HACETTEPE NVERSTES JEOLOJ MHENDSL BLM

JEO 152 FZKSEL JEOLOJ

LABORATUVAR ALIMASI DERS NOTLARI

2013

2

1. HARTA BLGS ve TOPORAFK HARTALAR

Harita nedir? Yeryznn veya bir parasnn belli bir orana gre kltlerek ve belirli iaretler kullanlarak yatay dzlem zerinde gsterilmesine harita ad verilir.

Deiik amalara ynelik haritalar bulunmaktadr. Bunlardan bazlar; - Corafik haritalar; Fiziki, Siyasi, Nfus, Sanayi v.s. - Meteorolojik haritalar - Toporafik haritalar - Jeolojik haritalar v.s.

lek nedir? Bir yeryz parasnn (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yntemlerle gsterilmesi iin kullanlan byltme veya kltme oranna lek denir. rnein: 1/5000. lei ifade etmek iin kullanlan bu oranda, paydann deeri ne kadar bykse lek o kadar kktr.

lein anlam nedir? Paydaki deer, paydadaki deerin harita zerindeki ayn birimden karldr. Yani, Pay=harita zerindeki uzunluk, Payda=arazi zerindeki uzunluk.

lek=Harita Uzunluu

Gerek (Arazideki) Uzunluk rnek: 1/25000 lekli bir haritada harita zerindeki 1 birimlik (cm) uzunluk, gerekte yani arazide 25000 birim (cm)e karlk gelir.

Byk lekli haritalarda Kk lekli haritalarda Ayrnt fazladr Ayrnt azdr Dar alanlar gsterir Geni alanlar gsterir Bozulma oran azdr Bozulma oran fazladr Kltme oran azdr Kltme oran fazladr Payda kktr Payda byktr Eykseklik erileri arasndaki ykseklik fark azdr

Eykseklik erileri arasndaki ykseklik fark fazladr

1: 100.000 1:500.000 1:1.000.000

3

Haritalarda iki eit lek kullanlabilir. Bunlar; - izgisel lek - Kesir lek rnek: rnek: 1 / 25.000 0 2 km

Bir haritada bulunmas gereken elemanlar: - Haritann ad (r: Kullanm amac, pafta ad vb.)

- Corafik yn ve kuzey iareti

- lek

- Lejand (Simgeler ve aklamalar)

- Enlem/boylam deerleri

Sorular

1. Gerekte 900 km olan A-B kentleri aras, lei bilinmeyen bir haritada 10 cm olarak

llmtr. Buna gre haritann lei nedir?

2. 1/1.200.000 lekli bir haritada 17 cm olarak llen uzunluk gerekte ka km dir?

3. 1/500.000 lekli bir harita zerinde, arazide 20 km olarak llen bir mesafe ka cm ile

gsterilir?

4. Gerekte 900 km2 olan bir gl 1/300.000 lekli bir haritada ka cm2 ile gsterilir?

5. 1/500.000 lekli bir haritada 10 cm olarak gsterilen iki merkez arasndaki uzaklk baka bir

haritada 20 cm olarak gsterilmitir. Buna gre, ikinci haritann lei nedir?

6. Van Gl, aada verilen leklerden hangisiyle izilecek haritada daha az yer kaplar?

a) 1:50.000 b) 1:100.000 c) 1:200.000 d) 1:500.000 e) 1:1.000.000

7. Aadaki haritaya gre;

- yol ile bulunduunuz yer arasndaki uzaklk gerekte ka mdir? m

- ky ile bulunduunuz yer arasndaki uzaklk gerekte ka mdir? m

- Haritann kesir lei nedir?

K

0 150 m

Yol

Beytepe ky

4

Toporafik haritalar: Yeryznn veya bir parasnn morfolojik (ekilsel) yapsnn belli bir lek iinde e ykseklik erileri

yardmyla yatay dzlem zerinde gsterilmesiyle elde edilen haritalara toporafik haritalar denir.

Toporafik haritalar zerinde, yeryznde bulunan tm unsurlar kendilerine zg simgelerle

iaretlenmilerdir. rnein: yollar, yerleim yerleri, emeler, enerji nakil hatlar, ... v.s.

Toporafik haritalar leklerine gre; - Kk lekli toporafik haritalar 1/600.000 ve daha kk lekliler

- Orta lekli toporafik haritalar 1/600.000 ile 1/75.000 aras

- Byk lekli toporafik haritalar 1/75.000 ve daha byk lekliler

5

0o

0o

1o

1o

2o

2o

3o

3o 4o5o

6oenlem

boylam

Kutup

1 30o

1/250.000lik paftalar

PAFTA BLMLEMES

1/100.000lik paftalar

1/50.000lik paftalar

1/25.000lik paftalar

1 30o

30

15

7,5

30

30

30

30 30 30

15

7,5

1 30o

1 30o

1 30o

1o

1o

1o

1o

1/250.000

1/250.000

1/100.000

1/50.000

1/25.000

1/100.000

1/50.000

1/25.000

6

zmir

Ankara

Uak Afyon

Isparta Adana

Sivas

Van

KonyaDenizli

27o

27o

24o

24o

30o

30o

33o

33o

36o

36o

39o

39o

42o

42o

42o42o 45o

45o

40o40o

38o38o

36o36o

Trkiye Pafta Blmlemesi

J

K

K

L

L

M

N

O

P

13 14 15 16 17 18 19 20

18 19 20

21 22 23

ZMR

K

1/250.000lik ZMR paftas

1/100.000lik pafta blmlemesi

1/25.000lik pafta blmlemesi

1/50.000lik pafta blmlemesi

ZMR L20 b1

ZMR L20 b

ZMR K18

a

1

b

2

c

3

d

4

b

7

Nokta tarif sistemleri / UTM Grid sistemine gre yer tarifi Arazide herhangi bir lokasyonun haritaya iaretlenmesi ve bu noktann yazyla ifade edilmesi

gerekmektedir. Arazide genellikle UTM (Universal Transverse Mercator) Grid sistemiyle yer tarifi

yaparz.

UYGULAMA:

UTM Grid sistemiyle bir noktann tarifi:

rnek - 1 : 1/25.000lik bir toporafik haritada bulunan A noktasnn tarifi : K / 15 44 D400 725

44

23

15

51

16

52

45

24

A

B

C

4 cm=1000 m

4 cm=1000 m2,9 cm=725 m

Dou

Kuz

ey

1,1 cm=275 m

1,6

cm=4

00 m

rnek - 2 : B noktasnn tarifi : 51 K / 23 D000 275

rnek - 2 : C noktasnn tarifi : 52 K / 24 D000 000

8

a) Aadaki noktalar UTM Grid sistemine gre tarif ediniz.

b) UTM Grid Sistemine gre tarif edilmi aadaki noktalar Grid a zerine iaretleyiniz.

A noktas: 19500 K / 33250 D

B noktas: 19475 K / 34250 D

C noktas: 19750 K / 34000 D

D noktas: 19575 K / 33200 D

E noktas: 19200 K / 34950 D

F noktas: 19000 K / 33250 D

16

32

33

17

B

A

E

C

F

D

33

19

20

34 35

A noktas:. B noktas:. C noktas:. D noktas:. E noktas: F noktas:

9

1. a) Aadaki isimleri verilmi paftalarn leklerini karlarna yaznz.

zmir L19 .. Ankara K29 a4 .. Van L50 c .. Konya .. b) Aadaki paftalarn ayn lekli belirtilen komusunu yaznz. Yozgat J35 a4 paftasnn doudaki komusu . paftasdr. Adana N34 a1 paftasnn batdaki komusu . paftasdr. Trabzon H43 b paftasnn kuzeyindeki komusu . paftasdr. Eskiehir 25 d3 paftasnn gneyindeki komusu . paftasdr. Denizli M23 paftasnn batdaki komusu . paftasdr. Ankara 28 b4 paftasnn gneyindeki komusu . paftasdr.

2. 1/25.000lekli bir haritada iki tepe arasndaki uzaklk 6 cm ile gsterilmitir. Ayn uzaklk

1/50.000 lekli bir haritada ka cm ile gsterilir?

3. izgisel lein kullanm yararlar sizce nelerdir?

4. 1/10.000 lekli bir haritann izgisel leini iziniz.

5. 1/25.000 lekli bir toporafik haritada A, B, ve C tepeleri arasndaki ilikiler u ekildedir.

- C tepesinin UTM Grid sistemine gre tarifi: 51250 K / 5750 D dir.

- A tepesi C tepesinin 750 m batsndadr.

- B tepesi 52 nolu grid enlemi ile 5 nolu grid boylamnn kesiim noktasndadr.

Buna gre;

a) A ve B noktalarnn UTM Grid sistemiyle tarifini yapnz.

b) ABC geninin alan ka m2 dir?

5

51

52

6

10

2. TOPORAFK HARTALARDAN KEST IKARTILMASI E ykseklik erisi nedir? Denizden ykseklikleri eit noktalarn birletirilmeleriyle oluan kapal erilere e ykseklik erileri (izohips) ad verilir. E ykseklik erileri;

- Yatay dzlemleri ifade ederler. - Birbirlerine paraleldirler. Birbirlerini kesmezler. - Her birinin bir ykseklik deeri vardr. - Aralarndaki dey ykseklik fark daima eittir, deimez. - E ykseklik erileri arasndaki yatay mesafe deiebilir. Bu durum toporafya eiminden

kaynaklanr. Yama eimi fazla ise e ykseklik erileri arasndaki mesafe az, Yama eimi az ise e ykseklik erileri arasndaki mesafe fazladr.

Tepe

100200

300400

500600

700Az eimli yama

Dik yama

- Eykseklik erileri zerinden geen kesik izgiler mevsimlik akarsular, dz izgiler ise devaml akarsular gsterir (a). Akarsularn her iki yanndaki eykseklik erilerinin ykseklik deeri ayndr (b).

(a) (b)

Srt ve Vadi kavramlar E ykseklik erileri srt ve vadilerde v harfine benzer ekiller olutururlar.

Vadilerde, e ykseklik erilerinin deeri ieri doru azalr. (a) Srtlarda, e ykseklik erilerinin deeri ieri doru artar. (b)

(a) (b)

-1/25.000 lekli toporafik haritalarda eykseklik erileri 10ar m aralklarla geer. -1/100.000 lekli toporafik haritalarda eykseklik erileri 50er m aralklarla geer.

11

VAD SIRT

100

100

200200300

300

400

400

eri doru azalyor. eri doru artyor.

Not: Srt ile vadi daima birbirlerini takip ederler. Ynler ve Kuzey kavram Drt ana yn vardr. Bunlar, Kuzey (K), Dou (D), Gney (G) ve Bat (B)dr.

K

KKD

DKD

KD

D

DGD

GDGGD

G

GGBGB

BGB

B

BKB

KB KKB

Not: Bir haritann kuzeyi daima yazlarnn dz okunduu tarafa dorudur. eit kuzey vardr.Bunlar;

1) Corafik kuzey: Yerin dnme ekseninin kuzey yarmkreyi kestii nokta. Dier bir deyile kuzey kutup noktas.

2) Magnetik kuzey: Pusulann kuzey ibresinin gsterdii yn. 3) Grid kuzeyi: Grid erilerinin Kuzey yarm krede kesitikleri yer (ya da Grid boylamlarnn

artt yn) Dey lek nedir? Haritalarn yatay lekleri olduu gibi (Bkz. Harita bilgisi ve Toporafik haritalar-ders 1) dey lekleri de vardr. Yatay lek yatay dzlemdeki kltmeyi ifade ederken, dey lek dey dzlemdeki (kesit grnmndeki) kltmeyi ifade eder. Dey lek bydke kesit abartl olur. Normal olan yatay lekle dey lein eit olduu durumdur. Toporafik haritalardan kesit kartlmas Yntem ve kurallar (Kesit izerken buradaki maddeleri srasyla uygulaynz)

- nce harita zerinde kesit dorultusu saptanr ve harita zerine izilir. Kesit dorultusunun balang ve biti noktalar byk harflerle iaretlenir.

- Haritaya gre ve amaca gre dey lek saptanr. - Kesit dorultusunun kestii e ykseklik erileri belirlenir. Bunlardan en yksek ve en

dk deerli olanlar saptanr. Buna gre tm ykseklikler mm katta dey lek izgisi zerine lekli olarak iaretlenir.

- Kesit dorultusunun e ykseklik erilerini kestii tm noktalar yksekliklerine gre mm kada tanr.

- Noktalar birletirilir. Kesit profili elde edilir.

12

Noktalar birletirilirken uyulmas gereken kurallar Tepelerde yksek deerlerden geecek ekilde birletirilir. Vadilerde dk deerlerden geecek ekilde birletirilir. Kesit profili kenarlarnda uygun ekilde uzatlr.

tepe vadi200

300

kesit profili kenar

- Ynler, lek ve kesit dorultular iaretlenir.

13

Yatay lek: 1/10000Deylek: 1/10000

A B

DB

100

200

300

400m

K

Yatay lek: 1/10000Deylek: 1/10000

100200

300

400

A B

A B

DB

100

200

300

400m

Kesit profili

HARTA GRNM

KEST GRNM

Kesit ynleriKesit ynleri

D

ey

lek

iz

gisi

Kesit dorultular Kesit dorultularlekler

SONU: Bir kesitte olmas gereken zellikler

YNTEM: Topografik kesit nasl izilir?

Eim Hesaplama: - ki nokta arasndaki ykseklik farknn bu iki nokta arasndaki yatay uzakla oranna eim denir. Yzde veya binde olarak hesaplanr.

Eim (E)=Ykseklik fark (h)

x100Yatay uzaklk (L) - Eim as ise bu iki noktay birletiren izginin yatayla oluturduu dar aya verilen isimdir.

NEML NOT: Pay ve paydada yer alan llerin birimleri eitlenmelidir.

A

B

Eimas

Yatay uzaklk(Haritada iki nokta arasndaki mesafe)

Ykseklikfark

(Eykseklikerileri arasndaki

fark)

14

K

100

200

300

400

500

600

700

700

600

0 200 m B

A

C

UYGULAMA: 1. Yandaki haritada;

a) A, B ve C lokasyonlarnn yaklak yksekliklerini bulunuz. b) vadi ve srtlar belirleyiniz. Vadi taban eim ynlerini iaretleyerek, vadi taban eim ynlerini bulunuz.

2. Aada verilen toporafik haritadaki A-B kesitini iziniz. NOT: Yatay lei 1/25.000 dey lei 1/20.000 olarak alnz.

3. Size verilecek olan toporafik haritada sylenen noktalar arasnda toporafik kesit iziniz.

- izdiiniz toporafik kesit zerinde dere, tepe, yol, ky eme

gibi toporafik unsurlar varsa belirtiniz. - izdiiniz kesitin gerekte ka km olduunu bulunuz.

15

UYGULAMA

1. a) Aadaki haritada A-B ve C-D noktalar arasndaki yamalardan hangisi daha az eimlidir? Neden? b) A-B ve C-D noktalar arasndaki yamalarn eim alarn bulunuz. A, B, C ve D

noktalarnn ykseklikleri srasyla 810m, 70m, 820m ve 320mdir.

A

B

D

C

100

200

300

400500

600

0 100 m

700800900

1000

K

2. Aada verilen toporafik haritada, A-B ve C-D dorultularnda toporafik kesit iziniz. Dey lei 1/10000 olarak alnz.

10020

0300

400

500

600

700

200

300

40050

060070

0

800

K

A

B

C

D0

400

m

16

3. TABAKA KAVRAMI ve V-KURALI Tabaka nedir? Alt ve st snrlaryla bir dierinden ayrlan, kendine has zellikleri olan, sabit hidrodinamik koullar altnda kelmi, 1 cmden daha kaln, en kk litostratigrafi birimine tabaka denir. 1 cmden daha ince tortullamalara lamina ad verilir. Konumlarna gre tabakalar Her tabaka dzleminin bir konumu vardr. Konumlarna gre tabakalar 5 (be)e ayrlr. Bunlar;

1. Yatay tabaka 2. Eimli tabaka 3. Dey tabaka 4. Devrik tabaka 5. Ters tabaka

A

A

A

AYatay Tabaka

Sper pozisyon ilkesine gre, en altta en yal tabaka bulunur.

En yal

En gen

Ters Tabaka

Dey Tabaka

Devrik Tabaka

Eimli Tabaka

B

B B

B

C

C C

C

D

ABCD

D

D

D

Yap Kavram Jeolojik almalarda kayalarn mostra leinde veya daha byk lekteki zelliklerine yap ad verilmektedir. Kayalarn daha kk lekli zelliklerine (rnein mikroskop altndaki zellikleri) ise doku olarak adlandrlr. Jeolojik yaplar iki ekilde snflandrlabilir. Bunlar;

1. Dzlemsel yaplar (tabaka, fay, atlak, kvrm eksen dzlemi, ...) 2. izgisel yaplar (fay izii, kvrm ekseni, budinaj,...)

Dzlem nedir? izgi nedir? En az iki izgiyi iinde barndran alana dzlem denir. izgi ise, iki nokta arasndaki noktalar kmesi olarak tarif edilir.

17

Dzlem

izgi

Tabaka konumu Tabakalarn jeolojik almalarda geometrik olarak ifade edilmeleri gerekmektedir. Tabakalar ifade ederken onlarn baz zelliklerinin konumlarnn bulunmas gerekmektedir. Tabakalar drt (4) zellikleriyle ifade edilir. Bunlar;

A. Dorultu a. Dorultu (1) b. Dorultu as (2)

B. Eim a. Eim yn (3) b. Eim as (4)

nemli Not: Fay ve atlak gibi dier yaplar da tabakalar gibi dzlemsel birer yap eleman olduundan aadaki tanmlar onlar iin de geerlidir. Dorultu: Eimli bir tabaka dzleminin yatay dzlemle yapt ara kesit izgisine dorultu denir. Yatay dzlemi su yzeyi kabul edersek, eimli tabaka dzleminin durgun suya daldrldnda (tabi ki sanal olarak :) suyun tabaka yzeyi zerinde brakt slaklk izgisi tabakann dorultusudur. Dorultu as: Dorultu izgisinin kuzey ile yapt dar aya dorultu as denir. Dorultu

as 0 ... 90o arasnda bir deer alr. Eim: Bir dzlemin yatay dzleme doru bakmas haline o dzlemin eimli olmas hali denir. Bu

durumda tabaka dzlemi ile yatay dzlem arasnda kesin bir a vardr, yani tabaka dzlemi ile yatay dzlem birbirlerini keserler. Aksi takdirde tabaka yatay dzleme paralel olmu olur ki, bu tr tabakalara yatay tabakalar ad verilir.

Eim yn: Eimli tabakann bakt corafik yne eim yn denir.Eimli tabaka dzlemi zerine su dkld zaman suyun ak yn eim yndr. KD,D, B... gibi. Eim as: Eimli bir tabaka dzleminin dorultusuna dik dey bir dzlem iinde yatay dzlemle yapt dar aya eim as denir. Eim asnn deeri 0 ... 90o arasnda deiir. Bu tabakann gerek eim asdr.

Tabakann konumu deimedii halde, sadece bak asna gre deien iki eit eim as vardr. Bunlar;

a) Gerek eim as (tanm yukarda) b) Grnr eim as

Eimli bir tabaka dzleminin dorultusuna dik olmayan herhangi bir dey dzlem ierisinde yatay dzlem ile yapt dar aya grnr eim as ad verilir. nemli Not: Bir tabaka dzleminin dorultusuna dik sadece bir tek dey dzlem olacandan, bir tabakann sadece bir tane gerek eim as deeri vardr. Ancak tabakann dorultusuna dik olmayan bir ok dey dzlem olacandan sonsuz sayda grnr eim as deeri olabilir. Ayrca bir tabakann gerek eim as deeri, daima grnr eim as deerinden daha byktr. Yani;

90o Gerek eim as > Grnr eim as 0

18

ok nemli Not !: Dorultu daima eime diktir. [ Dorultu Eim ] ok nemli Bir Not Daha: Tabakalarn eim ynnde gidildike (eer tabakalar devrik deilse) gen birimlere rastlanr.

Dorult

u

30

Yatay dzlem

Eim as

Eim yn

30o

Tabaka konumunun ifadesi ve harita zerine iaretlenmesi: Tabaka konumu ifade edilirken aadaki rnek format kullanlr.

K45D / 30 GDDorultu

Eim ynDorultu asEim as

Eim

K KK

Doru

ltuEim yn

Eim

Dorultu ve eimin harita grnm Bir tabaka konumunun ifadesi veharita grnm

Dorultu as

K45D / 30GD

45o

30

Tabakalarn eim yn

Ok ynnde daha gen tabaka

19

KK

DB

GDorul

tuEim yn

Eim

Dorultu ve eimin harita grnm

Dorultu as

45o

Bir tabaka konumu harita zerine iaretlenirken yukarda da grld gibi T harfine benzer bir ekil kullanlr. Bu T harfinin uzun kolu dorultuyu, ksa kolu ve ucundaki a deeri ise eim ynn ve eim asn ifade eder. Dorultu ve eim birbirine diktir. Not: Tabaka konumunu harita zerine iaretlerken belirli bir standart oluturulmutur. Buna gre, T harfinin uzun kolu 9 mm, ksa kolu 3 mm olacak ekilde izilir. Tabaka konumunun ifade ekilleri

1. Azimuth Yntemi

KK

Doru

ltuEim yn

Eim

Dorultu ve eimin harita grnm

Dorultu as

45o

2. Eim Dorultusu Yntemi

135 / 30Dorultu

Eim dorultusunun saatin dnme ynnde

yapt akuzey ile

Eim as

Eim

KK

Doru

ltu

Eim dorultusu

Dorultu ve eimin harita grnm

Eim DorultusununSaatin dnme ynnde Kuzey ile

yapt a135o

45o

3. Kadran Yntemi

K45D / 30GD = 45 / 30 GD = 135 / 30

45 / 30 GDDorultu

Eim ynDorultu asEim as

Eim

K45D / 30 GDDorultu

Eim ynDorultu asEim as

Eim

20

V-Kural: Tabaka snrlar, haritaya geirildii zaman toporafyann morfolojik yapsndan dolay V harfine benzer ekiller olutururlar. Tabaka snrlarnn oluturduu bu V ekilleri ile vadilerin oluturduu V ekilleri arasnda, tabakalarn konumlarn belirleyici zellikler vardr. Bu zellikler aadaki gibi bir dizi kural ile ifade edilir.

1. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide e ykseklik erilerinin oluturduu Vler ile, tabaka snrlarnn oluturduu Vler birbirine zt ynl ise, bu durumda; tabakalarn eim yn, vadi tabannn eim yn ile ayn ynldr.

200

600

300

400

500

K

B

A B

D

200

400

A B

2. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide e ykseklik erilerinin oluturduu Vler ile, tabaka snrlarnn oluturduu Vler ayn ynl ise, bu durumda; tabakalarn eim yn vadi tabannn eim yn ile zt ynldr.

200

600

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

21

3. Kural: Bir jeolojik haritada e ykseklik erileriyle tabaka snrlar kesimiyorsa, ya da bir baka deyile, e ykseklik erileriyle tabaka snrlar birbirlerine paralel uzanyorsa, bu durumda; tabakalar yataydr.

600

200

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

4. Kural: Bir jeolojik haritada tabaka snrlar birbirlerine paralel ise ve e ykseklik erilerini yukarda belirtilen kurallar dnda kesiyorsa, bu durumda; tabakalar diktir.

600

200

300

400

500

K

A B

B D

200

400

A B

Not: Jeolojik kesit nasl ckartlr? Toporafik kesit kartltktan sonra kesit dorultusunun kestii jeolojik unsurlar teker teker toporafik profil zerine izdrlr. En gen yapdan balanarak jeolojik unsurlar kurallar erevesinde toporafik kesite aktarlr. Bylece jeolojik kesit kartlm olur.

22

UYGULAMA: 1. Aada verilmi tabaka konumlarnn harita grnmlerini iziniz (Standartlara uyunuz). K65D / 26GD K15B / 36GB K70B / 85KD DB / 35K KG / 6B DB / 90 YATAY K45D / 6KB (Devrik) DB / 85G (Devrik) 2. Aada harita grnmleri verilen tabakalarn konumlarn yaznz.

32

844

68

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

3. Aada bo braklan yerleri doldurunuz.

KADRAN YNTEM AZMUTH YNTEM EM DORULTUSU YNTEM K40B / 70 GB

89 / 85 KB 284 / 12

KG / 60 B 120 / 36 GB 180 / 46

23

JEOLOJK HARTADA LTOLOJLERN VE BAZI LMLERN GSTERM

Tabaka Foliasyon atlak22 22 22

eyl

SEDMANTER Ky. MAGMATK Ky. METAMORFK Ky.

Kumta Yzey ky.

Kilta

aklta Derinlik ky.

Kireta

Fosilli Kireta

24

3. Aada verilen jeolojik haritada; a) Vadi tabann belirleyerek, vadi taban eim ynn iaretleyiniz. b) V kuraln uygulayarak tabakalarn eim ynn bulunuz. c) Tabakalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. d) A-B, C-D, G-H dorultularnda jeolojik kesit iziniz Not: A-B dorultusunda izilecek kesitte tabakalarn eim alarn 40o alnz. e) C-D ve G-H dorultularnda izilen jeolojik kesitlerde tabakalarn grnr eim

alarn bulunuz. f) Tabakalarn harita grnmn harita zerine iaretleyiniz. g) Tabaka konumunu yaznz.

25

UYGULAMA

1. Aada verilen jeolojik haritada; 1. Vadi tabann belirleyerek, vadi taban eim ynn iaretleyiniz. 2. V kuraln uygulayarak tabakalarn eim ynn bulunuz. 3. Tabakalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. 4. A-B, C-D, E-F dorultularnda jeolojik kesit iziniz

Not: A-B dorultusunda izilecek kesitte tabakalarn eim alarn 45o, C-D dorultusunda 0, E-F dorultusunda 25o alnz.

5. Tabakalarn harita grnmn harita zerine iaretleyiniz. 6. Tabaka konumunu yaznz.

26

2. Aada verilmi jeolojik haritada; a) V kurallarn uygulaynz. b) Tabakalar ve dayklar yaldan gence doru sralaynz. Lejand zerinde gsteriniz. c) Tabakalarn, aplit ve dolerit dayklarnn konumlarn harita zerine iaretleyiniz.

Dolerit Aplit

d) A-B dorultusunda jeolojik kesit iziniz. e) Kumta ve kilta tabakalarnn kalnlklarn bulunuz. f) Tabakalarn, aplit ve dolerit dayklarnn konumlarn yaznz.

100

lek:1/10000

200

300

400500

600

700800900

1000

K LejandA

B

27

4. KIVRIMLAR Kvrml yaplar Tabakal kayalarn dalga ekilli deformasyonlarna kvrm ad verilir. Kvrmlar kubbe ekilli bir antiklinal ile tekne ekilli senklinallerden meydana gelir.

Antiklinal Senklinal

Bir kvrmn iki tane kanad vardr. Bunlara kvrmn kanatlar denir. Kvrm kanatlar da birer dzlemsel yapdr ve bu iki dzlemin kesimesiyle bir izgi oluacaktr. Kvrm kanatlarnn kesitii yere kvrm ekseni ad verilir. Kvrm oluturan tabakann kvrlarak oluturduu kvrm ekseni bir izgisel yapdr. Her bir tabakaya ait kvrm eksenlerini iine alan dzleme ise kvrm eksen dzlemi ad verilir. Kvrm ekseni yatayla belirli miktarda bir a yaparsa bu durumda kvrm dalmldr. Kvrmn dalm as, kvrm eksenini iine alan dey dzlemde llr ve yatay dzlemle yapt dar adr. Bu durumda kvrm ekseninin dalml olduu yn kvrmn dalm yndr.

Kvrm kanad

Kvrm eksen

i

Kvrm eksen

dzlemi

Kvrm eitleri: Kvrmlar geometrik olarak snflandrlabilirler. Bu snflamada kvrmn ekseninin, eksen dzleminin ve kanatlarnn konumlar dikkate alnr. Buna gre;

a) Simetrik kvrm: Kanatlar eksen dzlemine nazaran simetriktir. Bu durumda kanatlardaki tabakalarn eim alar eittir ve eksen dzlemi diktir.

b) Asimetrik kvrm: Kanatlar eksen dzlemine gre asimetriktir. Bu durumda kanatlardaki tabakalarn eim alar eit deildir. Eksen dzlemi dik veya eimli olabilir. Eksen dzlemi eimli olduu durumlarda devrik kvrmlar oluur. Devrik kvrmlarda, kanatlardan birisine ait tabakalar devriktir.

Simetrik kvrm Dik Asimetrik kvrm

Eik Asimetrik kvrm (Devrik kvrm)

28

Antiklinal ve senklinalin arazideki kesit (profil) grnts

Dalml bir antiklinalin kubak grnts

Antiklinalin petrol aramalarndaki nemi

29

UYGULAMA

1. Aada verilmi olan kvrmlara ait harita grnmlerini kanatlarndaki tabaka konumlaryla birlikte iziniz. Antiklinal Senklinal Devrik Antiklinal Devrik Senklinal Dalml Antiklinal Dalml Senklinal Asimetrik Senklinal Asimetrik Antiklinal

2. Aada verilmi jeolojik haritada;

a) V kuraln uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptaynz ve harita grnmn harita zerine iaretleyiniz.

b) Kayalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. c) Jeolojik yaplarn trlerinin belirleyip, konumlarn yaznz. d) A-B dorultusunda jeolojik kesit iziniz.

Not: Her bir kanat iin tabakalarn eim alarn 45o alnz.

30

3. Aada verilmi jeolojik haritada;

e) V kuraln uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptaynz ve harita grnmn harita zerine iaretleyiniz.

f) Kayalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. g) Jeolojik yaplarn trlerinin belirleyip, konumlarn yaznz. h) X-Y dorultusunda jeolojik kesit iziniz.

Not: Her bir kanat iin tabakalarn eim alarn 50o alnz Dey lei 1:20.000 alnz.

31

5. UYUMSUZLUKLAR VE GRECEL YA KAVRAMI Diskordans nedir? Kayalarn stratigrafik dizilimleri her zaman kesiksiz bir seri (konkordan seri) oluturmaz. Bazen, kayalarn kelimleri srasnda duraklamalar, anmalar ve boluklar olabilir. Belirli bir blgede, belirli bir zaman aral boyunca hkm srm olan sedimantolojik veya tektonik rejimlerdeki deiiklikler nedeni ile, stratigrafik dizide duraklamalar, anmalar ve boluklarn ortaya kt tabakalar arasnda uyumsuzluk (diskordans) meydana gelir. Bu tip serilere uyumsuz seri (diskordan seri) ad verilir. Bu iki seriyi ayran yzeye ise uyumsuzluk dzlemi (diskordans yzeyi) denir. Diskordanslar hiyats ve lakn ile tanmlanr. Hiyats Bu uyumsuz stratigrafik dizilimde eksilmi bulunan tabaka veya tabaka gruplarnn anmalarna karlk gelen zaman aralna hiyats ad verilir. Lakn: Anm tabaka veya tabaka gruplarna ise lakn denir.

Diskordans eitleri nelerdir? a) Uyumsuz seri (Nonkonformite)

Sedimanter kaya serilerinin daha yal magmatik ve/veya metamorfik kayalar zerledii durumlarda ortaya kar. Bu durumda daha gen olan sedimanter birimlerde, daha yal magmatik veya metamorfik kayalara ait kaya paracklar bulunur.

b) Al diskordans Bir diskordans yzeyinin farkl eimlere sahip iki konkordan sedimanter seriyi ayrd durumlarda ortaya kar. Bu durumda iki seri arasnda belirgin bir konum farkll bulunur.

c) Diskonformite

Bir erozyon yzeyiyle birbirinden ayrlan, konumlar ayn iki farkl sedimanter seri arasnda meydana gelir. Bu durumda hem anm birimler hemde zaman boluu vardr.

d) Parakonformite

Ya

Ordovisyen

1. K

onko

rdan

seri

Dis

kord

an se

ri

2. K

onko

rdan

seri

Silriyen

DevoniyenKarbonifer

TriyasPermiyen

Kambriyen

Jura

Kretase

Litoloji

GEN

SE

RYA

LI S

ER

1

5

2

6

3

7

4

89

HYATSLAKN

32

Bu iki seri arasnda sadece sedimanter srelerin duraklamasyla meydana gelmi bir kelmemezlik varsa bu durumda parakonformite oluur. Sadece zaman boluu sz konusudur.

12

3456

7

Sedimanter birimler

Magmatik veya metamorfikbirimler

123

4

89

10

5

1

1

2

2

5

5

6

6

7

7

Hiyats var.Lakn yok.

Hiyats veLakn var.

(a) UYUMSUZ SER(Nonkonformite)

(b) AILI DSKORDANS

(c) DSKONFORMTE

(d) PARAKONFORMTE

Greceli ya kavramlar Sedimanter kayalar:

- Sper pozisyon ilkesine gre alttaki daha yaldr. (Tabakalar devrik deillerse) - ekil 1 - Genellikle eimli tabakalar yatay tabakalardan daha yaldr. ekil 2 - Kvrmlanm kayalar kvrmlanmam kayalardan daha yaldr. ekil 3 - Antiklinalin ekirdeinde yal birimler, - ekil 4, Senklinalin ekirdeinde gen birimler

bulunur. ekil 5 - Komu kayalara ait akl paralar ieren kayalar daha gentir. ekil 6

Magmatik kayalar:

- Yerel kayalara sokulum yapan bir derinlik kayac daha gentir. Bu durumda (1) magmatik kaya iinde evre kayalara ait asimile edilmi kaya paracklar (anklav) bulunur, ekil 7 (2) Magmatik kaya evresinde evre kayalarn kontak metamorfizmaya urad kontak zonu bulunur. ekil 8

- Lav aklar tabanlarndaki yal kayalarda pime zonu olutururlar. ekil 9 - Dayklar kestikleri kayalardan daha gentirler. ekil 10

Metamorfik kayalar:

- Genellikle evrelerindeki metamorfik olmayan magmatik veya sedimanter kayalardan daha yaldr.(eer bir fayla yerlememilerse) ekil 11

Faylar:

- Faylar, yerdeiimlerine sebep olduklar kayalardan daha gentirler. Kesmedikleri kayalardan daha yaldrlar. ekil 12

33

Not: Aadaki ekiller iin kayalarn ve yaplarn oluum yalar, yaldan gence; A-B-C-D-E-F-G eklindedir.

34

35

UYGULAMA: 1. a) Aadaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayalar ve yaplar oluum srasna gre

yaldan gence doru sralayarak yandaki lejanda yaznz. b) Blgede etkili olmu jeolojik evrimi srasyla aklaynz.

2. Ek-1Ada verilmi jeoloji haritasnda; a) V-kurallarn uygulayarak tabaka serilerinin konumlarn saptaynz. b) Belirlediiniz tabaka serilerini lejand zerinde gstererek, aralarndaki stratigrafik

ilikileri belirtiniz. c) A-B ve C-D dorultularnda jeolojik kesit iziniz. Yatay ve Dey lek 1/20.000

Not: C-D dorultusunda yal serinin grnr eim asn 32o alnz. d) A-B dorultusunda yal serinin grnr eim asn bulunuz. e) Blgenin jeolojik geliimini (jeolojik tariheyi) oluum srasyla yaznz.

36

EK 1A

37

UYGULAMA 1. a) Aadaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayalar ve yaplar oluum srasna gre

yaldan gence doru sralayarak yandaki lejanda yaznz. b) Blgede etkili olmu jeolojik evrimi srasyla aklaynz.

2. Jeoloji almas yaplan bir blgede krntl sedimanter, metamorfik ve granitik magmatik kayalardan oluan birimler gzlenmektedir. Saha almalar srasnda aadaki veriler elde edilmitir. - Magmatik kayalarn evresinde kontak zonu bulunmaktadr. - Sedimanter kayalar hem metamorfik, hemde magmatik kaya paralar iermektedir. - Blgede herhangi bir fay verisine rastlanmamtr. Buna gre aadakilerden hangisi veya hangileri dorudur.

a) En yal kayalar sedimanter kayalardr. _______ b) Metamorfik kayalar kesinlikle magmatik kayalardan daha yaldr. _______ c) Sedimanter kayalar magmatik kayalardan daha yaldr. ________ d) Magmatik kayalar kesinlikle sedimanter kayalar iine sokulum yapmtr.

_______ e) Blgede bir uyumsuz seri (nonkonformite) sz konusudur. _________

3. Ek-1Bde verilmi jeoloji haritasnda;

a) V-kurallarn uygulayarak tabaka serilerinin konumlarn saptaynz. b) Belirlediiniz tabaka serilerini lejand zerinde gstererek, aralarndaki stratigrafik

ilikileri belirtiniz. c) A-B ve C-D dorultularnda jeolojik kesit iziniz. (Yatay lek: 1/20.000, Dey lek:

1/10.000) Not: A-B dorultusunda yal serinin grnr eim asn 39o , gen serininkini 21o alnz. C-D dorultusunda gen serinin grnr eim asn 14o alnz. d) C-D dorultusunda yal serinin grnr eim asn bulunuz. e) Blgenin jeolojik geliimini (jeolojik tariheyi) oluum srasyla yaznz.

38

6. FAYLAR Yeryuvarnda etkili olan tektonik kuvvetler kayalarn ekillerini, hacimlerini ve yerlerini deitirirler. Bu deformasyon etkileriyle kayalar krlrlar, kvrlrlar. Krkl yaplar (faylar ve atlaklar)

Faylar Kayalarda krlma yzeyleri boyunca gzle fark edilebilecek miktarda bir yer deitirme,(kayma, hareket) meydana geldii zaman faylar oluurlar.

atlaklar atlaklarda ise krlma yzeyleri boyunca bir yer deitirme, bir kayma olmaz. Faylarda kayma hareketi bir dzlem boyunca olumaktadr. Bu dzleme fay dzlemi (=fay aynas) ad verilir. Bu dzlem zerinde srtnme sebebiyle kayma izikleri (fay izikleri) bulunur. Bu fay izikleri bize kaymann dorultusunu bulmamza yardmc olur. Faylar da tabakalar gibi birer dzlemsel yap elemandrlar. Dolaysyla faylarn da dorultular ve eimleri vardr. Fay dzlemleri iki blou birbirinden ayrr. Bu iki blok, fay dzlemi zerinde birbirine nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay dzleminin zerinde bulunan bloa tavan blou, fay dzleminin altnda bulunan bloa ise taban blou ad verilir.

TABANBLOK

TAVANBLOK

Fay izikleriFay dzlemi

Fayn eim ynFayn d

orultu

su

Atm nedir? ki blok arasnda meydana gelen yer deitirmeye atm ad verilir. Be eit atm tr vardr. Bunlar;

a

b

d

e

c

a) eim atmb) dorultu atmc) net atmd) dey atme) yatay atm

39

Fay eitleri Faylar oluum mekanizmalarna gre e ayrlrlar. Bunlar;

b) Normal faylar: Bu tr faylarda tavan blou taban blouna gre, fay dzlemi zerinde aaya doru hareket etmitir. Bu faylara gravite fayda denilmektedir.

c) Ters faylar: Bu tr faylarda tavan blou taban blouna nazaran yukarya doru hareket etmitir.

d) Dorultu atml faylar: Yrtlma fay olarak da adlandrlan bu tr faylarda fay bloklar birbirlerine gre fayn dorultusu boyunca hareket etmilerdir. Eer hareket kardaki bloun saa doru yer deitirmesiyle meydana gelmise sa ynl dorultu atml fay, kardaki bloun sola doru yer deitirmesiyle meydana gelmise sol ynl dorultu atml fay oluur.

Faylar atmlarna gre de snflandrlabilirler. Buna gre;

a) Eim atml faylar: Bu tr faylarda fayn hareket dorultusu fayn eim dorultusu ile akr. Yani fay eim dorultusu boyunca hareket etmitir.

b) Dorultu atml faylar: Bu tr faylarda yukarda da anlatld gibi hareket fayn dorultusu boyuncadr.

c) Oblik atml faylar: Bu tr faylarda hareket ne fayn eimi boyunca ne de dorultusu boyunca gelimitir. Fay, dorultusunun ve eiminin bilekesi eklinde hareket etmitir.

Eim atml normal fay

Oblik atml normal fay

Eim atml ters fay

Oblik atml ters fay

Eim AtmlFaylar

Normal Faylar TersFaylar

OblikAtmlFaylar

Dorultu Atml Faylar

Sol ynl dorultu atml faySa ynl dorultu atml fay

40

Normal fay

Ters fay ve srme kvrm (Drag fold)

41

Kvrm ve normal fay

Fay izikleri

42

Sol ynl dorultu atml fay

Sa ynl dorultu atml fay

43

UYGULAMA: 1. Aada verilmi olan fay trlerinin harita grnmlerine birer rnek veriniz. Verdiiniz rneklerin konumlarn yaznz. Normal fay Ters fay Dorultu atml fay Sa ynl Sol ynl ................... ................. .................. .................. 2. Ek-1de verilmi jeoloji haritasnda;

a) V kuraln uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptaynz ve harita grnmn harita zerine iaretleyiniz.

b) Kayalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. c) Fayn trn belirleyiniz. d) A-B, C-D dorultularnda jeolojik kesit iziniz.

Not: Fayn konumu DB / 78 G, Tabakalarn gerek eim alar 37o

A-B dorultusunda tabakalarn eim alarn 33o fayn eim asn 60 o alnz. e) C-D dorultusunda tabakalarn eim alarn bulunuz. f) Fayn dey atmn bulunuz.

UYGULAMA 1) Eim atml normal bir faya ait atm trleri nelerdir? Blok diyagram zerinde izerek gsteriniz. 2) Ek 2 de verilen jeolojik haritada;

a) V kuraln uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptaynz ve harita grnmn harita zerine iaretleyiniz.

b) Kayalar yaldan gence doru sralayarak lejand zerinde gsteriniz. c) Haritada bulunan yaplarn trn belirleyiniz. d) Yaplarn harita grnmlerini harita zerine iaretleyiniz. e) A-B, C-D dorultularnda jeolojik kesit iziniz. f) Fayn dey atmn bulunuz.

Not: Fayn konumu K56B / 73 GB, Tabakalarn gerek eim alar 37o

A-B dorultusunda tabakalarn eim alarn her iki kanat iin de 27o alnz. A-B dorultusunda fayn eim asn 65o alnz. C-D dorultusunda tabakalarn eim alarn her iki kanat iin de 33o alnz. C-D dorultusunda fayn eim asn 50o alnz.

44

EK1

45

EK 2

Kmt

Kmt

46

7. KARMAIK HARTALAR

Ek 1 de verilen jeolojik haritada;

g) V kuraln uygulayarak tabaka serilerinin konumlarn yaznz ve harita grnmn harita

zerine iaretleyiniz.

h) Kayalar yaldan gence doru sralayarak aralarndaki ilikilerle birlikte lejand zerinde

gsteriniz.

i) Haritada bulunan yaplarn trn belirleyiniz.

j) Yaplarn harita grnmlerini harita zerine iaretleyiniz.

k) Fayn trn belirleyiniz.

l) A-B, C-D, E-F ve G-H dorultularnda jeolojik kesit iziniz.

m) Fayn dey atmn bulunuz (Kesitten).

Not: Fayn konumu DB / 70 K, yal serinin gerek eim alar 34o, gen serinin gerek eim alar 100 dir.

G-H dorultusunda yal serinin eim asn 25o gen serinin eim alarn 5o olarak alnz.

C-D dorultusunda tabakalarn eim alarn her iki kanat iin de 33o alnz.

DEV

Ek 2 de verilen jeolojik haritada;

a) V kuraln uygulayarak tabaka serilerinin konumlarn yaznz ve harita grnmn harita

zerine iaretleyiniz.

b) Kayalar yaldan gence doru sralayarak aralarndaki ilikilerle birlikte lejand zerinde

gsteriniz.

c) Fayn trn belirleyiniz.

d) A-B, C-D dorultularnda jeolojik kesit iziniz.

Not: Fayn konumu K55B / 90, tabaka serilerinin gerek eim alar yaldan gence doru srasyla 45o, 350, 150 ve 00 dir.

47

48

49

ARAZYE HAZIRLIK VE PUSULA KULLANIMI Arazi almasna Hazrlk Nasl Yaplr? Jeolojik almalarda, allan konuya (Genel Jeoloji, Mhendislik Jeolojisi, Maden yataklar, Mineraloji-Petrografi, Hidrojeoloji vb.) bal olarak araziye kmadan nce hazrlk almalar yaplmaktadr. Yaplan hazrlklar ortak olarak u ekildedir: 1. allacak blgeyle ilgili literatr almas - Daha nce blge ve civarnda yaplm olan almalarn incelenmesi ve derlenmesi (Rapor, makale, tez vb.) - Toporafik ve jeolojik haritalarn incelenmesi - Hava fotoraflar ve uydu grntlerinin incelenmesi 2. Amaca uygun olarak saha iin gerekli donanmn (Ara, gere vb.) hazrlanmas - Jeolog ekici: Genellikle bir ucu sivri veya keski eklinde bir eki olup, kayalar

krmak, kazmak, temizlemekte, ve alnacak numuneleri dzeltmek iin kullanlr. - Jeolog pusulas: Yerkrenin manyetik zelliine dayanlarak yaplm, yn belirlemeye, izgisel ve dzlemsel yaplarn konumlarnn llmesine, yer tayinine vb. yarayan aratr.

- Harita altl: Aluminyum veya plastikten yaplm, arazide haritalarn ve katlarn dzenli bir ekilde muhafaza edilmesini salar.

- Fotoraf makinas: Jeolojik yaplarn grntlenmesi ve bu grntlerin bro almalarnda

kullanmn salar. Arazide amaca ynelik fotoraf ekiminde leklendirme mutlaka yaplmaldr.

- Altimetre: Hava basncna bal olarak ykseklii gsteren alettir. Kalibrasyonu arazide yaplmaldr. - Hidroklorik asit (%10 HCl): Saha almalarnda karbonatl kayalarn tespitinde kullanlr. - Saha defteri: Saha almalarnda tm lm ve gzlemlerin lokasyon belirtilerek kaydedildii defterdir. - Lup: Kayalardaki mineralleri, mikrofosilleri vb. grmekte zorlanlan ayrntlar bytmekte kullanlan mercektir. - erit metre: elikten yaplm, zel amal almalarda (ll stratigrafik kesit, yama eiminin saptanmas, kaln tabakalarn lm vb.) kullanlan aratr.

- GPS: Kresel yerbulma sistemi (Global Position System). En az 3 veya 4 uydu yardmyla yeryznde herhangi bir noktann enlem, boylam ve ykseklik deerlerini veren elektronik alet.

Pusula tanm ve eitleri Pusula, yerkrenin manyetik zelliine dayanlarak yaplm, yn belirlemeye yarayan bir l aletidir. Pusulalar kullanm yerlerine gre deiik isimler alabilirler (Jeolog pusulas, madenci pusulas, gemici pusulas vb.).

50

Jeolog Pusulas Jeolog pusulas esasta klinometre (eimler) ve el dzecinden olumutur. Jeolojik almalarda ok deiik amalarda kullanlsa da yaygn olarak dzlemsel ve izgisel yap unsurlarnn konumunun saptanmasnda kullanlr. Bir jeolog pusulasnn ana unsurlar unlardr:

- Pusula ibresi (Arlkl taraf gneyi gsterir. Eer arlkl u yoksa, iaretli u veya N yazl u kuzeyi gsterir) - Klinometre dzeci (Eim ler dzeci)

- Nian delikleri ve nian kolu - Dereceli daire - Ayna - Kabarckl dzeler Pusula taban zerinde yn harfleri vardr (N:Kuzey, S:Gney, E:Dou, W:Bat). Taban zerinde E-W yer deitirmi olarak yazlr. nk; pusula tabann saat ibresi ynnde dndrdmzde pusula ibresi saat ibresinin tersi ynnde dnme hareketi yapar. Arazide Pusula Kullanm Dzlemsel elemanlarn konumlarnn llmesi Tabakalanma, klivaj, istozite, kvrm eksen dzlemleri, fay dzlemleri, eklemler ve damarlar gibi dzlemsel yaplarn konumlar aada belirtilen yollarla llr. a. Dorultu yn ve dorultu asnn lm

Bu i iin pusulann E veya W kenar llecek dzlemsel yapya yaslanr (yandaki ekil). Eer dzlemin zeri dzgn deilse ekile temizlenebilir veya dz bir yzey elde etmek iin jeolog defterinden yararlanlabilir. Pusula taban, tabaka dzleminden kaldrlmadan, yuvarlak kabarckl dze yardmyla yataylanr. Dorultunun deeri, pusula kadrannn st ksmnda bulunan dereceli (0-360) kadrandan okunur. Dorultunun tanmndan da anlalaca zere (Bkz. Ders 3) dorultu as, pusula ibresinin kuzeyle yapm olduu dar adr (E-N-W aralnda pusula ibresinin hangi ucu kalrsa kalsn). Dorultunun deerini gsteren pusula ibresinin yn ise bize

dorultunun ynn vermektedir. b. Eim yn ve eim asnn lm

Pusulann N veya S kenar pusulann dorultusuna paralel bir ekilde yaslanr. Pusulann N kenar yaslanrsa, pusula ibresinin S ucunun (Arlkl u), S kenar yaslanrsa, pusula ibresinin N ucunun gsterdii yn bize eim ynn verir. Eim asn lerken Brunton jeolog ve Breithaupt Jeolog pusulalarnda farkllklar bulunmaktadr.

51

Brunton jeolog pusulas iin; pusulann klinometreli taraf (W kenar) dzlemin dorultusuna dik ve dey bir ekilde yaslanr (Yandaki ekil). Daha sonra pusulann arkasnda bulunan sarka saa-sola evrilerek silindirik kabarckl dze (Klinometre dzeci) yataylanr ve eim as, pusula tabanndaki dereceli (90-0-90) blmeden okunur. Breithaupt Jeolog pusulas iin; pusulann kenar (Oynar sarkal kenar) dzlemsel elemann dorultusuna dik ekilde yaslanr (stteki ekil). Pusulann iinde bulunan, oynar sarkacn gsterdii deer, eim as olarak okunur. izgisel elemanlarn konumlarnn llmesi izgisel elemanlar; kvrm eksenleri, mineral lineasyonlar, fay izikleri vb. yaplardr. Tm izgisel yaplarn dorultular, dalm ynleri ve dalm alar aada anlatlan yolla llr. a. Dorultu yn ve dorultu asnn lm Harita altlnn veya defterin kenar izgisel yap boyunca yerletirilir ve dey konuma getirilir. Pusula kenar (E veya W), dey konumda bulunan deftere yaslanarak dorultu yn ve dorultu deeri dzlemsel yaplarda olduu gibi bulunur. b. Dalm yn ve dalm as Pusulann W kenar (klinometreli olan kenar), izgisel yapya paralel ekilde yaslanarak dalmn deeri, dzlemsel yaplarda eimin deerini bulurken izlediimiz yolla ayn ekilde bulunur.

Dalmn yn ise izgisel yap elemannn dalml olduu yndr. Bu yn ya dorultu ile ayn ynl ya da tam ztt olan yndr. Yer Tayin yntemleri Morfolojisi belirgin olmayan dz arazilerde veya gr alannn ok snrl olduu derin vadilerde, omanlklarda yer tayini olduka glemektedir. Bu gibi durumlarda jeolog pusulasndan yararlanarak bulunduumuz yeri kesin olarak belirleyebiliriz. Bu yntemler; Geriden kestirme yntemi Yerini saptamak istediimiz noktann zerinde bulunuyorsak, harita ve arazi zerinde yerini kolaylkla belirleyeceimiz iki nokta (rn: A tepesi, B emesi) seilir. Pusula A tepesi hizasnda tutularak, A tepesinin dorultusu ve B emesi hizasnda tutularak, B emesinin dorultusu llr. Bu ller harita zerinde A ve B noktalarna yerletirildiinde, A ve B den geen dorularn kesiim noktalar arazide bulunduumuz yeri verir. Daha salkl bir yntem iin at yaplan nokta says arttrlabilir. leriden kestirme yntemi Yerini saptamak istediimiz noktaya eitli nedenlerle (derin vadilerin olmas, ormanlk olmas vb.) ulaamyorsak, harita ve arazi zerinde yerini kolaylkla saptayabildiimiz iki noktaya (A tepesi ve B emesi) gidilerek pusula ile nce A tepesinden ulaamadmz yere at yaparz ve A tepesi ile yeri saptanmak istenen nokta arasndaki dorultu llr. Ayn ilemleri B emesine giderekte tekrarlarz. Bu ller, harita zerinde A ve B noktalarna yerletirildiinde A ve B den izilen dorularn kesiim noktalar arazide ulaamadmz noktann harita zerinde yerini verir. Daha salkl bir yntem iin at yaplan nokta says arttrlabilir.

52

Pusula-Altimetre yntemi Bir eit geriden kestirme yntemi olan pusula altimetre yntemi ile yeri bilinen A tepesine at yaplr ve llen dorultu haritaya izilir. Altimetreden bulunduumuz ykseklik tespit edilir. Haritaya izdiimiz dorultu zerinde bu eykseklik erisinin deeri bize bulunduumuz noktay verir.

Arazi Dersleri in Gerekli Malzemeler: Arazi antas Jeolog ekici Arazi defteri Harita altl Aler Kurun kalem ve silgi 30 cmlik cetvel Hava artlarna uygun giysi Yiyecek NEML NOT Arazi defterlerinizin ilk sayfasna mutlaka kan grubunuzu ve varsa alerjilerinizi, kronik

rahatszlklarnz ve acil durumda salk personeli iin nemli olabilecek salk

bilgilerinizi yaznz. Srekli kullandnz ila vb. mutlaka yannzda bulundurunuz.