uyku yoksunluğu ve sonuçları: bilisel...

Uyku Yoksunluğu ve Sonuçları: Bilişsel Sonuçlar

Dr Gülçin Benbir

İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Nöroloji Anabilim Dalı Uyku ve Bozuklukları Birimi

Uyku yoksunluğu

▫ Patrick GT, Gilbert JA.

On the effects of loss of sleep.

Psychol Rev. 1896; 3:469–483.

▫ Uyku deprivasyonu

Kısa süreli (

• Uyku yoksunluğunun bilişsel etkileri üzerine hipotezler:

▫ “Vijilans” hipotezi

Kısa süreli düşük uyanıklık düzeyi, uyku atakları

▫ “İnstabilite” hipotezi

Santral ve kaudal merkezlerde artmış homeostatik dürtü

Rostral beyin bölgelerinden “motivasyon” ile tetiklenen uyanıklık

Bu iki merkez arasındaki çatışma sonucu oluşan “süregen” bozukluk, güvenilir olmayan davranışlar, değişkenlik

▫ “Nöropsikolojik” hipotez

Geri dönüşümlü fonksiyonel beyin hasarı

Lim ve Dinges, 2010; Goel ve ark., 2009

• Bilişsel = Kognitif = Kavrama ile ilgili

• Bilişsel fonksiyonlar ▫ Bellek ▫ Dikkat; konsantrasyon ▫ Dil ▫ Görsel-mekansal işlevler ▫ Yürütücü işlevler; problem çözme, yargılama,

soyutlama ▫ Praksi; alet kullanma/giyinme becerileri ▫ Gnozi; tanıma, farklılaştırma

Gürvit, 2004

Uyku Yoksunluğu ve Bilişsel

Sonuçları

“Bellek”

Bellek

Açık bellek

(bilinçli, deklaratif)

Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek

(bilinç-dışı, implisit)

Prosedüral

Priming

Şartlanma

Hanağası, 2011; Aly ve Moscovitch, 2010; Diekelmann ve ark., 2009

NREM (N3) > REM

Bellek

Açık bellek


Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek


Prosedüral

Priming

Şartlanma

REM


Bellek

Açık bellek


Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek


Prosedüral

Priming

Şartlanma

NREM (N3) > REM


Bellek

Açık bellek


Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek


Prosedüral

Priming

Şartlanma

NREM (N3) + REM


Bellek

Açık bellek


Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek


Prosedüral

Priming

Şartlanma

REM


Hippokampus aracılı deklaratif hafızanın konsolidasyonu = derin yavaş dalga uykusu

Özellikle motor-algısal becerilerin konsolidasyonu

Hafızanın duygular ile ilişkili elementleri = REM uyku evresi

Duysal-algısal becerilerin konsolidasyonu = NREM > REM uyku evrelerinin ultradian ritim içerisinde tekrarlaması

Diekelmann ve ark., 2009; Rauchs ve ark., 2005

Leenaars ve ark., 2013

Öğrenme esnasında uyku

• Bellek bozukluklarının değerlendirilmesi:

▫ Wisconsin Kart Sıralama Testi

▫ Stroop İnterferans Testi

▫ Wechsler Erişkin Zeka Skalası

▫ Psikomotor etkinlik ve İşleme Hızı Testi

▫ Mini Mental Değerlendirme Testi

Goel ve ark., 2009

• Uyku deprivasyonu sonrası etkilenen bellek işlevleri:

▫ Epizodik bellek

▫ Çalışan bellek

▫ Hippokampal ve prefrontal korteks işlevleri

Harrison ve Horne, 2000; Drummond ve ark., 1999

Bellek

Açık bellek


Epizodik Anterograd

Retrograd

Semantik

Çalışan bellek

Örtük bellek


Prosedüral

Priming

Şartlanma


NREM (N3) > REM

• Uyku deprivasyonu & PET çalışmaları

▫ F18Glukoz ile metabolik hızda azalma

▫ Özellikle prefrontal kortekste + talamus, bazal gangliyonlar, limbik sistem

Goel ve ark., 2009

Sämann ve ark., 2010

Uyku deprivasyonu & fMRG çalışmaları

Noh ve ark., 2012

Uyku deprivasyonu & Volümetri çalışmaları

• Hippokampal aracılı bellek

(dentat girus)

• Nörogenezde baskılanma

Sportiche ve ark., 2010

Zagaar ve ark., 2012; McCoy ve Strecker, 2011

Havekes ve ark., 2012

• Sinaptik plastisitede görev alan bazı genlerin ekspresyonunda azalma

▫ Beyin kaynaklı nörotrofik faktör (BDNF)

▫ Sinapsin I

▫ Metallomatriks proteini-9 (MMP9)

He ve ark., 2011; Gilestro ve ark., 2009 ; Sei ve ark., 2000

Zielinski ve ark., 2013

• Demans hastalarında uyku yoksunluğunun önemi

▫ Daha uzun gece uykusu olanlarda (>6.5 saat)

▫ Gündüz siesta yapanlarda (1 saat) ▫ 10 yıllık takiplerde bilişsel yıkım daha yavaş

Keage ve ark., 2012

• HPA döngünün aşırı uyarılması

(hipotalamik-pitüiter-adrenal)

• Stres hormonlarında artma

▫ Yüksek kortizol düzeyleri hippokampusta nöronal dejenerasyon ve kayba yol açar

▫ Subklinik hipertiroidi oksidatif stresi ve apoptozu arttırır

▫ İnsülin büyüme faktörü-1 düzeylerinde düşme GABA ve glutamat arasındaki dengeyi bozar

Maggio ve ark., 2013; Joo ve ark., 2012

• Enflamasyon göstergelerinde artma

▫ Özellikle bazal ön beyindeki

kolinerjik nöronlarda

İnterlökin – 1β

Nükleer faktör – kappa B

(NF-κB)

Tümör nekrozan faktör – α

(TNF-α)

Ramesh ve ark., 2012; McCoy ve Strecker, 2011


Sonuçları

“Dikkat; konsantrasyon”

• Motorlu araç kazaları

• Tüm dünyada en sık nedeni ‘uykulu araç kullanma’

▫ Uykululuk / yorgunluk

▫ Uykuya dalma ya da kişinin farkında olmadığı kısa süreli iç geçmeleri

• Deneysel araba kullanma modelleri

▫ Kaza öncesinde sadece %20’sinde delta/teta aktivitesi

▫ %80 – dikkat ve konsantrasyon bozukluğu (?)

Jackson ve ark., 2013; Connor ve ark., 2001; Horne ve Reyner, 1999; Welch ve ark., 1998

• Dikkat ve konsantrasyon bozukluklarının değerlendirilmesi:

▫ Psikomotor Vijilans Testi

▫ Dörtlü Seçme Reaksiyon Zamanı Testi

▫ Süregen Performans Testi

▫ Mack-Worth Saat Performans Testi

▫ Parasumaran Vijilans Testi

Goel ve ark., 2009

Jackson ve ark., 2013; McCoy ve Strecker, 2011; Dinges ve Powell, 1985

Jackson ve ark., 2013; Tassi ve ark., 2012

Chee ve ark., 2010

Chee ve ark., 2010

Uyku deprivasyonu & fMRG çalışmaları

Goel ve ark., 2009

Uyku Yoksunluğu ve Bilişsel Sonuçları

“Yürütücü işlevler; problem çözme, yargılama, soyutlama”

• Yürütücü işlevler ile ilişkili performans bozukluğu

▫ Hafızanın ve dikkatin sürdürülmesi

▫ Talimatların yorumlanması

▫ Birden fazla işlemin ardışık olarak planlanması

▫ Yeni gelen uyaranlara uygun modifikasyonların yapılabilmesi

▫ İpuçlarının değerlendirilmesi

▫ Risk alma / içgörü

Martellla ve ark., 2012; McKenna ve Eyler, 2012; Tucker ve ark., 2010

• Yürütücü işlev bozukluklarının değerlendirilmesi:

▫ Wisconsin Kart Sıralama Testi

▫ Londra Kulesi Testi

▫ Torrance Yaratıcı Düşünce Testi

▫ Hayling Cümle Tamamlama Testi

▫ Thurstone Sözel Öğrenme Testi

Jones ve Harrison, 2001; Harrison ve Horne, 2000

McCoy ve Strecker, 2011

Killgore ve ark., 2012; Menz ve ark., 2012

fMRG / Volümetri çalışmaları

Piantoni ve ark., 2013

Uyku deprivasyonu - fonksiyonel konnektivite


Sonuçları

“Demografik değişkenleri”

▫ Homeostatik dürtü

▫ Sirkadiyen ritim

ADORA2A polimorfizmi

PER3 genotip polimorfizmi

▫ Bireysel değişkenlikler

“Bilişsel rezerv” hipotezi

Lo ve ark., 2012; Goel ve ark., 2009; King ve ark., 2009; Stern, 2002; Borbély, 1982

Hajali ve ark., 2012

Uyku deprivasyonu – cinsiyet

• Çocuklarda uyku deprivasyonu

▫ %15-25

▫ Davranışsal ve bilişsel problemler

▫ Bellek ve dikkat bozuklukları

▫ Sözel IQ değerlerinde düşme

▫ Neden-sonuç ilişkisi belirlemede bozulma

Gruber ve ark., 2010; Holley ve ark., 2010; O’Brien, 2009

Uyku bozuklukları

Hiper-aktivite

Dikkat eksikliği

DEHS İletişim bozukluğu

Okul performansında bozulma

Duygudurum bozuklukları

Uyku hijyen bozukluğu

√ √

√

√

√

√

Uyku kısıtlaması

√

√

√

√

√

√

Sirkadiyen ritim bozuklukları

- √

√

- √

√

Uykuda solunum problemleri

√

√

√

√

√

√

Uykuda hareket bozukluğu

√

√

√

√

- √

Narkolepsi - √

√

- √

√

İnsomni - √

√

√

√

√

• Fonksiyonel nörogörüntüleme

▫ Davranış ve duygudurum değişiklikleri ▫

Amigdala ile prefrontal bölge arasındaki nöronal bağlantılarda azalma – rasyonel düşüncede bozulma

Amigdala ile otonom sinir sistemi arasındaki nöronal bağlantılarda artma – agresif davranış bozukluğu

Jan ve ark., 2010


“Tedavi yaklaşımları”

Ray ve ark., 2012

Modafinil

Sugden ve ark., 2012; He ve ark., 2011

Grady ve ark., 2010

Ray ve ark., 2012

Alhaider ve ark., 2010

Kafein

Boyle ve ark., 2012

AMPA-R agonisti

Dodds ve ark., 2011

Donepezil

▫ Nikotinik Ach-R aktivasyonu (sistemik nikotin infüzyonu) ile bilişsel fonksiyonlarda düzelme

Presinaptik R uyarımı ile glutamat salınımı

GABAerjik nöronlarda desensitizasyon ve GABA salınımında azalma

BDNF düzeylerinde artma

Havekes ve ark., 2012


“Uyku deprivasyonu ve hekimler”

▫ Nöbet sonrasında hafıza, dikkat ve intermodal koordinasyon gerektiren becerilerde hatalar

▫ Anestezi hatalarında artma

▫ Laparoskopik becerilerde bozulma

▫ Yeni becerileri öğrenme sorunu az, ancak daha fazla çaba gerekli

Tomasko ve ark., 2012; Kahol ve ark., 2008; Leff ve ark., 2008; Murray ve Dodds, 2003

Flinn ve Armstrong, 2011

▫ Hafıza, verbal akıcılık ve yürütücü fonksiyonlar

ile ilgili testlerde de başarı oranı daha düşük, ancak anlamlı değil

▫ Tıp fakültesi öğrencileri

▫ Ortalama 8.4+3.0 dakika siesta

▫ Bilişsel fonksiyonlarda düzelme

▫ Dikkat hatalarında azalma

Amin ve ark., 2012

Obstrüktif uyku apne sendromu Dikkati sürdürememe

Kleine-Levin sendromu Davranış bozuklukları İnsomni

Huzursuz bacaklar sendromu Konsantrasyon güçlüğü

Uyku ile ilişkili reflü Uyurgezerlik Yürütücü işlev bozukluğu

uyku yoksunluğu ve sonuçları: bilisel...

Documents