde, olaylarn resm veya mill tarihilerin dedii gibi olmadn grmtm. Trkmen/Kzlba ve Pir Sultan meselesi Osmanl Devleti zamannda ortaya kt iin Osmanllar ayrca incelemem gerekiyordu. Bunun iin Osmanl Devletinin kuruluunu, kuruluta aktif rol alan kiileri veya gruplar ele aldmzda, bu safhada hissedilir bir mezhep ayrl veya ekimesinin olmadn gryorduk. Herkes tasavvuf arlkl ve hi Evren, Edeb Ali, Hac Bekta, Yunus Emre tipi bir mslmand. Bu devlet bir Trkmen devleti, bu devletin halk da genelde Trkmenlerdi. Bu devleti kuranlar Anadolu Seluklularnn dlad Trkmen halk ve onlarn din-siyas nderleriydi. Kurulutan sonra devlet her geen gn merkezileiyor ve bu esnada nemli operasyonlar gerekletiriliyordu: Kurucu unsurlara cephe alma ve onlar tasfiye etmeye balama, onlarn yerini devirmelerle doldurma, nfuzlu Trk beylerini ortadan kaldrma, dinde ise Drt Mezhep Snnilii ad altnda, onlardan ok farkl bir Osmanl Snniliini slamm gibi takdim edip herkesi bu taassup kalbna sokma abas gibi Bu taassuba uymayanlar ise ok rahat bir ekilde dinsiz, kfir, zndk, kfirden de beter, Kzlba v.s olarak sulanyor ve tasfiye ediliyordu. Btn bunlar XVI. yzylda hat safhada yaanyordu. Bu yzyln banda kurulan bir baka Trk devleti ise bu atmay daha da iddetlendiriyordu. Bu devlet Safev Devletiydi. Bu yeni kurulan devlet Osmanllarn kuruluunda olduu gibi tasavvuf arlkl bir devletti. Halk ise Osmanlnn dlad, tasfiye etmeye balad ve Anadoludan rana g eden Trkmenlerdi. Bu devlet ah smailin kurduu bir Trk Devletiydi. Osmanlnn dlad, horlad, devlet grevlerinden uzaklatrd Trkmenleri, bu devlet barna basyor; onlara her trl idar grevleri veriyordu. Bu oranda da Osmanlnn Trkmenlere dmanl artyordu.
10. 10. X Bu iki Trk devleti arasndaki dmanlk sonunda, Anadoludaki Trklerin bir ksm ile randaki Trkler, nce Trkmen, sonrada Kzlba olarak kabul ediliyor, daha sonra da bunlardan Anadolu Alevilii ortaya kyordu (XIX. yzyldan sonra). Osmanl Devleti ise slamn ortayolundan ve hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre Mslmanl ve sfiliinden taassuba ve Osmanl Snnliine geliyordu. te Pir Sultan Trk dnyasndaki bu yol ayrmnda ve iki Trk devleti arasndaki cihangirlik yar srasnda, Osmanl Devletinin ortasnda, Sivas- Banazda yaamt. Osmanlnn fermanlarla ve fetvalarla ok kesin olarak dinsiz, kfir, kfirden de beter kabul ettii Trkmenler ve onlardan bir fert olan Pir Sultan, acaba Osmanlnn dedii gibi dinsiz, kfir, kfirden de betermiydi? Bunu anlayabilmek iin de Pir Sultann iirlerine bakmak ve onlar incelemek gerekiyordu. Buraya kadar olan blm tezimizin giri blm olacakt. Ancak bu ksm teksir sayfasyla 614 sayfa tutmutu. Tekrar olduu iin verilmeyen dipnotlar hari 862 de dipnot kullanlmt. Buna Pir Sultan, Pir Sultanlar ve Pir Sultann iirlerinin tahlilini eklediimizde 1200 sayfalk bir tez ortaya kacakt. Bu arada tezi zamannda teslim edemediimden dolay kaydm silinmiti. Daha sonra karlan renci aff ile iki yllk bir ek sre verilmi ve tekrar kaldm yerden doktora tezine devam etme frsatm domutu. Bu aamada, ilk tez danmanm Prof Dr. Fikret Trkmen, Edebiyat Fakltesinden ayrlp Trk Dnyas Aratrmalar Enstitsne mdr olarak gittiinden dolay Prof. Dr. Nerin Kse (Yayn)nin danmanlnda bu tezi hazrlamam kararlatrlmt. lk ve yeni danmanmla birlikte u karar vermitik: Bu uzun girii ok ksa bir giri haline getirecektik. Sonra bu blm ilerde bir kitap olarak yaynlayacaktk. Onun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerinin tahlili ve dayand temellere arlk verecektik. Bu pln dorultusunda almalarmza baladmzda ilk iimiz Pir Sultann olabilecek iirleri ortaya karmak ve bunun iin baz kstaslar ortaya koymakt. Bu hususta S.N. Ergun, Glpnarl-Boratav, zellikle de . Aslanolu ve onu takip eden A. Bezirci epeyce aba sarfetmilerdi. Onlarn bu abalarn yeniden gzden geirerek ve baz kstaslardan hareket ederek ona ait olabilecek
11. 11. XI iirleri tespit etmeye altk. Olamayacak iirlerin ise niin ona ait olamayacann izahn yaptk. Pir Sultan aratrmalarnda bir baka husus da Pir Sultan ve baka Pir Sultanlarn varl idi. Aratrmaclar bu hususta deiik tavr sergilemilerdi: 1. Btn Pir Sultanlar bir air kabul etmek 2. Btn Pir Sultanlar bir air deildir ama onlar ayrmaya da imkn yoktur. Onun iin bunlarn iirlerinin hepsini Pir Sultan iirleri veya Pir Sultan gelenei iirleri iinde ele almak gerekir. 3. Pir Sultan ayr ve Pir Sultanlar ayr ayr airlerdir. Bunlar zor olmakla birlikte ayrmak gerekmektedir. Bu son tezi ileri sren ve bu almasna 45 yln veren .Aslanolu.dur. Biz de Onun almalarn esas alarak almamza devam ettik. Zaten bu ayrm yaplmazsa XX. yzylda sylenmi Pir Sultan iirlerinden hareketle XVI. yzyldaki Pir Sultan ve onun devletle atmasn izah etmek gibi bir durum ortaya kyordu. Aslan Pir Sultanla ilgili olarak zaman iinde tam olmasa da Pir Sultan Hikyeleri (veya Destan) olumutu. Bunlardan hareketle bu evreye mensup insanlarn (gemiteki Trkmenlerin/Kzlbalarn, bugnk Anadolu Alevlerinin) kltrel yaplarn ve deer yarglarn ortaya koymaya altk. Pir Sultann isyan edip etmedii, onun bir isyan lideri olup olmad, idamnn sebepleri, onu astrd sylenen Hzr Paa, zerinde durduumuz baka hususlard. Bu hususlarda ileri srlen grleri kritik edip grlerimizi belirtirken Osmanl belgeleri ve uygulamalarndan da faydalanma yoluna gittik. Pir Sultann iirlerini tahlil edip dayand temelleri ortaya koymak iin drtlk drtlk veya iir iir tahlil yoluna gitmedik. Pir Sultann zerinde durduu ve iirlerinde iledii kavramlar, inanlar, verdii t ve tavsiyeleri, ycelttii veya ktledii ahslar bulup ortaya koymaya ve bylece onun inan dnyasn, fikir yapsn, deer yarglarn tanmaya ve tantmaya altk. Ayrca btn bunlarn dayand temelleri bulmaya gayret ettik. Bu ekilde tantlp ortaya karlan Pir Sultann ve onun mensup olduu evrenin, Osmanllar tarafndan dinsiz, kfir, kfirden de beter eklinde yaplan sulamalar hak edip etmediini deerlendirme yoluna gittik.
12. 12. XII Gemite devlet ve millet olarak yaplan hatalar bulup gstererek bugn benzer hatalarn yaplmamasn, kltr yapmzdaki atlaklar bulup tamir etmeyi, farkl ynlerimizi ne kararak kavga zemini oluturmay deil, ortak ynlerimizi ne kararak yekvcut olmay can gnlden arzu ettiimizden dolay bu doktora tezini hazrladk. Bunlar yapmazsak gemiteki Osmanlya, bugnk Iraka dnmemiz uzak bir ihtimal deildir. ve d artlar olutuunda veya oluturulduunda byle bir tehlike her zaman gndemde olacaktr. Biz bu tez zerinde almaya baladmzda Svas Madmak Oteli Olay ve Gazi Mahallesi Olaylar henz yaanmamt. Tedbir bizden, takdir ALLAHtan Her iki taraftan birisinin karsndakini kendi bulunduu noktaya ekmekten veya kendi kalbna (Osmanl Snniliine veya Anadolu Alevliine) sokmaya almaktan vaz gemesi, slamn genel erevesinde ve orta yolunda birleilmesi, Gerek Snnnin Alev, gerek Alevnin de Snn olaca uuruna erilmesi en byk temennimizdir. Niyetimiz samimi ve hlisnedir. Ancak byle bir konuda hatasz ve kusursuz olmak da imknsz gibidir. imdiden bu husustaki zrlerimizin kabuln dileriz. Bu konuyu doktora almas olarak almamda tevik ve yardmlarn esirgemeyen, ileride ayr bir kitap olarak yaynlamay dndmz 614 sayfalk 862 dipnotlu almamda da tez danmanm olan ayn zamanda hocam Prof. Dr. Fikret TRKMENe, bu doktora almamda tez danmanlm stlenen Prof. Dr. Nerin YAYINa minnet ve kran borluyum. Ayrca Ege niversitesi Merkez Ktphanesindeki almalarm srasnda byk yardmlarn grdm Nadir Eserler Sorumlusu ve fedakr insan Sabahattin Hocaoluna, bu zor ve uzun tezi yazma ve dzenleme fedakrlnda bulunan Sezer GK Hanma ve Erdal Gk Beye de teekkrler Bornova/ ZM R, 27.08.2007 Haydar DEL GZ
13. 13. XIII KISALTMALAR Ali Balm A.B. Abdlbaki Glpnarl A.B.G. Ad Geen Eser A.G.E. Ad Geen Dergi A.G.D. Ad Geen Mecmua A.G.M Ali zzet zkan A. z. Besim Atalay B.A. Cavide Ca. Cahit ztelli C.. Dervi Ruhullah D.R. Fuat Kprl F.K. Hasibe atba H.. Haydar Deligz H.D. brahim Aslanolu .A. lhan Bagz .B. Maarif Kitabevi Ma.K. Mehmet Erz M.E. M. Sabri Koz M.S.K. M. akir (lktar) M.. Pertev Naili Boratav P.N.B. Rza Tevfik (Blkba) R.T. Sadettin Nzhet Ergun S.N.E. Selami Munir Yurdatap S.M.Y. Vahit Ltfi Salc V.L.S. Ziya Grel Z.G.
14. 14. XIV G R HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM ve TRK DNYASINDAK NEML S YAS VE D N GEL MELER 1. XVI. Yzyldaki Kutuplamann Ksa Bir Tarihesi: Pir Sultann yaad XVI. yzylda Osmanl Devleti byk bir imparatorluk haline gelmitir. Ykselme dnemini yaamaktadr. Fakat dtaki byklne ve azametine ramen ieride durum bundan ok farkldr. Devlet, devletin kurucusu olan Trkmenlerle/Trklerle ve onlarn nderleri ile (siyas, din, tasavvuf ynlerden) kavgal hale gelmitir. Devletin kuruluunda aktif rol oynayan bu unsurlar ve deerleri dlamaya, hor grmeye balamtr. Bu unsurlar siyasi olarak tasfiye etmeyi esas gaye haline getiren devlet, bu plannda dini kullanm, Osmanl Snniliini icat etmi ve slam bu Osmanl Snnilii taassubuna hapsetmitir. Bu hedefine ulamak iin de tasfiye etmek istedii unsurlar rafz, mlhid, dinsiz, kfir, hatta kfirden de beter olarak iln etmi, bu sulamalar fetvalarla, fermanlarla din ve idar bir temele oturtmutur. te XVI. yzylda ok ak olarak ortaya kan bu kutuplama ve atmann balangc ok eskilere, Hz. Muhammedin lm nna ve ondan sonraki halife seimlerine, Emev ve Abbas saltanatlarna, Trklerin Mslman olduu ilk yllara, bu yllardan itibaren kurulan Byk Seluklulara, Anadolu Seluklularna ve Osmanl Devletine dayanmaktadr. slamn ilk yllarndaki siyas mcadele zamanla din bir zemine oturtulmu, artk bundan sonra siyasler, dini kullanarak saltanatlarn devam ettirmenin yollarn bulmulardr. Bu durum Emevlerden balayarak Abbasler, Seluklular (her iki Seluklular) ve Osmanllar zamannda aka grlmektedir. Bu genel kaidenin istisnalar vardr ama genelde byle olmutur. XVI yzyldaki devlet-halk veya devlet-Trkmen/Trk ekimesini ve bu srete idam edilerek ldrlen Pir Sultan bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. slam ve Trk dnyasndaki bu ayrlk ve atmalarn bizi ilgilendiren nemli olaylarn ksaca gzden geirerek Pir Sultan dnemine gelmemiz gerekmektedir.
15. 15. XV 2. Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar: Hz. Muhammed, Cahiliye Dnemi Araplarn slama sokmak, onlar bu dnemin cehaletinden, vahetinden kurtarmak iin her trl mcadeleyi vermi ve sonunda slam, Arap yarmadasnda hkim bir din haline gelmitir. Bu yllarda Hz. Muhammede en fazla direnen ve sonunda mecburen Mslmanl kabul edenlerin banda meyyeoullarndan Ebu Sfyan gelmektedir. Haimoullarna mensup Hz. Muhammed ve onun tebli ettii slam karsnda meyyeoullar ve onlarn nderi Ebu Sfyan yenilmitir ama, bunlarn ilerinde byk bir kini de sakl tuttuklar ve yenilginin cn almak iin frsat kolladklar, sonraki yllarda cereyan eden siyas olaylarn seyrinden anlalmaktadr. Bunun iin Muaviye, Yezit ve Emev idarecilerinin byk bir ksmnn Hz. Muhammed ve Hz. Ali nesline yapt zulmler hatrlanmaldr. Hz. Muhammed dnemi slamn birlik-beraberlik dnemidir. Btn sahabeler Hz. Muhammedin ve slamn emsiyesi altnda yek-vcut haldedirler. lk Mslmanlar arasndaki ilk ihtilaf Hz. Muhammedin lm annda ortaya kmtr. Buna vasiyet veya krtas olay denmektedir. Hz. Muhammet lmek zere iken, Mslmanlarn armamalar iin bir vasiyet yazdrmak istemi, fakat bu vasiyetin yazdrlmas engellenmi, sonra da Hz. Muhammed bu isteinden sitemli bir ekilde vaz getiini bildirmitir.1 Bu vasiyet daha sonraki dnemlerde devaml tartlm ve tartlmaktadr. unu syleyelim ki lm nnda sradan bir insann bile istei yerine getirilmeye allrken, iki cihann vnc Hz. Muhammedin son arzusu da yerine getirilmeliydi. Bylece Mslmanlar arasnda ilk atlak da meydana gelmemi olurdu. lk Mslmanlar arasndaki ikinci nemli ihtilaf, halifelik seimi srasnda olmutur. Hz. Muhammedin lm gerekleince Hz. Ali ok az saydaki akrabasyla cenazenin banda kalp defin ileriyle megul olmutur. Bu srada Hz. Muhammedin ok sevdii ve ocukluk arkada olan Hz. Ebu Bekir de oradadr. Hz. mer, Hz. Ebu Bekire gelerek Ensarn halife seimini bitirmek zere olduklar haberini getirmitir. kisi birlikte seim tartmasnn olduu yere 1 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 18; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: amzda tikad slam Mezhepleri, s. 28-29.
16. 16. XVI gitmilerdir. Karlkl sert tartmalar yaanm ve bu srada Hz. Ebu Bekir daha lml bir tavr sergilemitir. Oradakilere mevcut artlar dikkate alarak Ensardan birisini veya Hz. meri seebileceklerini belirtmitir. Hz. mer de, Hz. Ebu Bekir varken kendisinin o makama gelmek istemediini belirtmi ve Hz. Ebu Bekire biat etmitir. Sonra onu bakalarnn biatlar takip etmitir. Bu seimde insiyatifi ele alp olaylar ynlendirenin Hz. mer olduunu syleyebiliriz. Mslmanlarn bir ksm halifelik seimi ile urarken Hz. Ali ve yakn akrabalar defin iini bitirdiklerinde, yaplan seimden haberdar olmular ve buna ok armlardr. Hz. Muhammedin defnedilmesi lmnn ikinci veya nc gn gerekletirilmitir. Defn ilemleri bu kadar geni zamanda yaplmasna ramen Hz. Muhammedin cenazesinde Hz. Ali ve yakn akrabalar ile Hz. Muhammedin klesi kran bulunmu ve Hz. Muhammed bunlar tarafndan defnedilmitir.2 Bugnk byk ehirlere gre bir ky durumunda olan Medinede, Hz. Muhammed gibi bir ahsn cenaze merasimine sahabenin byk bir ksmnn katlmay ve halifelik seiminin n plna karlmas izah ok zor bir durumdur. Devlet veya slamn yok olmas gibi sonradan yaplan izahlar inandrc olmaktan uzaktr. Halifelik seiminin bu ekilde sonulanmas karsnda dier Mslmanlarn hemen tamam biat etmesine ramen Hz. Ali ile Hz. Fatma biat etmemiler, seimi kendi lehlerine evirmek iin uramlar, fakat baarl olamamlardr. Ebu Sfyan, bu srada Hz. Aliye yaklam ve isterse halifelii Ebu Bekirden alp Hz. Aliye verebileceini sylemi, ancak Hz. Ali, Ebu Sfyan bu ie yaklatrmak bile istememitir. Bu durum Hz. Fatmann vefatna kadar devam etmitir.3 Hz. Fatma yaarken Hz. Ebu Bekir ile Hz. Fatma arasnda bir de Fedek hurmal ihtilaf yaanmtr. Bu hurmal Hz. Muhammed kz Fatmaya lmeden nce vermitir. Hz. Ebu Bekir ise Hz. Peygamberden duyduu bir hadisi ileri srerek bu hurmala devlet adna el koymutur. Bu hadise gre Peygamberler miras brakmazlar. te bu hurmal Hz. Fatma, Hz. Ebu 2 mamiyye ias, s. 18; amzda tikad slam Mezhepleri, s. 28-29. 3 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 38-39.
17. 17. XVII Bekirden geri vermesini istemi, o da bu hadise dayanarak vermeyi reddetmitir. Hz. Fatma da hem halife seiminde kendilerinin dta braklmasndan, hem de bu meseleden dolay lnceye kadar Hz. Ebu Bekir ile konumamtr.4 Anlaldna gre bu hurmalk Hz. Fatmaya Hz. Muhammed tarafndan daha salnda iken verilmitir. Hz. Muhammedin olmaktan kmtr. Braklan bir miras deildir. Daha sonra Hz. mer de byle dnm olmal ki bu hurmal halifelii dneminde Hz. Aliye vermitir. Hz. Muhammedin lmnden alt ay sonra Hz. Fatma lnce Hz. Ali, Hz. Ebu Bekiri arp halifelik hususundaki grlerini, itirazlarn, kendi tezlerini, bir bir dile getirmi, kendilerinin fikri bile alnmadan bu sonuca gitmelerinden gcendiini anlatm, Hz. Ebu Bekir de yumuak cevaplarla karlk verip zr dilemitir. Bundan sonra Hz Ali de Hz. Ebu Bekire biat etmitir5 . 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann Halifelikleri: Yukardaki ihtilaflarn dnda Hz. Ebu Bekir iyi bir idareci olmu, yerine Hz. meri braktn vasiyet ederek lmtr. Hz. Ebu Bekir, ilk halife seiminde yaplan yanllar kabul ettii halde, Hz. Aliyi yerine brakmad gibi, bu vasiyette onun fikrini de sormamtr. stiare ettii kiiler arasnda Hz. Ali yoktur. Buna ramen Hz. mere Hz. Ali dhil herkes biat etmitir. Hz. mer de iyi bir idareci olmak iin aba sarfetmi, Fedek hurmaln Hz.Aliye vermi, Hz. Hasan ve Hseyine hazineden tahsisat ayrmtr. Hz. Ali ile Hz Fatmann kz mm Glsm ile evlenerek Hz.Alinin damad olmu ve Ehl-i Beyt ile akrabalk kurma yoluna gitmitir. lk iki halifenin seiminde ihtilaflar olsa bile her iki halife de ayrm yapmadan btn Mslmanlar kucaklayarak iyi bir idarecilik rnei sergilemilerdir. Her ikisinin de Mslmanlar arasnda hatr saylr oullar olmasna ramen, ikisi de onlar kendi yerlerine tayin ederek saltanatn tesis edilmesi yoluna gitmemilerdir. Hz. Ali, kerhen de olsa ilk iki halifenin 4 A.g.e.: s. 39-40. 5 A.g.e.: s.40-41
18. 18. XVIII halifeliini kabul etmi, onlarn danman ve mfts olarak onlara elinden gelen yardm yapmtr.6 Hz. mer bir kle tarafndan hanerlenince halife seimini bir uraya havale etmitir. Bu uradakiler, cennetle mjdelenen 10 kiiden hayatta kalan 6 kiidir. Bunlardan ikisi Hz. Osman ve Hz. Alidir. Hz. merin olu Abdullah ura yesi deildir, ancak mavir durumundadr. Seilme art ise Allahn kitabna, Resln snnetine uymak ve ilk iki halifenin yolundan gitmektir. Bu arta Hz. Ali Gcmn ve bilgimin yettii kadar demi; Hz.Osman ise artsz Evet diye karlk vermi, ra da Hz. Osman tercih etmitir.7 Cmertlii, yumuak huyluluu ile bilinen ve Hz. Muhammedin iki kz ile evlendiinden dolay Zinnureyn lkabn alan Hz. Osmann halifeliinin ilk be yl iyi idare dnemi olarak kabul edilmektedir. kinci devredeki alt yllk dnemi ise gayr- meruluk ve karklk dnemi olarak bilinmektedir. Hz. Osman bilhassa halifeliinin ikinci dneminde mensubu olduu meyyaoullarn aka korumu, onlar devlet grevlerine getirmi, onun bu zaafn alabildiine kullanan akrabalar ise mardka marmlardr. Hz. Osman; Hz. Muhammedle alay ettii iin Taife srlen Mervann babas el-Hakemi Medineye getirmi ve ona 100 dirhem maa balamtr. Hakemin olu el- Harise Medine arsnn rn vermi, Hakemin dier olu Mervan da zel ktibi yapmtr. Hz. Osman, stkardei bn Ebu Serhe frikiye vilayetinin humusunu (bete birini) tahsis etmi, harbe katlmayan baz yaknlarna ganimetlerden pay ayrm, Hz. mer tarafndan Hz. Aliye verilen Fedek hurmaln onlardan alp Mervana balamtr. Hz. merin tayin ettii baz sahabeyi grevlerinden alp yerlerine kendi akrabalarn getirmitir. Hz. mer zamannda am valisi yaplan Muaviye, Hz. Osman zamannda da ayn greve devam ettirilmitir. Hz.Osman kendisini ve Muaviyeyi tenkid eden, zhd ve takvas ile mehur Eb Zerril-Gfaryi Rebezeye srm, Ammar B. Ysiri 6 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 46-48; Sezgin, Abdlkadir: Alevlik- Bektalik zerine Mnakaalar, Trk Yurdu, Aralk 1994, Cilt. 14, s. 88, 91 (zel Say); allar, Oral: Hz. AliMuaviye atmas, kinci Bask, stanbul, Pencere Yaynlar, 1992, s. 83-84; Sofuolu, Prof. Dr. Cemal- lhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Baktailik Tartmalar, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997, s. 79. 7 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 48-49.
19. 19. XIX dvdrm, Muhacir ve Ensarla istiareyi terk etmitir. Bu gibi ikyetler Hz. Osmana iletildiinde cidd bir tedbir almad gibi, ou yakn akrabas ve ikyet sebebi olan idarecileri grevlerinden de uzaklatrmamtr. Ktibi olan Mervan ise bazan Hz. Osmandan habersiz, bazan da aka keyfi uygulamalarna ve sinsi almalarna devam etmitir. Hz. Osmann bu ekildeki idaresi geni kesimler tarafndan ho karlanmamtr. Sonunda isyan balamtr. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed isyanclar desteklemi, Hz. Aye de Hz. Osmann icraatlar karsnda onu, kitabn hkmn inemekle ve kfre girmekle sulamtr. Hz. Ali bata olmak zere hatr saylr sahabelerin araya girmesi iki taraf iin de bir sonu vermemitir. eitli idar grevlerde bulunan meyye ailesi, onlardan biri olan Muaviye, bilhassa Hz. Osmann amcasnn olu olan Mervan ii yattrmaya almadklar gibi direnmeye devam etmilerdir. syan 30 gn kadar devam etmi, isyana 10.000 cvarnda insan katlmtr. Sonunda Hz. Ebu Bekirin olu Muhammedin de iinde bulunduu bir grup isyanc Hz. Osman ehit etmitir.8 Hz. Osmann idar bakmdan hatalar, akrabalarna kar zaaflar olmakla birlikte bu mcadele de tamamen siyasdir. Bu dnemde de slamla ilgili herhangi bir farkllk sz konusu deildir. Bir de bilhassa Hz. Ali taraftar halk evrelerinde iddia edildii gibi bu mcadelede Hz. Ali (Ehl-i Beyt, Haimler) Emevler eklinde bir kutuplamada yoktur. Bir tarafta Hz.Osman destekleyen (ve hatta kullanan) meyyeoullar, dier tarafta da btn Mslmanlar vardr. Hz.Ali ve dier baz nemli sahabeler ise arabulucu durumumdadr. Hz. Aye Hz. Osmann iddetle alehindedir. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed de isyanclarla ayn saftadr. Muaviye ile Mervann olaylar karsndaki tavr velinimetlerini atee atma pahasna devleti ele geirmek iin her yola bavurmak eklinde olmutur. Gelecekteki kutuplamalarn ve Ehl-i Beyte yaplacak zulmlerin temelleri ise bu 8 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 50-56; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 40-44; Sirma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 20,57; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler- Abbasiler, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 13-16.
20. 20. XX dnemde atlmaya balanmtr. meyye ailesi Hz. Osman ile birlikte Cahiliye devrindeki imtiyazlarn yeniden ele geirmitir. Bu aile Haimilere kar bir mcadele balatmamtr ama Haimilere kar bir stnlk salamaya balamtr. Hz. Osman zamannda Kurann deitirildii iddias bazan siyas iler, bazan da bugnk Anadolu Alevileri tarafndan ileri srlmektedir. Ancak ilk i limlerinin nde gelenleri de dhil olmak zere bugnk randaki i limler, Kurann byle bir deiiklie uramadn kabul etmektedirler. Bunun en byk delili de Hz. Ali olarak kabul edilebilir. Hz. Osman zamannda byle bir teebbs olsayd, Hz. Ali buna, tek bana da olsa kar kard. Kaynaklarda Hz. Alinin byle bir itirazna ise rastlanmamaktadr. 4. Hz. Alinin Halifelii: Hz. Osmann ehit ediliinden sonra halife seimine gidilmi, Hz. Aliye hilafet teklif edilmi, o bu teklifi reddetmi, Hz. Ali de ayn teklifi orada bulunan Talha ve Zbeyre yapm; onlar da kabul etmemilerdir. Bu durum karsnda Hz. Ali, kendisine yaplan beyat kabul etmitir.9 Ancak lkenin idaresi gerekten zorlamtr. Mslmanlar en az gruba ayrlmlardr. 30 gn devam eden ve 10.000 civarnda insann katld bir isyan yaanmtr. ou Msr, Basra ve Kfeden gelen bu isyanclar, halifeyi Kuran okurken ehit etmilerdir. meyyeoullar (Emevler) ise bunlarn hepsine direnecek ve meydan okuyacak bir gce ulamlar ve devleti ele geirmeye hazr hle gelmilerdir. Hz. Ali btn bu glkleri omuzlamak zorundadr. Hz. Ali halife olur olmaz Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann katillerinin hemen bulunup cezalandrlmasn istemiler, Hz. Ali ise zamana ihtiyac olduunu belirtmitir. am valisi Muaviye halifeye beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye balamtr. Salnda iken Hz. Osmann iddetle aleyhinde olan Hz. Aye, onun lmyle birlikte Hz. Osman savunmaya gemitir. Hz. 9 ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 7-9; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 72, 206-207; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, s.65-67.
21. 21. XXI Osmann iddetle aleyhinde olan Talha ve Zbeyr, Hz. Aliye cephe almlar ve Hz. Aye ile birlikte hareket etmeye balamlardr. Neticede Hz. Ayenin bir deve zerinde katld Cemel Vakas denilen sava yaanm, Hz. Ali (yani devlet) bu savata galip gelmi ve Hz. Aye esir alnmtr. Bu savatan sonra Hz. Aye pimanlk iinde kesine ekilmi, bir daha olaylara karmamtr.10 am valisi Muaviye, Cemel Sava sonras yine beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye devam etmi, Hz. Ali aleyhine kkrtma politikalarna balamtr. Kendisi de Emevlerden olan Muaviye, Hz. Osman zamannda ele geirilen devletin, Hz. Ali zamannda Emev ailesinin elinden gitmek zere olduunun farkndadr. Bunun sonunda Mslmanlar ikinci defa kar karya gelmiler; Sffn Sava yaanm, Muaviye yenilmek zere iken Hakem olay kurnazlkla devreye sokulmu, sonunda Hz. Alinin hakemi Ebu Ms el-Eari oyuna getirilerek bizzat onun tarafndan Hz. Alinin halifeliine son verilmi, Muaviyenin hakemi Amr b. el-s tarafndan da Muaviyenin halifelie getirildii ilan edilmitir11 . Bylece Mslmanlarn seilmi halifesi Hz. Ali bir hile ile azledilmi, halifenin emrindeki bir memur (vali) olan ve meru halifeye beyat reddedip isyan eden Muaviye halife yaplmtr. Daha sonra Drt Mezhepten birisinin kurucusu olan mam afi, Muaviyeyi devletin meru halifesine isyan ettiinden dolay bagi olarak kabul etmitir. Bu olaydan sonra her iki taraf da reddeden bir topluluk ortaya kmtr ki bunlara Hariciler denmitir. Hz. Ali amllarla savamay erteleyerek bunlarla savam, onlar yenilgiye uratmtr. Onlar da her iki halifeyi ayn anda ldrmek zere pln yapmlar, Muaviye kurtulmu, Hz. Ali ise Abdurrahman bin Mlcem tarafndan sabah namaznda hanerlenerek yaralanm (15 Ramazan 40), 17 Ramazan 40 (24 Ocak 661) tarihinde vefat etmitir. Irakta bugnk adyla Necefe defnedilmitir.12 10 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 74-76; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 45-48. 11 A.g.e.: s. 76-80; s. 48-52. 12 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 80-82.
22. 22. XXII 5. Emevler Dnemi: Bylece Hz. Alinin ehit ediliiyle birlikte Drt Halife devri sona ermi; meyyeoullar (Emeviler), devleti tamamen ele geirmiler, Cahiliye dnemindeki itibarlarn tekrar yakalamlardr. Hz. Aliye yaplanlar ise hibir zaman unutulmam, hemen her dnemde onun maduriyetini savunanlar, onun ehit ediliiyle slamn ana izgisinden saptrlp saltanatn baladn dile getirenler olmutur. Trkler Mslman olduklar yllarda ve daha sonralar genelde Hz. Aliye daha yakn durmular, onun ve onun ocuklarnn karsnda olanlar tasvip etmemilerdir. dareciler ve ulema arasnda istisnalar olsa bile halk olarak bu kaide hemen her devirde geerli olmutur. te halk ile devletin bu olay farkl deerlendirmesi XVI. yzyldaki Trkmen/Trk-devlet atmasnda da rol oynamtr. Pir Sultann idam da bu atmayla ilgilidir. Hz. Alinin ehit ediliinden sonra halk mescitte Hz. Alinin byk olu Hz. Hasana beyat etmitir. Hz. Hasan, Muaviye ile savamak iin bir ordu hazrlamtr. Ancak bu orduda Muaviye ile savaacak g ve morali bulamad iin, Hz. Hseyinin itirazna ramen Muaviye ile anlama yoluna gitmi ve halifelik hakkndan feragat etmitir13 . Otoriter bir devlet kuran Muaviye, idar tecrbesine de dayanarak kendisi ve slalesinin devlete tam hkim olmas iin her trl tedbiri alm, birok ktl de bizzat kendisi ihdas etmitir. Bunlardan birisi verdii emirle Cuma hutbelerinde Hz. Aliyi ktletmesi, ona svp saymay det haline getirmesidir. Buna kar kan samimi dindarlar tutuklatm, bazlarnn da kafasn kestirmitir. Onun bu emri, dier bir Emev halifesi mer bin Abdlazizin bu emri ortadan kaldrna kadar devam etmitir. Muaviye, Emev ailesinin hep iktidarda kalmas iin daha salnda iken olu Yezidi veliaht tayin etmi, buna kar kanlar para veya tehdit silahyla susturmutur. Bylece slam devletinde balatlm olan Halifelik seimi rafa kaldrlm ve saltanat devri balamtr. Devlet slam bir devletten ziyade dnyev bir devlet haline getirilmi; devlet dinin emrine deil, din devletin emrine verilmitir. Ancak Muaviyenin btn tehditlerine ramen Yezidin veliahtln 13 Ag.e.: s. 84-89.
23. 23. XXIII Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekirin olu Abdurrahman, Hz. merin olu Abdullah ve Zbeyrni olu Abdullah asla kabul etmemilerdir. Onlarn biat Muaviyenin lm sonrasna braklmtr. Hz. Aliye kfredilmesine kar kanlarn ldrlmesine Hz. Aye de raz olmam, bu hususta ona bir eli bile gndermitir. Grld gibi Muaviyenin Yezidi veliaht yapmasna kar kanlar zellikle Anadolu Aleviliindeki izaha uyamamaktadr. Bir tarafta Hz. Hseyin, kar tarafta da Muaviyeyle birlikte Ebu Bekirin olu Abdurrahman, merin olu Abdullah ve ayrca Hz. Aye yoktur. Tam tersine bir tarafta Muaviye ve Yezit, dier tarafta da Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin oullar ve ayrca Hz. Aye vardr. Bu kt icraatlar balatan Muaviye idarecilik bakmndan olduka baarldr. Olu Yezitle mukayese edilemeyecek kadar iyi bir idarecidir. Onun derdi ne pahasna olursa olsun devletin, kendisi veya sllesinin elinde olmasdr. Bunu da baarmtr. Ancak yukardaki icraatlar daha sonraki yllarda hem Mslmanlar arasndaki blnmeyi, kutuplamay arttrm, hem de devlet Hz. Muhammed ve Drt Halife devrindeki zelliklerinden syrlm, Bizans ve randaki gibi babadan oula geen saltanata dnmtr. Muaviye 680 (M.)de lrken hem yerine halife olarak olu Yezidi brakm, hem de kendi zamannda Yezide beyat etmeyen drt kiinin beyatn almasn Yezide vasiyet etmitir. Yezidin ilk ii de bu drt kiinin peine dmek olmutur.14 Hz. Hseyin, kardei Muhammed b. el-Hanefiye ile yapt istiare sonucu gz nnden uzaklama ve sonucu zamana brakma yolunu tercih etmitir. Bunun iin Mekkeye gitmitir. Ancak bu arada Kfeliler Hz. Hseyine beyat edeceklerini bildirmiler ve onu Kfeye armlardr. Hz. Hseyin, yakn akrabalarnn ve sahabenin srarlarna ramen, oluk-ocuu ve az saydaki 14 Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, stanbul, Beyan Yaynlar, 1995, s. 17-22, 36, 104; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 77, 89, 92- 96, 110-111; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 37, 39-40; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, s.334; allar, Oral: Hz. Ali- Muaviye atmas, s. 132-134.
24. 24. XXIV taraftaryla Kfeye hareket etmitir. Bu yolculuk nnda da Yezid, Hz. Hseyini takip ettirmitir. Hz. Hseyinin sulh abalarna ise hi yaklamamtr. Nihayet Kerbelada Hz. Hseyin ve 72 civarndaki savas susuz braklm ve ehit edilmitir. Hz. Hseyinin adr yamalanm ve oluk-ocuu esir alnmtr. Esirlere her trl zulm yaplm, Hz. Hseyinin ve savalarnn ba kesilerek Yezide gtrlmtr.15 Bylece Hz. Muhammed ve Hz. Ali slalesi idareden tamamen uzaklatrlm, slam devleti tam olarak meyyeolularna (Emevilere) gemitir. Bununla birlikte yzyllarca srecek bir nifakn da temeli atlmtr. Hz. Muhammedin ok sevdii iki torunundan birisi olan Hz. Hseyine ve onun ailesine reva grlen bu muamele ve Kerbelda Hz. Hseyinin susuz braklarak ehit edilmesi, o zamandan balayarak gnmze kadar hep trajik bir olay olarak zihinlerde kalm, Mslmanlar arasndaki ayrlklarda en nemli rol oynamtr. X. yzylda Mslman olan Trkler de bu faciadan ok etkilenmiler ve istisnalar hari hep Hz. Hseyin tarafn tutmulardr. XVI. yzylda Trkmen/Trk-Devlet atmas baladnda ve Pir Sultann idamnda bu olayn mhim rol oynadn syleyebiliriz. mer b. Abdlazize kadarki halifeler zamannda Emev idaresi ana hatlar itibariyle yukardaki izgisinde devam etmitir. Bu izgi Hz. Aliye hakaret, Hz. Ali slalesini sk kontrol, Mslmanlar bir sr olarak grme, ne pahasna olursa olsun saltanatn devam ve devlet imknlarn Emev ailesi mensuplarna tahsis etme v.s. eklindedir. Halife mer b. Abdlaziz, halifelii srasnda Cuma hutbelerinde Hz. Alinin ktlenmesi detine son vermi, Emevi hanedannn imtiyazlarn ortadan kaldrm ve dnyadaki insanlarn en zahid olannn Hz. Ali olduunu sylemitir. Onun lmnden (veya ldrlmesinden) ksa bir sre sonra tekrar eski alkanlklara Hz. Aliye hakaret hari tekrar dnlmtr. Hz. Alinin torunlarndan mam Zeydin halife olmak istemesine karlk zerine 15 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 90-105; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 56-69; Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 37-50; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler- Abbasiler, s. 40-43; allar, Oral: Hz. Ali-Muaviye atmas, s. 149-153.
25. 25. XXV ordu gnderilip kafasnn kesilip yllarca bir direkte akl vaziyette tehir edilmesi de mer b. Abdlazizden sonradr. Emev Saltanat M. 749da Abbasler tarafndan yklmtr.16 6. Abbasler Dnemi: Abbasler, Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundan geliyorlard. Emevlerin sonlarna doru ok gizli ve planl bir ihtilal hazrln balatan kii, bu aileden Muhammed bin Alidir. (Abbas-Abdullah-Ali-Muhammed). Ailenin ileri gelenleri zhd ve takva ile megul olmular, yaplan gizli faaliyeti Hz. Ali taraftarlarnn faaliyeti olarak gstermiler, Horasanl mehur komutan Eb Mslimi ak faaliyeti balatmak zere Horasana gndermiler (M. 745) ve onun ok byk faydasn grmlerdir. Muhammedin olu brahim ve onun kardei Ebul Abbas zamannda bu faaliyet devam etmi, gizli hcre almalaryla Emev Devletinin alt oyulmu ve M. 749da da Emev Devleti yklm yerine Abbas Devleti kurulmutur. Hz. Ali evldnn hakkn aradklarn syleyerek taraftar kazanan Abbasler, iktidar ele geirince o aileden herhangi bir kiiye idareyi teslim etmedikleri gibi, bir bakma sayesinde iktidara geldikleri Eb Mslimi de hile ile ldrerek ortadan kaldrmlardr. Hz. Ali neslinden mam Cafer bata olmak zere dier aile fertleri, Abbasilerin aslnda asl gayesini bildikleri iin idareye gelmeyi de istememilerdir. Ancak onlar da kendi ihanetlerini bildikleri ve halkn her an Hz. Ali neslinden biri etrafnda toplanacandan ve bylece devleti elden karma ihtimalinden korktuklar iin onlar sk kontrol altnda tutmulardr. Onlarn bu aileye yaptklar zulm Emev zulmnden geri kalmamtr. Abbasiler 756da Eb Mslimden de kurtulunca artk Abbas saltanat balamtr. Abbasi saltanat 1258de Mool hkmdar Hlagunun son halife Mustasm idam etmesiyle sona ermitir.17 16 Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 79-113, 118-119, 124-128; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 72-73; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 40. 17 (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, stanbul, Ca Yaynlar Tic. Ve San. A.., 1986, s. 15-28, 28-87; T.D.V. slam Ansiklopedisi, Cilt: 10, Eb
26. 26. XXVI 7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, smaller ve Fatmlerin Rol: Snnlik-ilik: Gerek Emeviler, gerekse Abbasler Emev ve Abbas ailelerinin saltanatna dayanmaktadr. Her ikisi de hem Mslmanlar, hem de Hz. Ali sllesini sk kontrol altnda tutmular, iktidarn ellerinden gitmemesi iin her trl tedbiri almlar, gerektiinde kan dkmekten ekinmemilerdir. Ancak bunlardan birincisi zaten batan beri Hz. Ali sllesine karyd. kincisi ise Hz. Ali sllesinin hakkn aradklarn sylemiler, Mslmanlar bu ekilde pelerine takmlar; fakat idare ellerine geince onlar da Hz. Ali sllesine Emevler gibi davranmlar ve onlar iktidara yaklatrmamlardr. Bunlarn her ikisi de dini, kendilerine gre yorumlamlar, dindar grnmeye almlar, ancak kendi saltanatlarn dinin stnde tutmulardr. Hz. Hseyin ve mam Zeyd hari genelde Hz. Ali sllesinden bu siyas iktidarlara ba kaldran veya idareyi ele geirmek iin mcadeleye atlanlar olmamtr. Onlar, zhd ve takva ile hayatlarn srdrmler, buna ramen zulme uramaktan kurtulamamlardr. nk her ikisi de bu sllenin, halkla birleerek iktidarlarn ellerinden alacaklar korkusuyla yaamlardr. Halkn, kendilerinden ok Hz. Ali sllesini sevdiklerinin farkndaydlar. Bunlardan dolay her ikisi de Peygamber sllesine her trl zulm ve iddeti reva grmlerdir. Ancak aralarndaki bu ztlklara ramen Snn ii gibi bir ayrlk bu dnemlerde henz yoktur. Farkllk siyasdir. Onu da bu ekilde alglayan ve gzetenler iktidar mensuplardr. Mezhep imamlar ise bu siyas iktidarn dnda kalmak iin byk aba sarfetmiler ve Hz. Ali ailesine daha yakn durmulardr. Abbasler zamannda ve Abbas Devleti iinde iilii benimseyen ve devlet olmak iin Abbasilerle mcadele eden aileler de vardr. Bunlar Bveyhler, smailler ve Fatmlerdir. Bunlar ii olarak bilinmektedir ama Hz. Ali evlad mensuplarndan herhangi birisi aralarnda yoktur. Bunlarn Hz. Ali evladnn dnda olduklar, Hz. Ali ve evlad adna ortaya ktklar sylenebilir. iilik ilk defa bunlar zamannda devlet haline gelmi, uygulama imkn bulmu ve Kitab Mslim-i Horosan Mad. s.197; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 132-139.
27. 27. XXVII iilik ortaya kmtr. Bu iilik, Safeviler iin de kaynak olmutur. Bu haliyle daha sonralar Anadoluda ortaya kan Alevilikten de ayrlmaktadr.18 Bveyhler, smaliler ve Fatmlerle birlikte artk slm dnyasnda Snn i ayrl balamtr. Ancak Hz. Ali ve soyunu daha ok sevene de, bu sevgiyi siyas olarak kullanana da terim yetersizliinden dolay ii denilerek gemiten gnmze kadar bir kavram kargaas yaanmtr, yaanmaktadr. Ayn kargaa dier cephede de grlmektedir. Bu cephede Hz. Ali ve onun soyunu daha ok sevenler Snn olamaz gibi kabul edilmitir. Bu anlay da gnmze kadar gelmitir. Ayn cephede, ii olann siyas olsun, olmasn slam d ve btl kabul edilmesi de bir baka yanllktr. Bu terimlerin yeterli olmamas ve yanl kullanlmas bizim gemi kltrmz ok yakndan ilgilendirmektedir. Bundan dolay ok yanl sonulara varlmaktadr. Ayn problem Batn, OrtodoksHeterodoks, Rafz terimlerinde de yaanmaktadr. Resm tarihilerin ve resm dinin; tasavvuf bir yorum yapan Batn, slama sonradan eklenen ve ou slam-d olan anlay ve yaaylar Ortodoks (yani gerek slam), bunlara uymayan veya bunlar reddedip slam ruhuna uygun bir ekilde yorumlayp yaamaya alanlar Heterodoks veya Rafz (dinden sapm, km) olarak kabul etmek de son derece yanltr. Bunlar dzeltilemezse kltrel dayanak bulmakta zorlanma devam edecektir. Mesel bu anlayta Yunus Emre bile btndir, heterodokstur. Daha sonraki yllarda onun gibi olan veya olmak isteyenler de Rafzdir. Ebl Vefa, Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta, Baba lyas v.b.nn da durumu ayndr. Bu manta gre Osmanl Devletinin kurulu ve gelimesinde aktif rol alan ve ok byk hizmetlerde bulunan, ilk Osmanl hkmdarlarnn da byk deer verdii hiler, Alp-erenler, Abdaln- Rum ve Bacyan- Rum mensuplar da Batn ve Heterodokstur. XVI. yzyldan sonra Osmanllar aa yukar bu dncede idiler. Ayn dnce bugn bile epeyce baskndr. 18 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 130-133, 180-182; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 128-129, 129-130, 132-133; (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, s. 327-128.
28. 28. XXVIII 8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl Deerlendirmeler: Sosyal patlamalar, isyanlar anlatmakta ok isabetli olan Merkez-evre teorisi de klasik veya resm tarihiler tarafndan yanl yorumlanarak gerekler alt-st edilmektedir. Bunlara gre evredeki halk (veya halkn bir kesimi) art niyetlidir, pusudadr ve devletin (merkez) ayann tkezlemesini beklemektedir. Frsatn bulunca isyan v.b. ekilde darbesini vuracaktr. Belki de devleti yok edecektir. Byk Seluklulara isyan edip Sultan Sancar esir alan Ouzlar ve Ouz syan, Osmanl kozmopolitliine, taassubuna, zulmne tavr koyan veya rana g eden Trkmenler v.b. bu ekilde izah edilmektedir. Aslnda Merkez-evre teorisi bizim nemli tarih olaylarmz ok gzel izah etmektedir. Ancak bu teorinin ileyii ve izah yukarda anlatld gibi deildir. byk Trk devletindeki byk olay bu teoriye gre yle gelimitir: Byk Seluklu Devleti; Seluk Bey, onun etrafndaki dier beylerle, ailelerle (merkez) ve gebe halk ile (evre) kurulmutur. Kuruluta merkez-evre beraberdir. Zamanla merkez (idareciler), evreyi (halk) dlam, brokrasiyi ranllara teslim etmi, halk (kendi iinden kt halk, evreyi) hor grmeye balamtr. Buna tepki domu ve bunun sonucunda Ouz syan19 kmtr. Byk Seluklular esir edilen Sancar kurtarmlar ve isyan sona ermi ama Byk Seluklu mparatorluu da yklma srecine girmi ve sonunda yklmtr. Byk Seluklularn dlad, Anadoluya sevkettii Trklerin/ Trkmenlerin kurduu Anadolu Seluklularnn kuruluu, gelimesi, sonra kozmopolitleip kendi halkndan uzaklamas ve buna hem de din referanslarla kar koyan Baba lyas ve isyan olmad halde isyan gibi gsterilen Baba Hareketi20 de merkez-evre teorisine tam olarak uymaktadr. 19 Smer, Prof. Dr. Faruk: Ouzlar (Trkmenler), 3. Bask, stanbul, Ana Yaynlar, 1980, s. 113-121; Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Tarihi ve Trk- slam Medeniyeti, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, 1965, s. 178-180; Yetkin Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Bask, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1980, s. 60-68. 20 Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Zamamnda Trkiye Tarihi, kinci Bask, stanbul, Naklar Yaynevi, 1984, s. 455-456; 421-422; Bayram, Dr. Mikil: eyh Evhadd-din Hmid el-Kirman ve Evhadiyye Tarikat, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1993, s. VIII, 33-34,
29. 29. XXIX Anadolu Seluklularnn (Merkez) dlad kadrolarla (aydn, dervi, bey, halk) kurulan Osmanl Devleti, bu devletin bu anlayla ok abuk ilerlemesi, imparatorluk haline geerken Osmanllarn da kozmopolitlemesi, taassubu ba tac etmesi, kendi halkn ikinci, nc plna atp devirmeleri devlet kadrolarna doldurmas, buna duyulan rahatszlk, Safevlere g, ah Kulu syan ve daha sonra birok isyann patlak vermesi yine ayn teoriye byk bir uyum gstermektedir. Ancak bu isyanlarn bir ncesindeki eyh Bedreddin Olay21 bu isyanlar gelmeden nce Osmanllar tarafndan iyi deerlendirilseydi, sonraki kutuplamalar ve atmalar olmayabilirdi veya ok sonralar olurdu. Grld gibi olaylar bu noktaya getiren halk (evre) deildir; devlettir (merkez). Devlet hem tarih hatalar yapmakta, hem de bu hatalar masum halka yklemektedir. Resm tarihiler de bugn bile yzyllar ncesindeki devlet hatalarn bilerek veya bilmeyereksavunmakta, halk ise sulamaktadrlar. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu da yukardaki devletin kuruluuna ok benzemektedir. Burada da merkez-evre mcadeleleri deiik ekillerde devam etmektedir. Umulur ki nceki devletler gibi ar bir fatura denmez. Bu isyanlar gemite ve bugn, birok resm tarihi tarafndan Kzlbaln (nk o zaman Alevilik yok) alt yapsn hazrlayan isyanlar olarak gsterilmektedir. Ancak bunlarn de (Ouz syan, Baba syan, eyh Bedreddin syan) devletin asl sahipleri tarafndan kozmopolitleen, taassuba meyleden ve kendi asl unsurunu reddedip onu hor gren ve tasfiyeye alan devlete (merkez) yaplan uyardr. Bugne gre bunlarn ilk ikisi demokratik, ncs ise ilm bir tavrdr. Onlar byle bir tavra mecbur eden ise devlettir. 77; Bayram Dr. Mikil: Bacyn- Rum, Konya, 1987, s. 13-14, 41, 43; Bayram Do. Dr. Mikil: Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1991, s. 84; ztrk, Do Dr. Yaar Nuri: Tarihi Boyunca Bektailik, Birinci Bask, stanbul, Yldzlar Matbaas, 1992, s. 65-71. 21 Edirneli Oru Be: Oru Be Tarihi, (Haz. ADSIZ), stanbul, Tercuman Binbir Temel Eser, 1972, s. 60-62, 65-81; k Paaolu (Paazde): k Paaolu Tarihi, (Haz. ADSIZ), kinci Bask, stanbul, M.E.B. 1992, s. 68-73, 78-83; Hammer, J. Von: Osmanl Tarihi, Cilt-I, stanbul, M.E.B., 1991, s. 98-99, 101, 103, 108-112; Yetkin Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, s. 97-101, 105-117; Mardin, erif: Trkiyede Toplum ve Siyaset, s. 193; Mumcu, Dr. Ahmet: Osamnl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Faltesi Yaynlar, 1963, s. 126-128; Ahmet Refik:Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektailik, s. 21-24; Uzun arl, Ord. Prof. smail Hakk: Osmanl Tarihi, I cilt, s. 360-367.
30. 30. XXX 9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas ve Bunun Sonular: XVI. yzyldaki olaylar ve Pir Sultan ilgilendirmesi bakmndan Osmanl Devletinin durumu bizi daha ok ilgilendirmektedir. Anadolu Seluklularnn dlad Trkmenlerle ve onlarn nderleri durumunda olan beyler, derviler, alp-erenler ve hilerle kurulan bu devlet, tam bir Trkmen devletidir. Kuruluta btn bu kadrolar beraberdirler ve uyum halindedirler. Hzla gelien bu devlet, ykseli dnemine girerken bu kadrolarn tamamn dlamaya, onlar hor grmeye balam ve XVI. yzyldan itibaren bunlarla kavgal hale gelmi, bunlar dman kabul edip tasfiye etmeye balam ve sonunda tasfiye etmitir. Bu dnemde slm dini mezhep imamlar da kullanlarak taassuba brndrlm ve sonunda Osmanl Snniliine gelinmitir. tihad yasaklanm ve itihad yapanlar cezalandrlmtr. Bu taassuba kar koyanlar, kar olduu bilinenler cezalandrlm, hatta ldrlmtr. (Molla Ltfi gibi). Fetvalarla, fermanlarla herkes Osmanl Snnilii kalbna sokulmaya allm ve tasavvuf dnce su saylmtr. Trkn tresine gre elenmesi, yaamas, dn yapmas, saz almas, halay ekmesi byk sulardan addedilmitir. Hz. Aliyi ve soyunu fazla sevmek ise rafzlik, dinsizlik olarak kabul edilmitir. Drt Mezhepin dndaki herkes tabi onlarn kafasndaki Drt Mezhep slamn dnda saylmtr. Bu kalplara uymayanlar ya isyan etmi veya bir baka Trk devleti olan Safevilere g etmitir. Aslnda Osmanl Devletinin kuruluu ve gelimesi srasnda din ve mezhep taassubu grlmemektedir. Herhangi bir mezhebin bariz bir arl veya ynlendirmesi de yoktur. Herkes Mslmandr. Bu Mslmanlkta tasavvuf anlay kendisini daha ok hissettirmektedir. ounluk Ebl Vef, Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre ve Edeb Aliye veya onlar gibi din- tasavvufi ahsiyetlere zenmekte ve onlar gibi olmaya almaktadr. Fatih ldnde balayan taht kavgasnda Anadolu Trkne dayanan, Trk kltrne uurlu olarak sahip kmaya alan ve ok sevilen ehzde Cem, devirmelere dayanan ve silik bir ahsiyet olan II. Bayezit karsnda yenik
31. 31. XXXI dm, lkeyi terk etmek zorunda kalm, Avrupa lkelerinin oyunca ve esiri durumuna dm, trajik bir hayat yaam ve gurbet ellerde lmtr. II. Bayezit zamanna kadar ok hissedilmeyen mezhep mcadelesi II. Bayezit zamannda n plna kmaya balamtr. II. Bayezit, olu Selim tarafndan tahttan indirilirken bu mesele bir numaral mesele haline gelmek zeredir. Artk Trkmen denilerek dlananlar bir baka mezhepten grlmeye, devletin mezhebi ise Snnilik olarak ekillendirilmeye balanmtr. Selim (Yavuz) devrin ulemasnn da ynlendirmesiyle ve tevikleriyle bu farkllamada Snnlik tarafn tutarak kar tarafla ak bir mcadeleye girimitir. Ancak bu Snnilik Drt Mezhep kurucularnn Snniliinden ok, devrin ulemalarnn oluturduu Osmanl Snniliidir. (Bak: Tez: 392-393). Buna dayanak olarak da Mft Hamzadan (Sar Gorez) alnan mehur fetva, daha sonra bn Kemal ve Ebussudun fetvalar kullanlmtr. Trkmenlere Kzlba denmi ve onlarn Snn hatta Mslman olmadklar, kfirden de kt olduklar kabul edilmitir. (Bak: Tez: 376-383). Bu anlaya Trkmenlerin mecburen ve ortak kltr sebebiyle Safev taraftarl da eklendiinden, devlet nazarnda bunlar, yok edilmesi gereken unsurlar olarak grlmtr. Bu noktadan itibaren Trk dnyas o gnlerden balayp bugnlerde bile devam eden bir mezhep atmasn yaamaya balamtr. XVI. yzylda idam edilerek ldrlen Pir Sultann idam da bu atma ile ilgilidir. Bunun ad o yllarda Trkmen/Kzlba-Snn atmasdr. XIX. yzyldan itibaren de Alev- Snn atmasdr. te bu kat Osmanl Snnlii Safev Trk Devletini daha cazip hale getirmitir. Bu kutuplamada bir baka faktr de Devirmelerdir. Balangta ordunun insan ihtiyacn karlamak iin kurulan devirme sistemi, zamanla btn asl unsurlarn yerine geen en byk g haline gelmitir. Trkmenler/Trkler ikinci, nc plna itilmi, onlarn yerini devirmeler almtr. stanbulun fethi ile n plana karlan devirmeler idarede hkimiyetlerini kurmulardr. XV. yzyln ortalarndan XVI. yzyln ortalarna kadar 48 veziriazamdan sadece 4 Trktr. Dier memuriyetler de bu anlaya gre dzenlenmitir. Devirmeler sadece asker olarak kalmamlar, idar kadrolar, vezirlikleri, sadrazaml ele geirmiler; ok defa istedikleri ehzadeleri padiah yapmlar; istemediklerini
32. 32. XXXII yaptrmamlar, istemedikleri padiah tahttan indirmilerdir. Bir parti, hatta rgt gibi dayanma iinde olan devirmeler btn makamlar ellerinde tutmak iin ok planl hareket etmiler, o makamlara Trkmenlerin deil Trklerin gemesine bile kolay kolay msaade etmemilerdir. ou devirme olan yneticiler; olmadk zulm, soygun, adaletsizlik ve ahlkszlkla btn Anadolu halkn Snn, Trkmen, Trk canndan bezdirmi, onlar ya isyana veya Safevlere ge mecbur etmilerdir. Devletin kuruluunda aktif rol alan nfuzlu beyler zamanla yok edilmi ve ortadan kaldrlmtr. ehsuvarolu Ali Paa rneinde olduu gibi Bu dnemde ve bir Trk devletinde Trke ve Trkle hakaret alm ban gitmitir. Devletin asl sahibi Trk ve Trkmenler kolay kolay ykseltilmedii gibi ayrca aalanm ve hakarete uramlardr. Rafz, dinsiz, kfir, kfirden de beter olarak kabul edilmilerdir. Mal, can, rz hell kabul edilen Trkmenlerin nikhlar geersiz saylm, kestiklerinin de yenmeyecei fetvalarla iln edilmitir. Aadaki sfatlar, resm azlar tarafndan Trk ve Trkmenler iin kullanlan saysz sfatlardan birkadr: mansz Trkmen, idraksz Trk, melun Trk, aklsz Trkler (etrak-i bidrak), dinsiz Kzlbalar, eek Trk, soysuz etrk (Trkler), soysuz Trkmen v.b Kendi devletinde, kendi lkesinde daha bunlar gibi nice hakaretlere, aalayc szlere muhatap olan Trkmenlerin/Trklerin, kendilerine deer veren ve onlar idar makamlara getiren Safev Trk Devletini tercih etmeleri bu erevede deerlendirilmelidir. XVI. yzyla doru gelirken Trk tasavvufunun altn a sona ermeye balam, onun yerini XIX. yzylda ortaya kacak olan Vehhabiliin ekirdek fikirleri alm ve her geen gn taassup kendisini hissettirmitir. Emev, Abbas zihniyeti ad denmese bile hkimiyetini kurmutur. Bu anlay ise Trklerin ilk Mslman olduklar X. yzyldan beri yaadklar ve benimsedikleri slam anlayna ok terstir. Bu ztlklar XVI. yzyldan itibaren devletle halk arasnda srtmelere, atmalara sebep olmutur. Emev ve Abbaslere batan itibaren zt olan Safevler, bundan dolay da halkn byk bir ksm iin tercih sebebi olmutur.
33. 33. XXXIII Osmanl idaresi sadece en dta ve merkezin uzanda yer alan Trkmenleri ve onlarn nderlerini ortadan kaldrmaya almam; ehirde, camilerde faaliyet gsteren yani devletin iinde yer alan, dindar olan ve din yaayan, bu zellikleri yannda tarikat mensubu olan birok ahsiyeti de takip etmi, sulam ve bunlarn ounu da ldrmtr. Bunlar yle sralayabiliriz: Hac Bayram (lm: 1430); Sinan Paa (lm: 1486), Molla Ltfi (idam: 1495), Pir Ali Aksaray (lm: 1527), smail Mak (ldrl: 1528); Karamanl eyh (ldrl: 1550), Ankaral Hsameddin (lm veya ldrl: 1556), Zeynddin b. Ali (ldrl: 1558), Hamza Bali (ldrl: 1561), Nadajl Sar Abdurrahman (ldrl: 1602), eyh Ali dris ( dris Muhtef, lm: 1615). Osmanlnn bu icraatlar Pir Sultann aslmas ncesine, aslmas yllarna veya aslmasnn hemen sonrasna aittir. Bu ahsiyetler dinsiz veya devlet dman olmadklar gibi bilakis daha samim dindar veya aratrc ruha sahip kimseler olduklar halde takip edilmiler, eziyet grmler, ou da zndk, mlhid, dinsiz olarak sulanp ortadan kaldrlmlardr. Bu zatlara bu muameleleri reva gren Osmanl idaresinin Trkmenlere/Kzlbalara bunlardan daha fazlasn yapabileceini syleyebiliriz. nk bunlarn devlet iinde uzantlar yoktur. Ayrca bunlar, uzun yllarn ihmali veya zor hayat artlarndan dolay, din vecibelerin tmn harfi harfine yerine getiremiyorlard. Bu adan Osmanl idaresi ve mutaassp din evreler iin daha kolay bir av durumundaydlar; yle de olmulardr. Onlar bu halleriyle kabul eden Safev Trk devleti ise Osmanllara gre tercih sebebi oluyordu. Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubu (Osmanl Snnilii) ve insanlar bu taassup kalbna sokma abalar, XVI. yzyl ncesinde Trk unsurunun arlkta olduu Dou ve Gneydou Anadoluda kkl nfus deimelerine de sebep olmutur. Trkmenlerin byk bir ksmnn Safev Trk Devletine g etmesiyle, bir ksmnn da yan yana yaadklar Krtlerle kaynap Krtlemesiyle Dou ve Gney-dou Anadoluda Trkler azalmaya, randa ise stnlk salamaya balam ve bugnk nfus oranlarna gelinmitir.
34. 34. XXXIV Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubu, din ve mezhep snrlarn da aarak Trkmen-Kzlba-Trk kymna dnm, gizli-ak fakat plnl- programl olarak ferd ve daha ok da kitleler halinde bu insanlar eitli bahanelerle ldrlmtr. Bunlarn Anadoluda yaamalar imknsz hle getirilmitir. Trkmenlere/Trklere bu kym ve zulmler yaplrken gayr- mslimler Osmanl anlayna gre dinsiz olmadklar, ehl-i kitap olduklar iin korunmu, el stnde tutulmutur. Devletin korumas altnda serbeste kendi kltrlerini ve dinlerini yaayarak oalmaya devam etmilerdir. Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubuna kilitlenip kendi halkyla bir atmay yaamaya balad yllarn hemen ncesinde Avrupa, Rnesans ve Reform hareketleriyle kendi taassubundan kurtulmu, maddeyi kefetmi, dev admlarla ilerlemeye balam ve bugnk zirvesine ulamtr. Bu hareketleri takip etmeyen, kendi Rnesans ve Reformunu da gerekletiremeyen Osmanl idares ise zamanla teknolojiden uzak ve an gerisinde kalm, kendi kabuuna ekilip kendi insanlar ile amanszca kavga eden bir devlet haline dnmtr. Bu devletin teknolojik kalknma, geri kalmlktan kurtulma, insanlarna i imkn salama, halkn refahn arttrma gibi bir aba, alma veya dncesi ise XIX. yzyla kadar hi olmamtr. Onun asl hedefi saltanat devam ettirmektir. Bunun iin de din ve ulema kullanlmaktadr. Saltanatn elde tutulmas gayesi gdlrken de iki nemli faaliyet yerine getirilmektedir: Ne pahasna olursa olsun insanlar idare etmek; kontrol altna almak Ne pahasna olursa olsun vergi toplamak Bu iki abann ikisi de retim esasna dayanmad iin halka byk zorluklar getirmi, bu zorluklara dayanamayanlar isyan etmek veya Safevlere g etmek zorunda kalmlardr. XVI. yzylda Pir Sultann idam edildii yllarda da ayn anlayn hkim olduunu syleyebiliriz. Neticede devletle halk eitli ekillerde kar karya gelmitir. 10. Osmanlnn Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, Osmanl-Safev Kutuplamas ve Bunlarn Sonular: Btn bunlar nceki byk Trk devletlerinin (Byk Seluklular, Anadolu Seluklular) safhasna benzer bir durumu ortaya karmaktadr:
35. 35. XXXV Osmanlnn (merkez) dlad, hor grd, yok etmeye alt Trkmenler (evre), kendi bann aresine bakmak istemektedir. Onlarn bu arzusunu gerekletirecek bir oluum ise yan balarnda uzun yllardan beri devam etmektedir. Bu oluum Safev eyh ailesinin din-tasavvuf ve siyas faaliyetleridir. Bunlar Trkmenlere beklentilerini salayacak zelliktedirler. Emev ve Abbas idarecileri tarafndan zulme urayan Hz. Ali soyuna ve Ehl-i Beyte ak derecesinde baldrlar. Osmanlnn dlad Trkmenleri barlarna basmaktadrlar. Seyyiddirler; Hz. Hseyin dolaysyla Hz. Ali ve Hz. Muhammed soyundandrrlar. Kendileri de Trktrler. Buradaki baz kabller tartlsa bile Trkmenlerin inanlar bu ekildedir. Btn bunlar yeni bir Trk devletinin kuruluuna zemin hazrlamtr. Neticede yeni bir Trk devleti olarak Safev Devleti kurulmutur. Bu Trk Devleti, Osmanl Devletinin, kurulu yllarndaki zelliklerini kaybetmeye, kurulua byk destek veren Trkmenleri, dervileri, ahileri, alp- erenleri reddedip dlamaya ve din taassuba meyletmeye balad yllarda kurulmutur. Devleti kuranlar Anadoludan rana g eden Trkmen oymaklar ile seyyid kabul edilen Safev eyh ailesidir. Kurucularyla, halkyla, kltryle tam bir Trk devletidir. randa kurulmu olmaktan baka ranla (Perslerle) bir ilgisi yoktur. Bu devlet adn eyh Safiyddin (1252/53-1334) den almaktadr. Erdebilde yaayan bu eyh ailesi, balangta siyasetle ilgilenmemi, halk irad ile megul olmutur. Snn anlaytadrlar ve Halveti tarikatna mensupturlar. randa ve Anadoluda byk sayg grmektedirler. Osmanl padiahlar da onlara sayg gstermekte ve her yl era akesi gndermektedirler. Bu aile sonra siyasetle ilgilenmeye balam, bundan dolay evreden tepki grm ve artk dmanlar da olmaya balamtr. ok ile eken ve bu uurda birok nderini harp meydannda kaybeden bu aile, eyh Safiyddinin olu Sadruddin Musa, sonra Hoca Ali, brahim, eyh Cneyd, Haydar ve Ali Sultann liderliinde devam etmi, Haydarn olu smail/ah smail (doumu: 148687) zamannda devlet kurup tarih sahnesine kmtr (1502).
36. 36. XXXVI Bu devlet yap itibariyle kurulu yllarndaki Osmanl Devletine ok benzemektedir. kisinde de halk olarak Trkmenler vardr. kisinde de din- tasavvuf bir hassasiyet n plandadr. kisinde de merkez tarafndan dlanan kadrolar (halk-aydn) bu devletleri kurmutur. kisinde de gebe yaay vardr. kisinde de Hz. Ali sevgisi n plandadr. Fark olarak ise unlar syleyebiliriz: Osmanl Devletinde kurucu Osman Beydir. Etrafnda ahiler, derviler, alp- erenler yer almaktadr. Safev Devletinde ise kurucu, eyh ailesinden ah smaildir. Etrafnda Trkmen beyleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti Ebl Vefa, Ahmet Yesev, Ahi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre izgisinde bir Hz. Ali sevgisi iindedir. Safev Devleti ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinin yannda Ehl-i Beytin, Hz. Alinin ve Hz. Ali slalesinin intikamn almak zere kurulmutur. Bu aile balangta bu izgide deildir ama devlet kurma noktasna gelinceye kadar bu izgiye ulamtr. Bu devleti, kurulduunda i olarak gsterenler vardr ama Safev Devleti kuruluta ii deildir. Kurulu yllarndaki Osmanl Devletine benzemektedir. Ancak ah smailin devleti kurmasndan sonra zellikle Bveyhlerden getirdii ii limlerle iileme balam ve sonra da devlet iilemi ve nihayet bugnk ran slam Cumhuriyetine gelinmitir. Osmanl ve Safevi devletlerindeki din gelimeleri de yle zetleyebiliriz: Osmanl Devleti; Ebl Vefa, Ahmet Yesev, Hac Bekta, hi Evren, Edeb Ali ve Yunus Emre Mslmanlndan ve tasavvufundan Osmanl Snniliine yani Mft Hamza, bn Kemal ve Ebussuud Mslmanlna gelirken, Safev Devleti de Trkmen Snnilii ve Trkmen tasavvufundan (Osmanllarn kurulu yllarndaki din ve tasavvuf anlayndan) siyas ilie ve bugnk ran iliine gelmitir. Osmanl Devleti, slam ve tasavvuftaki yeri ve nemi oranndaki Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinden (mtedil Hz. Ali taraftarlndan) Osmanl Snnilii denilebilecek bir mezhep anlayna, Safev Devleti ise devletin kuruluundan nceki ve kurulu yllarndaki mtedil Snn anlayndan Safev iliine ulamtr. Bir bakma her ikisi de ortak bir din anlayndan iki kutuplu bir din ve
37. 37. XXXVII mezhep anlayna (Snni) varmtr. Bugn her iki tarafn da az da olsa tarih hatalarndan kurtulma abas iine girmeye baladn syleyebiliriz. Safev Devletini kuran ve ou da Anadoludan gelen 13 byk oymaktan sadece biri Krt, birinin Krt olduu pheli, dierleri ise Trktr. Kuruluta ranllar (Pers) ise hi yoktur. Bu devlet tarafndan ah smail ve olu ah Tahmasb zamannda bu Trk oymaklarna ve onlarn beylerine byk nem verilmitir. En nemli asker ve idar grevlere bunlar getirilmitir. Bilhassa bundan dolay Anadoludaki dier Trkmenler Safevilere gidip bu imknlara sahip olmak istemitir. Ancak ah Abbas zamannda Osmanllarn yaptn ah Abbas da yapmaya balam, yani Trkmenleri dlama yoluna gitmitir. O da Osmanllar gibi devirme sistemini kurmu Grc, Ermeni veya baka milletlerden tekil ettii ordusuyla, idarecileriyle Trkmenleri ezmeye, etkisiz hale getirmeye balamtr. Btn bunlara ramen Anadolu Trk iin Safevler cazibe merkezi olmaya devam etmitir. Bu durum onlarn Osmanllardan ne kadar ok ikyeti olduklarn gstermektedir. Safev Devletinin dili de uzun yllar Trke olarak devam etmitir. Ancak Trk unsurunun iyice sindirilmesinden ve tasfiyesinden sonra Trkenin yerini bugnk Farsa almtr. Bu devletin hanedan, hep Trk olarak devam etmitir. Ancak Pehlev ailesi idareyi ele aldktan sonra idare, ranllarn eline gemitir. Ksacas Trkler burada da kurduklar devleti ellerinden karmlardr. Pehleviler dnemi ise 1925te balayp 1979da sona ermitir. u andaki ran slam Cumhuriyeti artk bir ran devletidir. Safev Devletinin Trkmen politikas ve Osmanllarn da Trk/Trkmen dmanl sebebiyle randa nfus Trklerin lehinedir ve bugnk rann yars Trktr, dier yars da Pers ( ranl), Krt, Arap v.b.dr. Bylece randa uzun sre Trk kltr ve Trk hkimiyeti devam etmitir. XVI. yzylda zellikle ah smail ve olu ah Tahmasb zamannda Safev Devleti ve saraynn, Osmanl Devleti ve sarayndan ok daha Trk olduu bu sahann tarih otoriteleri tarafndan cesaretle dile getirilmektedir. Safev Devletinin kuruluundan nce balayp kurulutan sonra da yzyllarca devam eden rana gn belli bal sebepleri bu ekilde zetlenebilir.
38. 38. XXXVIII Bunlara Osmanllarn Trkmenlere /Trklere devlet eliyle byk zulmler yapmalar, onlar orduya almadklar gibi, orduda bulunanlar da fermanlarla karmalar ve yerlerine devirmeleri almalar; Safevilerin ise orduya ve en itibarl grevlere Anadoludan giden Trkmenleri yerletirmesi, bir bey bile olsa bir yoksulu sebepsiz yere ldreni asmalar (1577. Hsam Be)22 ; Amasya Antlamas ile birlikte, lkede sulh ve sknu hkim klp lkeyi hzla kalkndrmas gibi Anadolu Trkn cezbeden gelimeleri de ekleyebiliriz. Prof. Mustafa Akdan aktard bir bilgiye gre Ktip elebi 12 sene Anadoluyu dolam, buradaki kylerin ounun harap olduunu grm, randa ise 20 menzilde bir harap kye rastlamamtr.23 Safevlerin bu msbet ynleri yannda menfi uygulamalar da olmutur. ah Kulu syanndan kurtulup ah smaile ulaan Trkmenlerin nderlerinin, kaynayan kazanlara atlarak ldrlmesi, Osmanl elisinin bir batl elinin gz nnde ah smail tarafndan yaktrlmas, bunu engellemek isteyen ah smailin annesinin de yine ah smail tarafndan ldrlmesi, ah Abbas zamannda devirmelerin devlete hkim hle getirilip Trk beylerinin tasfiye edilip, Trkmen halkn da srgn edilmesi gibi Btn bunlara ramen Safeviler, Anadolu Trkmenleri/Trkleri iin cazibe merkezi olmaya devam etmitir. nk kendi devletleri Osmanllarn zulm ve dmanl her zaman bunlardan daha ar basmtr. Pir Sultann idam edildii yllar da bu erevede deerlendirmek gerekir. 11. Pir Sultann Osmanl-Safev Kutuplamas Sonucu dam: te Pir Sultan Trk dnyasndaki bu yol ayrmnda idam edilerek ldrlmtr. Bu yol ayrmnda din, milliyet, siyaset, ekonomi ve mezhep bata olmak zere birok faktr rol oynam grnmekle birlikte, Anadolu insannn barnacak bir yurt, geinimini salayacak bir i ve kendi deerleriyle donanm bir 22 Smer, Prof Dr. Faruk: Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, stanbul, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yaynlar, Tarih Dizisi No: 1, 1976; s. 107. 23 Akda, Prof. Dr. Mustafa: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Birinci Basm, stanbul, Bilgi Yaynlar, 1975; s. 450 (Dipnot: 1)
39. 39. XXXIX devlet arama istei, grnmeyen fakat asl faktrdr diyebiliriz. Bu ok ynl atmada bir Ocakzde, Dede ve k (ir) olduu anlalan Pir Sultan, bu trajik lmyle Trkmen/Kzlba evrelerde unutulmam, hayat hikyeletirilmi, nefesleri Cemlerde kutsiyeti olduuna inanlarak bugnlere kadar sylenmi ve szl kltrde yaatlmtr. Cumhuriyete kadar bu evrelerin kahraman olan Pir Sultan, Cumhuriyetle birlikte aydnlarn da hemen hemen tamamnn gndemine girmitir. 1960lardan sonraki yllarda, sa-sol kutuplamasnda ise daha ok sol grl aydnlarn benimsedii bir ir ve kahraman olmutur. Marksistlere veya solculara kar olan aydnlar ise Pir Sultan ya grmezlikten gelmiler, ya da onu Marksistler ve solcular sevdii iin sevmemiler veya souk karlamlardr. Marksist taraf daha ar basan aydnlar, Pir Sultann din ve tasavvuf ynn arka plana iterek onun idam etrafnda senaryolar icat etmiler ve onu devlete isyan eden bir kahraman gibi gstermilerdir. mparatorluun son ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki baz airlerin (klarn) iirlerini de ona mal etmilerdir. Pir Sultana zenerek, onun mahlsn veya mahlsnn benzerlerini alp iir syleyen birok n iirleri hep Pir Sultana mal edilmitir. 400 yllk bir zamandan sonra onun szl kltrdeki iirlerini bulup ortaya karmak imknsz hle gelmitir. Bugn bu kadar karmak hle gelmi Pir Sultan iirlerinden hareket edilerek Trk tarihinin bir kesiti ve gemiteki Pir Sultan deerlendirilmekte, bugne ve gelecee buna gre yn verilmeye allmaktadr. Bu hale gelmi iirlerden hareket ederek XVI. yzyl ve Pir Sultan objektif olarak tanmak ve tantmak imknz gibidir. te bunun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerini ve Pir Sultann iirlerinin dayand temelleri yeni bir bak asyla ele alp incelemek, gemiteki Trk/Trkmen-Devlet mcadelesinin ve bugn bile had safhada tartlan Alev-Snn ekimesinin gemiini aydnlatmak ve ona gre gelecee yn vermek gayesiyle bu tez konusunu aldk. Bunun iin yaplmas gereken ilk nemli i, Pir Sultann olabilecek iirleri bulmak, tespit etmektir. Zor olmakla birlikte bu tespiti yaptktan sonra onun iirlerinin tahliline gememiz gerekmektedir.
40. 40. I. BLM P R SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR A. P R SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER : XV-XVInc asrdan nce, hatta daha XIIInc asrdan itibaren Yunus Emre, Said Emre, k Paa, Yunus ve k Paa mensuplar, bilhare Hac Bayram- Veli, Erefolu ve Bektalerden Kaygusuz Abdal, ekseriyetle hece vezniyle ve sade dille iirler yazmlar, bunlarn bir ksm da yine sade, fakat mensur risaleler meydana getirmilerdi. Bu suretle halka hitap eden sofiyne iirler yahut sade ve basit risaleler yazlmas bir r haline gelmiti. Ayn yoldan yryen ah smail ve mensuplar batin inann iirini ve heyecann yaratmlar, nefesleri btn halk arasnda yaylmaya balamt.24 Btin inan tespitinin burada da olduu gibi gemi ve bugnk kltrmzde ok defa yerli yerinde kullanlmadn syleyelim ve bundan dolay eitli problemler yaandn belirtelim ve devam edelim: Halk irinin kayna, XIII. yzyln en byk Trk iri ve asrlar boyunca byk ir Yunus Emredir. (...) Yunusta lik iirle zhd iirinin hatta Bekta-Alev iirinin esas vardr.() Yunustan sonra XIV-XV. yzylda bir yandan zhd bir edebiyat meydana gelmi, bir yandan da esas unsuru tasavvuf olan ve bu unsurdan hi amayan bir tasavvuf halk edebiyat vcut bulmutur. Hac Bayram ve Erefoluyla balayan bu edebiyat, XV. yzylda Kaygusuz Abdal vastasyle tamamiyle ayr bir hususiyet gstermi ve ondan sonra Hatay (ah smail) onun lubali ve devrine gre srrealist tarzn daha mazbut bir hale getirmitir. Bylece halk edebiyat iinden Alev-Bekta edebiyat diye ayrt edilen bir ksm belirmitir.() Alev-Bekta edebiyatnn kayna Yunus Emredir, kurucusu Kaygusuz Abdal. Bu edebiyat snrlayan ve bu snr iinde en orijinal didaktik eserlerini 24 Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, s. 121.
41. 41. 2 sunan Hataydir. Fakat bu edebiyatn en yksek iri, hi tereddtsz syleyebiliriz ki Pir Sultandr.25 Glpnarlnn yukardaki isabetli tespitlerinden de hareket ederek u sonular karmak mmkndr. Ahmet Yesev, Kutbeddin Haydar, Ebl Vefa, bni Arabi, Baba lyas, Hac Bekta, Ali Evren, Edebal, zellikle Yunus Emre ve k Paa gibi lim ve tasavvufular kitab bir kltre sahiptiler; mektepliydiler. Bu ahsiyetler bugnlere kadar gelebilen ok nemli eserler de brakmlardr. Bunlar slamn znde olduu kadar Hz. Aliye deer vermektedirler. Ancak XVI. yzyldan sonraki ve zellikle bugnk mnda Snn veya Alev deillerdi. slamn siyasiler eliyle bozulmu eklini deil, kaynandaki eklini, asln yayor ve temsil ediyorlard. Bu ideal dnemde Trk kltrnde Alev-Snn ayrl ve kutuplamas henz yoktu. Bu ahsiyetler ve bu ideal dnem daha sonra ortaya kacak olan Alev-Bektaliin beslendii, dayand kaynak olmutur. Bu dnemde Osmanl Snnlii ise bu kayna grmeyerek veya reddederek bunun dnda ekillenmi ve ortaya kmtr. Ancak bugnk resm Snnlik bu kayna yeni yeni tanmaya ve onunla balant kurmaya, hatta onu sahiplenmeye almaktadr. XV. yzylda din-tasavvuf Trk kltrnde yol ayrm balam, XVI. yzylda kutuplamalar artm ve sonra da bu kutuplama ekillenmitir. Bu dnemde yukardaki anlay ve dncedeki ahsiyetlerin ou, bunlarn fikirlerinin ise hemen tamam zararl grlmeye balanmtr. Devlet nazarnda ise bunlarn uzantlar ok defa din ve devlet dman ilan edilmi, tasfiye edilmesi gereken gruplar olarak grlmtr. Bu evreler zamanla devletten, ehirden, mektepten ve kitab kltrden uzaklatrlmtr. Byle bir hayat yzyllarca yaamak zorunda kalan ve her geen gn artan bir bask ile ka karya kalan bu evrelerde haliyle bozulma balam; kitab kltrden uzaklama kanlmaz olmutur. Ancak buna ramen ilk dnemdeki deerler ve kltr birikimi aynen olmasa da krnt veya serpinti halinde de olsa devam ettirilmitir. Bunlar gemiteki resmi tarihin btn srarlarna ramen dinsiz ve devlet dman 25 Glpnarl, Abdlbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basm, stanbul, Varlk Yaynevi, 1969, s. 14-15.
42. 42. 3 deildirler. Safevileri aktan desteklemeleri ve onlara gnl vermeleri de beraber kurduklar kendi devletlerinden mitlerini kesmek zorunda brakldklarndan dolaydr. Bu yine birlikte kurduklar bir baka Trk devletine bel balama ve gnl vermedir. Bu evreler, uur altnda da olsa devletin sahibi olduklarn bilmektedirler. Dinn asln kendilerinin temsil ettiklerine inanmaktadrlar. Bu fikirlerinde son derece samimidirler. nce Trkmen, rafz, mlhid, Kzlba, sonra da Alev-Bekta denen bu evreler, devletin yzyllar sren mcadelesiyle karlamlardr. Sonunda devletten, ehirden, mektepten ve kitab kltrden uzak kalmlardr. Btn bunlarn neticesinde bir aydn kadrosuna sahip olamamlardr. En sonunda Alev-Bekta denen bu inan mensuplar iin Halk Alevlii kanlmaz olmutur. mparatorluk kerken, zellikle ttihatlar zamannda devlet, Alev- Bektalerle ilgilenmeye balamtr. Daha sonra XX. yzylda, zellikle de 1960lardan sonra a) Halk Alevlii b) Aydnlar Alevlii ortaya kmtr, denilebilir. Halk Alevliinin 4050 yl daha aslna sadk kald, sadk kalmaya alt sylenebilir. Ancak okullama ile birlikte okuyan Alev ve Snn genleri ounluk itibariyle Marksizmi, Devrimcilii (ihtilalcilii) benimsemiler; hi durmadan Halk Alevliini kendi izgilerine ve saflarna ekmeye almlardr. Bunda da bir hayli baarl olmulardr. u anda tam hedeflerine ulaamamlardr ama Halk Tipi Alevleri kendi baheleri veya arka baheleri haline getirmilerdir. XX. yzyla kadar din ve devlet dman olmayan Alevler; din ve devlet dman haline getirilmeye allmaktadr. Bu noktada hayrettir ki istisnalar olmakla birlikte Osmanl Snnlii ve bugnk resmi Snnlik ile Alev aydnlar ayn noktada bulumaktadrlar: Alevlik slam ddr slamdan ayrdr Heterodokstur!... Bu safhada henz gerek mnda Alev aydnlar ortaya kmamtr; kanlar da bir g oluturamamlardr. Bozulma, birinci dnemden yani kaynaktan uzaklama alabileceine devam etmektedir. te Pir Sultan ve onun iirleri bu ikisi arasnda yer almaktadr: Birinci dnemdekiler kadar her eyiyle slamn zn temsil etmemektedir; son dnemdeki kadar da slamn znden, ideal dnemden uzak deildir. Onu bu ereveye oturtmak ve onun iirlerini bu erevede incelemek gerekir. Pir Sultan, sonraki Pir Sultanlara
43. 43. 4 veya Pir Sultan Abdallara gre kaynaa daha yakndr. Din ve tasavvuf onda, dierlerine gre daha bariz olmaldr. Bu ereveye uymayan iirlerin onun olmas zayf bir ihtimaldir. Trkmenlerin/Kzlbalarn devletle atmal hale gelmesi birden bire olmamtr. ah Kulu syan ile balayan sanclar giderek artm, isyanlar birbirini takip etmi, fermanlarla, fetvalarla canlara kylmaya balanm, bu icraatlardan birisi olarak da Pir Sultan aslarak idam edilmitir. Pir Sultann hayatn anlatan dier Pir Sultanlar veya Pir Sultan Abdallarn iirleri, Pir Sultann iirlerine gre daha sivri ve devlete tavr koyan nitelikte olmaldr. nk ayrlk sanclar baladnda iki kesim arasnda henz kprler atlmamtr, denilebilir. Pir Sultann idam ve dier trajik olaylarla kprlerin atld, cephelemelerin hat safhaya kt kabul edilebilir. Bunun iin sonraki Pir Sultanlarn veya Pir Sultan Abdallarn iirleri, aslan Pir Sultann iirlerine gre daha ar, mcadeleci, kavgac olmaldr. Bu sertlikteki iirlerin onun iiri olmas ihtimali zayftr. Pir Sultan, Trkiyedeki sayl ocaklardandr. Bugn bile bu ocaa mensup dedelerin, Tokat bata olmak zere civar illerde talipleri vardr. Banaz kynden bu aileye mensup 6070 yalarndaki bir dedenin bana verdii bilgiye g>2