2.2. UZROČNICI BOLESTI

Kod bolesnih biljaka bez obzira na uzročnika dolazi do poremećaja: u primanju vode i mienralnih tvari, korištenju hranjivih sastojaka, izgradnji organskih spojeva i njihovom premještanju unutar biljke. Uslijed toga nastaju promjene u unutrašnjoj građi ili u vanjskom izgledu biljke. Dakle, kod bolesnih biljaka dolazi do promjene u životnim procesima.

Nastale promjene mogu uzrokovati mikroorganizmi, ali mogu biti i neparazitske prirode. Posljednje spomenute promjene na biljkama nazivamo neparazitskim bolestima ili poremetnjama. Parazitske bolesti predstavljaju patološki proces, koji nastaje kao rezultat međusobnog odnosa parazita, reakcije biljke domaćina i utjecaja čimbenika sredine. Paraziti žive u biljnim ili na biljnim organima, tako da iz njih crpe hranu za životne potrebe, ali ne uzvraćaju nikakvu korist biljci domaćinu. Za razliku od parazitskih bolesti, neparazitske bolesti nisu zarazne tj. ne prenose se od bolesne na zdravu biljku.

Biljke rastu u zemlji, a većim dijelom iznad tla u zraku, pa su izložene utjecaju jedne i druge sredine. Većina neparazitskih bolesti su izazvane nepovoljnim uvjetima okoliša, što često doprinosi pojačanoj osjetljivosti biljaka prema pato- genima, naročito u stresnim situacijama.

Neparazitske bolesti ili poremečaji mogu nastati zbog niskih ili povišenih tem- peratura, nedostatka ili viška vlage u tlu i zraku, manjka ili viška svjetla, nedostatka ili viška hranjiva, toksčnosti nekih elemenata u tlu, neodgovarajuće pH vrijednosti tla, toksičnosti pesticida, viška nekih elemenata u zraku itd. Kao posljedica pa- tološkog stanja na napadnutoj biljci pojavljuju se određeni znaci bolesti koji su toliko karakteristični za određenu bolest, da je po njima lako prepoznajemo. Za praktičara je prepoznavanje simptoma veoma važno, jer prema nastalim promjenama na biljci može prepoznati bolest i poduzeti mjere zaštite. U nekim slučajevima nije lako odrediti što je uzrok bolesti, jer razni uzročnici mogu izazvati iste ili slične simptome. U takvim slučajevima potrebno je bolesne biljke analizirati u laboratoriju,

1

gdje če se kvalificirano postaviti dijagnoza.Parazitske bolesti uzrokuju gljive, bakterije, fitoplazme,

virusi i viroidi. Znanost koja proučava uzročnike biljnih bolesti, kao i mđusobne odnose između patogena i domaćina, utjecaj okoline na pojavu, tijek bolesti i mjere zaštite nazivamo fitopa tologija.

Gljive - Među svim patogenim organizmima na bilju, gljivama pripada posebno mjesto, jer su upravo one odgovorne za preko 70% bolesti. Osim po brojnosti gljivične bolesti se ističu i po štetama koje uzrokuju. Obligatnim parazitima sma- tramo one mikroorganizme koji nisu u stanju proživjeti svoj životni ciklus bezživog domačina, dok se fakultativni razvijaju kao paraziti, ali mogu egzistirati i kao saprofiti (žive na mrtvoj organskoj tvari). Gljive nakon propadanja biljaka nas-tavljaju život u formi raznih tipova spora, micelija ili plodnim tijelima na odumrlimbiljnim ostacima ili u tlu. Mikroskopski male gljive sastoje se od tankih cjevastih stanica koje nazivamo hife. Hife mogu biti jednostanične, a ako su podijeljene sep-tom, onda su višestanične. Hife rastu vršno i granaju se tvoreći micelij. Micelij nekih gljiva raste po površini napadnutih organa, a iz stanica domaćina pomoćusisaljki (haustorija) crpi potrebnu hranu. Te gljive nazivamo ektoparazitima. Tu svrstavamo većinu uzročnika pepelnica. Ipak, kod većine patogenih gljiva micelij se širi u unutrašnjosti napadnutih organa, šireći se između stanica (intercelularno) ili ulazeći u stanice (intracelularno). Ukoliko gljiva ulazi u stanice, tada hranjiva uz- ima direktnom difuzijom u hifu. Gljive čije hife ulaze u međustanične prostore formiraju sisaljke pomoću kojih crpe hranu iz stanice domaćina.

Među odlikama nižih gljiva izražena je sposobnost da stvaraju više tipova spora različitog oblika i različitog podrijetla. Spore su najkarakterističniji organ za razmnažanje gljiva. One mogu nastati na raznim tipovima nosača (kondioforima, koremiju, sporodohiju) ili u raznim tipovima plodnih tijela (piknid, acervul, apo- tecij, peritecij, kleistotcij). Nastale spore donešene vjetrom, kišom, insektima itd. dospijevaju na biljne organe. Pri povoljnim uvjetima temperature i vlage, spore klijaju. Pomoću penetracione hife,

2

gljiva ulazi, kroz prirodne otvore ili probojem kutikule, u tkivo domaćina. Uspostavljanjem uzajamnog odnosa domaćina i pato- gena počinje proces infekcije. Nakon toga slijedi jedan period bez simptoma koji nazivamo inkubacija. Taj period kod zeljastih biljaka traje od 3-4 dana pa do de- setak dana, nakon kojeg se pojavljuju fruktifikacijski organi gljive (na pr. kondio- fori s konidijama kod Botrytisa) popraćeni simptomima. Simptomi se mogu po- javiti istovremeno s pojavom sporonosnih organa, ali fruktifikacija može i kasnitišto ponajprije ovisi o vlazi i temperaturi. Svi uzročnici bolesti nemaju stadij frukti- fikacije. Kod traheomikoza, virusa i bakterija nema pojave sporonosnih organa, aipak se pojavljuju znaci bolesti. Sa sporonosnih organa ili iz njih, oslobađaju se spore koje šire infekciju tijekom vegetacije. Kada biljka završi svoj životni ciklus, gljiva pokušava na razne načine preživjeti bez domaćina i dočekati sjetvu ili sadnjukako bi ponovo počela svoj parazitski način života.

Neke vrste gljivica prezimljavaju na (ili u) ostacima domaćina, koji je prethodne godine bio zaražen. Tu se formiraju specifični organi: plodna tijela (periteciji, apo- teciji, kleistoteciji, acervuli, piknidi), oospore, sklerociji, strome i drugi oblici. Neki organi (sklerociji, hlamidospore, oospore,razni tipovi konidija) dospijevaju u tlo i preživljavaju duži ili kraći period u tlu. U zaštićenim prostorima zahvaljujući "zelenom mostu" gljive se lako održavaju tijekom svih godišnjih doba. Kod uzgoja pod staklenikom i plastenikom temperature su uvijek povoljne, a neke pogotovo polifagne gljive (Botrytis, Sclerotinia) nalaze svoje domaćine salatu, rajčicu, kras- tavac itd. gotovo cijele godine.

Sjemenom se mogu prenijeti gljivične bolesti iz jedne u drugu vegetaciju, a i na velike udaljenosti.

Bakterije su jednostanični mikroorganizmi koji mogu izazvati i bolesti na biljkama. Od svih do sada opisanih bakterija samo 10% otpada na fitopatogene bakterije. Bolesti koje one uzrokuju nazivaju se bakteriozama. Fitopatogene bak- terije su štapićasta oblika, a većina njih ima cilije. Cilije (bičevi) mogu biti ras- poređene na cijeloj površini ili samo

3

na jednoj, odnosno obje polarne strane bak- terije. One vrste koje imaju cilije su pokretne. Veličina im varira od 0,5-4,5 x0,3-0,6 mikrometara. Razmnažaju se vrlo brzo, tako da od jedne bakterije pri opti- malnim uvjetima u roku od 24 sata nastaje 17 000.000 novih jedinki. Ogromaninfektivni potencijal koji nastaje u vrlo kratkom periodu objašnjava pojavu iznenad-nih epifitocija. Epifitocija je pojava neke bolesti, koja u kratkom vremenu zarazi veći broj biljaka na nekom području. Fitopatogene bakterije su termofilne s optimu-mom za razvoj između 25-30˚ C. Bakterije ulaze u biljku kroz puči, lenticele, kroz nektarske žlijezde cvijeta, zatim putem rana, kroz ožiljke koji nastaju nakon otpadanja lista ili ploda. Sve fitopatogene bakterije su endoparaziti, što znači da se nalaze u unutrašnjosti napadnutih biljnih dijelova ili cijele biljke.

Većina fitopatogenih bakterija su fakultativni paraziti i ostaju u biljnim ostacima ili u tlu te predstavljaju izvor zaraze. Osim ovog načina, bakterije se prenose i sjemenom. Fitoplazme - Mikoplazmama slični organizmi, koji parazitiraju na biljkama, svrstane su u rod Phytoplasma. Zbog toga što nemaju čvrstu staničnu stijenku, poprimaju pleomorfne oblike. Tako jedna te ista fitoplazma može imati različite oblike i veličine. Fitoplazme prenose insekti, a ne mogu se suzbijati sredstvima za zaštitu bilja.

Virusi izazivaju brojne i značajne bolesti biljaka koje nazivamo viroze. Po svojoj veličini su manji od bakterija i fitoplazmi. Do sada je opisano oko 500 fitopatogenih virusa. Unatoč tome što su viroze manje zastupljene, one su veoma značajne zbog šteta koje nanose biljnoj proizvodnji. Kada se jednom pojave simptomi, zaraza se ne može suzbiti. Virusi se od zaražene biljke do zdrave biljke prenose mehaničkim dodirom, zatim raznim prenosnicima kao što su insekti, grinje, nematode, vilinom kosicom i nekim nižim gljivama. Sjemenom nekih biljaka, rezancima, gomoljima i cijepovima, sadnicama također se prenose virusi, a čovjek radeći s biljkama može prenijeti zarazu od zaraženih na zdrave biljke. Svi virusi ne prenose se na isti način.

4

5