HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

JEO 152

FİZİKSEL JEOLOJİ

LABORATUVAR ÇALIŞMASI

DERS NOTLARI

2013

2

1. HARİTA BİLGİSİ ve TOPOĞRAFİK HARİTALAR

Harita nedir? Yeryüzünün veya bir parçasının belli bir orana göre küçültülerek ve belirli işaretler kullanılarak yatay düzlem üzerinde gösterilmesine harita adı verilir.

Değişik amaçlara yönelik haritalar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; - Coğrafik haritalar; Fiziki, Siyasi, Nüfus, Sanayi … v.s. - Meteorolojik haritalar - Topoğrafik haritalar - Jeolojik haritalar … v.s.

Ölçek nedir? Bir yeryüzü parçasının (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yöntemlerle gösterilmesi için kullanılan büyültme veya küçültme oranına ölçek denir. Örneğin: 1/5000. Ölçeği ifade etmek için kullanılan bu oranda, paydanın değeri ne kadar büyükse ölçek o kadar küçüktür.

Ölçeğin anlamı nedir? Pay’daki değer, payda’daki değerin harita üzerindeki aynı birimden karşılığıdır. Yani, Pay=harita üzerindeki uzunluk, Payda=arazi üzerindeki uzunluk.

Ölçek=Harita Uzunluğu

Gerçek (Arazideki) Uzunluk Örnek: 1/25000 ölçekli bir haritada harita üzerindeki 1 birimlik (cm) uzunluk, gerçekte yani arazide 25000 birim (cm)’e karşılık gelir.

Büyük ölçekli haritalarda Küçük ölçekli haritalarda Ayrıntı fazladır Ayrıntı azdır Dar alanları gösterir Geniş alanları gösterir Bozulma oranı azdır Bozulma oranı fazladır Küçültme oranı azdır Küçültme oranı fazladır Payda küçüktür Payda büyüktür Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı azdır

Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı fazladır

1: 100.000 1:500.000 1:1.000.000

3

Haritalarda iki çeşit ölçek kullanılabilir. Bunlar; - Çizgisel ölçek - Kesir ölçek Örnek: Örnek: 1 / 25.000 0 2 km

Bir haritada bulunması gereken elemanlar: - Haritanın adı (Ör: Kullanım amacı, pafta adı vb.)

- Coğrafik yön ve kuzey işareti

- Ölçek

- Lejand (Simgeler ve açıklamaları)

- Enlem/boylam değerleri

Sorular

1. Gerçekte 900 km olan A-B kentleri arası, ölçeği bilinmeyen bir haritada 10 cm olarak

ölçülmüştür. Buna göre haritanın ölçeği nedir?

2. 1/1.200.000 ölçekli bir haritada 17 cm olarak ölçülen uzunluk gerçekte kaç km dir?

3. 1/500.000 ölçekli bir harita üzerinde, arazide 20 km olarak ölçülen bir mesafe kaç cm ile

gösterilir?

4. Gerçekte 900 km2 olan bir göl 1/300.000 ölçekli bir haritada kaç cm2 ile gösterilir?

5. 1/500.000 ölçekli bir haritada 10 cm olarak gösterilen iki merkez arasındaki uzaklık başka bir

haritada 20 cm olarak gösterilmiştir. Buna göre, ikinci haritanın ölçeği nedir?

6. Van Gölü, aşağıda verilen ölçeklerden hangisiyle çizilecek haritada daha az yer kaplar?

a) 1:50.000 b) 1:100.000 c) 1:200.000 d) 1:500.000 e) 1:1.000.000

7. Aşağıdaki haritaya göre;

- yol ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m’dir? ………………… m

- köy ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m’dir? ………………… m

- Haritanın kesir ölçeği nedir? ……………………

K

0 150 m

Yol

Beytepe köyü

4

Topoğrafik haritalar:

Yeryüzünün veya bir parçasının morfolojik (şekilsel) yapısının belli bir ölçek içinde eş yükseklik eğrileri

yardımıyla yatay düzlem üzerinde gösterilmesiyle elde edilen haritalara topoğrafik haritalar denir.

Topoğrafik haritalar üzerinde, yeryüzünde bulunan tüm unsurlar kendilerine özgü simgelerle

işaretlenmişlerdir. Örneğin: yollar, yerleşim yerleri, çeşmeler, enerji nakil hatları, ... v.s.

Topoğrafik haritalar ölçeklerine göre;

- Küçük ölçekli topoğrafik haritalar – 1/600.000 ve daha küçük ölçekliler

- Orta ölçekli topoğrafik haritalar – 1/600.000 ile 1/75.000 arası

- Büyük ölçekli topoğrafik haritalar – 1/75.000 ve daha büyük ölçekliler

5

0o

0o

1o

1o

2o

2o

3o

3o 4o5o

6o

enlem

boylam

Kutup

1 30’o

1/250.000’lik paftalar

PAFTA BÖLÜMLEMESİ

1/100.000’lik paftalar

1/50.000’lik paftalar

1/25.000’lik paftalar

1 30’o

30’

15’

7,5’

30’

30’

30’

30’ 30’30’

15’

7,5’

1 30’o

1 30’o

1 30’o

1o

1o

1o

1o

1/250.000

1/250.000

1/100.000

1/50.000

1/25.000

1/100.000

1/50.000

1/25.000

6

İzmir

Ankara

Uşak Afyon

Isparta Adana

Sivas

Van

KonyaDenizli

27o

27o

24o

24o

30o

30o

33o

33o

36o

36o

39o

39o

42o

42o

42o42o 45o

45o

40o40o

38o38o

36o36o

Türkiye Pafta Bölümlemesi

J

K

K

İ

L

L

M

N

O

P

13 14 15 16 17 18 19 20

18 19 20

21 22 23

İZMİR

K

1/250.000’lik İZMİR paftası

1/100.000’lik pafta bölümlemesi

1/25.000’lik pafta bölümlemesi

1/50.000’lik pafta bölümlemesi

İZMİR L20 b1

İZMİR L20 b

İZMİR K18

a

1

b

2

c

3

d

4

b

7

Nokta tarif sistemleri / UTM Grid sistemine göre yer tarifi

Arazide herhangi bir lokasyonun haritaya işaretlenmesi ve bu noktanın yazıyla ifade edilmesi

gerekmektedir. Arazide genellikle UTM (Universal Transverse Mercator) Grid sistemiyle yer tarifi

yaparız.

UYGULAMA:

UTM Grid sistemiyle bir noktanın tarifi:

Örnek - 1 : 1/25.000’lik bir topoğrafik haritada bulunan A noktasının tarifi : K / 15 44 D400 725

44

23

15

51

16

52

45

24

A

B

C

4 cm=1000 m

4 cm=1000 m2,9 cm=725 m

Doğu

Kuz

ey

1,1 cm=275 m

1,6

cm=

400

m

Örnek - 2 : B noktasının tarifi : 51 K / 23 D000 275

Örnek - 2 : C noktasının tarifi : 52 K / 24 D000 000

8

a) Aşağıdaki noktaları UTM Grid sistemine göre tarif ediniz.

b) UTM Grid Sistemine göre tarif edilmiş aşağıdaki noktaları Grid ağı üzerine işaretleyiniz.

A noktası: 19500 K / 33250 D

B noktası: 19475 K / 34250 D

C noktası: 19750 K / 34000 D

D noktası: 19575 K / 33200 D

E noktası: 19200 K / 34950 D

F noktası: 19000 K / 33250 D

16

32

33

17

B

A

E

C

F

D

33

19

20

34 35

A noktası:………………. B noktası:………………. C noktası:………………. D noktası:………………. E noktası:………………… F noktası:…………………

9

1. a) Aşağıdaki isimleri verilmiş paftaların ölçeklerini karşılarına yazınız.

İzmir L19 ……………………….. Ankara K29 a4 ……………………….. Van L50 c ……………………….. Konya ……………………….. b) Aşağıdaki paftaların aynı ölçekli belirtilen komşusunu yazınız. Yozgat J35 a4 paftasının doğudaki komşusu ……………………. paftasıdır. Adana N34 a1 paftasının batıdaki komşusu ……………………. paftasıdır. Trabzon H43 b paftasının kuzeyindeki komşusu ……………………. paftasıdır. Eskişehir İ25 d3 paftasının güneyindeki komşusu ……………………. paftasıdır. Denizli M23 paftasının batıdaki komşusu ……………………. paftasıdır. Ankara İ28 b4 paftasının güneyindeki komşusu ……………………. paftasıdır.

2. 1/25.000’ölçekli bir haritada iki tepe arasındaki uzaklık 6 cm ile gösterilmiştir. Aynı uzaklık

1/50.000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?

3. Çizgisel ölçeğin kullanım yararları sizce nelerdir?

4. 1/10.000 ölçekli bir haritanın çizgisel ölçeğini çiziniz.

5. 1/25.000 ölçekli bir topoğrafik haritada A, B, ve C tepeleri arasındaki ilişkiler şu şekildedir.

- C tepesinin UTM Grid sistemine göre tarifi: 51250 K / 5750 D dir.

- A tepesi C tepesinin 750 m batısındadır.

- B tepesi 52 no’lu grid enlemi ile 5 no’lu grid boylamının kesişim noktasındadır.

Buna göre;

a) A ve B noktalarının UTM Grid sistemiyle tarifini yapınız.

b) ABC üçgeninin alanı kaç m2 dir?

5

51

52

6

10

2. TOPOĞRAFİK HARİTALARDAN KESİT ÇIKARTILMASI Eş yükseklik eğrisi nedir? Denizden yükseklikleri eşit noktaların birleştirilmeleriyle oluşan kapalı eğrilere eş yükseklik eğrileri (izohips) adı verilir. Eş yükseklik eğrileri;

- Yatay düzlemleri ifade ederler. - Birbirlerine paraleldirler. Birbirlerini kesmezler. - Her birinin bir yükseklik değeri vardır. - Aralarındaki düşey yükseklik farkı daima eşittir, değişmez. - Eş yükseklik eğrileri arasındaki yatay mesafe değişebilir. Bu durum topoğrafya eğiminden

kaynaklanır. Yamaç eğimi fazla ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe az, Yamaç eğimi az ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe fazladır.

Tepe

100200

300

400500

600700

Az eğimli yamaç

Dik yamaç

- Eşyükseklik eğrileri üzerinden geçen kesik çizgiler mevsimlik akarsuları, düz çizgiler ise devamlı akarsuları gösterir (a). Akarsuların her iki yanındaki eşyükseklik eğrilerinin yükseklik değeri aynıdır (b).

(a) (b)

Sırt ve Vadi kavramları Eş yükseklik eğrileri sırt ve vadilerde v harfine benzer şekiller oluştururlar.

Vadilerde, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru azalır. (a) Sırtlarda, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru artar. (b)

(a)

(b)

-1/25.000 ölçekli topoğrafik haritalarda eşyükseklik eğrileri 10’ar m aralıklarla geçer. -1/100.000 ölçekli topoğrafik haritalarda eşyükseklik eğrileri 50’şer m aralıklarla geçer.

11

VADİ SIRT

100

100

200

200300300

400

400

İçeri doğru azalıyor. İçeri doğru artıyor.

Not: Sırt ile vadi daima birbirlerini takip ederler. Yönler ve Kuzey kavramı Dört ana yön vardır. Bunlar, Kuzey (K), Doğu (D), Güney (G) ve Batı (B)’dır.

K

KKD

DKD

KD

D

DGD

GDGGD

G

GGBGB

BGB

B

BKB

KB KKB

Not: Bir haritanın kuzeyi daima yazılarının düz okunduğu tarafa doğrudur. Üç çeşit kuzey vardır.Bunlar;

1) Coğrafik kuzey: Yerin dönme ekseninin kuzey yarımküreyi kestiği nokta. Diğer bir deyişle kuzey kutup noktası.

2) Magnetik kuzey: Pusulanın kuzey ibresinin gösterdiği yön. 3) Grid kuzeyi: Grid eğrilerinin Kuzey yarım kürede kesiştikleri yer (ya da Grid boylamlarının

arttığı yön) Düşey ölçek nedir? Haritaların yatay ölçekleri olduğu gibi (Bkz. Harita bilgisi ve Topoğrafik haritalar-ders 1) düşey ölçekleri de vardır. Yatay ölçek yatay düzlemdeki küçültmeyi ifade ederken, düşey ölçek düşey düzlemdeki (kesit görünümündeki) küçültmeyi ifade eder. Düşey ölçek büyüdükçe kesit abartılı olur. Normal olan yatay ölçekle düşey ölçeğin eşit olduğu durumdur. Topoğrafik haritalardan kesit çıkartılması Yöntem ve kurallar (Kesit çizerken buradaki maddeleri sırasıyla uygulayınız)

- Önce harita üzerinde kesit doğrultusu saptanır ve harita üzerine çizilir. Kesit doğrultusunun başlangıç ve bitiş noktaları büyük harflerle işaretlenir.

- Haritaya göre ve amaca göre düşey ölçek saptanır. - Kesit doğrultusunun kestiği eş yükseklik eğrileri belirlenir. Bunlardan en yüksek ve en

düşük değerli olanlar saptanır. Buna göre tüm yükseklikler mm kağıtta düşey ölçek çizgisi üzerine ölçekli olarak işaretlenir.

- Kesit doğrultusunun eş yükseklik eğrilerini kestiği tüm noktalar yüksekliklerine göre mm kağıda taşınır.

- Noktalar birleştirilir. Kesit profili elde edilir.

12

Noktalar birleştirilirken uyulması gereken kurallar

Tepelerde yüksek değerlerden geçecek şekilde birleştirilir. Vadilerde düşük değerlerden geçecek şekilde birleştirilir. Kesit profili kenarlarında uygun şekilde uzatılır.

tepe vadi

200

300

kesit profili kenarı

- Yönler, ölçek ve kesit doğrultuları işaretlenir.

13

Yatay ölçek: 1/10000

Düşeyölçek: 1/10000A B

DB

100

200

300

400m

K

Yatay ölçek: 1/10000Düşeyölçek: 1/10000

100200

300

400

A B

A B

DB

100

200

300

400m

Kesit profili

HARİTA GÖRÜNÜMÜ

KESİT GÖRÜNÜMÜ

Kesit yönleriKesit yönleri

Düş

ey ö

lçek

çiz

gisi

Kesit doğrultularıKesit doğrultuları

Ölçekler

SONUÇ: Bir kesitte olması gereken özellikler

YÖNTEM: Topografik kesit nasıl çizilir?

Eğim Hesaplama: - İki nokta arasındaki yükseklik farkının bu iki nokta arasındaki yatay uzaklığa oranına eğim denir. Yüzde veya binde olarak hesaplanır.

Eğim (E)=Yükseklik farkı (h)

x100Yatay uzaklık (L)

- Eğim açısı ise bu iki noktayı birleştiren çizginin yatayla oluşturduğu dar açıya verilen isimdir.

ÖNEMLİ NOT: Pay ve paydada yer alan ölçülerin

birimleri eşitlenmelidir.

A

B

Eğimaçısı

Yatay uzaklık(Haritada iki nokta arasındaki mesafe)

Yükseklikfarkı

(Eşyükseklikeğrileri arasındaki

fark)

14

K

100

200

300

400

500

600

700

700

600

0 200 m B

A

C

UYGULAMA: 1. Yandaki haritada;

a) A, B ve C lokasyonlarının yaklaşık yüksekliklerini bulunuz. b) vadi ve sırtları belirleyiniz. Vadi tabanı eğim yönlerini işaretleyerek, vadi tabanı eğim yönlerini bulunuz.

2. Aşağıda verilen topoğrafik haritadaki A-B kesitini çiziniz. NOT: Yatay ölçeği 1/25.000 düşey ölçeği 1/20.000 olarak alınız.

3. Size verilecek olan topoğrafik haritada söylenen noktalar arasında topoğrafik kesit çiziniz.

- Çizdiğiniz topoğrafik kesit üzerinde dere, tepe, yol, köy çeşme

gibi topoğrafik unsurlar varsa belirtiniz. - Çizdiğiniz kesitin gerçekte kaç km olduğunu bulunuz.

15

UYGULAMA

1. a) Aşağıdaki haritada A-B ve C-D noktaları arasındaki yamaçlardan hangisi daha az eğimlidir? Neden? b) A-B ve C-D noktaları arasındaki yamaçların eğim açılarını bulunuz. A, B, C ve D

noktalarının yükseklikleri sırasıyla 810m, 70m, 820m ve 320m’dir.

A

B

D

C

100

200

300

400500

600

0 100 m

700800900

1000

K

2. Aşağıda verilen topoğrafik haritada, A-B ve C-D doğrultularında topoğrafik kesit çiziniz. Düşey ölçeği 1/10000 olarak alınız.

10020

0300

400

500

600

700

200

300

40050

060070

0

800

K

A

B

C

D0

400

m

16

3. TABAKA KAVRAMI ve V-KURALI Tabaka nedir? Alt ve üst sınırlarıyla bir diğerinden ayrılan, kendine has özellikleri olan, sabit hidrodinamik koşullar altında çökelmiş, 1 cm’den daha kalın, en küçük litostratigrafi birimine tabaka denir. 1 cm’den daha ince tortullaşmalara lamina adı verilir. Konumlarına göre tabakalar Her tabaka düzleminin bir konumu vardır. Konumlarına göre tabakalar 5 (beş)’e ayrılır. Bunlar;

1. Yatay tabaka 2. Eğimli tabaka 3. Düşey tabaka 4. Devrik tabaka 5. Ters tabaka

A

A

A

AYatay Tabaka

Süper pozisyon ilkesine göre, en altta en yaşlı tabaka bulunur.

En yaşlı

En genç

Ters Tabaka

Düşey Tabaka

Devrik Tabaka

Eğimli Tabaka

B

B

B

B

C

C C

C

D

A

BC

D

D

D

D

Yapı Kavramı Jeolojik çalışmalarda kayaçların mostra ölçeğinde veya daha büyük ölçekteki özelliklerine yapı adı verilmektedir. Kayaçların daha küçük ölçekli özelliklerine (örneğin mikroskop altındaki özellikleri) ise doku olarak adlandırılır. Jeolojik yapılar iki şekilde sınıflandırılabilir. Bunlar;

1. Düzlemsel yapılar (tabaka, fay, çatlak, kıvrım eksen düzlemi, ...) 2. Çizgisel yapılar (fay çiziği, kıvrım ekseni, budinaj,...)

Düzlem nedir? Çizgi nedir? En az iki çizgiyi içinde barındıran alana düzlem denir. Çizgi ise, iki nokta arasındaki noktalar kümesi olarak tarif edilir.

17

Düzlem

Çizgi

Tabaka konumu Tabakaların jeolojik çalışmalarda geometrik olarak ifade edilmeleri gerekmektedir. Tabakaları ifade ederken onların bazı özelliklerinin konumlarının bulunması gerekmektedir. Tabakalar dört (4) özellikleriyle ifade edilir. Bunlar;

A. Doğrultu a. Doğrultu (1) b. Doğrultu açısı (2)

B. Eğim a. Eğim yönü (3) b. Eğim açısı (4)

Önemli Not: Fay ve çatlak gibi diğer yapılar da tabakalar gibi düzlemsel birer yapı elemanı olduğundan aşağıdaki tanımlar onlar için de geçerlidir. Doğrultu: Eğimli bir tabaka düzleminin yatay düzlemle yaptığı ara kesit çizgisine doğrultu denir. Yatay düzlemi su yüzeyi kabul edersek, eğimli tabaka düzleminin durgun suya daldırıldığında (tabi ki sanal olarak :) suyun tabaka yüzeyi üzerinde bıraktığı ıslaklık çizgisi tabakanın doğrultusudur. Doğrultu açısı: Doğrultu çizgisinin kuzey ile yaptığı dar açıya doğrultu açısı denir. Doğrultu

açısı 0 ... 90o arasında bir değer alır. Eğim: Bir düzlemin yatay düzleme doğru bakması haline o düzlemin eğimli olması hali denir. Bu

durumda tabaka düzlemi ile yatay düzlem arasında kesin bir açı vardır, yani tabaka düzlemi ile yatay düzlem birbirlerini keserler. Aksi takdirde tabaka yatay düzleme paralel olmuş olur ki, bu tür tabakalara yatay tabakalar adı verilir.

Eğim yönü: Eğimli tabakanın baktığı coğrafik yöne eğim yönü denir.Eğimli tabaka düzlemi üzerine su döküldüğü zaman suyun akış yönü eğim yönüdür. KD,D, B... gibi. Eğim açısı: Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik düşey bir düzlem içinde yatay düzlemle yaptığı dar açıya eğim açısı denir. Eğim açısının değeri 0 ... 90o arasında değişir. Bu tabakanın gerçek eğim açısıdır.

Tabakanın konumu değişmediği halde, sadece bakış açısına göre değişen iki çeşit eğim açısı vardır. Bunlar;

a) Gerçek eğim açısı (tanımı yukarıda) b) Görünür eğim açısı

Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik olmayan herhangi bir düşey düzlem içerisinde yatay düzlem ile yaptığı dar açıya görünür eğim açısı adı verilir. Önemli Not: Bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik sadece bir tek düşey düzlem olacağından, bir tabakanın sadece bir tane gerçek eğim açısı değeri vardır. Ancak tabakanın doğrultusuna dik olmayan bir çok düşey düzlem olacağından sonsuz sayıda görünür eğim açısı değeri olabilir. Ayrıca bir tabakanın gerçek eğim açısı değeri, daima görünür eğim açısı değerinden daha büyüktür. Yani;

90o Gerçek eğim açısı > Görünür eğim açısı 0

18

Çok Önemli Not !: Doğrultu daima eğime diktir. [ Doğrultu Eğim ] Çok Önemli Bir Not Daha: Tabakaların eğim yönünde gidildikçe (eğer tabakalar devrik değilse) genç birimlere rastlanır.

Doğrultu

30

Yatay düzlem

Eğim açısı

Eğim yönü

30o

Tabaka konumunun ifadesi ve harita üzerine işaretlenmesi: Tabaka konumu ifade edilirken aşağıdaki örnek format kullanılır.

K45D / 30 GD

Doğrultu

Eğim yönüDoğrultu açısı

Eğim açısı

Eğim

K KK

Doğru

ltu

Eğim yönü

Eğim

Doğrultu ve eğimin harita görünümü Bir tabaka konumunun ifadesi veharita görünümü

Doğrultu açısı

K45D / 30GD

45o

30

Tabakaların eğim yönü

Ok yönünde daha genç tabaka

19

KK

DB

GDoğ

rultu

Eğim yönü

Eğim

Doğrultu ve eğimin harita görünümü

Doğrultu açısı

45o

Bir tabaka konumu harita üzerine işaretlenirken yukarıda da görüldüğü gibi T harfine benzer bir şekil kullanılır. Bu T harfinin uzun kolu doğrultuyu, kısa kolu ve ucundaki açı değeri ise eğim yönünü ve eğim açısını ifade eder. Doğrultu ve eğim birbirine diktir. Not: Tabaka konumunu harita üzerine işaretlerken belirli bir standart oluşturulmuştur. Buna göre, T harfinin uzun kolu 9 mm, kısa kolu 3 mm olacak şekilde çizilir. Tabaka konumunun ifade şekilleri

1. Azimuth Yöntemi

KK

Doğru

ltu

Eğim yönü

Eğim

Doğrultu ve eğimin harita görünümü

Doğrultu açısı

45o

2. Eğim Doğrultusu Yöntemi

135 / 30

Doğrultu

Eğim doğrultusunun saatin dönme yönünde

yaptığı açıkuzey ile

Eğim açısı

Eğim

KK

Doğru

ltu

Eğim doğrultusu

Doğrultu ve eğimin harita görünümü

Eğim DoğrultusununSaatin dönme yönünde Kuzey ile

yaptığı açı

135o

45o

3. Kadran Yöntemi

K45D / 30GD = 45 / 30 GD = 135 / 30

45 / 30 GD

Doğrultu

Eğim yönüDoğrultu açısı

Eğim açısı

Eğim

K45D / 30 GD

Doğrultu

Eğim yönüDoğrultu açısı

Eğim açısı

Eğim

20

V-Kuralı: Tabaka sınırları, haritaya geçirildiği zaman topoğrafyanın morfolojik yapısından dolayı V harfine benzer şekiller oluştururlar. Tabaka sınırlarının oluşturduğu bu V şekilleri ile vadilerin oluşturduğu V şekilleri arasında, tabakaların konumlarını belirleyici özellikler vardır. Bu özellikler aşağıdaki gibi bir dizi kural ile ifade edilir.

1. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V’ler ile, tabaka sınırlarının oluşturduğu V’ler birbirine zıt yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü, vadi tabanının eğim yönü ile aynı yönlüdür.

200

600

300

400

500

K

B

A B

D

200

400

A B

2. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V’ler ile, tabaka sınırlarının oluşturduğu V’ler aynı yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü vadi tabanının eğim yönü ile zıt yönlüdür.

200

600

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

21

3. Kural: Bir jeolojik haritada eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları kesişmiyorsa, ya da bir başka deyişle, eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları birbirlerine paralel uzanıyorsa, bu durumda; tabakalar yataydır.

600

200

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

4. Kural: Bir jeolojik haritada tabaka sınırları birbirlerine paralel ise ve eş yükseklik eğrilerini yukarıda belirtilen kurallar dışında kesiyorsa, bu durumda; tabakalar diktir.

600

200

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

Not: Jeolojik kesit nasıl cıkartılır? Topoğrafik kesit çıkartıltıktan sonra kesit doğrultusunun kestiği jeolojik unsurlar teker teker topoğrafik profil üzerine izdüşürülür. En genç yapıdan başlanarak jeolojik unsurlar kurallar çerçevesinde topoğrafik kesite aktarılır. Böylece jeolojik kesit çıkartılmış olur.

22

UYGULAMA: 1. Aşağıda verilmiş tabaka konumlarının harita görünümlerini çiziniz (Standartlara uyunuz). K65D / 26GD K15B / 36GB K70B / 85KD DB / 35K KG / 6B DB / 90 YATAY K45D / 6KB (Devrik) DB / 85G (Devrik) 2. Aşağıda harita görünümleri verilen tabakaların konumlarını yazınız.

32

844

68

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

3. Aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz.

KADRAN YÖNTEMİ AZİMUTH YÖNTEMİ EĞİM DOĞRULTUSU YÖNTEMİ K40B / 70 GB

89 / 85 KB 284 / 12

KG / 60 B 120 / 36 GB 180 / 46

23

JEOLOJİK HARİTADA LİTOLOJİLERİN VE BAZI ÖLÇÜMLERİN GÖSTERİMİ

Tabaka Foliasyon Çatlak

22 22 22

Şeyl

SEDİMANTER Kyç. MAGMATİK Kyç. METAMORFİK Kyç.

Kumtaşı Yüzey kyç.

Kiltaşı

Çakıltaşı Derinlik kyç.

Kireçtaşı

Fosilli Kireçtaşı

24

3. Aşağıda verilen jeolojik haritada; a) Vadi tabanını belirleyerek, vadi taban eğim yönünü işaretleyiniz. b) V kuralını uygulayarak tabakaların eğim yönünü bulunuz. c) Tabakaları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. d) A-B, C-D, G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Not: A-B doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 40o alınız. e) C-D ve G-H doğrultularında çizilen jeolojik kesitlerde tabakaların görünür eğim

açılarını bulunuz. f) Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz. g) Tabaka konumunu yazınız.

25

UYGULAMA

1. Aşağıda verilen jeolojik haritada; 1. Vadi tabanını belirleyerek, vadi taban eğim yönünü işaretleyiniz. 2. V kuralını uygulayarak tabakaların eğim yönünü bulunuz. 3. Tabakaları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. 4. A-B, C-D, E-F doğrultularında jeolojik kesit çiziniz

Not: A-B doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 45o, C-D doğrultusunda 0, E-F doğrultusunda 25o alınız.

5. Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz. 6. Tabaka konumunu yazınız.

26

2. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada; a) V kurallarını uygulayınız. b) Tabakaları ve daykları yaşlıdan gence doğru sıralayınız. Lejand üzerinde gösteriniz. c) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumlarını harita üzerine işaretleyiniz.

Dolerit Aplit

d) A-B doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz. e) Kumtaşı ve kiltaşı tabakalarının kalınlıkların bulunuz. f) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumların yazınız.

100

Ölçek:1/10000

200

300

400500

600

700800900

1000

K Lejand

A

B

27

4. KIVRIMLAR Kıvrımlı yapılar Tabakalı kayaçların dalga şekilli deformasyonlarına kıvrım adı verilir. Kıvrımlar kubbe şekilli bir antiklinal ile tekne şekilli senklinallerden meydana gelir.

Antiklinal Senklinal

Bir kıvrımın iki tane kanadı vardır. Bunlara kıvrımın kanatları denir. Kıvrım kanatları da birer düzlemsel yapıdır ve bu iki düzlemin kesişmesiyle bir çizgi oluşacaktır. Kıvrım kanatlarının kesiştiği yere kıvrım ekseni adı verilir. Kıvrımı oluşturan tabakanın kıvrılarak oluşturduğu kıvrım ekseni bir çizgisel yapıdır. Her bir tabakaya ait kıvrım eksenlerini içine alan düzleme ise kıvrım eksen düzlemi adı verilir. Kıvrım ekseni yatayla belirli miktarda bir açı yaparsa bu durumda kıvrım dalımlıdır. Kıvrımın dalım açısı, kıvrım eksenini içine alan düşey düzlemde ölçülür ve yatay düzlemle yaptığı dar açıdır. Bu durumda kıvrım ekseninin dalımlı olduğu yön kıvrımın dalım yönüdür.

Kıvrım kanadı

Kıvrım ekseni

Kıvrım eksen düzlemi

Kıvrım çeşitleri: Kıvrımlar geometrik olarak sınıflandırılabilirler. Bu sınıflamada kıvrımın ekseninin, eksen düzleminin ve kanatlarının konumları dikkate alınır. Buna göre;

a) Simetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine nazaran simetriktir. Bu durumda kanatlardaki tabakaların eğim açıları eşittir ve eksen düzlemi diktir.

b) Asimetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine göre asimetriktir. Bu durumda kanatlardaki tabakaların eğim açıları eşit değildir. Eksen düzlemi dik veya eğimli olabilir. Eksen düzlemi eğimli olduğu durumlarda devrik kıvrımlar oluşur. Devrik kıvrımlarda, kanatlardan birisine ait tabakalar devriktir.

Simetrik kıvrım Dik Asimetrik kıvrım

Eğik Asimetrik kıvrım (Devrik kıvrım)

28

Antiklinal ve senklinalin arazideki kesit (profil) görüntüsü

Dalımlı bir antiklinalin kuşbakışı görüntüsü

Antiklinalin petrol aramalarındaki önemi

29

UYGULAMA

1. Aşağıda verilmiş olan kıvrımlara ait harita görünümlerini kanatlarındaki tabaka konumlarıyla birlikte çiziniz. Antiklinal Senklinal Devrik Antiklinal Devrik Senklinal Dalımlı Antiklinal Dalımlı Senklinal Asimetrik Senklinal Asimetrik Antiklinal

2. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada;

a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.

b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. c) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız. d) A-B doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz.

Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 45o alınız.

30

3. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada;

e) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.

f) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. g) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız. h) X-Y doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz.

Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 50o alınız Düşey ölçeği 1:20.000 alınız.

31

5. UYUMSUZLUKLAR VE GÖRECELİ YAŞ KAVRAMI Diskordans nedir? Kayaçların stratigrafik dizilimleri her zaman kesiksiz bir seri (konkordan seri) oluşturmaz. Bazen, kayaçların çökelimleri sırasında duraklamalar, aşınmalar ve boşluklar olabilir. Belirli bir bölgede, belirli bir zaman aralığı boyunca hüküm sürmüş olan sedimantolojik veya tektonik rejimlerdeki değişiklikler nedeni ile, stratigrafik dizide duraklamalar, aşınmalar ve boşlukların ortaya çıktığı tabakalar arasında uyumsuzluk (diskordans) meydana gelir. Bu tip serilere uyumsuz seri (diskordan seri) adı verilir. Bu iki seriyi ayıran yüzeye ise uyumsuzluk düzlemi (diskordans yüzeyi) denir. Diskordanslar hiyatüs ve lakün ile tanımlanır. Hiyatüs Bu uyumsuz stratigrafik dizilimde eksilmiş bulunan tabaka veya tabaka gruplarının aşınmalarına karşılık gelen zaman aralığına hiyatüs adı verilir. Lakün: Aşınmış tabaka veya tabaka gruplarına ise lakün denir.

Diskordans çeşitleri nelerdir? a) Uyumsuz seri (Nonkonformite)

Sedimanter kayaç serilerinin daha yaşlı magmatik ve/veya metamorfik kayaçları üzerlediği durumlarda ortaya çıkar. Bu durumda daha genç olan sedimanter birimlerde, daha yaşlı magmatik veya metamorfik kayaçlara ait kayaç parçacıkları bulunur.

b) Açılı diskordans Bir diskordans yüzeyinin farklı eğimlere sahip iki konkordan sedimanter seriyi ayırdığı durumlarda ortaya çıkar. Bu durumda iki seri arasında belirgin bir konum farklılığı bulunur.

c) Diskonformite

Bir erozyon yüzeyiyle birbirinden ayrılan, konumları aynı iki farklı sedimanter seri arasında meydana gelir. Bu durumda hem aşınmış birimler hemde zaman boşluğu vardır.

d) Parakonformite

Yaş

Ordovisyen

1. K

onko

rdan

ser

i

Dis

kord

an s

eri

2. K

onko

rdan

ser

i

Silüriyen

DevoniyenKarbonifer

TriyasPermiyen

Kambriyen

Jura

Kretase

Litoloji

GE

NÇ

SE

Rİ

YAŞ

LI

SERİ

1

5

2

6

3

7

4

8

9HİYATÜS

LAKÜN

32

Bu iki seri arasında sadece sedimanter süreçlerin duraklamasıyla meydana gelmiş bir çökelmemezlik varsa bu durumda parakonformite oluşur. Sadece zaman boşluğu söz konusudur.

12

345

67

Sedimanter birimler

Magmatik veya metamorfikbirimler

12

34

8

9

10

5

1

1

2

2

5

5

6

6

7

7

Hiyatüs var.Lakün yok.

Hiyatüs veLakün var.

(a) UYUMSUZ SERİ(Nonkonformite)

(b) AÇILI DİSKORDANS

(c) DİSKONFORMİTE

(d) PARAKONFORMİTE

Göreceli yaş kavramları Sedimanter kayaçlar:

- Süper pozisyon ilkesine göre alttaki daha yaşlıdır. (Tabakalar devrik değillerse) - Şekil 1 - Genellikle eğimli tabakalar yatay tabakalardan daha yaşlıdır. – Şekil 2 - Kıvrımlanmış kayaçlar kıvrımlanmamış kayaçlardan daha yaşlıdır. – Şekil 3 - Antiklinalin çekirdeğinde yaşlı birimler, - Şekil 4, Senklinalin çekirdeğinde genç birimler

bulunur. – Şekil 5 - Komşu kayaçlara ait çakıl parçaları içeren kayaçlar daha gençtir. – Şekil 6

Magmatik kayaçlar:

- Yerel kayaçlara sokulum yapan bir derinlik kayacı daha gençtir. Bu durumda (1) magmatik kayaç içinde çevre kayaçlara ait asimile edilmiş kayaç parçacıkları (anklav) bulunur, – Şekil 7 (2) Magmatik kayaç çevresinde çevre kayaçların kontak metamorfizmaya uğradığı kontak zonu bulunur. – Şekil 8

- Lav akışları tabanlarındaki yaşlı kayaçlarda pişme zonu oluştururlar. – Şekil 9 - Dayklar kestikleri kayaçlardan daha gençtirler. – Şekil 10

Metamorfik kayaçlar:

- Genellikle çevrelerindeki metamorfik olmayan magmatik veya sedimanter kayaçlardan daha yaşlıdır.(eğer bir fayla yerleşmemişlerse) – Şekil 11

Faylar:

- Faylar, yerdeğişimlerine sebep oldukları kayaçlardan daha gençtirler. Kesmedikleri kayaçlardan daha yaşlıdırlar. – Şekil 12

33

Not: Aşağıdaki şekiller için kayaçların ve yapıların oluşum yaşları, yaşlıdan gence; A-B-C-D-E-F-G şeklindedir.

34

35

UYGULAMA: 1. a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre

yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız. b) Bölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız.

2. Ek-1A’da verilmiş jeoloji haritasında; a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız. b) Belirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik

ilişkileri belirtiniz. c) A-B ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz. Yatay ve Düşey ölçek 1/20.000

Not: C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 32o alınız. d) A-B doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz. e) Bölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız.

36

EK 1A

37

UYGULAMA 1. a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre

yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız. b) Bölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız.

2. Jeoloji çalışması yapılan bir bölgede kırıntılı sedimanter, metamorfik ve granitik magmatik kayaçlardan oluşan birimler gözlenmektedir. Saha çalışmaları sırasında aşağıdaki veriler elde edilmiştir. - Magmatik kayaçların çevresinde kontak zonu bulunmaktadır. - Sedimanter kayaçlar hem metamorfik, hemde magmatik kayaç parçaları içermektedir. - Bölgede herhangi bir fay verisine rastlanmamıştır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi veya hangileri doğrudur.

a) En yaşlı kayaçlar sedimanter kayaçlardır. _______ b) Metamorfik kayaçlar kesinlikle magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır. _______ c) Sedimanter kayaçlar magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır. ________ d) Magmatik kayaçlar kesinlikle sedimanter kayaçlar içine sokulum yapmıştır.

_______ e) Bölgede bir uyumsuz seri (nonkonformite) söz konusudur. _________

3. Ek-1B’de verilmiş jeoloji haritasında;

a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız. b) Belirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik

ilişkileri belirtiniz. c) A-B ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz. (Yatay ölçek: 1/20.000, Düşey Ölçek:

1/10.000) Not: A-B doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 39o , genç serininkini 21o alınız. C-D doğrultusunda genç serinin görünür eğim açısını 14o alınız. d) C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz. e) Bölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız.

38

6. FAYLAR Yeryuvarında etkili olan tektonik kuvvetler kayaçların şekillerini, hacimlerini ve yerlerini değiştirirler. Bu deformasyon etkileriyle kayaçlar kırılırlar, kıvrılırlar. Kırıklı yapılar (faylar ve çatlaklar)

Faylar

Kayaçlarda kırılma yüzeyleri boyunca gözle fark edilebilecek miktarda bir yer değiştirme,(kayma, hareket) meydana geldiği zaman faylar oluşurlar.

Çatlaklar

Çatlaklarda ise kırılma yüzeyleri boyunca bir yer değiştirme, bir kayma olmaz. Faylarda kayma hareketi bir düzlem boyunca oluşmaktadır. Bu düzleme fay düzlemi (=fay aynası) adı verilir. Bu düzlem üzerinde sürtünme sebebiyle kayma çizikleri (fay çizikleri) bulunur. Bu fay çizikleri bize kaymanın doğrultusunu bulmamıza yardımcı olur. Faylar da tabakalar gibi birer düzlemsel yapı elemanıdırlar. Dolayısıyla fayların da doğrultuları ve eğimleri vardır. Fay düzlemleri iki bloğu birbirinden ayırır. Bu iki blok, fay düzlemi üzerinde birbirine nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay düzleminin üzerinde bulunan bloğa tavan bloğu, fay düzleminin altında bulunan bloğa ise taban bloğu adı verilir.

TABANBLOK

TAVANBLOK

Fay çizikleri

Fay düzlemi

Fayın eğim yönüFayın doğ

rultusu

Atım nedir? İki blok arasında meydana gelen yer değiştirmeye atım adı verilir. Beş çeşit atım türü vardır. Bunlar;

a

b

d

e

c

a) eğim atımb) doğrultu atımc) net atımd) düşey atıme) yatay atım

39

Fay çeşitleri Faylar oluşum mekanizmalarına göre üçe ayrılırlar. Bunlar;

b) Normal faylar: Bu tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna göre, fay düzlemi üzerinde aşağıya doğru hareket etmiştir. Bu faylara gravite fayı’da denilmektedir.

c) Ters faylar: Bu tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna nazaran yukarıya doğru hareket etmiştir.

d) Doğrultu atımlı faylar: Yırtılma fayı olarak da adlandırılan bu tür faylarda fay blokları birbirlerine göre fayın doğrultusu boyunca hareket etmişlerdir. Eğer hareket karşıdaki bloğun sağa doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sağ yönlü doğrultu atımlı fay, karşıdaki bloğun sola doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sol yönlü doğrultu atımlı fay oluşur.

Faylar atımlarına göre de sınıflandırılabilirler. Buna göre;

a) Eğim atımlı faylar: Bu tür faylarda fayın hareket doğrultusu fayın eğim doğrultusu ile çakışır. Yani fay eğim doğrultusu boyunca hareket etmiştir.

b) Doğrultu atımlı faylar: Bu tür faylarda yukarıda da anlatıldığı gibi hareket fayın doğrultusu boyuncadır.

c) Oblik atımlı faylar: Bu tür faylarda hareket ne fayın eğimi boyunca ne de doğrultusu boyunca gelişmiştir. Fay, doğrultusunun ve eğiminin bileşkesi şeklinde hareket etmiştir.

Eğim atımlı normal fay

Oblik atımlı normal fay

Eğim atımlı ters fay

Oblik atımlı ters fay

Eğim AtımlıFaylar

Normal Faylar TersFaylar

OblikAtımlıFaylar

Doğrultu Atımlı Faylar

Sol yönlü doğrultu atımlı faySağ yönlü doğrultu atımlı fay

40

Normal fay

Ters fay ve sürüme kıvrımı (Drag fold)

41

Kıvrım ve normal fay

Fay çizikleri

42

Sol yönlü doğrultu atımlı fay

Sağ yönlü doğrultu atımlı fay

43

UYGULAMA: 1. Aşağıda verilmiş olan fay türlerinin harita görünümlerine birer örnek veriniz. Verdiğiniz örneklerin konumlarını yazınız. Normal fay Ters fay Doğrultu atımlı fay Sağ yönlü Sol yönlü ................... ................. .................. .................. 2. Ek-1’de verilmiş jeoloji haritasında;

a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.

b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. c) Fayın türünü belirleyiniz. d) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.

Not: Fayın konumu DB / 78 G, Tabakaların gerçek eğim açıları 37o

A-B doğrultusunda tabakaların eğim açılarını 33o fayın eğim açısını 60 o alınız. e) C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını bulunuz. f) Fayın düşey atımını bulunuz.

UYGULAMA 1) Eğim atımlı normal bir faya ait atım türleri nelerdir? Blok diyagram üzerinde çizerek gösteriniz. 2) Ek – 2’ de verilen jeolojik haritada;

a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.

b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz. c) Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz. d) Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz. e) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz. f) Fayın düşey atımını bulunuz.

Not: Fayın konumu K56B / 73 GB, Tabakaların gerçek eğim açıları 37o

A-B doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 27o alınız. A-B doğrultusunda fayın eğim açısını 65o alınız. C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33o alınız. C-D doğrultusunda fayın eğim açısını 50o alınız.

44

EK1

45

EK 2

Kmt

Kmt

46

7. KARMAŞIK HARİTALAR

Ek – 1’ de verilen jeolojik haritada;

g) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita

üzerine işaretleyiniz.

h) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde

gösteriniz.

i) Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz.

j) Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz.

k) Fayın türünü belirleyiniz.

l) A-B, C-D, E-F ve G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.

m) Fayın düşey atımını bulunuz (Kesitten).

Not: Fayın konumu DB / 70 K, yaşlı serinin gerçek eğim açıları 34o, genç serinin gerçek eğim açıları

100 dir.

G-H doğrultusunda yaşlı serinin eğim açısını 25o genç serinin eğim açılarını 5o olarak alınız.

C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33o alınız.

ÖDEV

Ek – 2’ de verilen jeolojik haritada;

a) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita

üzerine işaretleyiniz.

b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde

gösteriniz.

c) Fayın türünü belirleyiniz.

d) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.

Not: Fayın konumu K55B / 90, tabaka serilerinin gerçek eğim açıları yaşlıdan gence doğru sırasıyla

45o, 350, 150 ve 00 dir.

47

48

49

ARAZİYE HAZIRLIK VE PUSULA KULLANIMI Arazi Çalışmasına Hazırlık Nasıl Yapılır? Jeolojik çalışmalarda, çalışılan konuya (Genel Jeoloji, Mühendislik Jeolojisi, Maden yatakları, Mineraloji-Petrografi, Hidrojeoloji vb.) bağlı olarak araziye çıkmadan önce hazırlık çalışmaları yapılmaktadır. Yapılan hazırlıklar ortak olarak şu şekildedir: 1. Çalışılacak bölgeyle ilgili literatür çalışması - Daha önce bölge ve civarında yapılmış olan çalışmaların incelenmesi ve derlenmesi (Rapor, makale, tez vb.) - Topoğrafik ve jeolojik haritaların incelenmesi - Hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinin incelenmesi 2. Amaca uygun olarak saha için gerekli donanımın (Araç, gereç vb.) hazırlanması - Jeolog çekici: Genellikle bir ucu sivri veya keski şeklinde bir çekiç olup, kayaçları

kırmak, kazmak, temizlemekte, ve alınacak numuneleri düzeltmek için kullanılır. - Jeolog pusulası: Yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye, çizgisel ve düzlemsel yapıların konumlarının ölçülmesine, yer tayinine vb. yarayan araçtır.

- Harita altlığı: Aluminyum veya plastikten yapılmış, arazide haritaların ve kağıtların düzenli bir şekilde muhafaza edilmesini sağlar.

- Fotoğraf makinası: Jeolojik yapıların görüntülenmesi ve bu görüntülerin büro çalışmalarında

kullanımını sağlar. Arazide amaca yönelik fotoğraf çekiminde ölçeklendirme mutlaka yapılmalıdır.

- Altimetre: Hava basıncına bağlı olarak yüksekliği gösteren alettir. Kalibrasyonu arazide yapılmalıdır. - Hidroklorik asit (%10 HCl): Saha çalışmalarında karbonatlı kayaçların tespitinde kullanılır. - Saha defteri: Saha çalışmalarında tüm ölçüm ve gözlemlerin lokasyon belirtilerek kaydedildiği defterdir. - Lup: Kayaçlardaki mineralleri, mikrofosilleri vb. görmekte zorlanılan ayrıntıları büyütmekte kullanılan mercektir. - Şerit metre: Çelikten yapılmış, özel amaçlı çalışmalarda (Ölçülü stratigrafik kesit, yamaç eğiminin saptanması, kalın tabakaların ölçümü vb.) kullanılan araçtır.

- GPS: Küresel yerbulma sistemi (Global Position System). En az 3 veya 4 uydu yardımıyla yeryüzünde herhangi bir noktanın enlem, boylam ve yükseklik değerlerini veren elektronik alet.

Pusula tanımı ve çeşitleri Pusula, yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye yarayan bir ölçü aletidir. Pusulalar kullanım yerlerine göre değişik isimler alabilirler (Jeolog pusulası, madenci pusulası, gemici pusulası vb.).

50

Jeolog Pusulası Jeolog pusulası esasta klinometre (eğimölçer) ve el düzecinden oluşmuştur. Jeolojik çalışmalarda çok değişik amaçlarda kullanılsa da yaygın olarak düzlemsel ve çizgisel yapı unsurlarının konumunun saptanmasında kullanılır. Bir jeolog pusulasının ana unsurları şunlardır:

- Pusula ibresi (Ağırlıklı taraf güneyi gösterir. Eğer ağırlıklı uç yoksa, işaretli uç veya N yazılı uç kuzeyi gösterir) - Klinometre düzeci (Eğim ölçer düzeci)

- Nişan delikleri ve nişan kolu - Dereceli daire - Ayna - Kabarcıklı düzeçler Pusula tabanı üzerinde yön harfleri vardır (N:Kuzey, S:Güney, E:Doğu, W:Batı). Taban üzerinde E-W yer değiştirmiş olarak yazılır. Çünkü; pusula tabanını saat ibresi yönünde döndürdüğümüzde pusula ibresi saat ibresinin tersi yönünde dönme hareketi yapar. Arazide Pusula Kullanımı Düzlemsel elemanların konumlarının ölçülmesi Tabakalanma, klivaj, şistozite, kıvrım eksen düzlemleri, fay düzlemleri, eklemler ve damarlar gibi düzlemsel yapıların konumları aşağıda belirtilen yollarla ölçülür. a. Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü

Bu iş için pusulanın E veya W kenarı ölçülecek düzlemsel yapıya yaslanır (yandaki şekil). Eğer düzlemin üzeri düzgün değilse çekiçle temizlenebilir veya düz bir yüzey elde etmek için jeolog defterinden yararlanılabilir. Pusula tabanı, tabaka düzleminden kaldırılmadan, yuvarlak kabarcıklı düzeç yardımıyla yataylanır. Doğrultunun değeri, pusula kadranının üst kısmında bulunan dereceli (0-360) kadrandan okunur. Doğrultunun tanımından da anlaşılacağı üzere (Bkz. Ders 3) doğrultu açısı, pusula ibresinin kuzeyle yapmış olduğu dar açıdır (E-N-W aralığında pusula ibresinin hangi ucu kalırsa kalsın). Doğrultunun değerini gösteren pusula ibresinin yönü ise bize

doğrultunun yönünü vermektedir. b. Eğim yönü ve eğim açısının ölçümü

Pusulanın N veya S kenarı pusulanın doğrultusuna paralel bir şekilde yaslanır. Pusulanın N kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin S ucunun (Ağırlıklı uç), S kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin N ucunun gösterdiği yön bize eğim yönünü verir. Eğim açısını ölçerken Brunton jeolog ve Breithaupt Jeolog pusulalarında farklılıklar bulunmaktadır.

51

Brunton jeolog pusulası için; pusulanın klinometreli tarafı (W kenarı) düzlemin doğrultusuna dik ve düşey bir şekilde yaslanır (Yandaki şekil). Daha sonra pusulanın arkasında bulunan sarkaç sağa-sola çevrilerek silindirik kabarcıklı düzeç (Klinometre düzeci) yataylanır ve eğim açısı, pusula tabanındaki dereceli (90-0-90) bölmeden okunur. Breithaupt Jeolog pusulası için; pusulanın kenarı (Oynar sarkaçlı kenar) düzlemsel elemanın doğrultusuna dik şekilde yaslanır (Üstteki şekil). Pusulanın içinde bulunan, oynar sarkacın gösterdiği değer, eğim açısı olarak okunur. Çizgisel elemanların konumlarının ölçülmesi Çizgisel elemanlar; kıvrım eksenleri, mineral lineasyonları, fay çizikleri vb. yapılardır. Tüm çizgisel yapıların doğrultuları, dalım yönleri ve dalım açıları aşağıda anlatılan yolla ölçülür. a. Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü Harita altlığının veya defterin kenarı çizgisel yapı boyunca yerleştirilir ve düşey konuma getirilir. Pusula kenarı (E veya W), düşey konumda bulunan deftere yaslanarak doğrultu yönü ve doğrultu değeri düzlemsel yapılarda olduğu gibi bulunur. b. Dalım yönü ve dalım açısı Pusulanın W kenarı (klinometreli olan kenar), çizgisel yapıya paralel şekilde yaslanarak dalımın değeri, düzlemsel yapılarda eğimin değerini bulurken izlediğimiz yolla aynı şekilde bulunur.

Dalımın yönü ise çizgisel yapı elemanının dalımlı olduğu yöndür. Bu yön ya doğrultu ile aynı yönlü ya da tam zıttı olan yöndür. Yer Tayin yöntemleri Morfolojisi belirgin olmayan düz arazilerde veya görüş alanının çok sınırlı olduğu derin vadilerde, omanlıklarda yer tayini oldukça güçleşmektedir. Bu gibi durumlarda jeolog pusulasından yararlanarak bulunduğumuz yeri kesin olarak belirleyebiliriz. Bu yöntemler; Geriden kestirme yöntemi Yerini saptamak istediğimiz noktanın üzerinde bulunuyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla belirleyeceğimiz iki nokta (Örn: A tepesi, B çeşmesi) seçilir. Pusula A tepesi hizasında tutularak, A tepesinin doğrultusu ve B çeşmesi hizasında tutularak, B çeşmesinin doğrultusu ölçülür. Bu ölçüler harita üzerinde A ve B noktalarına yerleştirildiğinde, A ve B den geçen doğruların kesişim noktaları arazide bulunduğumuz yeri verir. Daha sağlıklı bir yöntem için atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir. İleriden kestirme yöntemi Yerini saptamak istediğimiz noktaya çeşitli nedenlerle (derin vadilerin olması, ormanlık olması vb.) ulaşamıyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla saptayabildiğimiz iki noktaya (A tepesi ve B çeşmesi) gidilerek pusula ile önce A tepesinden ulaşamadığımız yere atış yaparız ve A tepesi ile yeri saptanmak istenen nokta arasındaki doğrultu ölçülür. Aynı işlemleri B çeşmesine giderekte tekrarlarız. Bu ölçüler, harita üzerinde A ve B noktalarına yerleştirildiğinde A ve B den çizilen doğruların kesişim noktaları arazide ulaşamadığımız noktanın harita üzerinde yerini verir. Daha sağlıklı bir yöntem için atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir.

52

Pusula-Altimetre yöntemi Bir çeşit geriden kestirme yöntemi olan pusula – altimetre yöntemi ile yeri bilinen A tepesine atış yapılır ve ölçülen doğrultu haritaya çizilir. Altimetreden bulunduğumuz yükseklik tespit edilir. Haritaya çizdiğimiz doğrultu üzerinde bu eşyükseklik eğrisinin değeri bize bulunduğumuz noktayı verir.

Arazi Dersleri İçin Gerekli Malzemeler: Arazi çantası Jeolog çekici Arazi defteri Harita altlığı Açıölçer Kurşun kalem ve silgi 30 cm’lik cetvel Hava şartlarına uygun giysi Yiyecek

ÖNEMLİ NOT Arazi defterlerinizin ilk sayfasına mutlaka kan grubunuzu ve varsa alerjilerinizi, kronik

rahatsızlıklarınızı ve acil durumda sağlık personeli için önemli olabilecek sağlık

bilgilerinizi yazınız. Sürekli kullandığınız ilaç vb. mutlaka yanınızda bulundurunuz.