_________________________Milli Kitabxana__________________________

1

_________________________Milli Kitabxana__________________________ M RZ L KB R SAB R

HPHPNAMK C LDD I C LD

RQ-Q RB BAKI-2004

2

_________________________Milli Kitabxana__________________________Bu kitab M. .Sabir. Hphpnam . cildd (I-II cildl r, Bak, Az rbaycan lml r Akadmiyas N riyyat, 1962) n ri sasnda, lav l rl t kmill diril r k t krar n r hazrlanmdr T rtib d ni, n szn, izahlarn v l tin m llifi: M mm d M mm dv fillgiya lml ri dktru, prfssr

894.361 - dc 21 AZE Mirz l kb r Sabir. Hphpnam . ki cildd . I cild. Bak, rqQ rb, 2004, 480 s h.Mirz l kb r Sabir min illik d biyyat tariximizin gni gyl rini b z y n b nz rsiz s n t ulduzudur. nun Hphpnam si badan-ayaa zlm , tal t tiraz, insan haqqna v hysiyy tin qar vrilmi h r y syan v ittihamnam dir. Fitr t n milli v x lqi air lan Sabir xalqn ictimai-ssial v psixlji d rdl rini sn d r c d qiqliyi il v r k yansyla dy n, f ryadnda gl n, glnd alayan v t nda s n tkardr. Qdr tli air xucusunu da btn bu d rdl rin alvuna brm yi, nu da z q d r alvlandrma bacarmdr. B z n satiran bl st l y n, r k paralayan lirikasyla Sabir bu gn d masirdir. Sabir s rl rinin tam klliyyat lan bu ikicildliyin birinci cildin airin 1906-1910-cu ill rd yazm lduu satirik irl r tplanmdr. Cild xrnlji prinsip sasnda hazrlanmdr. Kitabda xalq r ssam zim zimzad nin illstrasiyalarndan istifad dilmidir.

ISBN 9952-418-26-1 RQ-Q RB, 2004

3

_________________________Milli Kitabxana__________________________

4

_________________________Milli Kitabxana__________________________ M. .SAB R RS N N N R TAR X N DA R nqilabi-satirik rimizin banisi v bayraqdar Mirz l kb r Sabir Tahirzad irvani (1862-1911) Az rbaycan d biyyat tarixind r fli yr tutan byk simalardan biridir. nun inqilabi-dmkratik pziyas z masirliyi, x lqiliyi, yks k s n tkarl v d rin ralizmi il Az rbaycan m d niyy tinin, b dii v ictimai fikrinin t r qqisind mst sna rl ynamdr. M. .Sabir yaradclnn vs ti, hat v t sir dair si sn d r c gnidir. , XX srin vv ll rind yalnz Az rbaycanda dyil, Yaxn v rta rqin bir sra lk l rind d xalq azadlq h r katna, ictimai satirann inkiafna qvv tli t sir gst rmi, nlarca satirik air n nmun lmudur. T dqiqat gst rir ki, h l byk airin salnda nun s rl ri yrli m tbuatla yana, Tiflis, Ptrburq, H t rxan, S m rq nd, stanbul h rl rind v baqa yrl rd xan q zt, jurnal v m cmu l rd d d rc lunmu, gni hr t tapmdr. *** Xalq airi Sabirin Hphpnam ad il m hur lan irl r m cmu si xucularn svimli kitabdr. Hphpnam bir sr yaxndr ki, x tirajla ap dilir, yaylr. nun ynid n n ri h r d f d bi h yatmzda bir hadis y vrilir. S n tind n, p sind n, yandan, savadndan asl lmayaraq, ham bu kitab almaa, xumaa alr. Buna gr d Hphpnam nin n ri tarixin ycam kild n z r salnmas, ayr-ayr n rl rin msb t v k sir c h tl rinin mydana xarlmas h m sabirnasln bu sah d ki nailiyy tl rini mumil dirm k, h m d Sabir irsinin tam, lmi n ri n sn d r c vacib m s l l rd n biridir. Vaxtar buraxlan ktl vi ir m cmu l ri n z r alnmazsa, Sabirin s rl ri sr yaxn bir mdd t rzind tplu kild ana dilimizd d f l rl ap lunmu, rus, fars v dig r xalqlarn dill rin t rcm dilmidir. Dzdr, bu n rl rd airin z ngin d bi-b dii irsi tam hat dilm mi v bunlarn h biri lmiakadmik n r d dyildir. Lakin ist r daxil dil n s rl rin miqdar, ist r m tnl rin kyfiyy ti, ist rs izah v rhl rin gr h min n rl r bir-birind n h mi bu v ya dig r d r c d f rql nmidir. Sabirin h yat v yaradclna dair t dqiqat gnil ndikc , airin vaxtar mydana xarlan s rl ri yni n r lav lunmu, m tnl r daha da drstl dirilmi, izah v rhl r vv lkin nisb t n xyli t kmill dirilmidir. M. .Sabirin z ngin d bi-b dii irsi sas n 1903-1911-ci ill rd q zt, jurnal, m cmu v d rslikl rd ap lunmudu. s rl rini satirik m tbuatda mxt lif gizli imzalarla ap tdirm sin , z m llifliyini gizl tm sin baxmayaraq, h l airin salnda nun irl ri byk hr t qazanm, dill r zb ri lmudur. Byk air salnda z haqqnda n inki yrli m tbuatda, h tta 5

_________________________Milli Kitabxana__________________________ s rh dl rimizd n uzaqlarda xan q zt v jurnallardak yks k r yl ri, m qal l ri grm, s rl rinin xucular t r find n nc svil -svil xunduunun, t krar d rc dildiyinin ahidi lmudur. Bu zaman Sabir ayr-ayr q zt v jurnallarda m kdala d v t dilir, nun s rl rin nlarca n zir l r yazlrd. airin s rl ri yks k qiym tl ndirildiyi kimi, d bi-ictimai f aliyy ti d h r cr yad hcumlardan mdafi lunurdu. H l 1907-ci ild Ptrburqda n r lunan lf t q zti (1905-1907) Sabirin b zi irl rini ap tmidir. lf t rdaksiyas d biyyat al mi ad altnda ayrd xsusi blm ni m hz Sabirin ri il balam v bu xsusda yazmdr: Qafqaz zat n air yatadr. rada p k byk airl r ytimidir. Hazrda bir x t bi ti-iriyy sahibl ri bulunduu m h lli c rid l rd d rc dilmi irl rind n grlr... Biz g r k Qafqaz, g r k Qazanda zhur d n yni airl rimizin s rl rini qyri q zt l rd grdkc n ql dib lf t xucularn d xi l zz tyab d k. Bu d f Irad r fiqimizd n T h ssr ismli ri (ir Sabirindir M.M.) n ql tdik. Qazan iv sind intixab tdiyimiz b z irl ri d xi, inallah, il ri nsx l rimizin d biyyat al mi qismind h p n ql v d rc tm k niyy timiz vardr. M qs dimiz qarl rimizi h r yd n hiss dar tm kdir. g r yni air qardalarmz asari liyy l rini drudan-druya idar miz gnd r rl rs , m lm mnuniyy d rc d riz (8 mart 1907, 63). Xalq airinin b zi irl ri snralar H t rxanda xan Brhani-t r qqi q ztind d (1906-1911) ap lunmu, mumi hr t qazanmdr (21 yanvar 1911, 131). Sabirin s rl ri haqqnda yazlb syl n n d y rli mlahiz v m qal l rin say 1911-ci ild airin x st liyi il laq dar laraq daha da xald. Mxt lif q zt v jurnallarda Sabir bar sind xlu m qal l r d rc dildi ki, bu tipli yazlarn sayn zamank m tbuatdan ist nil n q d r artrmaq mmkndr. Btn bunlar bl bir aydn h qiq ti t sdiq dir ki, h l Sabirin salnda nun airlik hr ti gni yaylm, s rl ri svil -svil xunan byk xalq airi lmudur. arizmin, burjua-mlk dar aalnn dal tsiz qanunlar n tic sind z salnda s rl rini kitab halnda grm k s ad ti Sabir n sib lmad. s rl rinin talyi xsusil mrnn sn gnl rind airi x dndrrd. , x st ik n Tiflisd n dstu Abbas S hh t yazd sn m ktublarnn birini bu szl rl qurtarrd: lrs m, q m tm r m; nki bilir m siz m nim asarm t b tdir rsiniz. Sabir yanlmamd. 1911-ci ilin iyul aynda xalq airinin v fatndan snra bada Abbas S hh t lmaqla q l m yldalar nun s rl rini n r dib gni xucu ktl l rin atdrmaq n qzn f aliyy t baladlar. Az mdd t rzind dvri m tbuat s hif l rind bu mnasib tl xlu yazlar, xucu m ktublar d rc dildi. airin q dirbil n adi, sravi xucularndan balam C lil M mm dquluzad , bdrr himb y Haqvrdiyv, Firidunb y K rli, liqulu 6

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Q mksar v baqa masirl ri, mbariz v m sl k dstlar nun s rl rini kitab halnda n r tm k n xalqa mraci t tdil r. M lumat q zti airin v fat gnl rind ap tdiyi .Sabir hyk l adl m qal d Sabir irsinin n ri z ruriliyind n danaraq yazrd: H r mill t k ndisini t rbiy d n v k ndi arasnda mmtaz lan svgili bir adamn ismini htiram il yad tm k, namn baqiyi-byn l nam yl m k m qs di-alisil bir y t sis diyrlar. cn bi mill tl r hyk l v niangahlar dikiyrlar. hli-islam arasnda t bidi-nam n dig r t riql r aranlr. Burada byk-byk t sisati-xyriyy v m d niyy t sis diliyr v dig r s rl r vcud g tiriliyr. imdi, bh yxdur ki, bu gn biz Rusiya islamlar bunlardan h birini vcud g tirm y mqt dir dyiliz... F q t, bununla b rab r, mmkn lan bir ar vardr. Bu ar is , svimli airimizin hini-h yatnda yaza bildiyi n q d r asari- dib v ar var is nlar tplayb bir yrd , m cmu klind t b (ap) tdirm y himm t v qyr t buyurularsa idi n byk niangah tikmi lurduq... (21 iyul 1911, 18). M. .Sabirin h myrlisi, Kaspi q ztinin rdaktr mavini Mhdib y Hacnski d m s l ni m hz bu kild qyurdu. , h mv t nl rin mraci t dib, baqa xalqlarn yax n n l rind n nmun gtrm y arrd: Biz Qafqaz ms lmanlarna, xyirxahlara mraci t d r k, nlar z air v yazlarnn r fin hyk l qyan avrpallarn ylu il gtm y arrq. .Sabirin buna htiyac yxdur, f q t na lazm lan ygan y s rl rini n r tm kdir... (25 avqust 1911, 190). Sabir irsinin n ri bar sind ki bu mraci tl r lk s s vr n grk mli yaz v dramaturq N c fb y V zirvun qz Sara xanm V zirzad lmudur. , Yni irad q zti rdaksiyasna gnd rdiyi m ktubunda yazrd: Miri-rfanp rv r mdir f ndi! Mht r m Kaspi q zt sind Mhdib y imzal, airi- hirimiz Sabir f ndi h qqind bir m qal d rc lunmudu. M qal d marilyh Mhdib y c nablar m rhum Sabirin s rl rini ap tm k t klifini tmidir. Byl ki, s rl rd n c m lunmu pul m rhum Sabirin ail sin m sr f lunsun. zm brc bildim ki, z aldm m vacibimd n b manat xidm tiniz gnd rib, rica d m ki, bu az m bl i g l c kd Sabirin s rl rini ap lmaq n c m lan s rmay y daxil d siniz. V bunil b rab r mid dir m ki, sahibi-s rv t qardalarm v baclarm Sabirin bizim h qqimizd kdiyi z h matn yaddan xarmayb, nun yadigarna laraq s rl rini ap tdir l r. Tainki h m mill timiz s rl rd n b hr m nd lub, h m d m rhumun vladna bir ian lunsun (28 avqust 1911, 1). Sara xanm V zirzad nin bu xyirxah t bbsnn t sir gcn daha da artrmaq m qs dil bir n gn snra Mhdib y Hacnski Qyr t tm li adl 7

_________________________Milli Kitabxana__________________________ m qal il ynid n m tbuat s hif l rind x tdi. Bu d f , xalq airin t m nnasz xidm t gst r n iki n f r qadnn H mid xanm il Sara xanmn t bbskarlna diqq ti c lb d r k yazrd: vv linci nmr mizd iff tli Sara xanm V zirzad h zr tl rinin Sabir h qqind yazd m ktubunu d rc tmidik. gnd n n gn kmidi. H nuz n Bakda v n nun nahiy l rind v n d Qafqaz ms lmanlarnn aralarnda bu bar d bir t bbs grnm kd dir. c ba, zavall Sabirin h yatnda km k d n, h midan bir himay d n bir vr t H mid xanm v l nd n snra nu yada salan yn vr t! Daha bundan ziyad n bir t sir la bil r?! Bundan fz l n la bil r?! (Yni irad q zti, 7 sntyabr 1911, 8). Sabir s rl rinin n ril laq dar lan bu tipli m qal v mraci tl r, idya istiqam tind n asl lmayaraq, dvrn dm k lar ki, btn q zt v jurnallarnda tz-tz t krar dilirdi. Btn bunlar xalqn z svimli airin b sl diyi d rin m h bb t v snsuz htiramn parlaq t zahrl rind n biri idi. Artq szd n bilavasit m li i km k, Sabirin s rl rini ap dib xucu ktl l rin atdrmaq vaxt ytimidi. Sabir istdadnn p r stikarlarndan biri lan, nun satirik slubundan x y yr nib m nims y n grk mli mllan sr ddini air liqulu Q mksar bu mnasib tl yazrd: Z mani-h yatnda Sabir f ndiy klli may l r qyub d rdin lac aramadqsa da, lam hal imdi alb nun m cmu sinin ap lunub kitab klin girm yin b zli-himm t d lim, ta b lk h mi mill timiz nun abdar k lamlarndan mst fyiz v b hr m nd lsunlar v h mi bu m m rd n nun nvbav sin bir t riqi-m a v imkani-t hsili-lm v t rbiy f rah m lub, biar nin d ruhu ad lsun. Yxsa gnd q zt d Sabir bl g ldi, bl gtdi, bl yazd, bl ddi szl rini t krar tm kd n h bir fayda hasil lmaz (Yni irad q zti, 18 sntyabr 1911, 15). Bl likl , 1911-ci ilin axrlarndan 1912-ci ilin rtalarna q d r hazrlq il ri davam tdi. Sabir klliyyatn buraxmaq n nun masirl ri airin s rl rini apa hazrlayr, kitabn n ri n xuculardan maddi v sait tnlann t kil dir, n riyyatlarla mnt z m laq saxlayrdlar. xuculardan ylan ian kifay t tm diyind n baqa vasit l r d l atlm, Dilican yaylanda istirah t d n az rbaycanl m lliml r tamaa gst rib, Sabir s rl rinin n ri n lav v sait tplamdlar (Az rbaycan m kt bi jurnal, 1962, 5).

8

_________________________Milli Kitabxana__________________________ *** Xalq airinin s rl rini apa hazrlamaq v n r dib gni xucu ktl l rin t qdim tm k iind air Abbas S hh t il m llim Mahmudb y Mahmudb yvun xidm tl ri xsusil qyd dilm lidir. Xalqdan tplanm ian il , Abbas S hh t v Mahmudb y Mahmudb yvun ardcl s yi n tic sind Sabirin v fatndan il yarm snra nun n byk arzusu h yata kirildi airin s rl ri 1912-ci ilin axrlarnda Hphpnam ad altnda apdan xd. Bu, Hphpnam nin lk n ri idi. Kitaba Sabir s rl rinin az bir hiss si yalnz Mlla N sr ddin jurnalnda ap lunan satiralar (h m d hams yx!) daxil dilmidi. Bakda Kaspi m tb sind 2000 tirajla buraxlm bu lk klliyyat h cmc d byk dyildi, c misi 104 s hif d n ibar t idi. Hphpnam nin h cmi n q d r kiik idis , m nasi v m zmunu bir q d r byk, hat li idi. Dm k lar ki, XX srin lk n ilinin l mhm ictimai-siyasi, yaxud m i t m s l si yx idi ki, bu kitabda b dii ifad sini tapmam lsun. Hphpnam xalqn h yat v mbariz sini btn tipik c h tl ri il ks tdirib gst r n parlaq bir gzg idi. Hphpnam ap lunduu gnd n tibar n xucular arasnda byk hr t qazand, n x xunan, gni yaylan kitablardan biri ldu. Hphpnam nsx l rinin qsa mdd td , d rhal satlb qurtarmas Sabir irsinin gni xucu ktl l ri t r find n nc h rar tl qarlandn gst r n n yax sbut idi. Hphpnam y dvri m tbuat s hif l rind d yks k qiym t vrildi. Q zt v jurnallarda bir-birinin ardnca xlu lanlar, r yl r ap lundu. H m d yalnz dmkratik m tbuat dyil, burjua m tbuat rqanlar da Hphpnam nin xucular arasndak hr tini tiraf tm li lmudur. 1913-c ilin vv ll rind Hphpnam artq kitab maazalarna daxil lmudu. Bu mnasib tl lal jurnalnda ap lunmu landa xuyuruq: M rhum milli airimiz Sabir f ndinin s rl rind n Hphpnam apdan xb satlmaqdadr. Bu kitab h r bir milli d biyyat sv n kims n mizst bir kitab lmaldr (19 yanvar 1913, 1). Nvb ti nmr l rd t krar d rc lunan bu landan baqa, lal jurnal Hphpnam haqqnda xsusi bir m qal d ap tmidir. H min m qal d airin yaradclna dzgn qiym t vrilmi, Sabir d biyyatmzda yni cr aan mqt dir bir air kimi qiym tl ndirilmidir. Yni kitablar ad altnda ap lunan h min m qal d Sabir v nun Hphpnam si haqqnda dyilirdi: xdan b ri intizarnda lduumuz m rhum Sabir f ndinin 1-ci qism Hphpnam si bu h ft t b lundu. Sabir f ndi trk-Az rbaycan d biyyatnda yni bir cr aan mqt dir bir airdir. Sabirin irl ri imdi dyil, g l c k z manlarda bl qarl rini ms9

_________________________Milli Kitabxana__________________________ t fid d r. Bu s r t rzi-m i timizi bir ayin kibi dru gst rir. Vaq n milli h yat v milli hysiyy timizin msb t t r fl rini bir tarix kibi t svir tm z. Lakin m nfi c h tl rini traflca rh v b yan yl r. Ruhanil r, r fa, b yl r, intligntl r, snaf, m d niyy til r... nqsanlar il s ras r Hphpnam d t hrir v t rsim lunmudur (2 fvral 1913, 2). Yuxarda gst rdiyimiz kimi, Hphpnam nin lk n rin Sabir s rl rinin kiik bir qismi, t xmin n drdd bir hiss si daxil dilmidir. Kitabn z rind I hiss lduu gst rilmidis d , snralar n riyyat tinlikl ri il laq dar II hiss ap lunmamdr. Bunu Hphpnam nin n ri haqqnda m qal , yaxud lan ap d n q zt v jurnallar da dn -dn qyd tmil r. airin v fatnn iki illiyi mnasib til M kt b jurnalnda Sabirin t rcmyi-halna dair buraxlan byk bir m qal bu szl rl qurtarrd: M rhumun Hphpnam adl s ri apdan xb satlmaqdadr. H l apa vrilm mi s rl ri d vardr ki, bunlar da t dric il t b lunacaqdr (12 iyul 1913, 11). xucular xalq airinin ap lunmam s rl rini byk maraq v intizarla gzl yirdil r. Lakin Hphpnam nin II hiss sini n r tm k mmkn lmad. N riyyatn xsusi mlkiyy til r lind g lir vasit sin vrilm si, maddi v ziyy tin arl Sabir irsinin n rin imkan vrm di. Buna gr d m s l ynid n dvri m tbuat s hif l rind mzakir lunmaa balad. airin masirl ri v q dirbil n xucular dvri m tbuatda z s sl rini ynid n ucaltdlar. nlar Sabirin ap lunmam s rl rinin n ri n xalq himm t gst rm y , bu xyirxah, m d ni t dbirin h yata kirilm sind z km yini sirg m m y ardlar. Yaz bdrr himb y Haqvrdiyv byk airin v fatnn iki illiyi mnasib til yazd m qal sini m hz bl bir alvlu arla bitirirdi: Mill t xyirxahlarn, Sabir ad g l nd gzl ri yaaranlar arb dyir m: l- l vrin, qardalar! Himm t din, Sabirin biz taprb gtdiyi man ti t r qqi dm nl rinin gzl rin x d k! Asarn k s y nl r xr k tm yin v nun ziz q brini Nizaminin, Firdvsinin q brl rin dnd rm yin. Namus yridir, qardalar! (Mlla N sr ddin jurnal, 23 iyul 1913, 20). Bl mraci t v arlar xalq i risind d rhal z ks-s dasn taprd. Sabir irsinin mk mm l n ri n h r t r fd n maddi v sait tplanmas bunu aydn gst rirdi. Bak, G nc , Tiflis, Aqabad v s. h rl rd n gnd ril n ian l rin ylmas iind Mlla N sr ddin jurnalnn m kdalar, v kil v mxbirl ri xsusi s y gst rmil r. Ian lunan pullarn sahibl ri v miqdar haqqnda m tbuat s hif l rind mnt z m m lumat d rc dilirdi. Mlla N sr ddin jurnal 1913-c ild xan nmr l rinin birind Ian bal altnda Maarifp rv r arqadamz Salman sg rv c nablarnn vasit sil svgili airimiz m rhum Sabir Tahirzad nin ap lunmayan s rl rinin t b lunmana Aqabaddan ylan ian l rin sur tini d rc tmi v yazmdr: 10

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Bu pullar idar nin vasit sil Mhdib y Hacnskiy taprlbdr ki, m rhumun s rl rinin apna m sruf tsin (26 iyun 1913, 18). Ayr-ayr h rl rd n gnd ril n ian haqqnda bu cr m lumatlar Mlla N sr ddinin nvb ti nmr l rind d , baqa q zt v jurnallarda da d rc lunmudur. Tplanan ian l r rdaksiyalar vasit sil Sabir irsinin n ri n t kil dilmi kmissiyaya gnd rilirdi. M llim Mahmudb y Mahmudb yv, yaz Syid Hsyn v mh rrir Mhdib y Hacnskid n ibar t lan h min kmissiya ylm m bl in kifay t tm diyini bildikd , xalqa ynid n mraci t tdi. Mraci tnam nin m llifl ri yni n rin xsusiyy tl rini v ap x rcini t hlil d r k dyirdil r: M rhum Sabirin Hphpnam sinin birinci hiss si himm tli mill tdalarn ian si il k n il ap ldu. Indi Sabirin tamam s rl ri ap lur. Bu ap ms vv r lacaq. M rhumun z kli v iyirmi drd r ngli r sm il b rab r 200 s hif li bir kitab xacaq. T kc r sml rin x rci 400 manatdan artqdr. Tamam ap x rci t xmin n 1300 manat tutacaq. Bu hal d k bir az ian c m lmu. Akardr ki, bu c m lmu m bl Sabirin s rl rini ap tm y kifay t tm y c k v id yn himm t lazmdr. Himm tli mill tdalar! Mqt dir airl rimiz az lmayb. Lakin bu gn milli airimiz birc Sabir f ndidir ds k, s hv tm miik. nki ancaq Sabirin s rl rind z m i timizi, z nqsanmz, n lduumuzu gr bilirik. Bu s rl r varlmzn ayin sidir, bu s rl r biz dru r hb rdir. Byl byk milli dibin s rl ri ap lub, l mal lmaa himm t diniz. Azm, xmu, h r k s z gcn gr bu apa vrdiyi ian ni Sabir , Sabirin ail sin dyil, tamam mill t dir. Bu ian l rin t kkrn n inki indiki mill t f rdl ri, b lk bizd n snra g l n vladmz d c k ( qbal q zti, 20 yanvar 1914, 557). Bl likl , t r qqip rv r ziyallarn v xalq airinin q l m dstlarnn btn bu s yl ri h d r gtm di. xucularn t l bi v ian sil iki il snra, 1914c ild Sabir s rl ri ynid n n r lundu. Bu, 1912-ci ild I hiss si buraxlan Hphpnam nin mab di dyildi, ikinci, daha mk mm l n ri idi. vv lkind n f rqli laraq, yni n r airin Mlla N sr ddin jurnal il yana baqa dvri m tbuat rqanlarnda (Irad, B hlul, Z nbur, H qiq t, Gn v s.) xan s rl ri d daxil dilmidi. Sabirin z salnda q zt v jurnallarda d rc tdirdiyi yzd n artq taziyan si, bir sra satirik v lirik irl ri, uaqlara h diyy si, hkay v flytnlar, b zi t rcm l ri v n hay t, Abbas S hh t yazd sn m ktublar lk d f bu kitabda tplanmdr. airin vaxta q d r ap lunmam bir sra q z ll ri d Hphpnam nin yni n rin lav dilmidir. Bl likl , kitabn mumi h cmi lk n r nisb t n d f d n d x bymd.

11

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Vaxt il Sabir satiralar mvzusunda Mlla N sr ddin jurnalna kilmi v xalq r ssam zim zimzad t r find n ynid n il n n r ngli kill rin byk bir qismi d lk d f bu n rd vrilmidi. D rin h yati mahid , mt r qqi idya v kamil s n tkar frasnn m hsulu lan bu kill r Sabir irsinin xalq ktl l ri arasnda gni yaylmas iind qdr tli yani vasit lduu kimi, Sabir satiras da Az rbaycan t sviri inc s n tinin ralizm v x lqilik ylu il inkiafnda byk rl ynamdr. zim zimzad nin Sabir s rl ri mvzusunda kdiyi v Hphpnam nin yara lan n yax r sml ri, h r yd n vv l, z h yatiliyi, idyall v yks k s n tkarl il s ciyy l nir. S n tnaslarn gst rdikl ri kimi, Sabir irl rinin m zmununu d rind n d rk d n zimzad z illstrasiyalarnda bu irl rin byk daxili m nasn hamya ata bil c k canl bir frmada ks tdirmidir. R ssamn fras airin q l minin grdy ii x gz l tamamlam v nu daha da qvv tl ndirmidir (A.Qazyv.) Hphpnam nin ist r birinci, ist rs ikinci n rini Abbas S hh t hazrlamd. , ziz dstunun kitabna ad s rk n airin Mlla N sr ddind il tdiyi lk gizli imzasn (Hp-hp) sas alm v kitab h min imzaya uyun laraq Hphpnam adlandrmd. Abbas S hh tin bu t bbs snrak nairl r v t rtibil r t r find n d davam tdirilmi v yax bir n n haln almdr. K n srin 60-ci ill rind xan cildliyi d daxil lmaqla Sabirin s rl ri klliyyat ad t n Hphpnam ad altnda buraxlmdr. Abbas S hh t q l m dstunun v fat mnasib til bir il vv l ap tdirdiyi m qal sasnda kitaba Sabirin t rcmyi-hal ad altnda dlun m zmunlu, lmi s viyy si tibaril yks k, airin h yat v yaradclna dair faktik matrialla z ngin bir mq ddim yazmdr ki, bu mq ddim indi d Sabir t dqiqatlarnn istinad tdiyi n mt b r m x zl rd n biri, b lk d birincisi saylr. Abbas S hh t mq ddim d z q l m v m sl k dstunun kdiyi h yat v yaradclq ylunun sas m rh l l rini dzgn m yy nl dirmi, Sabir s rl rinin ycam idya-b dii t hlilini vrmi, nu rimizin inkiaf tarixind yni dvr aan nvatr bir air kimi qiym tl ndirmidir. Mq ddim m llifinin fikrinc , Sabir Az rbaycan d biyyatnda n vv l yni bir r ad ki, ndan mq dd m kims gz l iv d yazmamd. Nqsanlarmz v ybl rimizi m zh k v m zah t riqil ay t irin v h r k sin anlad bir dil il , q hq h l r il xudub islaha alrd... Sabir f ndi s rl rind il tdiyi ibar l r v yni m zmunlar kims ni t qlid dyil, m hz, z fikrinin n tic sidir. airin lk yaradclq dvrn aid g tiril n d bi nmun l r, Sabirin dvri m tbuatla laq sin , gizli imzalarna dair vril n z ngin m lumat v n hay t, yaznn Iran inqilabna mnasib ti haqqnda syl n n qiym tli, rijinal fikirl r mq ddim nin lmi h miyy tini daha da artrmdr. Dz12

_________________________Milli Kitabxana__________________________ dr, sn d r c t vazkar air lan Abbas S hh t Hphpnam y yazd mq ddim ni Sabirin t rcmyi-hal adlandrmdr. Lakin bu, bizim bildiyimiz adi t rcmyi-hal riv sind n xm, Sabirin yaradclq prblml rini m yy nl dirm k nqtyi-n z rind n ir liy dru atlm mhm bir addm kimi qiym tl ndirilm lidir Burada Sabir satirasnn idya m zmunu v sas xsusiyy tl ri, airin klassik d bi irsl laq si, d biyyatmzdak t nqidi ralizmin idya m nb l ri v mt r qqi istiqam ti v bir sra baqa m s l l r haqqnda mq ddim m llifinin maraql, n z ri mlahiz l ri vardr. Hphpnam nin ilk iki n ri z rind aparlan diqq tli mahid v mqayis l r bl bir iddia n sas vrir ki, Abbas S hh t byk airin s rl rini avtqraflar sasnda dyil, m hz ilk aplar sasnda hazrlamdr. Masirl rinin ddikl rin gr , Sabir dvri m tbuatda xan irl rini s liq il k sib bir qvluqda ym v s rl rini kitab halnda ap tdirm k n h l z salnda m yy n t bbs gst rmidir. Grnr, airin v fatndan snra Hphpnam n r hazrlanark n bunun byk km yi lmudur. Hphpnam nin 1922-ci il n rinin t rtibisi lisk nd r C f rzad kitaba yazd n szd (M dx l) bu xsusda dyir: Mirz l kb r Sabir Tahirzad nin v fatndan t xmin n bir il snra, 1912-ci ild m rhumun s rl rini Hphpnam nvanil k ndi v siyy tin gr Mahmudb y Mahmudb yv t bbsatda bulunub, ap tdirm k fikrin dyr. M rhum Sabirin m nzum v m nsur asarn A.S hh t vasit sil Mlla N sr ddin jurnal v qyr d n istixrac d r k kitabn nsx sini mxt s r n hazrlayr. ap tdirm y n qd para lmadndan ian t riqil pul tplanb birinci t bini qyri-ms vv r laraq 2000 nsx t b tdiriyr (s h 3). T rtibi Sabir s rl rinin n inki q zt v jurnallardak m tnini, h tta s rlvh sini d yni il saxlamdr. dur ki, s rl rin q zt v jurnal variant il Hphpnam nin ilk iki n rind ki m tn arasnda q d r d byk f rq yxdur. N z r arpan f rql ri z m zmununa v xaraktrin gr sas n iki qrupa ayrmaq mmkndr: a) bir sra sz v ifad l rin baqa, na yaxn lan, sinnim sz v ifad l rl v z dilm si n tic sind yaranan kiik d yiiklikl r; b) b zi aq sz t hrifl ri. Birinci qrup f rql r b z n m zmun, b z n d v zn, b dii t svir v ifad vasit l ri il laq dardr. T rtibi h bir idya t hrifin yl vrm d n s rl rin q zt v jurnal variantndak b zi sz, ifad v t rkibl ri baqas il v z tm yi lazm bilmidir. lb tt , bu tipli dz lil rin knkrt laraq haradan, nc yarandn indi d qiq m yy nl dirm k mmkn dyildir. Sabir avtqraflarnn ld lmamas burada t dqiqatnn iini sn d r c tinl dirir, nun aydn, knkrt fikir syl m sin man lur. B lk d Sabir s rl rini m hz S h13

_________________________Milli Kitabxana__________________________ h tin dz ltdiyi kild yazb gnd rmi, q zt v jurnal rdaktru is nu z m qs din mvafiq kl salmdr. Sabir s rl rinin n ri tarixind bl hallar lmudur. lk m nb l rl Hphpnam nin 1912-1914-c il aplar arasnda n z r arpan ikinci qisim f rql r g linc , dm k lazmdr ki, bunlar sas n aq t hrifl rd n ibar tdir. Sayca q d r d x lmayan bu t hrifl r b z n r b lifbasnn yazda tr tdiyi dlaqlq, b z n d m tb x talar n tic sind mydana xmdr. lb tt , gst ril n k sirl r Hphpnam nin ilk n rl rinin d bi-lmi h miyy tini azalda bilm z. st r airin s rl rinin tplanmas, ist rs m tnl rin dzgnly nqtyi-n z rind n Hphpnam nin ilk aplar Sabir irsinin n ri tarixind mst sna h miyy t malikdir. T sadfi dyildir ki, 1941-ci ild T brizd Hphpnam n r lunark n m hz bu aplar sas alnmdr. T briz apnn nairi Hilal Nasiri Hphpnam nin Abbas S hh t t r find n hazrlanan 1914-c il n rini yni il buraxma m qs d tam mvafiq bilmidir. *** M. .Sabirin s rl ri v d bi-ictimai f aliyy ti sil yks k qiym tini inqilabdan snra ald. 20-ci ill rd n tibar n Sabir irsin lan maraq v t l b grnm mi d r c d artd. z salnda s rl rini bir kitab halnda gr bim y n alvlu v t np rv r v mbariz air inqilabn lk ill rind hyk l qyuldu, s rl ri ktl vi tirajla d f l rl ap lundu. H yata kirilmi btn bu t dbirl r klassikl r , b riyy tin srl rd n b ri yaratm lduu m d ni irs gst ril n qaynn t zahrl rind n biri idi. 1919-cu ild Bakda t kil dil n v byk airin adn dayan xalq kitabxanasnn f aliyy t dair si 1920-ci ild n snra daha da gnil ndi. airin h yat v yaradcl il laq dar laraq Sabir kitabxanas t r find n bir sra mhm il r grld. Vaxtar Sabirin xatir sin h sr dil n d bi-b dii gc v xucu knfranslarnn kirilm si, airin lyazmalar v nam lum s rl rinin mydana xarlmas, d bi-ictimai f aliyy tinin yr nilm si iind h min kitabxanann byk rlu lmudur. Kitabxanada kiril n d bi gc v knfranslarn matriallar sasnda buraxlm Yal yarpaqlar (1922), Az rbaycan xalq airi Sabir (1924) v Sabir kitabxanasnn n illiyi (1929) m cmu l rind ki lmi s rl r, m qal l r, m nzum v m nsur xatir l r byk airin h yat v yaradcln yr nm k n indi d sabirnaslarn saslanb gni kild istifad tdikl ri m nb l rd ndir. Btn bu matriallar, yni zamanda, Sabir irsinin nvb ti, daha mk mm l n rl ri n yax bir bnvr lmudur.

14

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Az rbaycanda svt hakimiyy ti qurulduqdan az snra Sabir s rl rinin n ri il laq dar bir sra mhm dvl t t dbirl ri h yata kirildi. Xalq Maarif Kmissarlnn t bbs il Hphpnam nin t kmill dirilmi, nc n rini buraxmaq n xsusi kmissiya yaradld. airin avtqraflarn, nam lum s rl rini, t rcmyi-hal haqqnda m lumat v s. tplamaa dair 1921ci ilin may aynda partiya m tbuatnda ayrca lan d rc dildi. H min landa xuyuruq: Xalq Maarif Kmissar Bnyadzad ylda t r find n m hur airimizd n Sabirin s ri lan Hphpnam ni 3-c d f lmaq zr daha n fis v daha t nt n li bir sur td t b dilm si Ali Siyasi Maarif mdiriyy tinin n riyyat b sin h val dilmidir. Bina nilyh air Sabirin s rl rind n, t rcmyi-halna, r smin , lyazmasna, Hphpnam d t b dilm mi irl rin dair m lumat v ya ld s ri mvcud lan yldalardan m zkur s rl ri saat 8-d n 2-y q d r trk n riyyat mdiri lisk nd r C f rzad yldaa g tirm l ri rica lunur (Kmmunist q zti, 31 may 1921, 96). Xalq airini xs n tanyan, nunla bir yrd il mi btn v t ndalar bu landan snra Sabir s rl rinin n rin km k m qs dil z bildikl rini sirg m dil r. airin zl rind lan avtqraflarn, irl rini, m ktublarn idar y t qdim tdil r. ifahi m lumat vrdikl ri kimi, bir sra xatir l r, irl r d yazb gnd rdil r. Btn bu matriallar Hphpnam nin az snra buraxlan yni n rind z ksini tapmdr. Xalq Maarif Kmissar Dada Bnyadzad nin gst rii il yni n rin hazrlanmas Sabirin masiri, sabiq D bistan jurnalnn (1906-1908) rdaktru, grk mli m llim v jurnalist lisk nd r C f rzad y h val dilmidi. Gni xucu ktl l rinin yaxndan km yi v t rtibinin il yarmlq g rgin, s m r li z hm ti n tic sind 1922-ci ild Sabir klliyyat apdan xd. Bu, Hphpnam nin nc, t kmill dirilmi n ri idi, svt dvrnd buraxlan ilk n ri idi. Yni n r z h cmin gr lk n rl rd n xyli f rql nirdi. T rtibi z hm t qatlaaraq, Sabirin yaayb yaratd dvrd v snralar xan b zi q zt, jurnal v m cmu l ri n z rd n kirmi, airin klliyyatna dm y n bir sra s rl rini yni n r lav tmidi. Bu gn m kt blil r t r find n svil svil xunan, dill r zb ri lan uaq irl rinin tam yars lk d f bu n rd vrilmidi (M kt b rqisi, Yaz gnl ri, Uaq v buz, Ct, Aaclarn b hsi, lm t rib v s.). Hphpnam nin 1922-ci il apna daxil dil n yni s rl r yalnz uaqlara aid irl rd n ibar t dyildi. airin vaxta q d r iq z grm y n, lyazmalar Sabir kitabxanas t r find n ld dil n bir sra s rl ri d (Nla rbabik mal..., Yaran, m g r ki..., T rk d r kim ki... v s.) lk d f bu n rd ap lunmudur.

15

_________________________Milli Kitabxana__________________________ M lum lduu kimi, Sabir z dvrnn C lil M mm dquluzad , Abbas S hh t, Firidunb y K rli, lisk nd r C f rzad v baqalar kimi grk mli yaz, air, ictimai xadim v mh rrirl ri il mnt z m sur td laq saxlam, m ktublamdr. Firidunb y K rli Sabirin v fat gnl rind yazd bir m qal sind dyirdi: nun m nd bir x n zm n v n sr n yazlm m ktubat var ki, cml si m nim m h lli-iqam tim lan Qri h rind qalbdr...(M lumat q zti, 3 avqust 1911, 29). airin h yat v yaradcln yr nm k n mst sna h miyy t k sb d bil c k bu m ktublarn xu, t ssf ki, itib-batm, biz g lib atmamdr. H min m ktublardan yalnz ikisini Abbas S hh t Hphpnam y daxil tmidir. Bu gz l t bbs snrak nairl r t r find n davam v inkiaf tdirilmidir. Hphpnam nin 1922-ci il ap bu c h td n d diqq ti c lb dir. Sabirin z masiri, grk mli maarifp rv r Sultan M cid Q nizad y yazd v xalq airinin ictimai-pdaqji f aliyy tini yr n nl r n z ngin m lumat vr n b m ktubu lk d f bu n rd ap lunmudur. Kitabn snunda is Sabirin bir sra masirl rinin air haqqnda m nzum v m nsur yazlar vrilmidir. Sabir s rl rinin inqilabdan vv lki ist r q zt-jurnal, ist rs kitab aplarnda, xalq ii urunda mbariz aparan b zi q hr manlarn adlar, azadlq simvlu lan bir sra sz v ifad l r ar snzuras t r find n buraxlmamdr. Rdaksiya h min szl rin yrind bir n nqt qymaqla xuculara m yy n iar vrmi v bununla da iin i risind n xmdr. Hphpnam nin inqilabdan snra buraxlan ilk n rind t rtibi, haql laraq, vaxt il v zin nqt l r qyulmu xs adlarn, sz v ifad l ri b rpa tmidir (S ttarxana, Ruhum v s.). Hphpnam nin 1922-ci il n ri b dii t rtibat, r sm s n ti c h td n d znd n vv lki v snrak aplardan f rql nir. Ikinci n rd ki kill rd n lav , zim zimzad kitaba bir sra yni r sml r kmi, Sabir tipl rinin mahiyy tini ralist byalarla, yani kild ab gst rmidir. kill r r ngli ap dilmi, kitab n fis kild buraxlmdr. H cm, r sm v b dii t rtibatndak msb t c h tl r baxmayaraq, Hphpnam nin nc n rind ciddi s hvl r d vardr. Balca nqsan bundan ibar tdir ki, t rtibi, vv l n, Sabir irsin sn d r c s rb st yanam, Hphpnam nin 1914-c il ap z rind il y rk n* s rl rin m tnin l g zdirmi, bir sra t rkib v ifad l ri baqas il v z tmi, bir szl , byk airi rdakt y almdr; ikincisi, s rl rin ilk m nb l rd ki s rlvh l rini, dm k lar, btnlkl d yidirmi, znd n uydurma*

nc n r hazrlanark n Hphpnam nin z rind lyazmalar nstitutunda saxlanlr: X-895.

il nmi 1914-c il ap Rspublika

16

_________________________Milli Kitabxana__________________________ adlar dz ltmi v bununla bir h rc-m rclik yaratmdr ki, bu da snrak n rl rin b zisind yni il , b zisind is qism n t krar lunmudur. Bundan baqa, b zi sz, ifad v misralar m tnd n ddyn gr rin h m idya m zmunu, h m d v znc qafiy si pzulmudur. Hphpnam nin ilk n rind t rtib nqtyi-n z rind n ciddi nqsanlar vardr. Bu n rl rd m yy n t rtib prinsipi gzl nilm diyi, bsbtn t snifat aparlmad kimi, s rl rin yazl v ap tarixin , m tnd ki hadis v adlara dair h bir qyd, rh d vrilm midir. Sabir klliyyatnn yalnz drdnc n rind , 1934-c ild buraxlan Btn s rl rind bu c h td n ilk t bbs dilmidir. vv lki n rl rd n f rqli laraq, Btn s rl rd airin z ngin d bib dii irsi sas n mvzularna gr qrupladrlm, Sabir v inqilab, Mlk darkapitalist quruluu lyhin , Sabir v din, M d niyy tsizliy avamla qar, Sabir v yni m kt b v s. balqlar altnda tplanmdr. Lakin bu prinsip d sna q d r gzl nilm mi, airin ictimai-siyasi m zmunlu irl ri, q z ll ri v uaqlara h diyy sind janr sas alnaraq, bu s rl r ayrca f sill rd vrilmidir. Sz yx ki, klassikl rin n rind s rl rin mvzuya gr qrupladrlmas tam dru, lmi prinsip sayla bilm z. M tnnaslqda bu sul haql laraq h mi t nqid m ruz qalr. Xsus n, Sabir kimi airin s rl rini bu prinsip sasnda t rtib v t snif tm k sn d r c tindir. nki Sabirin bir rind b z n bir n mvzuya txunulur. s rin vv lind adi m i t hadis sind n danan air bird n-bir , byk ustalqla mhm dvl t m s l sin , ictimai-siyasi v byn lxalq mvzulara kir, snra da bunlar bir-biri il laq l ndirib zvi sur td balayr. Bu c h t Sabirin satira yaradclnda n z r arpan balca kyfiyy tl rd n biridir. Sabirin s rl rini janra gr qrupladrmaq da h mi m yy n tinlikl r tr dir. d biyyat tariximizd byk satirik kimi m hur lan Sabir, yni zamanda, inc lirikdir. nun bir sra irl rind satira il lirika, gl il gzya, t nqid il t r nnm bir-birin l qaynayb-qarm, zvi v hd t halnda mydana xmdr ki, b z n xucu lirikann satiraya nc kdiyini, t nqidin harada qurtarb, t r nnmn nc baladn q tiyy n hiss tmir (Nyl rdin ilahi, y d rb d r g zib r yi qan lan cuq!, N yazm?, S ttarxana v s.). H tta kiik, c misi drd misradan ibar t lan bir taziyan d lk, yaxud sn iki misra ciddi, lirik ir, qalan misralar is k skin, ldrc satira t siri balayr (air m, srimin ayin siy m, Qafil yaamaqdansa gz l kardr lm k, y pullularn s fas, nvruz! v s.). Btn s rl rin t rtibind n z r arpan ciddi nqsanlardan biri m hz bununla laq dardr. T rtibi yni kitabda s rl rin bir qismini mvzularna, dig r qismini is janrna gr t snif tm k m cburiyy tind qalmdr. Mvzu v janrn bir-birin qardrld hallar da vardr. 17

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Btn s rl r grk mli yaz v mh rrir Syid Hsynin rdaktrluu altnda buraxlmdr. Rdaktrun Sabirl xs n tan v yaxn dst lmas, bir sra q zt v jurnallarda byk airl birg il yib f aliyy t gst rm si v n hay t, Sabir rini d rin m h bb tl svm si Btn s rl rin n rind z msb t t sirini gst rmidir. Klliyyata Syid Hsynin yazd mq ddim airin h yat v yaradclnn sas c h tl rini hat dib gst rm k nqtyin z rind n indi d z h miyy tini saxlayr. airin n sli, Sabirl m llimi Syid zim irvani arasndak idya-yaradclq laq l ri, Sabir satirasnn ral, h yati saslar v bir sra baqa m s l l r bar sind mq ddim m llifinin vrdiyi m lumatlar sabirnasla lk d f g tirilmi maraql d bi-lmi faktlar kimi qiym tlidir. Yni n r h cmc d xyli bymd. Dzdr, klliyyat Btn s rl r adlandrlsa da, rada airin z ngin d bi-b dii irsi tam hat dilm midir. Sabirnasln zamank s viyy si nqtyi-n z rind n bu, b lk h mmkn d dyildi. Lakin airin vaxta q d r nam lum lan b zi s rl ri lk d f bu kitaba salnmdr. Xsus n, Sabirin Gn q ztind Niz dar imzas il ap tdirdiyi satiralarnn tplanb klliyyata daxil dilm si iind Syid Hsynin ciddi s yi v z hm ti lmudur. Bu satiralarn ks riyy ti uzun mdd t airin klliyyatna daxil dilm midir. H min s rl rd n yalnz bir n si Hphpnam nin Abbas S hh t t r find n hazrlanan ikinci n rin (1914) salnmdr (Yuxu, Qurban bayram v s.). Sabirin Niz dar imzas il ap tdirdiyi satiralarnn, dm k lar, hams 1934-c ild yaz Syid Hsynin rdaktrluu il buraxlan Btn s rl r lav lunmudur. Sabirin v fatndan az snra nun b zi qyrim tbu irl rini Syid Hsyn z rdaktrluu altnda ynic n r balayan jurnalda ap tmidir (Qurtulu jurnal, 1 ktyabr 1915, 1). Hphpnam nin vv lki n rl rind n f rqli laraq, Btn s rl rd m yy n qydl r d vrilmidir. Kitabn snunda tarixi hadis l r , xs, q zt v jurnal adlarna dair mxt s r izahlar vardr. Lakin Btn s rl r b dii t rtib c h tind n zvqsz il nilmi, Hphpnam nin 1914 v 1922-ci il aplarnda vril n, xucular t r find n byk maraqla qarlanb b y nil n kill r, n d ns , kitabdan tamamil xarlmdr. s rl rin m tnin g linc , dm k lazmdr ki, Hphpnam nin nc n ri il Btn s rl r arasnda l byk f rq n z r arpmr. nc n rd ki d yiiklikl r, t shih v lav l r z ksini ynil bu n rd d tapmdr. Bundan baqa, yni n rd m tn t hrifl rinin say daha da xalmdr. yni s r kitabda mxt lif adla iki d f ap lunduu kimi, b zi misralar da m tnd n tamamil dm, bir x sz v ifad l r s hv vrildiyind n Sabir rinin m zmununa da, frmasna da ciddi x l l d ymidir. Bl likl , Btn s rl r bir sra msb t c h tl rin baxmayaraq, m tn nqtyi-n z rind n qsurludur. s rl rin ilk m nb l rl yxlanlmamas, 18

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Hphpnam nin 1922-ci il apna h ddind n artq inam v alud ilik n tic sind mydana xan t hrifl rin bir qismi Sabir klliyyatnn snrak n rl rind aradan qaldrlmr. *** Hphpnam nin binci n ri fillgiya lml ri namiz di H.S m dzad t r find n hazrlanm v 1948-ci ild ap lunmudur. Sabirnaslq sah sind ki grk mli lmi nailiyy tl r v t rtibinin s m r li axtarlar n tic sind hazrlanan bu n r ist r hat tdiyi s rl rin miqdarna, ist rs m tn aid rhl rin gr Sabir irsinin n ri tarixind xsusi yr tutur. 1948-ci il ap Hphpnam nin lmi n ri ylunda ir liy dru bir addm sayla bil r. Dzdr, t rtibi Sabir klliyyatnn vv lki aplarnda vril n bir sra s rl ri, cml d n airin fars dilind yazlm satiralarn, dini mahiyy t dayan irl rini kitabdan xarmdr. Lakin , t dqiqat v axtarlar gnil ndirib, dvri m tbuat s hif l rind n byk satirikin iyirmi b yaxn rini, n drd m qal v b zi t rcm l rini tplayb lk d f klliyyata daxil tmidir. Yri g lmik n qyd d k ki, airin nam lum s rl rini tplayark n t rtibi b zi s hvl r d buraxm, baqa m llifl rin gizli imza il d rc dil n bir n rini Sabir isnad vrmidir. 1948-ci il apnn yax c h tl rind n biri d s rl rin lk m nb l rl yxlanb, vaxta q d r buraxlm bir sra t hrifl rin islah dilm si, m tnl rin nisb t n drstl dirilm sidir. T rtibi t r find n kitaba yazlan v g rgin z hm tin b hr si lan izahlardak nsx f rql rin dair vril n m lumat h min n rin lmi h miyy tini xyli artrmdr. 1934-c il apndan f rqli laraq, bu n rd xrnlgiya sas alnm, s rl r janrna v yazlma tarixin gr qrupladrlm, h r f slin axrnda is ill ri m lum lmayan s rl r vrilmidir. Lakin s rl rin t snifind b zi nqsanlar n z r arpr: taziyan v b hri-t vill r satirik irl rd n ayrlqda, mst qil balqlar altnda vrilmidir; m lumdur ki, taziyan d , b hri-t vil d m hz l satirik irdir. Byk air bu gn, m s l n, M h mm d li ah haqqnda Mlla N sr ddin jurnalnda iri h cmli bir satira, sabah is Gn q ztind drd misralq k skin bir taziyan d rc tdirmidir. Bunlar bir-birind n ayrmaq, baqabaqa f sill rd vrm k dru dyildir. airin satiralar il ciddi, lirik irl ri d kitabda b z n dlaq salnmdr. S ttarxana, R hgzari-m xluqatda bir mhtaci-m sarif, N yazm? v s. bu kimi ictimai-siyasi lirikann n yax nmun l ri saylan bir sra s rl r kitabn Satirik irl r blm sin daxil dildiyi kimi, n m zmun, n slubca uaq d biyyat il h bir laq si lmayan b zi irl r d , n d ns , Uaqlara aid irl r f slind gtmidir (H v s v s.). 19

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Kitabn snunda ayr-ayr s rl rin lk n r tarixin , b zi nsx f rql rin dair yni, maraql qydl r vrilmidir. T rtibi Sabir s rl rinin ks riyy tinin lk n rini m yy nl dirm y mv ff q lsa da, bir x s rin n r tarixini dzgn gst rm midir. Ictimai-siyasi v tarixi hadis l r , xs, kitab, q zt, jurnal adlarna rh vrilm m si d bu n rin k siridir. *** Sabir irsinin tam klliyyat, lmi-akadmik n ri 1962-1965-ci ill rd airin anadan lmasnn yz illiyi mnasib til Az rbaycan A n riyyat t r find n buraxlm cildlikd n* ibar tdir (t rtib d ni M mm d M mm dv; rdaksiya hy ti: Mir C lal, ziz Mir hm dv, Kamal Talbzad ; kill ri zim zimzad nin; lg t kr m C f rindir). Hphpnam nin yni n rini hazrlayark n t rtibinin qarsnda iki sas v zif durmudur: a) airin z ngin d bi-b dii irsini tam hat tm k; b) s rl rin dzgn lmi-t nqidi m tnini vrm k. Bu v zif l ri yrin ytir rk n t rtibi zn q d rki n rl rd n gni ld istifad tmidir. M. .Sabirin s rl rini tamam tplamaq n mxt lif m nb l r vardr. Balca m nb byk airin yaayb-yaratd dvrd n r lunan Az rbaycan dvri m tbuatdr. Bununla laq dar laraq t rtibi rqi-Rus (1903-1905), H yat (1905-1906), Irad (1905-1908), D v t (1906), T kaml (1906-1907), Taz h yat (1907-1908), Ylda (1907), M zh r (1908-1911), T r qqi (1908-1909), Ittifaq (1908-1909), S da (1909-1911), H qiq t (1909-1910), Gn (1910-1911), Nicat (1910-1912), Hilal (1910-1911), Yni h qiq t (1911), M lumat (1911), Yni irad (1911-1912) q ztl rini, Mlla N sr ddin (1906-1911), D bistan (1906-1908), R hb r (1906-1907), Fyuzat (19061907), H qaiq (1907-1908), B hlul (1907), Z nbur (1909-1919), Mirat (1910), Yni fyuzat (1910-1911), Ar (1910-1911), Iq (1911-1912) jurnallarn n z rd n kirmidir. Sabir bu m tbuat rqanlarnn xunda f al itirak tmidir. Sabirl d rslik m llifl ri lan A.S hh t, M.Mahmudb yv, S.S.Axundv, A.aiq v baqalar arasnda sx yaradclq m kdal, xsi tanlq v dstluq var idi. T sadfi dyildir ki, byk air s rl rinin bir qismini, xsus n uaqlara aid bir sra irl rini dvri m tbuatda dyil, d rslik v m cmu l rd n r tdirmidir. Klliyyat apa hazrlanark n Birinci il

T r fimizd n hazrlanb, mxt lif ill rd (1976, 1980, 1992) Yaz v Maarif n riyyatlarnda ap lunmu,Hphpnam is lmi-akadmik n rin mxt s r, ycamladrlm variantndan ibar tdir.

*

20

_________________________Milli Kitabxana__________________________ (1907), Ikinci il (1908), Yni m kt b (1909) d rslikl ri, Milli m nzum l r (1907), K kl (1910) m cmu l ri v s. m nb l rd n d istifad lunmudur. Ptrburq, H r txan, Istanbul, Thran h rl rind v baqa yrl rd xan lf t (1905-1907), Brhani-t r qqi (1906-1911), M clis (1906-1912), H miyy t (1907), Suri-Israfil (1907-1908), ctihad (1907-1908), T svirifkar (1909-1911), N simi-imal (1910-1911), T rcmani-h qiq t (19101911) kimi q zt v jurnallar da m tnl rin v rhl rin t rtibin v ya baqa kild km k d n m nb l rdir. airin v fatndan snra ld dil n b zi irl ri M kt b, Qurtulu, nqilab v m d niyy t jurnallarnda, d biyyat q ztind v s. m tbuat rqanlarnda d rc dilmi, C.M mm dquluzad , A.S hh t, .Haqvrdiyv, .N zmi, S.M.Q nizad v baqa masirl rinin xatir l rind , m qal l rind d bir sra paralar, bytl r misal g tirilmidir. Kitabn t rtibind bunlar da n z r alnmdr. M. .Sabir s rl rinin yni n ri, sz yx, bir sra xsusiyy tl ri il vv lki n rl rd n f rql nir. vv l n, airin dvri m tbuatda aq v ya gizli imza il ap lunan, vaxtad k Hphpnam y dm y n xlu satirik v lirik irl ri, lmi, d bit nqidi v publisist s rl ri, habl m ktublar tplu kild ilk d f h min klliyyata daxil dilmidir. kincisi, Hphpnam nin sn n rl rind ad t n ll ri m lum lmayan s rl r bal altnda vril n, yaxud kitabn yalnz ilk aplarna daxil dilib n r tarixl ri gst rilm y n yzd n artq s rin ilk n ri tarixi m yy nl dirilmi v bl likl , bir d n d lsun nam lum tarixli s r qalmamdr. ncs, Sabir s rl rinin lmi-t nqidi m tni vrilmi, indiy q d r buraxlan s hvl r, t hrifl r mmkn q d r aradan qaldrlmdr. Drdncs, vaxta kimi Sabir isnad vrilib Hphpnam nin xsus n sn n rl rin (1948, 1954) daxil dilmi b zi s rl rin sil m llifi m yy nl dirilmi, h min s rl r airin klliyyatndan xarlmdr...*. Klliyyat cildd ap lunmudur. lk iki cild airin satiralar, nc cild is q z ll ri, mxt lif irl ri, uaqlara thf si, flytnlar, d bit nqidi v publisist m qal l ri, t rcm l ri, m ktublar daxil dilmidir. Birinci v ikinci cildl r tamamil xrnlji sasda t rtib lunmu, nc cildd is h m janr zr blg, h m d xrnlgiya gzl nilmidir. Sabir yaradclnn inkiafn aydn t s vvr tm k n vv ll r yazlb airin

*

Hphpnam nin 1960-c il n ri 1954-c il apnn yni lduuna gr h min n rl h bir mqayis aparlmamdr.

21

_________________________Milli Kitabxana__________________________ lmnd n snra ap lunan s rl rin d n r tarixl ri dyil, yazlma tarixi sas gtrlmdr. M. .Sabirin yalnz bir n s rinin avtqraf vardr. dur ki, yni n rd airin z salnda q zt, jurnal, d rslik v m cmu l rd ap tdirdiyi variantlar sas alnm, dzgn lmi-t nqidi m tn vrm k n Hphpnam nin alt n ri il lk m nb l r arasndak sz, ifad , misra, byt f rql ri gst rilmidir. Sz yx, lk n rl rd ki k sirl r: snzura n zar ti znd n ap lunmayb, v zin bir n nqt qyulan szl r, m tb x talar v s. mmkn q d r n z r alnb b rpa dilmi v bu bar d xsusi qydl r vrilmidir. M tn gni rhl r yazlmdr. Bu rhl rd h m Sabirin h yat v yaradclnn bir x izaha mhtac c h tl ri, h m d m tnd ki ayr-ayr ifad l r, trminl r, tarixi hadis l r v s. haqqnda m lumat vrilir. rhl rd t xmin n aadak m s l l r hat dilir: a) ayr-ayr s rl rin lk d f n vaxt, harada v hans imza il ap lunmas; b) Hphpnam nin hans n rin , n kimi adla daxil dilm si; c) lk m nb l rd s rl rin idya m zmunu il laq dar laraq d rc dilmi qyd, x v flytnlarn vrilm si; ) bu v ya baqa airin s rin yazlm cavablara, n zir v t xmisl r g linc , h min s rin n vaxt, harada ap lunduu gst rilir v m yy n t s vvr almaq n lk b ndi nmun g tirilir; d) tarixi hadis l rin, gizli imzann, xs, q zt, jurnal, kitab v s. adlarn izah; ) mxt lif n rl r arasndak m tn, nsx f rql rinin, sz, t rkib, ifad t hrifl rinin gst rilm si... s rl rin dil, slub xsusiyy tl ri saxlanlmdr. Ancaq airin s rl ri r b lifbas il yazlb ap lunduundan, bir sra szl rin drst t l ffzn t yin tm k tindir. B z n bir sz, h tta yni s rd mxt lif kild yazlmdr (snra-sra, c van-cavan, amma- mma v s.). Bu halda da ilk m nb sas gtrlmdr. irl rin s rlvh sind ki qarql, yni s rin b z n bir kitabda mxt lif adla iki d f ap lunduunu n z r alaraq, yalnz airin z t r find n qyulan xsusi adlar sas prinsip kimi saxlanm, q zt v jurnallarda d biyyat, ar, N zm, Taziyan v s. mumi balqlar altnda d rc dil n s rl rin is ilk misralar kvadrat mt riz iind s rlvh kimi vrilmidir. Cildl r l tc lav lunmudur. Bu l t d b zi szl rin mumi l tl rl uyun g lm y n yni, lav m nalar Sabir satira dilinin xsusiyy tl rind n ir li g lir.

22

_________________________Milli Kitabxana__________________________ *** Sn ill rd Hphpnam nin vv lki n rl rind n ikisi t krar ap dilib, sata qyulmudur. Bu kitablardan birincisi (iki cildd n ibar tdir) 2000-ci ild Minar n riyyat-pliqrafiya m ssis si t r find n buraxlmdr (buraxla m sul Hac li D rgah lu brahimvdur). kincisi is , 2002-ci ild M. .Sabirin anadan lmasnn 140 illik yubilyi mnasib til Turan n rl r vind hazrlanb ap dilmidir (n r hazrlayan v rdaktru: prf. Vaqif Sultanl, qtay Nsynli; illstrasiyalar zim zimzad nindir). Birinci kitab 1948-ci ild Az rn rin ap tdiyi Hphpnam nin (t rtib d ni H.S m dzad ), ikinci kitab is 1914-c ild Kaspi m tb sind air Abbas S hh tin n sz il buraxlm (nair si: m rhum Sabirin zvc si B. xanm Tahirzad ) Hphpnam nin t krar n ridir. Kitablardan birincisi 200 tirajla kiril lifbas, ikincisi is 500 tirajla latn qrafikas il buraxlmdr. Birinci kitabn h r iki cildinin vv lind bl bir qyd vardr: T krar n r (m tnd dz lil r dilm d n). Ikinci kitabn anntasiyasnda is dyilir: xuculara t qdim lunan bu kitab Hphpnam nin 1914-c il n ri sasnda hazrlanmdr. s r r b lifbasndan latn qrafikasna vril rk n n rin zn m xsusluqlarnn qrunmasna allm, yalnz bir sra txniki x talar islah lunmudur. Hphpnam nin t krar n rl rind n z r arpan btn sas qsurlar m hz buradan ir li g lmidir. Haqqnda b hs lunan n rl rin h birini m tnd dz lil r dilm d n, yalnz txniki x talar islah tm kl ynid n buraxb, gni xucu ktl l rinin istifad sin vrm k dru lmazd. Hphpnam ni t krar ap tdir nl r asan bir ylla gtmi, Sabir irsinin yr nilm si v n ri sah sind ld dilmi btn lmi-t dqiqi v m li n tic l rd n s rf-n z r tmil r. Hphpnam nin ilk n rind n bizi 90 illik, 1948-ci il n rind n is 56 illik bir zaman m saf si ayrr. K n dvr rzind Sabir irsinin yr nilm si v n ri sah sind byk uurlar ld dilmi, sabirnaslq ayrca lmi sah kimi zn t sdiq tmidir. yni zamanda, fillgiya lml ri sistmind nisb t n cavan sah l rd n biri lan m tnnaslq yaranb inkiaf tmi, klassik v masir d biyyatn n ri v gni xucu ktl l rin layiqli bir kild atdrlmas sah sind mhm v faydal il r grlmdr. Bu sah d ki uurlar n z r almadan, XXI srin vv lind Hphpnam nin bu v ya dig r n rini ynil t krar ap tm k, n rl r h bir dz li v lav l r tm d n nu xucularn istifad sin vrm k h cr zn drulda bilm z. Haqqnda b hs tdiyimiz n rl rd ki btn sas qsurlar da m hz bununla baldr. Hphpnam nin 1914-c il n rind h bir t rtib prinsipi gzl nilm mi, M kt b ccuqlarna v Mt f rriq irl r kimi b zi balqlar 23

_________________________Milli Kitabxana__________________________ istisna dilm kl , n xrnlgiya, n d janr n z r alnmdr. s rl r izah v rh vrilm diyi kimi, kitab l tl d t chiz dilm midir. lk n rd b lk d btn bunlar mmkn v t bii idi. Lakin masir xucu n bunlarn hamsna ciddi htiyac duyulur. Bl ki, Sabir yaradclnn h m izaha mhtac c h tl ri, h m d m tnd ki ayr-ayr ifad l r, trminl r, tarixi hadis l r, s tiralt m nalar, xs, kitab, q zt-jurnal v s. adlar rh lunmadan Sabir rinin inc likl rini, nun m na alarlarn t s vvr tm k tindir. A.S hh tin t rtibind Hphpnam iki m nal piqrafla balanrd: biri, airin prqram s ciyy li, Sabir yaradclnn manifsti adlandrla bil c k m hur N yazm? rind n g tirilmi ilk 6 misra (air m, nki v zif m budur ar yazm...), dig ri is Milli airimiz m rhum Sabirin bir r fiqin z x tti il yazd ikay tnam sind n bir n bz ad altnda vrilmi m ktubdan kiik para idi. Yni n ri apa hazrlayanlar, n d ns , bu piqraflardan birincisini tamamil atm, ikincisinin d s rlvh sini t hrif lunmu kild vrmil r: Sabir Tahirzad z fti x tti il ylda Abbas S hh t yazd m ktubdan. Cml zvl rinin uzlamad bir yana qalsn, m ktubdan g tirilmi s tirl rin h qiq t n Abbas S hh t nvanlanb-nvanlanmad d qiq m lum dyil; S hh tin z d h min s tirl rin Sabirin bir r fiqin yazd ikay t m ktubundan lduunu qyd dir. Bu r fiq S hh t d la bil rdi, baqa birisi d . Ikincisi, z fti x tti il n dm kdir? M ktubdak t rbiyyiibtidaiyy ifad si yanl laraq t rbiy ibtidaiyy klind vrilmidir. T krar n r A.S hh tin yazm lduu mq ddim il (Sabirin t rcmyihal) alr. M ktubdan g tirdiyimiz parada lduu kimi, burada da S hh t m xsus sz v ifad l rin bir xu dzgn vrilm diyind n ciddi m na v m zmun t hrifl rin s b b lmudur. S nyi-hicri, gzz rim, z giyah, r iltihaq, r hm ti-xuda kimi sz v ifad l r s n hicri, gzl rim, zgiyab, r iltihaq, r hm tli xuda klind gtmidir. S f r z Babili irvan kn m, inallah misrasndak z Babili-irvan ifad si zbabiliirvan kimi vrildiyind n (s h.10) m na v m zmun tamamil t hrif lunmudur. Byk bir ail nin t hsili n quyruq ya v sabun biirib satmaqla gz ran d r cml sind ki (s h.12) t hsili n ifad si dru dyildir, t hsili-m a n lmaldr; t hsili n ifad sinin m nasi aydndr, t hsili-m a n ifad si is tamamil baqa m nada il nilmidir (dlanacaq, yaay vasit si). S hh tin dn -dn il tdiyi Sabir f ndi ifad sind ki f ndi sz m tnd n xarld kimi, fransz kral n s kkizinci Lui d 18 Li klind gtmidir (s h.14). N ri-maarif c miyy tinin Balaxanda lan m kt bl rind fars (dili) v ri t m llimliyin q bul lunur cml sind n (s h.15) bl xr ki, c miyy tin Balaxanda bir n m kt bi lub, Sabir d h min m kt bl rd d rs dyibdir. Halbuki Balaxanda t kc bir m kt b var idi v s. 24

_________________________Milli Kitabxana__________________________ n szn m tnind ki bu qsur v t hrifl rin, dm k lar, hams A.S hh tin s rl rinin ikicildliyind d gtmidir (II cild, Bak, 1976, s h.24-32). Grnr, Hphpnam ni apa hazrlayanlar h min mq ddim ni lk m nb sasnda dyil, m hz ikicildlik sasnda n r tdirmil r. Hphpnam nin 1948-ci il apnn t krar n rind d yni v ziyy tl qarlarq. Prf. ziz rifin yazm lduu m zmunlu v hat li mq ddim kitabdan xarlm, A.S hh tin q l min m xsus lan n szn s rlvh si d yidirilm kd n lav (T rcmyi-hal dyil, Sabirin t rcmyihal lmaldr), m llifin b zi mlahiz v mdd alar atlm, bir x sz v ifad l r t hrif uramdr. n vv l h cvi-m lih yazb ifad si n h cvim lih yazb klind , riyakar mllanmalarn fal v maln ifad si ... fal v maln klind ( mal il r, m ll r; mal qayrma, dz ltm dm kdir), r hm tixudaya vasil lur ifad si v fat dir klind gtdiyind n m na v m zmun t hrifl ri mydana g lmidir. 1914-ci il n rind n f rqli laraq, 1948-ci il n rind m yy n t rtib prinsipi gzl nilmi, airin d bi irsi yazlma tarixl ri n z r alnmaqla, janrlar zr qrupladrlm, h r blm nin snunda ill ri m lum lmayan irl r vrilmidir. Cildl r , yni zamanda, s rl rin n ri tarixin dair qydl r, tin anlalan szl rin l ti lav dilmidir. Lakin ist r janrlar zr blgd , ist r izah v rhl rd , ist rs d l td ciddi qsurlar n z r arpr. Taziyan v b hri-t vill rin satirik irl rd n ayrlqda, mst qil balqlaraltnda vrilm sin htiyac yx idi; taziyan d , b hri-t vil d l satirik rin bir nv, bir frmasdr. airin biz b lli lan b hri-t vill rinin h r 1907-ci il aid dilir (II cild, s h.32). Halbuki b hri-t vilin birincisi 1906-c ild q l m alnmdr. M llifin lirik irl ri v rbail rinin bir xu satirik ir nmun si kimi t qdim lunmudur (D rdim ldur ki..., y dilb ri-hrriyy t..., D hr bir mdd t ldu m nzilimiz v s.). Kitabn Qydl r hiss sind ayr-ayr s rl rin n ri tarixin dair vrilmi m lumatlarda da xlu qsurlar vardr. yni l t cildin h r ikisind t krar ap lunduu kimi, bu l td Sabir satira dilinin m xsusi xsusiyy tl ri n z r alnmam, b zi szl rin mumi l tl rl uyun g lm y n yni, lav m nalar ksini tapmamdr. U h rfin aid t kc bir szn Ulus sznn l vi m nas vrilmi, da lm, qvm dy , izah lunmudur (s h.292). Hphpnamnin 2000-ci ild apdan xm ikicildlik t krar n rind 30dan artq satirik v lirik rin, m kt blil r thf silsil sind n q l m alnan, uaqlarn dill r zb ri lan 22 rqi, m nzum hkay v t msilin t n yarsnn gni xucu ktl sin ynid n ill ri m lum lmayan s rl r kimi t qdim dilm si d kknd n yanldr. Bu, Sabir irsinin yr nilm si v n ri sah sind ld dilmi mhm nailiyy tl r gz yummaqdan baqa bir y

25

_________________________Milli Kitabxana__________________________ dyildir. g r kitabn buraxlna m sul lan xs Hphpnam nin sn n rl rin t ri diqq t ytirs ydi, aydn gr rdi ki, Sabirin lk n r tarixi b lli lmayan birc s ri d qalmamdr. T krar n rl rd yl vrilmi n ciddi v balanlmaz s hvl rd n biri d baqa airl r t r find n yazlm bir sra satirik irl rin ynid n Sabir isnad vrilm si v Hphpnam y daxil dilm si il baldr. Bu m s l z rind gni dayanmaa htiyac duymuram, nki h min m s l bu s tirl rin m llifinin sn 30 ild ap tdirdiyi M. .Sabir isnad vrilmi b zi s rl r haqqnda (1960), Hphpnam ni bl mi n r d rl r? (1961), Hphpnam nin n ri tarixind n (1962) adl m qal l rind , h minin Sabir v m tbuat (1974), Sabir: mbahis l r, h qiq tl r (1990) kimi mnqrafiyalarnda gni, d lilli-sbutlu rhini tapmdr. dur ki, h min s rl rd n yalnz bir n sini qyd tm kl fikrimi ykunladrmaa alacaam. Hphpnam nin 1914-c il apnn t krar n rind V qta ki, s r n simizlm t misras il balanan bir satira vardr (s h.107). lk d f Mlla N sr ddin jurnalnda (1908, 10) Qzdrmal imzas il d rc dilmi h min satira Sabirin dyildir, Sabir d bi m kt bin m nsub lan air M.H.Zynalvundur. , z rini: airimiz Hp-hpa t qdim lunur qydi il ap tdirmidir. Sabir d q l m yldann m h bb t hissil na nvanlad ri cavabsz qymam, jurnaln nvb ti nmr l rinin birind (1908, 13) Madam ki, hamyani-zlm t misras il balanan irl nu cavablandrmdr. Sabir z rinin vv lind bl bir qyd vrmidir: Mlla N sr ddinin 10-cu nmr sind Qzdrmal imzal yazlan ara cavab. Sabirin cavab da Hphpnam nin h min n rin daxil dilmidir (s h.111). Kitab apa hazrlayanlar is bunun f rqin varmam, satiralarn h r ikisini Sabir isnad vrmil r. V yaxud: Hphpnam nin t krar n rl rin daxil dilmi, B xt v r kiml r idi al md ? misras il balanan Qam adl taziyan y (s h.162; II cild, s h.7) diqq t d k. lk d f Mlla N sr ddin jurnalnda Qam s rlvh si v allaq imzas il d rc dilmi (1910, 27) h min taziyan d Sabirin dyil, air li N zminindir. nki n Qam s rlvh si, n d allaq imzas Sabir m xsus dyildi. Jurnalda taziyan d rc tdir n h r bir airin m yy n gizli, satirik imzas lduu kimi, m xsusi s rlvh si d var idi. Sabir btn taziyan l rini Qrmanc, li N zmi Qam, liqulu Q mksar D y n k adlar altnda n r tdirirdil r. Sabir d bi m kt bin m nsub lan dig r airl rin d h r birinin zn m xsus s rlvh si var idi (allaq, Ksv, maq v s.). li N zminin arxivind avtqraf saxlanlan h min taziyan ni m llif snralar (1927-ci ild ) Sijimqulunam ad altnda n r tdirdiyi irl r tplusuna bl bir qydl daxil tmidir: Bu qit mht r m Sabirin z nn dil r k Hphpnam d d rc dilmidir (s h.151). 26

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Sabir s hv isnad vrilib, t krar n rl r daxil dilmi s rl r yalnz yuxarda adlar kil nl rd n ibar t dyildir. T kc bunu dm k kifay tdir ki, ikicildlik t krar n rin I cildind B yl r m ktub (s h.21), S yah tnam d n bir n bz (s h.52); II cildind Intihayi-hr t varmaq n dun t bl r (s h.5), M n bidin dy n rbabi-q r z (s h.7), Gavi-mahi dyir (s h.8), Kimdir , arifi grc k pzulur (s h.9), itm y n (s h.22), Ya lil c b (s h.59) v s. kimi Sabir q l min m xsus lmayan s rl r zn yr tapmdr. Halbuki adlar kil n s rl rin s hv n Sabir isnad vrildiyi XX sr Az rbaycan d biyyatnn mt b r t dqiqatlarndan lan C f r X ndan, Mir C lal, M mm d C f r, ziz Mir hm dv, Kamal Talbzad , Firidun Hsynv v baqalar t r find n d t sdiql nmi, h min s rl r Sabir klliyyatnn lmi-akadmik n rind n balam (1962-1965-ci ill r) Hphpnam nin btn snrak n rl rind n xarlmdr. XXI srin astanasnda h min s rl ri ynid n klliyyata daxil dib, xucu ktl sinin istifad sin vrm k zbanalqdan, sabirnasln bu sah d ki nailiyy tl rin m h l qymamaqdan baqa bir y dyildir. T krar n rin h r ikisind m tnl rin drstly baxmndan da ciddi qsurlar v s hvl r vardr. Bu v ya dig r s rin b z n btv bir paras, misra v byti m tnd n k narda qald kimi, yzl rl sz v ifad d dzgn xunmam, b zi s rl r r b lifbasndan latn qrafikasna vril rk n ciddi t hrifl r m ruz qalmdr. Bu baxmdan r b lifbasndan latn qrafikasna vrilmi irl rd n t kc birin T rk d r kim ki, kri-nm ti-nas misras il balanan r n z r salaq (s h.305). C mi 9 bytd n ibar t lan h min rin t krar n rind sz, ifad , misra v bytl rin bir xu t hrif lunmu, lib y Hsynzad nin szl ri il ds k, ir badan-baa h rc m rc dilmidir. rin lk byti kitabda bl vrilib:T rk d r kimi ki, kri nm ti-naz. tmiyr vaqi n xudaya snas.

kri nm ti-naz dyil, kri-nm ti-nas; xudaya snas dyil, xuday sipas lmaldr (Nas camaat, hali; sipas kr, h md dm kdir). slind h min byt bl dir:T rk d r kim ki, kri-nm ti-nas, tm yir vaq n xuday sipas.

rin snrak bytl rinin d xu t hrif lunmudur. M s l n:

27

_________________________Milli Kitabxana__________________________kr, krd h lav t var, krd izdiyad nm t var.

V yaxud:kr s rmayy ibar tdir, kr p rvan y ita tdir.

slind h min bytl r bl lmaldr: k ri-krd h lav t var, krd izdiyadi-nm t var. ...kr s rmayyi-ibad tdir, kr p rvanyi-ita tdir.

Bu bytl rd ki m na v m zmun t hrifl ri gz qarsndadr. nlarn rhin htiyac yxdur. rin vv lind A.S hh tin bl bir qydi vardr: bu ir ...h disin iar t n inad v n zm dilmidir. Bu qyd d t hrif dil r k: H ddin iar ti inad v n zm dilmidir klind vrilm kl yana, yni zamanda rin lk miras kimi t qdim lunmudur. Yaxud, airin m hur F xriyy satirasndan g tirilmi bir b nd :Tymur hi-l ng lub tabyi-f rman, Xan Txtam yl dik al qanna q ltan, Ta ldu Qzl rdalarn dvl ti talan, M sk hin faid b x ldu bu mydan... lyvm uruslamaq il zi r fiz biz! z dinimizin bana ng lk l fiz biz!

b ndin diqq t d k. Hphpnam nin t krar n rind bu b nd vrilm midir (I cild, s h.68-69). 1948-ci il n rind h min misralarn gtm m sinin s b bi aydn idi, nki burada M sk hind n, uruslamaqdan b hs lunurdu. Mst qillik ld tdiyimiz indiki dvrd bu misralarn m tn daxil dilm m sin is h cr b ra t vril bilm z. Sabir m kt blil r n yazd Artq alb, skik satan tacir adl rind pis m ll ri il z vladlarnn t rbiy sini pzan validynl ri t nqid at in tutaraq, dnyagrm bir qcann dili il bl ata-analara dyir:

28

_________________________Milli Kitabxana__________________________Lvhi-safnda tifli-m sumun, Mn ksdirs batini-umun; kdiyin n qdir, bu n qi-x ta, Vrm isnadn luna b da.

Bu misralar s rin sas qay sini ifad tdiyi kimi, tacirin d , dnyagrm qcann da daxili al mini s ciyy l ndirir. Bu ir Hphpnam nin 1914-c il n rin daxil dilmi, 1948-ci il apnn t krar n rind is h min misralar vrilm midir (II cild, s h.100). yni szl ri t krar n rl r daxil dilmi Ay n n , bir qrmz saqqal kii, Girdim yrim bamda qayu, kr lillah ki, afitabi-sx n misralar il balanan irl r v bir sra baqa s rl r haqqnda da dm k lar. Bu irl rd n btv paralar, b ndl r atlmdr. lm lduu yrd lamaz din d yan t misras il balanan Drpr dyir ki adl taziyan kitabn 1948-ci il apnda yarbayar ixtisar dilmi (II cild, s h.31), t krar n rl rin h r ikisind m hur amrikan alimi, Din v lm arasndak mnaqi nin tarixi adl lmi s rin m llifi Cn Uilyam Drprin (1811-1882) syad t hrif dil r k Dyrpr klind vrilmi, h minin rin lk misrasndak lamaz sz ddyn gr (s h.274) m zmun pzunluu yaranmdr. Yri g lmik n, h r iki n rd sli r b lifbas il lan bir sra dig r xs adlar v syadlar da dzgn xunmam, yanl vrilmidir. M s l n, 1914-c il apnn t krar n rind Iftardan bir gftar v ya m cmu d n bir lm satirasnn Ustad mht r m Ikram b y n zir lduu qyd dilir (s h.95). Halbuki h min ir trk yazs, T nzimat d biyyatnn grk mli nmay nd si R caizad Mahmud kr m b yin (1846-1913) Bahardan bir yarpaq, yaxud zmzm d n bir n m adl rin n zir dir. yni n rd vrilmi: Yxsa Q nib yv Mahmudu t bcil; tm k s b binc dir bu t kil! bytind ki (s h.200) ad v syad da yanldr. Q niyv M cidi lmaldr (Sultan M cid Q nizad n z rd tutulur). V yaxud, dig r t krar n r daxil dilmi L ffazlq m qal sind (M clis q ztind n t rcm ) VIII srd x lif Harun rr id zamannda yaam, dil v slubunun gz lliyi, z nginliyi say sind gni hr t qazanan, f sah t v b la td ismi z rbi-m s l hkmn kmi (.Sami) m hur r b natiqi Shban Vailin ad v syad sban v iblis klind gtdiyind n (II cild, s h.165) m na v m zmun t hrifin s b b lmudur. M tnl rin drstly baxmndan da t krar n rl r ist nil n s viyy d dyildir. H r iki n rd saysz-hsabsz m tn t hrifl rin , sz v ifad qsurlarna yl vrildiyind n Sabir ri h m idya m zmunu, h m d b dii s n tkarlq, xsusil satira ustal baxmndan ciddi t b ddlata uramdr. Sabir l s n tkarlardandr ki, nun s rl rind n inki lzumsuz sz v ya ifad , h tta artq h rf bl tapmaq tindir.

29

_________________________Milli Kitabxana__________________________ s rl rin m tnind yl vrilmi qsur v x talarn z rind gni dayanmaq, nlar bir-bir t hlil v t nqid szg cind n kirm k imkan xaricind dir. na gr d h min qsurlardan b zil rini qyd tm kl kifay tl nirik. 1909-cu ild M h mm d li ah t r find n milli m clisin darmadan dilm si mnasib til yazlm v h r iki n r daxil dilmi (s h.120; I cild, s h.148) ird xuyuruq:N d n ldu iki dilli, r kl r qald nisgilli, Dald m clisi-milli, m ll r s rnigun ldu? S b b byni yun ldu!

Ax, m l, arzu pu lar, ba xar, amma ban aa ndirm z. Baaa,t rsin dnm is l mdir bayraqdr. na gr d byt bl lmaldr: ...Dald m clisi-milli, l ml r s rnigun ldu... Baqa bir misal. 1907-ci ild q l m alnm kibai rind Sabir ptik mqayis ylu il gd r k zn d ryada qcaman daa b nz dir; l bir daa ki, srl rin cvrn sin g rib, z z m tini daim saxlamdr. air dyir: Bistun sin sin d ys d bin ti yn Cvr t mkin d r k durduu m vad durar! Hphpnam nin t krar n rind is (II cild, s h.52) xuyuruq: Bsbtn sin sin d ys d bin ti yn ... Khn lifba qsurlar n tic sind s hv xunan bir sz v ya ifad n inki adi xucunu, h tta t dqiqatlar da daa-daa salb; Bistun sz s hv laraq bsbtn klind gtdiyind n m na v t sir tamam d yiib (Mir C lal). kibai rinin snunda Sabir bl bir qyd vrmidir: Bu q z lin m qt im zmununu Xaqani irvaninin: inan istad m pi p s-t n Ki istad lifhayi- t na bytind n iqtibas tdiyimizi acizan ixtar dirik.

30

_________________________Milli Kitabxana__________________________ H min qyd latn qrafikas il buraxlm t krar n rd bl vrilib: Bu q z lin m qt bi m zmununu X qani irvaninin nan ist dim piup ut n k istad lf hay t na bytind n iqtibas tdikl rimizi acizan xt r dirik (s h.316). Xaqanid n g tirilmi bytin badan-baa t hrif dildiyi h l bir yana qalsn, m qt bi m zmununu dyil, m qt i-m zmununu, iqtibas tdikl rimizi dyil, iqtibas tdiyimizi, xt r dirik yx, ixtar dirik lmaldr ( xt r ulduz; ixtar is x b rdar tm , bildirm dm kdir). N inki sz, ifad , h tta h rf, kili, duru iar si s hvl ri d Sabir rind ciddi idya-m zmun t hrifl rin aparb xarr, m nasz fikirl rin, m ntiqsiz hkml rin mydana g lm sin s b b lur. Istiqbal bizimdir adl rind Sabir dyir: Bu gn Iran yks r qaplamdr syli-istibdad... H l T briz d var it hayi-myli-istibdad! T krar n rl rd (s h.122; I cild, s h.150) bu byt bl gtmidir: Bu gn ran yks r qaplamdr syli-istibdad?.. H l T brizd var it hayi-myli-istibdad! Zahir n burada l bir d yiiklik n z r arpmr. F rq ancaq burasndadr ki, birinci misrann snunda sual iar si qyulmu, T briz sznd ki ynlk hal kilisi ( ) dm, balayc (d ) is sz biti r k yrlik hal kilisi kimi il nmidir. Amma m na, m zmun tamam t hrif dilmi, t sdiq, hkm bildir n misra sual cml sin vrilmi, v zn d , qafiy d pzulmudur. s rin idya m zmununu t hrif dib, v zn v qafiy ni pzan bu cr sz, t rkib v ifad s hvl ri t krar n rl rd h ddind n artqdr. lk m nb l rl t krar n rl rd vril n m tnl rin mqayis si sasnda t hrif m ruz qalm bl sz v ifad l rin sayn it nil n q d r artqmaq mmkndr. Hphpnam nin iki cildlik t krar n rinin mxt lif s hif l rind Bais, balan lsn! misras Bais, yalan lsun! (I cild, s h.13), lm yib sz lmayb (18), cala sz tala (33), vim q ml r batd ifad si hkum t yasa batd (34), bid t sz ad t (55), dd tavuu dvriy ifad si dd tavuu turuya (65), dlana bilmir m ifad si dayana bilmir m (73), gird gznd n ifad si gird znd n (96), yanmayn sz yatmayn (117), siyr tim nada ifad si sur tim nada (128), Xalq t tbiq l sin halmza qalmz misras Xalq t hqiq l sin halmz, qalmz (140), t hqir sz t kfir (170), yran b rdu d lim ifad si yran v rdi d lim (171), Qvlm fliml dayannam zm misras Qvlm , flim dayannam zm (178), kib a t ifad si ks b a t (214), byuna sz bynuna (II cild, s h.14), 31

_________________________Milli Kitabxana__________________________ grm liy m sz grm y lim (30), murad almaq ifad si murad lmaq (44), frs t var ik n ifad si vs t var ik n (46), bi d d gvh r ifad si bir d d gvh r (149), hyhat sz h yat (164), yz min tm n ifad si yz bir tm n (165)... klind gtmi, saysz-hsabsz t hrifl r yl vrilmidir. Bu t hrifl rin ks riyy ti dig r t krar n r d aiddir. Qa, at basd! satirasnda bl bir byt vardr: ...Bununla bl biz nin b xtiyar lub tm y k d h l iftixar?! T krar n rd (s h.34) sn misra bl vrilib: lb-itm y k d h l iftixar?! rh htiyac yxdur. Kitabn lap lk s hif l rind s ri am di ifad si irri am di (26), imamcm ni... ifad si ...Imam Camini (50), bam harda qard ifad si bam harda qzd (60), bxl h s d szl rib xl h s d (61) klind vrilmidir. lk s hif l rd n n z r arpan bu tipli qsur v t hrifl r snrak s hif l rd d saysz-hsabszdr. T krar n rl rd n z r arpan ciddi qsurlardan biri d s rl rin s rlvh si il baldr. airin s rl ri Hphpnam nin ayr-ayr n rl rind mxt lif adlarla vrilmi, h tta yni s r b z n bir kitabda mxt lif adla iki d f ap lunmudur. irl rin s rlvh sind ki qarqlq v h rc-m rclik n z r alnaraq,Hphpnam nin sn 30 ild ki n rl rind (1962-1992) vahid prinsip gzl nilmi, yalnz m llifin z t r find n qyulan xsusi adlar saxlanlm, lk m nb l rd (q zt, jurnal, d rslik v tplularda) d biyyat, ar, N zm, Taziyan v s. mumi balqlar altnda d rc dil n s rl rin is lk misralar s rlvh kimi vrilmidir. 1914-c il n rin daxil dil n s rl rin s rlvh sind m yy n prinsip gzl nilm diyin , kitab izah v rhl rl t chiz dilm diyin gr m lumat xaraktrli b zi m qamlar s rlvh y kilmi, bu v ya dig r s rin ad kimi vrilmidir. Bu hal Hphpnam nin t krar n rind ynil saxlanldndan Sabir s rl rinin adlarnda h rc-m rclik yaranm, gni xucu ktl sin xdan b lli lan s rlvh l rin bir xu t b ddlata uramdr. Sabir z byk s l fi Fzulinin q z ll rind n birin b nz tm klind yazd, T hsili-lum tm ki, lm af ti-candr misras il balanan satirasna d qiq, knkrt ad vrib: T hsililm. T krar n rd m llifin znn qyduu bu ad n z r alnmam, satira bl bir s rlvh il vrilmidir: Trk airl rinin sirri am di Fzulinin b zi q z ll rin n zir -t m sxran (s h.26). (nu da qyd d k ki, sirri am di dyil, s r am di, n zir t m sxran dyil, n ziryi-t m scran lmaldr). 32

_________________________Milli Kitabxana__________________________ H yatn Gp-gpuna cavab kimi ycam v m nal bir s rlvh ni atb, h min satiran: H yat q ztinin ikinci ilind Gp-gp imzal Qy m kt b t hsili-lum yl sin lum, da lsa da q lbi, nu mum yl sin lum! n qaratl r n zir -t m sxran ad il (s h.30) vrm y n htiyac var?! (H m d lum yx, lun lmaldr). V yaxud, rin m zmunu il sx bal lan ki cavablara bir cavab s rlvh sini alaq. Sabir bl bir s rlvh ni t sadfi sm midi. nun Mlla N sr ddin jurnalnda d rc tdirdiyi satiralarndan birin Taz h yat q ztind M h mm dzad v Ms lman imzalar il m nzum cavablar vrilmidir. Sabir t r find n silmi ad m hz buradan ir li g lirdi. Bu s rlvh d n z r alnmam, h min satira kitaba bl bir adla daxil dilmidir: Taz h yat q ztind M h mm dzad imzal S n dy n ldu, m n dy n n qaratl r cavab (s h.93). yni szl ri t krar n rd vrilmi M rut il rin m cbur n Ha Mirz H s n... (s h.50), Fyuzat jurnalnda D li air imzal... (s h.58), Trk al minin kspiri lan... (s h.61), Bakda vril n H qaiq jurnalnn... (s h.71) szl ri il balanan s rlvh l r v bir sra dig r adlar haqqnda da dm k lazmdr. s rl rin s rlvh sind n z r arpan qsurlardan biri d b zi s rlvh l rin t hrif lunmu kild vrilm sidir. Nasirlmlk Bakdan Irana azim lduqda adl taziyan kitabda Nasirls lt n Bakdan Irana zam lduqda klind gtmidir (s h.256). (Azim yla d n, yllanan; zam is gnd ril n, yllanlan dm kdir). M kt blil r n yazlm Camuu v sl m nzum hkay sinin ad Camu v sl klind vrilmidir (s h.328). airin vrdiyi ad rin m zmununa tam uyundur. Bizi aldatma, xac , h r szn misras il balanan taziyan nin ilk apndak qyd d (X yyamdan m al n t rcm ) d yiikliy uram kild (X yyamdan t rcm ) h min s rin s rlvh si kimi t qdim lunmudur (s h.275)... Kitabn Taziyan l r blm sind (s h.259-270) daha acnacaql bir v ziyy tl qarlarq. Burada airin satira yaradclnda ayrca silsil t kil d n taziyan l rd n r q ml sralanm 63 nmun hat lunmudur. Sabir yni taziyan sind b z n bir dyil, bir n tipi dandrr, h r tipin dilind n ayrca b nd q l m alb, yni m s l y nlarn mnasib tini ks tdirirdi. Taziyan l rd n birin Drd dilli qrmanc adnn vrilm si d t sadfi dyildi. Hphpnam ni n r hazrlayanlar bunu n z rd n qarm, b z n bir n b ndd n ibar t lan taziyan nin h r b ndini ayrca s r kimi t qdim tmil r. M s l n, Hatifd n g l n bir nida dyir ki adlanan 7 b ndd n ibar t taziyan nin h r bir b ndi kitabda ayrca s r kimi vrilmidir (s h.263-265). Yaxud, h r biri iki b ndd n idar t lan T rcmani-h qiq t dyir ki (s h.265), Almaniya impratru Vilhlm dyir ki (s h.266) adl taziyan l r

33

_________________________Milli Kitabxana__________________________ d t hrif m ruz qalm, nlarn da h r bir b ndi mst qil s r kimi t qdim lunmudur v s. s rl rin s rlvh sind yl vrilmi qsurlarn bir xu Hphpnam nin 1948-ci il apnn t krar n ri n d s ciyy vidir. airin z t r find n qyulan, irl rin m zmunu v idya istiqam ti il sx bal lan bir sra satirik adlar (F xriyy , Iki cavablara bir cavab, Biz n ?!, ikay t, N sih t, Pula t v cch v s.) tamamil atlm, h min s rl rin bir qismi s rlvh siz, bir qismi d qndarma adlarla vrilmidir (Yk taziyan , Zahid t klif v s.). M hur Ms lman v rm ni v t ndalarmza ri Byn lmil l ad il gtdiyi kimi (II cild, s h.44), idya v m zmun baxmndan m llifin b dipublisist f aliyy tind xsusi yr tutan Zaman n ist yir? Amma biz... m qal sinin ad da d qiq ksini tapmamdr (s h.132). Sabirin m lum d bi irsind n mhm bir qisminin, cml d n bir x satirik v lirik irl rinin (taziyan , rbai, nvh v s.), 30-a yaxn d bipublisist m qal sinin, A.S hh t yazd iki m ktub istisna dilm kl , airin q l m dstlarndan C.M mm dquluzad , S.M.Q nizad , Q. rifzad , . liyv v baqalarna nvanlanm m ktublarnn bsbtn k narda qalmas da yuxarda dyil nl r lav dils , Hphpnam nin t krar n rl ri bar d t s vvr daha da tamamlanar. lib y Hsyzad h l 1905-ci ild Hafizin gz l v m nidar q z ll rind n birini Az rbaycan dilin vir rk n nu badan-baa h rc m rc tmi t rcm iy z tutaraq, m hur alman airi Htnin Hafiznam divanna yazm lduu n szn istinad n dyirdi: K lam b y v damad v m nan rus-g lin f rz ts k, bunlarn tyunu, izdivacn ancaq adam d rk d bil r ki, Hafizi-irazinin q dr-qiym tini bilmi la!.. Biz mill tin vicdan s si lan Sabirin q dr-qiym tini bim liyik. Bazar iqtisadiyyat dvrnd bu v ya dig r sah y s rmay qyub, qazanc ld tm k lar. Amma Hphpnam il mht kirlik tm k lmaz! *** Hphpnam nin n ri tarixinin mumi m nz r si bl dir. Ayr-ayr n rl rin mv ff qiyy tli v k sir c h tl ri bundan ibar tdir. Bu qydl rd n d grndy kimi, Sabir s rl rinin tplanlmas, airin adna layiq kild n r dilib gni xucu ktl l rin atdrlmas h mi Az rbaycan d biyyatnasl v m tnnaslnn mhm v zif l rind n biri lmu, indi d lmaqddr. Az rbaycan Rspublikas Przidntinin Az rbaycan dilind latn qrafikas il ktl vi n rl rin h yata kirilm si haqqndak s r ncamnda 2004-c ild

34

_________________________Milli Kitabxana__________________________ n ri n z rd tutulan s rl r srasnda M. .Sabirin Hphpnam si d vardr. Hphpnam nin yni n ri airin d bi irsinin 1962-1965-ci ill rd rspublika A t r find n buraxlm cildlik lmi-akadmik n ri sasnda hazrlanmdr. Vaxtil bu v ya dig r s b bl laq dar laraq klliyyatdan xarlan b zi s rl r yni n r lav dilmi, h minin izah v rhl r ynid n il nilmi v t kmill dirilmidir. Sabirin indiy d k lm al min b lli lan btn s rl ri indiki n rd hat dilmidir. M. .Sabir s rl rinin tam klliyyat iki cildd n r lunur. Birinci cild airin 1906-1910-cu ill rd yazm lduu satirik irl rini hat dir. Ikinci cild is 1911-ci ild yazlm satirik irl rl yana, m llifin ictimai-siyasi v f ls fi lirikas, nvh v m rsiy l ri, q z ll ri, m kt b uaqlar n q l m alnm rqi, m nzum hkay v t msill ri, t rcm l ri, hkay v flytnlar, d bi-publisist m qal l ri, mxbir yazlar v m ktublar daxil dilmidir. Birinci cild xrnlji prinsip sasnda hazrlanm, ikinci cildd is h m janr zr blg, h m d xrnlgiya gzl nilmidir. airin v fatndan snra m tbuatda ap lunmu v yaxud lyazmas halnda qalm s rl rin n r tarixl ri dyil, yazlma tarixl rii n z r alnmdr. H r iki cildd lmi-akadmik n rin t l bl ri gzl nilmi, Sabir irinin m tnind apstrf () iar sinin saxlanlmasna z ruri htiyac duyulmudur.M mm d M mm dv

35

_________________________Milli Kitabxana__________________________

36

_________________________Milli Kitabxana__________________________

1906B R M CL SD V kil H qsiz h qli dyib, bir x gnaha batmam. H kim D rdi t xis tm yib, qvm- qr ba alatmam. Tacir M n h lal il h ram bir-birin qatmam. Rvz xan mm tin pulun alb, m n gzl rin islatmam. D rvi Nrd bulsam sq ab, min-min yalan sz satmam1. Sfi Ruz b h q-h q dyib, m n h r k si ynatmam. Mlla Gnd bir fitva vrib, m xluqu x aldatmam. lm Q ti-mmid tmi m, yks r bu qvmi atmam. N K K N N SHB T

37

_________________________Milli Kitabxana__________________________ C hl rtada kyf yl yib, m n h m m ram atmam. air Blbl , q , gl dair yalan frlatmam. vam Anlamam h rgiz, c hal t b st rind yatmam. Q zt i M n c rid m dlmaq n m tl bi uzatmam.

38

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [M LL T NC TARAC LUR LSUN, N IM VAR?!] Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?! Qy m n tx lum, zg l r il n di karim, Dnyav cahan ac lur lsun, n iim var?!1 S s salma, yatanlar aylar, qy h l yatsn, Yatmlar raz dyil m kims yatsn, T k-t k aylan varsa da, h q dadma atsn, M n salim lum, cml cahan batsa da, batsn; Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?! Salma yadma shb ti-tarixi-c hani, yyami-s l fd n dm sz bir d , filani, Hal is g tir myl l yim dlman, nani, Mst qb li grm k n g r k, mrd fani; Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?! vladi-v t n qy h l avar dlansn, irkabi-s fal tl li, ba bulansn, Dul vr t is sail lsun, da yansn, Ancaq m nim avazyi- nim ucalansn; Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?! H r mill t dir s fhyi-dnyad t r qqi, yl r h r bir m nzili-m vad t r qqi, Yran-d yimd d g r yad t r qqi, Biz d d rik al mi-ryad t r qqi; Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?!

39

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [L GN KI, S N XALIQ D R LTF BIR VLAD]

l gn ki, s n xaliq d r ltf bir vlad, lsun r yin ad! T yin l cindar ki, tsin na imdad, Ta d ym y h mzad; Sadan sla, sldan saa sal bynuna hyk l, Qy cinni m tt l; Min gun tilismat tutub yl mq ff l, G zdir nu l- l; G r d ys svuq, sanclanb lsa da bimar, Hkm t g l cindar; Gst rm t bib ciy rgu ni zinhar, Qyma la murdar; Alarsa uaq d rdinin axtarma d vasn, Ancaq sy anasn; Qrxuzsun da damdabaca il aasn, K ssin d s dasn; rg t na, lb tt , zn bir n mvhum, M hdud la m sum; Bu say d mr yl y dnyad m zlum, H r hal ti m zmum; T k-t k dil aanda na t lim l h dyan, H m lma p iman; Bildir na min drl q bah tl ri h r an, Alsn l nvan; n yaa ytinc uan yl m q fl t, Qandr n bid t; Ta n b ytdikc tapa id m har t, H m yl y ad t; Gnd rm nu m kt b , d ng yl m ban, Tkm z yan; H r f nd v biclikl d r k sb m an1, Saxlar z ban; Rah t n y lazm d dnyad m i t, Qulduruluq rg t;

40

_________________________Milli Kitabxana__________________________

41

_________________________Milli Kitabxana__________________________

42

_________________________Milli Kitabxana__________________________ vladi-v t n qy h l avar dlansn, irkabi-s fal tl li, ba bulansn, Mill t nc tarac lur lsun, n iim var?! Dm nl r mhtac lur lsun, n iim var?! l gn ki, s n xaliq d r ltf bir vlad, lsun r yin ad! Min gun tilismat tutub yl mq ff l, G zdir nu l- l; Tainki qumar ynaya, q tl yl y , qar t, Xdur bl s n t; Dnyan syub, yl y h r gn s ni xrs nd, Sa l, bl f rz nd! vd taplr imdi d xi ay, plv, q nd, Kimdir s n man nd? Nag h alnb h bs , dutarsa s ni v h t, Vr hakim rv t; Sat var-yxunu, advqata vr n x l t, Pu l h l -h lb t; Axrda lub h sr ti-didari-c mali, Qal kis si xali; Qaldqda ulsuz d xi tz bala suali, Al vizr v bali; Tap rizqi-h lali, Ay ba b lali, Y d ymii, kali, lmaz xumaqdan Tapmaq bu c lali!..2

43

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [B LM M N GRBDR B Z M LAN XUMAQDAN?!] Bilm m n grbdr bizim lan xumaqdan?! D ng ldu qulam! Jurnal, q zt , h rz v h dyan xumaqdan Inc ldi uam! qlin aparb b s ki, baxr gnd q ray , Ya r b, n h maq t! Sz tm z s r, ar qalb imdi duay , T dbir l , vr t! L n t s n , ifrit , s nindir bu c hal t, tdin n x yan t! S nd n tr nibdir1 bizim vd bl bid t, y mayyi-hiyl t! Dutsun r yim gzl rinin a qarasn, y h ms ri-b dxah! Haa, da yaxmaz ana ist kli balasn, K ssin s ni allah! Bu tifli xutmaqla tdin m ni t rib, H p yl din iva. Imdi n di fikrin? imiz ldu bu t rkib, Yx ar si sla. Hyhat ki, t dbir la bu xan x rab , Zail lub qli. D rs , q zt , m kt b , jurnal , kitab Mail lub qli. Yxdn vimi, yl din vladm zay, I kdi m h ld n. M n anlamram lm n dir, ya ki s nay, Zar m bu m ld n! Ist rdim da m n kimi bir hrm t atsn, Dnyad 2 dlansn; Ta ql gcn malik lub hr t atsn, Azad 3 dlansn; Bir v qtidir imdi ki, lub Rst mi-dvran, Bir ad qazanayd;

44

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Qar tl r dib ta ki, tapayd s r saman, Bir y d qanayd. Pu yl din, vr t, bu gz l, sad c vani! Dilbilm z ul, vay! R ngi saralb, qalmyb sla yar cani, Bir glm z ul, vay! Ax, nax l f lum, n tin4 m q dbs n, y ka, usanaydn! Quldurlua yx, lm t r f q dbs n, Bu qbh qanaydn! y nuri-dmim, xumaqdan h z r yl , Salh v l d l, g l! At min, hn r yr , m ni d b xt v r yl , Id b l d l, g l! B sdir xudun, az qala cann t l f ldu, Bu kard n l k! Yazmaq, xumaq bana ng l-k l f ldu, ard n l k! Min lm xuyub sz bil s n hrm tin lmaz Bu dari-c handa; Sz b hrin gvh r lasan qiym tin lmaz Xas bu z manda. Yx, yx, baxram fikrin , s nd n ul lmaz, Cann b c h nn m! Mrt-mrt xumaqdan, kii, bir qan ki, pul lmaz! Mrtlda d mad m, Ql lm f rah m, l qss y h md m; mrn lacaq k m, Dm n s n al m!..

45

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [MAH -K NANIN BATIB, Y P R -K NAN, Q M YM !] Mahi-K nann batb, y piri-K nan, q m ym ! Ta glstann lubdur byti-hzan, q m ym ! y dili-mhn tz d , l ad, l brizi-srur, K sb nam rdi qlar fkar vicdan, q m ym ! lmad m qsudunuzca dvri- rxi-g cm dar, Qalmaldr byl hal t zr dvran paydar, Qism tindir, tgil n h m ruz, h m b nal , zar, y r iyy t, y f qir f hl , dhqan, q m ym ! Sbh tzd n dur aya , am t k k z hm ti, Gcll rd n d it h r nv fh thm ti, S n z lil l, ybi yx, qy gcl ksin l zz ti, Qy s ni xar yl sinl r xan yan, q m ym ! Il , qy q ddin bklsn, il , annn t rl sin, Il , ac qal, ac b hayim t k yaln rl sin, Zlmd n f ryad dad qy dilin zb rl sin, Qar t tsin ruzunu mlla v b y, xan, q m ym ! kgil n mrn atnca, bin va, ah f an, Byl pnhan sirrl r lmaz s n h rgiz b yan, Mlla N sr ddin, Lisanlqyb ldun t rcman, Ruhi-pakindir s n h r d m s naxan, q m ym !

46

_________________________Milli Kitabxana__________________________ QCALIQDAN KAY T fsus qcaldm, aacm dd limd n, S d hyf c vanlq! Z f yl di aciz m ni, qaldm m limd n, kdim n ziyanlq! Saldqca c vanlqda k n gnl ri yad D rdim lur n qat! Ya r b, yt r m bir d mi dnyad murad ? Hyhat v hyhat! Saqqal aarb, bl bklb, dinm filani! vqatm lub t lx; vr t d yaxr saqqalma gnd h nani, Rii ki, b r ng lx... Yad lsun gnl r ki, muradmca g z rdim Saz nd runan; Min aciz biar l rin ban z rdim Sill , yumurunan. Bu say d h r l hz dib s y t lai, S rv t qazanardm; T hsil l yib ql gcn mri-m ai, Dvl t qazanardm. zal r is sst lub imdi qcalqdan, Bir dadr sim yx! Grm zmis n hvalm, ddm ucalqdan, F ryadr sim yx; H yrd s sim yx, K skin n f sim yx, Fikrimdi c vanlq, Baqa h v sim yx!..

47

_________________________Milli Kitabxana__________________________ BAKI F L L R N Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. lmaz bu ki, h r mr d xal t d f l , Dvl tli lan yrd c sar t d f l , Asud n f s km y hal t d f l , Yainki hquq st dav t d f l ... Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. F l , m n bir syl , n d n hrm tin lsun? Axr n s b b sz dm y qdr tin lsun? l k, bala, dvl tlil r xidm tin lsun, Az-x s n vrdikl rin minn tin lsun!.. Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. Dvl tli, amandr, zn salma b lay , F l sz h qq lsa da, baxma s day , Yl vrm n f s km y h rgiz fq ray , z nini pu yl m h r bis r pay !.. Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. Aldanma, f qirin lamaz qli, z kas, n yxdur nun s n kimi pakiz libas, Yx s rv ti, yx dvl ti, yx al, bas, Var khn uxas, d xi bir t kc q bas... Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. st rs n g r lmaa asud c handa, Ta lmayasan q ml r alud c handa

48

_________________________Milli Kitabxana__________________________ F l zn baxma bu bihud c handa, z fikrini k, l d xi f rsud c handa... Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi. Gr mill tinin d rdini, axtarma d vasn, l km ytimin bana, k sm s dasn, Zinhar qyub d hrd bir xyr binasn Yad yl m , ad yl m mill t fq rasn... Bu rxi-f l k t rsin dvran dir imdi, F l d zn daxili-insan dir imdi.

49

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [C HD YL , S N ANCAQ N Z R -X LQD PAK L] C hd yl , s n ancaq n z ri-x lqd pak l, M xluqu inandr; Xasiyy tin d lsa da, tvard xak l, Sk al mi, yandr; X lqin n z rin c lb l qura , q bay , M clubi-yun l; H r hiyl v biclikl gir, lb tt , bay , Iman stun l; S y yl ki, saqqal uzanb r k lsun, Papaq na nisb t; Quraq da, bilirs n ki, n arn g r k lsun, T fsil n hac t... Qyma yr t sbihini, l km duad n, vrad xu daim; M clisd kib dut zn, l nc bad n, Sz syl mlayim; It gyinib m zh bi, iman brndn, P k mht r m ldun; Indi n z ri-x lqd s n pak grndn, hli-k r m ldun; Badan-ayaa mn man ldu vcudun, Zhd il bitidin1; Nlmaq dil yirdins , h man ldu vcudun, M qsud ytidin! V qt ldu ki, imdi d s n al mi talan, Dut, qyma qaan! Hkm imdi s nindir, d xi k il r saman, Y mkl aan; Dul vr t bidad l , ytam x yan t, Xvf tm c ld n; M kr is zn ql, xu ytan d l n t! ad l bu m ld n, l km hiy ld n, T zvir d ld n, man da vrs n, Vrm pulu ld n!..

50

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [TD BU F L K H R K S B R TVR YAMANLIQ] tdi bu f l k h r k s bir tvr yamanlq, S d hyf, k n gn! H r bir i n xatim b x ldu bu afaq, lduq yn m mnun. kr yl dik Allaha ytidikc ziyanlq, fsrd biz lduq. ald biz bir zg s yaq il frldaq, Q mli gn qaldq. N r hm bil r, rm qanar, alamaq anlar, Byl f l k lmaz! Yx byl iki dilli, yaman zl c fakar, Bir z rr utanmaz! Vrdi bu ham qnulara s n t dvl t, Dnya, s n l n t! S sl ndi, gd k siz yatn h mmamd rah t, Bicad bu z hm t! slam ua yatsn ayanda f l qqa, Bu nvdi t lim. Vursun bularn bana h m mirz t r qqa, ylin nu t krim. y vay, bu f l k qydu bizi lqm y h sr t, Qaldq biz adamsz! Vrm z d xi bir para r k tapmaa frs t, Gt, yatgil amsz! z bildiyini qld ms lmanlara dvran, l id n zld. aqaq ban artd, kfin kdi d yirman, I h cv dzld. Bu rxi-sit mkarn aman m sx r sind n! Bais, balan lsn!1 Baxm bu ms lmanlara q m p nc r sind n, rxin z dnsn! vv l bu f l k cml d n ymidi dama, Q m kas si dad.

51

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Axrda bizim bamza vurdu ana, Su badan ad. Bir rus gr nd luruq xar yannda, Quzu, kiyik biz. Km z szmz bir pula s rdar yannda, nki n iyik biz?! Tanr buna ahid Quzu, kiyik biz...

52

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [T RP NM , AMANDIR, BALA, Q FL TD N AYILMA!] T rp nm , amandr, bala, q fl td n aylma! Ama gzn, xabi-c hal td n aylma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay! Aldanma ayqlqda f raq t la, hyhat! Q fl td k nl r kimi l zz t la, hyhat! Bidar lann ba s lam t la, hyhat! At ban yat, b st ri-rah td n aylma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay! Asan1 gzn, r nc m qq t gr c ks n, Mill td q m, mm td kdur t gr c ks n, Qldqca n z r mill t hyr t gr c ks n, k bana yrann, nikb td n aylma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay! Bir l hz ayldnsa, qutar cann, yuxla, At tiryakn, myl l q lyann2, yuxla, ncins san, vr yr sl yann, yuxla, ll rc ar tdiyin ad td n aylma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay! Gz nurudur uyqu, nu dur tm gznd n, Yl vrm m bada xa bir an3 sznd n, Amma l b rk yuxla ki, h tta gt znd n, Afaq dutan ur qiyam td n aylma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay!

53

_________________________Milli Kitabxana__________________________ T HS L -LM T hsili-lum tm ki, lm af ti-candr, H m ql ziyandr; lm af ti-can lduu m huri-c handr, M rufi-z mandr; P ndi-p d ran m it, y sad c vanm, Yaxma q m canm! X l k s kim, vl dlanb, dada bandr, Asud h mandr! lm ir x ta lduun ndan bilir m kim, Bils nla h r kim, lm g z nin kfr z banlarda b yandr, T kfir niandr. M kt b s n x g lm sin, l cayi-x t rnak, Girm na alak; M kt b ddiyin qydi-dil b ndi-z bandr, Qar tg ri-candr. rnil n dir? l q lbi qara hqqyi-dilxun, lma na m ftun! A gnl rini tm qara, Allah, amandr! Bu r ng yamandr. D ft r n dir? l h rz l rin h md mi-razi, Cvfi dlu yazi; airl ri naqqal dib, avar qyandr, Bu m tl b yandr. l ba k silmi q l min tutma blind n, Xvf yl dilind n; Axrda alar cann, bir fi ilandr, fis alandr; Ka z s n a gst rir z sinyi-safn, Gu yl m lafn; x tz qaralar q lbi, mr bbisi yamandr, Bir xrdaca yan dur. l zahiri srxn r yi qar qaranda, Mirzal r ylda,

54

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Q lbind x fi sirrini bildikc yazandr, yyari-z mandr. Drl r xumular: xumaq yaxdr, mma Var bunda m mma... Yax n z r tdikc s r ncam yamandr, H r addm qandr; Lala1, amandr, Qzdrmal2, yan dur, Srtq3, Mzalan4, dur! Hp-hp5 dil dd, mgl dd, nki bl dd, mdi balabandr...

55

_________________________Milli Kitabxana__________________________ ATA N S H T B sdir, y ul, b yr bu lm alma, Qann t l f ldu! Gndz, gc s y yl yib n d rs alma, Cann t l f ldu! Bu hrd xdur, grr m, lm xuyanlar, nlar n tapblar? Divan dil r maln bu ylda qyanlar, Guya ki, yatblar. xdur z r ri ad m n lm xuman, S n say v dyim m n: vv l bu ki, m kt bd lur t lx daman, y didyi-rv n! Bir d gznn nuru gdib kur lacaqsan, Cann da sa lmaz; R ngin saralb axr r ncur lacaqsan, Barnda ya lmaz. Axrda, tutaq, lm yib1 nvrs t gtdin, Qurtardn zn d ; Insaf il syl , bu ii yaxm tdin? Bir dur bu sznd ! S n d dy c ks n sasalm*, ya ki, dmrqat, Bilm m nc drsiz; X lqin vini yxd xb bir n b dzat, Ax, ax, a byinsiz! H r bir g d bir az xuyub ad m lubdur, Zaknu b y nm z; ban-luq lu b y il bah m lubdur, Hamunu b y nm z; Gahi aha bir t n vurar, gah v zir , Bax, bax, s ni tar! Gahi caa kk liy r, gahi d pir , Kafir lu bar.

*

Ssializm Dmkrat

56

_________________________Milli Kitabxana__________________________ Bundan sra ql tvb d xi, m kt Birc usan, lum! Ta baxma m llim szn , ta m Axr utan, lum! x daa, daa, yl k sib n qar t Axrda qaaq l; Sal bir batan bynuna, bu ad t H mmali-yaraq l, X lq dadanaq l, H r id sayaq l, Var cana ziyan Qyr td n uzaq l!.. b gtm , l tm , bala, bala;

57

_________________________Milli Kitabxana__________________________ [AH YL D Y M N Y -Q LYANIN NDR] Ah yl diyim n yi-q lyann ndr, Qan aladm q hvyi-fincann ndr. V z yl diyim h dy v hsandan ancaq, md q r zim kis v h myann ndr. S rg t liyim x rm ni-budalar ucundan, Aft liyim s rv t samann ndr. F r yl diyim sin mi h r gn q d mind , K skin t m im sfr d ki nann ndr. Bimar t nim kft v bzba l mind n1, Xunin ciy rim dlma-badmcann ndr. Azm dlusu nm ti-firdvs ddikd , Bqabda qara gzl fisincann ndr2 V sf yl diyim zvql nhari-bhiti Kvs r m z li rb ti-ryhann ndr. Grdm ki, plv bim d dir, acla dzdm, Bildim bu t dark bi-hsann ndr. Ax, birc gr ydim s ni, y svgili varis, Mylim s n il d sti-z r fann ndr3. Mniml r can vr, knl, uyma fq ray , Sin md s ni b sl diyim ann ndr. Ahn r ri tm z s r bir k s , Hp-hp, Bu d s nin ancaq alan cann ndr... Yan, dinm , s n Allah! Qan, dinm , s n Allah! H q syl mi lsan, Dan, dinm , s n Allah!..

58

_________________________Milli Kitabxana__________________________

59

_________________________Milli Kitabxana__________________________

60

_________________________Milli Kitabxana__________________________ H YATIN GP-GPUNA CAVAB Bu tifl ki, nuri-b s r iryi-candr, Tabi-t n arami-dil ruhi-r vandr, Min z hm t il b sl diyin taz c vandr, Gnd rm bunu m kt b , r hm yl , amandr! Qy ku d naz il xuram yl sin lun! z xlad mr qiyam yl sin lun! Bu blbli-urid ki, pakiz n f sdir, Aludyi-q m tm y mail bh v sdir1, Bunca ki, gdib m kt b , bildikl ri b sdir, M kt bdir ad, lyk h qiq td q f sdir; Qyma dalmda m qam yl sin lun! Sbhn bl viran d am yl sin lun! M kt bd gdib d rs xuyanlar grrs n, Nitqi kil n taz c vanlar grrs n, Q t n quruyub cismd qanlar, grrs n, Arifs n, zn yax-yamanlar grrs n, Qyma2 ki, gdib fikrini xam yl sin lun! mrn q mi-lm il t mam yl sin lun! Bav r d m m lmd n lsun f r h aid, lm artq lursa, h m lur q m mt zaid, st rs n g r lun d k sb f vaid, H m s rv ti zaid la, h m mikn ti zaid, T rib l ta k sbi-h ram yl sin lun! Bir ad xarb hr ti-tam yl sin lun! Biar kii, qanmaa ban h l kydir, Axr m n bir sy