ders notlari (tarih)

8/20/2019 Ders Notlari (Tarih)

1/27

I.Dünya Savaşının sebepleri(1914-1918)Savaşın Genel Nedenleri1-Fransız İhtilali sonucunda ortaya çıkan düşüncelerin hızla yayılması2-Sanayi İnkılabı sonucunda gelişen sanayi, beraberinde hammadde e !azar ihtiyacını da ortaya çıkarmıştı"#ammadde e !azar ihtiyacı ise s$mürgeci deletleri karşı karşıya getirdi" %saaşın ana sebebi&'-(lmanya e İtalya)nın siyasi birliklerini kurmaları sonucunda (ru*a)nın siyasi dengesinin bozulması+-loklar arası silahlanma yarışının hızlanmasıSaaşın zel .edenleri1-(lmanya ile İngiltere arasında ortaya çıkan siyasi e ekonomik rekabet2-Fransa)nın Sedan Saaşı sonucunda (lmanya)ya ka*tırdı/ı (lses 0oren b$lgesini geri almak istemesi'-o/azları ele geçiri* sıcak denizlere inmek isteyen usya)nın (lmanya e (usturya3acaristan)ı etkisizhale getirme düşüncesi"+-usların Slaları birleştirme %!anslaizm& *olitikasının (usturya-3acaristan)ı etkilemesi %Sla-4ermençatışması&5-usya)nın alkanlara y$nelik *olitikasının alkanlar üzerinden 6rta 7o/uya açılmak isteyen (lmanya)yıtedirgin etmesi"8-Siyasi birli/ini geç tamamlayan İtalya)nın yeni s$mürgeler ele geçirmek e (kdeniz)de etkili olmakistemesi"

9-7ini e kültürel yayılma yarışı:-#anedanlar arası mücadeleler ;-(usturya-3acaristan


2/27

:-İngiltere e Fransa)nın İtalya)ya ermeyi kararlaştırdıkları İzmir)i o/azlara yakın olmasından dolayıİngiliz çıkarlarını tehdit edecek bir güç olmasından çekinmeleriydi" u nedenle İtila> deletleri ile İtalyaarasında ilk g$rüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır";-?on>erans sonunda, itila> deletleri s$mürgecilik anlayışı yerine E3anda e himaye sistemini ortayaatmışlardır"1G-Dn >azla tartışılan mesele 6smanlı ile imzalanacak olan antlaşma olmasına ra/menH aralarında çıkarçatışmasına düşen gali*ler 6smanlı ile imzalanacak olan antlaşmayı karara ba/layamamışlardır"

1. DNA SA/A#INI "!0!'N AN0A#2AA

/'SA!'S (/ersay) AN0A#2ASI (38 a5iran 1919) İtila> deletleri ile (lmanya arasında imzalandı"1- (lsas-0oren Fransa)ya erilecek 2- elçika yeniden ba/ımsız olacak '- Aekosloakya, !olonya, 0ituanya e 7animarka)ya to*rak erilecek +- (usturya ile itti>ak ya*amayacak 5- S$mürgeleri itila> deletleri arasında *aylaşılacak

8- (lmanya saaş tazminatı $deyecek 9- (sker sayısı sınırlandırılacak e silah üretimi durdurulacak

SA!N0 G'2A!N (Sen Ger6en) AN0A#2ASI ( 17 'ylül 1919) İtila> deletleri ile (usturya arasında imzalandı"1- (usturya ile 3acaristan ayrı iki delet olacak 2- 3acaristan, Aekosloakya e @ugoslaya)nın ba/ımsızlı/ını tanıyacak '- Iorunlu askerlik kaldırılacak e asker sayısı sınırlandırılacak +- (usturya saaş tazminatı $deyecek 5- (lmanya ile itti>ak ya*mayacak

N' ( Nyyi) AN0A#2ASI (3: $ası6 1919) İtila> deletleri ile ulgaristan arasında imzalandı"1- omanya, @ugoslaya e @unanistan)a to*rak erecek 2- Iorunlu askerlik kaldırılacak e asker sayısı sınırlandırılacak '- 7onanma e haa kuetleri bulundurmayacak +- ulgaristan saaş tazminatı $deyecek

0!AN%N (0riyan*n) An;laş6ası (4 a5iran 1937) İtila> deletleri ile 3acaristan arasında imzalandı"1- omanya, @ugoslaya e @unanistan)a to*rak erecek 2- Iorunlu askerlik kaldırılacak e asker sayısı sınırlandırılacak

'- 7onanma e haa kuetleri bulundurmayacak +- 3acaristan saaş tazminatı $deyecek

"AI# AN0A#2AAININ G'N'


3/27

"res; i;*vs An;laş6ası(> Aralı 1918) usya ?a>kas ce*hesini terk ederek ?ars, (rdahan e atum)u 6smanlı)ya geri erdi"1c-nemi=1-?a>kas, 4aliçya, 3akedonya e omanya ce*hesi ka*andı2-erlin (ntlaşması ile kaybedilen Dliye-i Selase usya)dan geri alındı'-6smanlı askerK y$nden rahatladı+-İtila> blo/u sarsıldı"(çıklamalar=1-rest-0itoLsk (ntlaşmasını İtila> 7eletleri onaylamadı"2-uslar ?a>kaslardan çekilinceH 4ümrü ciarında, İngilizlerin deste/iyle Drmeni 7eleti kuruldu"'-Mürkler antlaşmadan sonra geçici olarak #azar)a kadar ilerlemiştir"+-uslar Dliye-i Selase)de *lebisit ya*ılmasını istemiştir"

irinci 7ünya Saaşı)ndan sonra 1;1:Nde, İtti>ak 7eletleri ile Okrayna Bumhuriyeti e Soyet usyaarasında rest-0itosk)ta imzalanan antlaşma" arış g$rüşmeleri, Soyet hükPmetinin iste/i üzerine başladı"4$rüşmelerden uzun süre bir sonuç alınmadı" 4$rüşmeler kesilince (lmanlar saldırıya geçtiler" ununüzerine uslar g$rüşmelere yeniden başlamak zorunda kaldılar"

u antlaşmalara g$re Soyet hükPmeti ' 3art 1;1:Nde Okrayna, !olonya e altık to*raklarıylaFinlQndiya)dan çıkmayı kabul ediyor e 1:9: yılında ele geçirdi/i ?ars, (rdahan e atum)u 6smanlıİm*aratorlu/u)na geri eriyordu" (ntlaşma, 15 3art 1;1:Nde Soyet ?ongresi tara>ından onaylandı"Okrayna e usya ile ilgili antlaşmaların her ikisi de (lmanya)nın İtilQ> 7eletleri ile imzalamak zorundakaldı/ı 11 ?asım 1;1: tarihli ateşkes antlaşmasıyla yürürlükten kalktı"

AN0A#2AAIN $%N2ASI D


4/27

,çekoslaakya e elçika gibi deletler !aris)te bir araya gelerek bu *aktın oluşmasını sa/lamışlardır"

'0$!N!$'

1-Savaş


5/27

3onroe doktrini, (merikan Bumhurbaşkanı 3onroeUnin, 2 (ralık 1:2'Ude V3onroe 7oktriniV olarak bilinen *rensi*lerini kongreye sundu/u doktrin" ng$rdü/ü hususlar ş$yle idi=a" Dlde ettikleri e sürdürdükleri $zgür e ba/ımsız durumları ile (merika ?ıtUaları bundan b$yle (ru*adeletlerinden herhangi birinin kolonileştirme isteklerine konu olamaz"

b" ?utsal İtti>ak 7eletleriUnin siyasal sistemi (merikaUnınkinden tamamen >arklıdır" ?endi sistemlerini buyarım kürenin herhangi bir yerinde yaymak için ya*acakları herhangi bir girişimi barış e güenli/imiz içintehlikeli g$rürüz"c" (ru*a ülkelerinin herhangi birinin mecut kolonilerine, ya da ona tabi olan b$lgelere hiç müdahaleetmedik e etmeyece/iz"d" (ru*a deletlerinin kendilerini ilgilendiren sorunlar yüzünden ya*tıkları saaşlarda hiçbir zaman tara>tutmadık e b$yle bir daranış siyasetimize de uymaz" V3onroe 7oktrini (merikan siyasetinin adeta de/işmeyen (nayasası olmuş e bu nedenledir ki irinci7ünya SaaşıUna dahi (lmanya tara>ından güenli/inin yakın bir şekilde tehlikede oldu/unu g$rdü/ü içingirmiştir" (ncak, (merika, bu saaşa bir ortak olarak de/il, tara> olarak katılmış e saaştan çekilme hakkınıdaima muha>aza etmiştir"?eza, 3onroe 7oktrini dünya *olitikasında irleşik 7eletlerUin siyasetini açıklı/a kauştururken builkelerden sa*ma temayülü g$steren liderlerine müsamaha g$stermemiştir"

3onreo 7oktriniUnde oldu/u gibi, azla ilgilendi" u d$nemde(ru*aUnın Ozak 7o/u ile ilgisi azalırken Ta*onya yeni bir güç olarak b$lgede etkin rol almaya başladı"7olayısıyla Ta*onya (merika için bir raki* ülke e endişe konusu oldu" 1;22 Cashington ?on>eransı ileTa*on deniz gücünün sınırlanmasında, bu durum $nemli bir >akt$r oluşturdu" ununla birlikte, Ozak7o/uUda Ta*onya ile irleşik (merika arasında sürtüşme e çatışmalar 1;'1 yılından itibaren yeni bir boyutkazandı"

S%/'0' "!!C!N!N$# /' G'N2'S!

1;19)den 1;;1)e kadar SSB çeşitli d$nemlerden geçmiştir=-7erimin hemen ardından Saaş ?omünizmi olark adlandırılan d$nem%1;19-1;21&" Soyetler)in düşmanıolan deletlerin reJimi yıkmak için kışkırtı/ı iç güçler e onun yarattı/ı ce*he gereksinimleri, yalnız büyüksanayinin de/il, orta e küçük sanayide ulusallaştırılır"-unu, @eni İktisat Siyaseti%.D!& d$nemi izler%1;22-1;2:&" İçte e dışta ortaya çıkan güçlüklere karşın ,sosyalist kesim yararına işleyen bir karama ekonomi d$nemidir bu"-.azi (lmanyasının yenilgisiyle sonuçlanan saaşı ise, Soyetler irli/i ile atılı ba/laşıkları arasındakitemel aantlaşmazlıkların somut sorunlar halinde ortaya çıkması e bunun sonucu olarak beliren So/uk Saaşd$nemi izler"-Stalin)in 1;5')de $lümü, 1;58)da to*lanan 2G" ?ongre ile yeni bir d$nem başlar"-?ruşçe>)in iş başından uzaklaştırıldı/ı 1;8+)ten 1;:')e kadar uzanan e ?osigin-reJne ortak

y$netiminin, onları sonra (ndro*o e Aernenko d$nemleri izler"-Son d$nem, 4orbaço)un re>ormlarıyla Soyetler)in ç$küşüne zemin hazırlayan d$nem olur"

Soyetler irli/i)ndeki iki temel unsuru ardı -Soyetler irli/i çok uluslu >ederal bir delettir" -Soyetlerirli/i, bir sosyalist demokrasi)dir"

us Aarlı/ı, sınırları içerisinde birbirinden ırk, dil, din bakımından >arklı to*lulukları barındırırdı" unlarınarasında uslar di/erlerini y$netir konumdaydı" üttün bu halkları merkezi otoriteye ba/lı kılabilmrk içinruslaştırma *olitikası izlenirdi" 7erimden sonra di/er uluslar uslarla eşit konuma geldi" a/ımsızlıklarıkabul edilen uluslar >ederalizm ilkeleri içinde biraraya getrildi" Soyetler irli/i, 15 birlik cumhuriyetinmeydan gelmekteydi" (yrıca bunların içinde $zerk cumhuriyet, eyalet e b$lgeler ardı" Bumhuriyetlerdenher biri, >ederal deletin yetkisne girmeyen konularda ba/ımsızdı" Feberal deletin yetkileri arasında=-Soyetler irli/i)nin uluslarası ilişkileri ile saunulmasıH -Soyetler irli/i)nin iç $rgütlenişiH -Dkonominingenel y$netimiH -#ukuksal $rgütlenme ile kültürel $rgütlenmenin genel y$netimiH

5


6/27

7elet iktidarının temel kurumu, iki meclisli @üce Soyet)ti" u meclislerden biri %irlik Soyeti&Soyetlerirli/i)ndeki halkların bütünü temsil eder, $tekisi %Olusal Mo*luluklar Soyeti& ise >edere cumhuriyetleri e$zerk b$lgeleri" @üce Soyet bir yasama organıdır" @ürütme organını oluşturan akanlar ?urulu)nu seçen de

bu @üce Soyettir" Soyetler irli/i)nde, atı demokrasilerinde çeşitli biçimlerde uygulanan güçler ayrılı/ıya da g$re b$lünmlerine benzeyen bir durum yoktu" 4üçler birli/i e dikey bir yetki *aylaşımı ardı" ütünyetki @üce Soyet)in elindeydi" !rezidyum, ondan aldı/ı yetkileri onun adına kullanıyordu" akanlar ?uruluda alına kararları uyguluyordu"

atı demokrasilerinden >arklı olarak, soyet demokrasisi tek *artiliydi" u *arti, Soyetler irli/i ?omünist!artisi adını taşırdı" ?omünist !arti)nin kendi kongrelerindeki kararları, Soyetler irli/i)nin siyasalyaşamında bir aşama niteli/i taşırdı" 7elet mekanizmasının gerçek dinamosu bu *artiydi"

Soyetlerde $zgürlüklerin anlamı atı)dakinden >arklıydı" 3arksist anlayışa uygun olarak, $zgürlükler,soyut e mutlak eriler olarak de/il, to*lum ya*ısında belli bir sürece g$re ya*ılcak de/işikliklerlegerçekleşcek şeyler olarak kabul edilirdi"

Sosyalist ilkelere dayanan üretim biçimi e ilişkileririnden dolayı Soyetler irli/iUnde to*lum, bütün

kurumlarıyla atıUdakinden >arklı bir to*lum ya*ısı olarak ortaya çıkmıştı"

Soyetler irli/iUnde, derimden $nceki eski sını> e zümreler kalmamıştıH VSoylularV sını>ı bütünüyleortadan kalkmıştıH VuhbanV ise, sosyal *landa sadece bir meslektiH VurzuaziV bütün biçimleriyle tasiyeedilmişti" Soyetler irli/iUnde bir işçinin, bir mühendisin, bir o*era sanatçısının to*luma erdiklerinin

birbirinden >arklı şeyler oldu/u kabul edilir e buna g$re emekleri karşılanırdı" u >arklılıklar bir takımsınırlamalara ba/lıydı=W S*ekülasyon yoluyla kazanç elde etmek olası de/ildi" Aünkü, Soyetler irli/iUnde borsa eya tahil

*iyasası yoktu"W Iorunlu gereksinim maddelerinin >iyatları düşük, onun dışında kalanların >iyatları ise yüksek tutulmuştu"$ylece herkes, kısa d$nemde zorunlu gereksinimleri karşılandı/ına e onun dışında kalanların satın

alınması da büyük tasarru>ları gerektirdi/ine g$re, *ara biriktirmek büyük bir $nem taşımamaktaydı"W ireyin sosyal *landa yükselme olanakları -hekese açık e/itim $rgütü ile- geniş $lçülere ardırılmıştı" irişçi ya da k$ylü çocu/u ka*italist ülkedekilerden daha kolaylıkla istedi/i mesle/e sahi* olabilirdi"

Aarlık usyasında çocukların e yetişkinlerin hemen hemen beşte d$rdü okuma olanaklarından yoksundu"usya)da ya*ılan 1:;9 genel nü>us sayımına g$re, dokuz yaşında e daha yukarı yaşta olu* okuma yazmasıolmayanların oranı, nü>usun X98)sını buluyordu" ?adınlarda X::)e yükseliyordu bu oran Dkim7erimi)nden sonra, e/itim sorununa, reJimin gelişmesi e sa/lamlaşmasında do/rudan katkısı olan birsorun olarak bakıldı" Soyetler irli/i)nin son d$nemlerinde okuma yazma bilen insan sayısı X1GGyaklaşmıştı" D/itim tamamıyla lailti" 6kullarda dinsel e/itim yasaklanmıştı" 1+ yaşına dek kişinin bütüne/itim masra>larını delet karşılardı" @üksek $/retimde, geniş bir burs sistemi uygulanırdı" Yniersite

$grencilerinin d$rtte üçü ciarı deletten burs alırdı" Yniersite $/rencilerinin yarıya işçi e k$ylüçocuklarıydı"

1;19 Dkim 7erimi)nden hemen sonra, aile kurumu *arçalanır duruma geldi= ir yandan, bütün baskınlarınortdan kaldırılması e $zgür aşkı saunan bazı anarşistler, $te yandan to*lumun içinde bulundu/u iktisadi esosyal koşullar, aileyi bir süre sarstı e hı*ladı" Dlenme e boşanma işleri yalınlaştırıldı" Aocuk aldırmaksrbeste bırakıldı" Iamanla, koşullar iyileştikçe, ailenin güçlendirilmesine $nem erildi= 1;'8)da çocukdüşürmek yasaklandı e aynı zamanda gebe kadınlara deletin ilgisi e yardımı artmaya başladı" 1;++yılında aile ile ilgili olarak çıkarılan bir kanunla, elenme kurumuna erilen de/er arttı" unun dışındaelilik dışı olan çocuk e anası maddi e manei olarak korundu e yardım g$rdü" ?adın, bütün üretim>aaliyetlerine katılmaktadır= ?dınlar, kolhozlarda, tarımsal yaşamda çok etkin rol oynarlardı, maden esanayide çalışanların X'G)da kadındı" Soyetler irli/i)nde yüksek bir nü>us artışı ardı" aşta, budo/umların >azla olmsından ileri geliyordu" Aocuk, deletin ücretsiz do/umelerinde do/ardı" Aocu/un

bakımına, çok sayıda kreş e çocuk bahçesiyle delet destek olurdu" ?reş e çocuk bahçeleri kentlerden

8


7/27

k$ylere e kolhozlara kadar yayılmıştı"1;1; 6ca/ında, Soyet reJimi deletle kiliseyi birbirinden ayırdı" .e ar ki, uygulamada, Aarlık reJiminitutan bir kısım ruhban, sert ya*tırımlarla karşılaşırken" 3ilitan Manrıtanımazlar 7erne/i)nin $ncülü/ündeyo/un bir din aleyhtarı *ro*aganda yürüttü" 6laylar, 1;2+)da yatıştı, 1;2; yılında, bir dine inananlarınta*lantı e dernek kurmaları kabul edildi" 1;+')da 6rtdoks ?ilisesinin kendisine *atrik seşmesi e ruhanimecli kurmasına müsaade edildi" Soyetler irli/i)nde, kilise e delet arasındaki ilişkiler $zel bir kurumtara>ından düzenlenirdi"

3erkezi sosyalist *lana dayalı bir ekonomiye sahi* olan SSBUnin ekononik temelini üretim araçlarınınsosyalist mülkiyeti oluşturur" 7ünyanın (7Uden sonra ikinci büyük ekonomik gücüne sahi* SSBUdeişsizlik e en>lasyon yoktur"

S%/'0 $A$IN2A P%!0!$AAININ !='!olşeik ihtilQlinden%:& sonraki ilk yıllarda Soyetler irli/i y$neticileri genel kalkınma hede>leriyle, 6rta(syaUdaki $zel amaçlarını belirlediler" unlara ulaşmak için, sistemli bir şekilde, acımasızca sert tedbirleruyguladılar" u hede> e stateJiler, SoyetlerUin e uydularının dışındaki to*lumlarda uygulananmodernleşme e kalkınma *olitikalarından çok >arklıydı" Soyetlerin 6rta (syaUda uyguladı/ı *olitikalarınen çok tenkit edilen tara>ları şunlardır=

1- usların askerK e *olitik kontrolü elinde tutması2- usyaUya uzun d$nemli iktisQdK e teknoloJik ba/ımlılı/ın sa/lanması"'- 4eleneksel müslüman 6rta (sya to*lum e kültürlerinin sistemli olarak kaldırılması"+- Dskisinin yerini alacak yeni alterneati> bir Soyet-us kültür e to*lumun yaratılması"

P%!0!$ $%N0%, 2'$'=!'#2!# D'/'0 G?olşeik ihtilQlinin temel amacı, siyQsK otoriteyi elde tutmak e ?omünist !artiUnin tam anlamıylahQkimiyeti sa/lamaktı" V!roletarya diktat$rlü/üV, sistemin kurulması, üretim >akt$rlerinin kontrolü ey$netimi yoluyla di/er ihtilQl amaçlarının gerçekleşmesi için kullanılan bir araçtı" İhtilQlingerçekleşmesinde, işçi sını>ı sosyal kurumları organize ederek $nemli roller üstlendi" u kurumlar,VSoyetlerV, ticQrK birlikler, >abrika komiteleri, gazeteler e milislerdi" unlar,sosyalizm için iktisadK,

kültürel e siyQsK çere oluşturarak, sını> düşmanlarını ayırarak, sosyal delet diktat$rlü/ü içinde to*lumladeletin amaçlarını bütünleştirmeye çalıştılar%;& Mhomas emigton)un da belirtti/i%1G& gibi, b$ylece Vikili bir to*lumV yaratıldı=VMo*lumun bir kesimi, resmK doktirin, bürokratik dayanışma e delet otoritesi ile çerili bir kale içindeydi"?alan kısmı ise, >erdKleşmiş kazanç e zararlara dayalı küçük $lçekli, organize olmamış küçük dünyalarıınınsırlı gizliliklerinde yaşıyordu" Soyetler, ilk rüyalarını gerçekleştirmek için, daha >azla otorite kullanarak,halk üzerindeki kontrolleri arttırdıkça, delet kontrolündeki b$lgeler ile $zel b$lgeler arasındaki b$lünmelerdaha da ço/aldı"S$mürgeci us Aarlık 7eleti)nde oldu/u gibi, olşeik ihtilQl hükümeti de Mürkistanda hQkimiyet kurmakistedi"%11& Mürkistanda, komünist sistemin uslar tara>ından y$netilmesi için, şehirlere e kırsal kesimlereuslar yerleştirilerek Soyet otoritesi sa/landı" olşeiklere karşı bir direnme hareketi olan Vasmacılar

#areketiV, iyi organize olmamakla birlikte, halk tara>ından geniş bir şekilde desteklenmştir" (ncak, uslar1;2+Ude müslümanların yiyeceklerine el koyarak onları aç bırakarak e askerK güç kullanarak bunu

bastırdılar" 1;25 yılından itibaren, 6rta (syaUlılar siyQsK ba/ımsızlıklarını tamamen kaybettiler euslaştırılmış müslümanlar%12& tara>ından idQre edilmeye başladılar"!otansiyel e gerçek liderler tas>iye edilerek e derhal $ldürülerek Vtemizleme hareketleriV sistemli birşekilde yürütülüyordu" u sebe*le, karşı direnme hareketlerinin ortaya çıkması engelleniyordu" Soyetler,deleti ezici gücünü 6rta (syada *lanlı bir tarzda yayıyorlardı"

!$0!SEDF "ACI2II$ Soyet *olitikalarının ikinci en $nemli amacı, 6rta (sya)nın iktisQdK kaynaklarına el koymak e uzund$nemli olarak iktisQdK e teknoloJik ba/ımlılı/ı yaratmaktı" usya açısından, da (sya)nın taşıdı/ı $nemikonu alan

*ek çok çalışma bulunmaktadır"%1'& Soyetlerin 6rta (sya ile ilgili g$rüşleri,

9


8/27

0enin ordudaki yoldaşı Iionie tara>ından Dkim 1;2G de en açık bir şekilde i>Qde edildi= Viz (zerbaycan *etrolü e Mürkistan)ın *amu/u olmadan ya*amayız" izim için gerekli olan bu ürünleri eski Aarlık usyas$mürgecileri gibi de/il, medeniyet meşUalesini taşıyana a/abeyleri olarak alırız"V%1+&Soyetler irli/i, *amuk ihtiyaçlarını karşılamak için 6rta (syaUda sü*er ihtisaslaşma denilen biruygulamayı başlatti" !amuk üretimi ço/altmak için alt ya*ı y$ntemleri artırıldı" $ylece Soyetlerirli/iUnin to*lam üretimi içinde ham *amuk e *amuk i*li/inin X ;5)ini bitkisel ya/ların X 15U ini, *amuküretme teçhizQtının e makinalarının X 1GGU ünü *amuk çırçırlarının X ;GUdan >azlasını e sulama içingerekli teçhizQtın e dokuma teçhizQtının büyük bir kısımını 6rta (sya Bumhuriyetleri üretti %15& 6rta (sya,

*etrol e hidroelektrik enerJide Soyetlerin en zengin b$lgelerinden biri, do/al gaz kaynaklarında da atıSibiryaUdan sonra ikinci gelmesine ra/men umer, 6rta (syaU nın erimlilik ka*asitesini *amuk üretimi ileaynKleştirdi"%18& zbekistanda üretilen *amu/un X ;8Usı işlenmek için usya FederasyonuUna, OkraynaUya,eyaz usyaUya e di/er (ru*a Bumhuriyetlerine g$türüldü" 6rta (syaUda tekstil imQlQtı kurulamadı,

b$lgeninin kendi *amu/una dayalı elbise imQlQtı bile usyaUya ba/ımlı hQle getirildi"6rta (sya)nın en erimli to*raklarının X 9GUden >azlasının *amuk ekiminde kullanılması, gıda ürünlerindeusyaUya ba/ımlılı/a sebe* oldu" 1;:GUlerin sonlarında uslarUın Vtarımsal s$mürgeciV yaklaşımlarının ezicietkileriyleH çere e Mürkistan halkı üzerindeki traJedik sonuçları Soyet standartlarına g$re bile utanç erici

boyutlara ulaştı" 3oskoaUda ha>talık yayınlanan V0itraturnaya 4azetaV, zbekistandaki sü*erihtisaslaşmanın sebe* oldu/u *roblemleri ş$yle belirtmektedir=

Vİhtisaslaşma mantıklı olmalıdır= zbekistanda ihtisaslaşma, *amu/un hQkimiyetiyle yozlaştı" $lgenin bütün ihtiyaçları 3oskoaUda a1ınan kararlarla tesbit edildi/i için, ilk anda monokültüre yol açtı" Marlalarasadece *amu/un ekilmesi e di/er ürünlere izin erilmemesi ülkeyi bir *amuk tarlasına d$nüştürdü"zbekistandaki bu uygulama sadece tarımı de/il, e/itimi, kamu ahlQkını %resmi kurumlardaki bozulma erüşet gibi& çürüttü"%19&3oneokültür, tabiK kaynakların işlenmeden b$lgeden çıkarılması e di/er b$lgelerde sanayi tesislerikurulması 6rta (syaUyı uslara ba/ımlı hQle getirmiştir" $lgeye bütün eki*man, makine usya)dan getirildie Sla uzmanlar e idQreciler tara>ından işletildi" 9G yıl süren Soyet hQkimiyeti boyunca bu *olitika deamettirildi" $lge halkının gelece/i için iktisQdK ba/ımsızlı/ın $nemi sadece şimdi tartışılmaya başlandı"

$0' /' !D'%%!$ $%N0%' D%C, $!2!C! "2A 2?ED''S!

Dski Soyetler irli/i)nin iki temel gQyesi kültürel e ideoloJik d$nüşümle b$lgedeki hQkimiyeti sa/lamaktı"Soyetler olşeik ihtilQli için gerekli olan Mürkistan)ın ürünleri %*etrol e *amuk gibi& eski Aarlıks$mürgecileri gibi de/il IinoieUin dedi/i gibi medeniyet meşalesi taşıyana büyük a/abeyleri uslar adınageri kalmış 6rta (syaUlıları modernleştirmek e aydınlatmak için aldılar"%1:& Soyetler irli/i y$neticileri,klQsik s$mürgeci gelene/iyle yaklaşarak Mürkistan halkının di/er şarklılar gibi kendileriy$netemeyecekleri%1;&, bu sebe*le uslar tara>ından y$netilmeleri gerekti/i arsayımıyla hereket ettiler"6rta (syalıUlar kendi kalkınmaları ile ilgili hede>ler e araçlar hakkında hiç bir s$z hakkına sahi* de/illerdi"$ylece medeniyet meşalesi taşıyana büyük a/abeyleri uslar, bu yeni 3arksist-0enist ihtilQlci ideoloJiyi,tekneoloJik gücü 6rta (syaUyı modernleştirme adına kullandılar"@erli y$neticelerin direnişlerini şiddetkullanarak engelleyerek e b$lgelerin kendi kültürel e dini de/erlerini reddederek,V6rta (syaUyımodernleştirme *lanlarını gerçekleştirdiler"

Soyetler, 6rta (syalıların kültürlerinin şahsK e müşterek kimliklerinin kendi hede>leriyle uyumsa/lamayaca/ını anladılar" unun için de RslQmK de/erlerin, kurumların e hanedana mensu* olanların yokedilmesi e yerine yeni Soyet us de/er hükümlerinin yerleştirilmesi gerekti/ini düşündüler"6rta (sya)nıngeleneksel sosyo-kültürel sistemine bu amaçla üç açıdan saldırdılar" 1& Mürkistan)ın *arçalanması, 2&Mürkistan)ın di/er müslümanlandan e Mürkçe, Farsça konuşan ülkelerden oldu/u kadar tarihK geçmişindentecrid edilmesi" '& 7ini inanç e de/erlerin bilhassa RslQmiyetin tahri* edilmesi e RslQmK kurumların

bozulması"

l. 0$!S0ANBIN PAAAN2ASISoyet *olitikalarının en bQriz başarılarından biri, Mürkistan)ın sürekli e radikal bir şekilde to*raklarının esiyQsK bütünlü/ünün *arçalanmasıdır" u *olitika 1;2+ yılında StalinUin Vto*rakların sınrlarının çizilmesiV eVSoyet 3illetlerV *olitikası ile dil e diyalekt >arklılıklarına dayalı Soyet Sosyalist Bumhuriyetler e6tonom Bumhuriyetler adı altında b$lgeninin çok sayıda e suni şekilde sınırlara ayrılmasıyla başladı"Mürklerin anayurdu mQnQsına gelen Mürkistan gibi siyQsK e kültürel mQnQ i>Qde eden terimler birdenbire

:


9/27

resmi yazışmalandan e beyanlandan kaldırıldı" @erine sosyal tansiyonu yükselten e milletler arasındastrateJik kaynakların rekabetine y$nelen VmilliyetçilikV karamı getirildi" Soyetlerin uyguladı/ı

*olitikaların tesiriyle 1;;1Ude atı Mürkistan)dan 5 ba/ımsız cumhuriyet do/du" ?azakistan, ?ırgızistan,Macikistan, Mürkmenistan e zbekistan"

3. $0' 0'?!DDski Soyetler irli/i, 6rta (sya kültürünün temellerini gizli entrikalarla çürüttü" $ylece Mürkistanlılarhem MürkiyeUden hem de di/er müslüman dünyasının tarihi literatüründen hem de ilmK mirQsından tecridedildiler" unu iki yolla başardılar= Dski SoyetlerUin güney sınırları boyunca bir demir *erde çekerek edışardakileri yalanlayarak e seri al>abe de/işimlerine giderek"nce Mürkçe Aa/atay%2G& dilinde asrlardır kullanılan standart (ra* Fars al>abesi yerine re>orme edilmiş bir(ra*-Fars al>abesi getirildi"Sonra 1;2; da 0atin al>abesi,1;';-+G yıllarında da ?iril al>abesinin çeşitli>ormları kabul edildi" Aeşitli diyalektler e resmi dillerin herbirisinin yazımı için >arklı ?iril al>abesikullanıldı" Mürkistanda ?iril al>abesi kabPlü iki $nemli sonuç yarattı= irincisi, usyaUdan $dünç alınankelimelerle sun)K olarak do/an bu yeni diller zenginleşerek, Mürkistanlıların birbirlerinin dillerini anlamazhQle gelmelerine yol açtı" İkinci olarak da, yeni neslin hem Mürkçe Aa/atay al>abesiyle yazılmış çok sayıdakiedebi mKrastan mahrum olmalarına hem de Soyetler irli/i dışındaki di/er müslüman ülkelerde yazılaneser e metinleri anlamamalarına, hattQ inkQr etmelerine e eski kültürü bilenleri de modası geçmiş >ikirlerle

dolu kabul etmelerine sebe* olmuştur" u durum 6rta (syalıların, genel anlamda dünyanın geri kalankısmından e $zel anlamda da müslüman dünyasından >ıkir e kültür açısından tecrid edilmelerine yol açtı"

>. !SE2I'0!N /' $2AIN I$I2ASISoyet)lerin İslQmiyetUe e onun yeniden canlanmasını e deamını sa/layacak kurumlara y$nelensaldırılarının temellerinde, hem ideoloJik hem de *ragmatik sebe*ler ardı"İdeoloJik açıdan RslQmiyetUin laik,>erdiyetçi, rasyonel, sanayileşmiş, modern sosyalist hayatın ihtiyaçlarıyla uyuşamıyaca/ını düşündüler"unun için de, İslamiyetUe karşı çıktılar"%21& !ragmatik olarak ise İslamiyet, Mürkistandaki, heteroJen halkın>ıkren e mQnen birleşmesini sa/lıyordu" 3üslüman liderler, sP>iler e ulemalar Soyet hakimiyetine karşı,merkez teşkil edebilecek tek güç kayna/ı idiler"4erçekten us zulmüne karşı ya*ılan bütün direnişler, Vasmacı #arekQtıV%22& da dahil olmak üzere,

İslamiyet adına ya*ılmıştır"u sebe*le, İslQmiyet, Soyet deleti tara>ından düzenli, sistemli e yo/un bir şekilde ya*ılan saldırılarahede> olmuştur" unlar arasında sayısız müslüman Qlimi e mahallK liderlerKn $ldürülmesi, İslQmK edebiyQtıne metinlerin yok edilmesi, cQmilerin, hanların, medreselerin, akı>ların yıkılması, bütün açık ibQdetlerinyasaklanması, müslümanlara ait olan şahıs isimlerinin de/iştirilmesi, şeriya mahkemelerinin ilgQsı

bulunmaktadır" Soyetler, $zellikle, geleneksel akraba ilişkilerine, dini liderlere, soy e Qilemünasebetlerine, İslQmK kurallarla belirlenen $zel mülkiyet e mKras haklarına hücum ettiler" İlQeten, 6rta(syaUlıları, RslQmiyetUi zararlı tesirlerine karşı kışkırtmak e İslQmiyetUe olan güen sarsmak için, bunlarınyerine yeni Soyet kurumları kurdular" unlar, başlıca e/itim kurumları olan Soyet okullarıyla, di/ersosyalleştirme e to*lumsallaştırma hizmeti g$ren, Vk$ylü birlikleriV, V$ncü e konsomol gençlikteşkilatlarıV, Vkızıl çayhanelerV, basın e elektronik medya idi" u kurumlar, laiklik,%2'& ateizm, emek

ahlQkı, to*lum için >edakQrlık, delet için tam sadakat gibi temel unsurlara sahi* Soyet ahlQkını, modernkültürü 3arksist-0enist ideoloJiyi e materyalizm%2+& inancını yayarak, istenilen sosyal de/işimigerçekleştirdiler" 6kullar di/er dernekleşmiş teşkilatlarla birlikte, cezalar e mükQ>atlar aracılı/ı ile, Soyetnorm e *olitikalarının, sosyo-*olitik uyumunu sa/lamayı amaçladılar" ilhassa şehirlerde çok sayıda, sadıkuşaklar e itaatkQrlar yarattı e reJim yanlısı bu bürokratlar, çeşitli Bumhuriyetlerin merkezKleşmiş

bürokrasisini y$nettiler" 3üslüman aile ya*ısını, e >onksiyonlarını, komünist ideoloJiye dayalı SoyetahlQkıyla de/iştirmek için ya*ılan teşikler e gayretler, bilhassa kırsal 6rta (syaUda daha az etkili oldu%25&$ylece kırsal kesimlerde, İslQmi de/erlerin yerini Soyet ahlQkının almasına y$nelik çalışmalarını,İslQmiyetUi dışlamadan yürütmeye başladılar"%28& (ncak bütün bu yıkma >aaliyetlerine ra/men, İslQmiyettamamen yok edilemedi e Soyet *olitikaları uygulamalarında başarısızlıklar g$rülmeye başlandı" Sonuçolarak, Soyet-us *olitikalarının 6rta (syaUdaki izleri, 6rta 7o/uUnun e güneybatı (sya)nın gelecek onyılındaki b$lgesel *olitika dinamikleri üzerinde $nemli tesirlerde bulunacaktır"

!S0!$"E !!N 2?ED''' ACI H 0'$!&'

;


10/27

uslarUın egemenli/indeki Soyet deletinin anK e beklenmedik ç$küşü, iktisQdK e tekneloJik açılardan ba/ımlı, siyQsK e sosyo-kültürel bakımlardan da b$lünmüş yeni deletlerin do/masına sebe* oldu" 9G yılıaşan bir süredir SoyetlerUin bu to*raklarda ya*tıkları tahribQtın izlerini silme yolunda gayret g$stermek,şimdi, bu yeni deletleri bekleyen asıl iştir" Tohne #" ?autskyUnin dedi/i gibi, Vs$mürgecili/in sonu *olitik

ba/ımsızlıkla de/il, iktisQdK ba/ımsızlıkla gelir e iktisQdK ba/ımsızlıktan sa/lanarı başarı, gerçek *olitik ba/ımsızlı/ı da beraberinde getirir"V%29&6rta (syalılar, (sya e (>rikaUda ba/ımsızlıklarını kazanmak için mücadele eren s$mürgelerden >arklıolarak, anti-s$mürgeci hürriyet saaşları kazanmadılar" SoyetUlerin iç ç$küşü, anK e beklenmedik birşekilde gerçekleşti" SiyQsK ba/ımsızlıklarını kazanan yeni beş deletin hiç birinde $nemli bir muhale>ethareketi g$rülmedi" 7ışardaki g$zlemcilere g$re, rekabet sadece komünist *arti içinde daha >azla otorite eşahsK başarı kazanmak isteyen uslaşmış 6rta (syalı bürokratlar arasında oldu"6rta (syalı şehirli bürokratlarla, us e>endileri arasındaki münQsebet gergin olmakla birlikte çeşitlisebe*lerle deam ettirildi" 3eselQ, Soyet uslar yerli üyelerine kendi cumhuriyetlerini bahşetmelerinekarşılık, 6rta (syalı liderlere asla güenmediler e onlara gayet sınırlı bir s$z hakkı erdiler" Soyetsistemine hizmet eden uslaşmış 6rta (syalıların dışındaki halk, uslara di/er Sla ırklarından e(ru*alılardan daha >azla kırıldılar" ununla birlikte, uslardan şahsK men>aat sa/layanlar, Soyetler lehineaskerK e siyQsK durumu de/iştirmek için işbirli/ine deam ettiler %2:&Sonuç olarak, işbaşındaki yeni liderlerin, eski reJimin uşakları olarak $zellikle kırsal kesimdeki itibarları çok

azdır" akoLska #armstoneUın da belirtti/i gibi, Vu liderlere Soyet hQkimiyeti içinde bir yer e s$z hakkıerilmemesine ra/men, bunlar ko*aramadıkları ba/larla bu sisteme kendileri ba/lı buldular"V%2;& u ba/ımlılık, gelecekle ilgili ba/ımsız bir kalkınma modeli ortaya koyamayışlarında çok $nemli bir unsurteşkil etmektedir"%'G& 3ayıs 1;;2 başlarında MacikistanUın başkenti 7uşanbeUde ortaya çıkan olaylar, 6rta(sya y$netimin yerini alabilecek, sosyo-*olitik hede>lere sahi*, iyi teşkilQtlanmış bir alterneati> siyQsKmodelin de bulunmadı/ını g$stermektedir" !arçalanmış, uslaşmış bürokratlar ile kırsal kesim arasındaorganik bir bütünlü/ün sa/lanması şarttır" u boşlu/u ka*atmadan, bu kritik b$lgeninin sosyal, siyQsK eiktisQdK kalkınması ile ilgili bütün tekli>ler belirsiz kalacaktr"İktisQdK e siyQsK ba/ımsızlı/ı hakKkK manasında kazanbilmek için cumhuriyetlerin kendi aralarında eiçlerinde bulunudukları şartlar, milliyetçilik hareketlerinden dolayı meselelerle doludur" 3oskoaUnın siyQsK

ba/ımlılı/ın i*ini ko*arı* yeni deletlere ba/ımsızlık ermesne ra/men, halQ cea* bekleyen sorular

karşımızda durmaktadır= a/ımsız cumhuriyetlerin liderleri, kendi azınlıkların mülkiyetlerinden ekaynaklarından kendilerine düşen *ayı ermeye hazr mıdırlarZ Dtnik olarak kendi içlerinde de b$lünmüş bumilletlerin gerçek ba/ımsızlıklarına kauşmaları, liderlerin bu suale cea* erebilecek tedbirleri almalarına

ba/lıdır" Dtnik *roblemlere, yeni liderleri us uygulamalarını taklit ederek eya tekrar ederek yaklaşmaları, b$lgede ka*anmaz yara e hasarlara yol açabilir" Soyetler tara>ından suni olarak yaratılan e teşik edilen bu etnik guru*lar VeşitlikV e Vkimlikleri tanınmasıV u/runa yüksek bir mücQdele *otansiyeli taşımaktadırlar"%'R& İç mücQdelenin zayı>laması, deam eden barış, idQreye halkın katılımı e dayanışma, Mürkistan halkınaiktisQdK, tekneloJik, idQrK e kültürel ba/ımsızlık için mücQdele zemini sa/layabilir" Sü*er ihtisaslaşmış

*amuk monokültüründen di/er ürünlere y$nelmek, üretimi e imQlQtı e da/ıtımı dengeli bir şekildedüzenlemek, yer altı e yer üstü zengiliklerinin b$lge dışına çıkarılmasını $nlemek, zor olmakla birlikte,

başarı için $nemli >ırsatlar erecektir" 9G yılı aşkın süredir di/er müslüman Mürk e to*lumlarından

ideoloJik, sosyo-kültürel tecrid *olitikalarının uygulanması to*lumda şü*he e endişelerin artmasına sebe*olmuştur" 6rta (sya ile komşu müslüman ülkeler arasında, e/itim re>ormları, ideoloJik e ahlQkK yenidenya*ılanma ile diyalo/un oluşmasını temin edecek sa/lıklı bir çerçee içinde karşılıklı gayretleri

bütünleştirilmesine ihtiyaç ardır"Soyet kalkınma *olitikalarının izlerini silmek, 6rta (syalı müslümanların b$lgedeki mücadelelerinin birkısmını teşkil edecektir" (sıl hamle, uzun süredir baskı altındaki bu b$lge halkı için, siyQsK hürriyeti, iktisQdK

büyümeyi e gelecekteki kalkınmasını sa/layacak bir alterneati> modeli kurabilmek e uygulayabilmektir"u kalkınma yolu, Tames 0ambUın dedi/i gibi Vba/ımlılı/ın bütün >ormlarından, eşitsizlikten, ızdıra*tankurtularak, kendi kendini idare edebilmek için bir mücadele mi olacaktrZV%'2& u mücQdele yolu, tarihKyarayı iyileştirebilecek, halkın seçti/i e yenil/i gerçekleştirmeye muktedir olabilece/i niteliklere sahi*olmalıdır"MürkistanUlılar 12G yıldan daha uzun bir süredir, baskıcı, aldatıcı, bo/ucu e s$mürgeci y$netimin acısınıçektiler" 2G" asırda ba/ımsızlıklarına kauşan en son milletler arasındalar e homoJen bir siyQsK bütünlü/esQhi* de/iller" .ü>usları, tabKat e insan kaynakları ile, *otansiyelleri açısından herbiri iktisQdK büyüme e

1G


11/27

kendi millK kalkınmaları için >arklı strateJik *lanlar ya*maya muktedirler" (yrıca denenmiş eyadenenmemiş geniş alternati> modeller arasından birini seçme >ırsatına da sahi*tirler" u yeni deletlerinistikbQldeki istikQmetleri, onları analiz edenlerin tercihleriyle de/il, kendi *olitikalarını tesbit edenleriicraatlarıyla belirlenecektir"

N*;,ütün bu *olitikalar sonucunda g$rüldü/ü gibi dünyada hiçbir millete e to*lulu/a uygulanmayan,sadece Mürklere uygulanan em*eryalist *olitikalar soyu, dili, kültürü bir olan EMürk 7ünyasını her y$nden

*arçalı bir hale getirmiştir" Olu/ Mürkistan $nce do/u-batı diye sonrada batı Mürkistan kendi içerisinde ya*ayolarak beş ayrı cumhuriyete us e Soyet kültür em*eryalizmi *olitikaları sonucunda *arçalanmış eistenilen amaçlara ulaşılmıştır"

'0$!N!$',

1-S*vye; syaBnın Genişle6esi

3- "as6aı aree;iusyaUda MürkistanUın istiklQli için >aaliyet g$sterenlerin millK ayaklanmalarına erilen genel ad"

Vaskın ya*an, hücum edenV mQnasıWna gelen bu tabir, Aarlık d$neminde uslar tara>ındanMürkmenistan, aşkırdistan e ?ırımUda >aaliyet g$steren çeteciler için kullanılmıştır" asmacılar halkadokunmazlar, sadece us memurları soyar, hazine mallarını ya/malar e aldıkları ganimetleri >akirlereda/ıtırlardı"

1;19 olşeik İhtilQliUnden sonra MürkistanUda >aaliyet g$steren silQhlı mukaemet kuetlerineasmacı denilmesinin sebebi, bu kuruluşların başına geçenlerin bir kısmının ihtilQlden $nceki yıllarda daasmacılık ya*mış olmalarıdır" 1;19 ihtilQlinden $nce e sonra uslara karşı silQhlı mücadelede bulunan

Mürkistanlılar, kendilerini hiçbir zaman uslarUın Vhaydut, çeteciV anlamında kullandıkları e dünyaya b$yle g$stermek istedikleri tarzda asmacı olarak tanıtmamışlar, İslQm askerleri, atan müda>aacılan eMürkistan azatlı/ının askerleri olarak g$stermişlerdir"

11


12/27

asmacı hareketlerinin tek gayesi, VMürkistan MürkistanlılarındırV sloganında i>adesini bulan,MürkistanUı uslarUdan kurtararak istiklQline kauşturmaktı"

asmacı #areketi 1;1: yılında ?orbaşı DrgaşUın liderli/inde #okand şehrinde başladı e kısazamanda di/er b$lgelere de yayıldı" #okandUda üç gün içinde uslar tara>ından 1G"GGGUden >azlaMürkistanlı $ldürüldü" 1;1:Ude kırktan >azla korbaşının %Mürkistanlı lider& $nderli/inde ya*ılanmücadelelerde ayaklanmalar Fergana adisine yayıldı" u b$lgede uslarUla birlikte hareket edenDrmeniler 1:G k$yü ateşe erdiler e yaklaşık 2G"GGG kişiyi $ldürdüler" 1: (/ustos 1;1;Uda us ordularıMürkistan ce*hesi kumandanlı/ına getirilen FrunzeUnin belirtti/i gibi SoyetlerUin amacı bütün MürkistanUıişgal etmekti" asmacılar ile ?ızıl 6rdu arasında çok kanlı saaşlar oldu" Fergana adisinde 3ehmedDmin eg, [Kr 3uhammed eg, .ur 3uhammed eg, #al #oca e ?orbaşı !ar*i gibi liderlerin emrialtındaki mücahidler zaman zaman Soyet ordusuna kayı*lar erdirdiler e mücadelelerini 1;21Ue kadarsürdürdülerH hatta b$lgenin lideri 3ehmed Dmin eg 1;1;Uda geçici bir Fergana hükümeti kurduysa da 93art 1;2GUde SoyetlerUe teslim olmak zorunda kaldı" @erine geçen [Kr 3uhammed eg de SoyetlerUe

boyun e/medi, ' 3ayıs 1;2GUde geçici bir Mürkistan hükümeti kurarak komşu deletlerle münasebetkurmaya çalıştı" u arada '1 3ayısUta kardeşi .ur 3uhammedUi (>ganistanUa elçi olarak g$nderdiyse de?ızıl 6rdu #Ke #anlı/ıUnı e uhara Dmirli/iUni işgal etti" Soyet usyaUnın buralarda merkeze ba/lıhalk cumhuriyetleri kurdurmasına ra/men halk millK mücadeleye deam etti"

asmacı hareketlen Dner !aşaUnın : ?asım 1;21Ude MürkistanUa geli* başa geçmesiyle daha daşiddetlendi" 6nun MürkistanUdaki millK mücadelelerin başkumandanı olmasından sonra uslar $nemlikayı*lar erdiler e 1; .isan 1;22Ude barış istemek zorunda kaldılar" Fakat Dner !aşa, Varışantlaşmasının ancak Mürkistan to*raklarındaki Soyet askerlerinin çekilmesinden sonra s$z konusuolabilece/ini belirterekV bu tekli>i reddetti" u sıralarda Semerkant şehrinde Mürkistan Mürk 3üstakilİslQm Bumhuriyeti kurulmuştu" @ıllardır bütün MürkistanUı ele geçirmek için saaşan e MürkistanUdançekilmek niyetinde olmayan Soyetler daha şiddetli saldırılara başladılar" 1;22Ude SoyetlerUin genel birsaldırıya geçmesi üzerine asmacı liderleri birbirlerinden ayrılmak zorunda kaldılar e geçici Mürkistanhükümeti da/ıldı" [Kr 3uhammed eg (>ganistanUa geçti, di/er liderlerden 3uhyiddin eg $ldürüldü,Banı eg de teslim oldu" + (/ustos 1;22Ude elcuanUa giren bir Soyet birli/ine karşı bizzat yakın

muharebeye katılan Dner !aşa on bir usUu $ldürdü, >akat karşı tara>ın makineli tü>ek ateşi altındakendisi de şehid oldu"

Dner !aşaUnın lümüyle asmacı hareketleri sona ermedi, >akat genellikle uslarUın üstünlü/üile deam etti" ?ızıl 6rdu asmacılarUa karşı saaşını her yerde sürdürdü" 3ücahidlere yardım edenMürkler ha*ishanelere atıldı" $ylece asmacılı/ın birinci deri sona erdi" 1;2+Ute başlayan asmacılı/ınikinci deresinde mücahidler silQh buldukça mücadeleye deam ettiler" u mücadeleler de 1;'5Ue kadarsürdü e bu tarihte uslar asmacılık harekQtına kesin olarak son erdiler"

asmacı harekQtının başarıya ulaşamamasının başlıca sebe*leri arasında korbaşı denenMürkistanlı liderlerin kendi aralarında düzenli bir birlik e merkezK bir kumandanlık kuramamaları,

saaşlarda tank, uçak, to* e zehirli gaz gibi silQhlar kullanan uslarUa karşı mücahidlerin makinelitü>eklerinin bile olmayışı e nihayet dışarıdan yardım alamamaları zikredilebilir"

uslar asmacılarUa karşı kazandıkları başarıları tarihlerinin kahramanlık say>aları olarak kabulederler" 7ışarıya karşı haydutluk olarak tanıttıkları bu hareketlerin birçok Soyet kumandanı e aydınıtara>ından bir millK mücadele oldu/u itira> edilmiştir" .itekim Soyet ordularının Mürkistan ce*hesikumandanı olan Frunze asmacılı/ın çetecilik olmadı/ını, e/er b$yle olsaydı onların daha $ncedenortadan kaldırılabilece/ini i>ade ederken Soyet usya komiseri olarak saaşlara katılan Skalo,VasmacıWlık Mürkistan halkının yabancı hQkimiyeti aleyhindeki millK isyanıdırV demekteWdir"MürkistanUda Soyet hQkimiyetini kuran sahibidirlerVdemiştir"

12


13/27

ununla birlikte Soyetler irli/iUnde çıkan eserler bu konuda genellikle sübJekti>tir" .itekimSoyetler asmacılık meselesiyle ilgili arşi belgelerinin yayımlanmasına henüz izin ermemiştir"

>. =ei /elidi 0*@an

1G (ralık 1:;G tarihinde aşkurt ilinde İsterlitamakUa ba/lı ?üzen k$yünde do/muştur" Mogan soyadıonun beşinci nesil dedesi olan İş MoganUdan gelmektedir" abası (hmet [ah, annesi YmmüUl-#ayat idi"

7aha ilk mederse tahsilini ya*arken bir yandan da $zel usça dersleri alıyordu" /retmen olanannesinden Farsça $/renmeyi de ihmal etmiyordu" 1;G2 yılında orta tahsil için YtekUe bulunan dayısı#abib .eccarUın medresesine gitti" uradaki $/renimi sırasında (ra*ça dersler alarak dil bilgisinigeliştirdi"

1;G:Ude k$yünden kaçarak ?azanUa geli* burada $zel dersler aldı" u arada ?atano e (şmarin gibi bilginlerle tanıştı" 1;G; yılında mezun oldu/u ?asımiye medresesine EMürk Marihi e (ra* DdebiyatıMarihi 3uallimi oldu" + yıl süren bu $/retmenli/i sırasında 1;11 sonlarında yayınladı/ı Mürk e Matar

Marihi adlı kitabı sayesinde meşhur olmaya başladı" u eserin iyi yankıları sayesinde ?azan Yniersitesi(rkeoloJi e Marih BemiyetiUne aza seçildi"

1;1'Ute FerganaUya, 1;1+Ute uharaUya araştırmalar ya*mak için g$nderildi" u seyahat neticelerine aithazırlamış oldu/u ra*orlar başta !etersburg (rkeoloJi Bemiyeti olmak üzere ?azan e Maşkent (rkeoloJicemiyetleri mecmualarında yayınlandı" u arada !ro>" ?atanoUun şimdi İstanbul Yniersitesi MürkiyatDnstitüsüUnün esas nüesini teşkil edecek olan kita*larının MürkiyeUye g$nderilmesine esile oldu"

7aha sonra us 3illet 3eclisi 7umaUda O>a 3üslümanlarının temsilcisi olarak bulunmak üzere

!etersburgUa gitti" ilimsel çalışmalarına siyasK çalışmalarını da eklemiş oluyordu" u sırada olşeikihtilQli *atlak erince o da Mürklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye girişti"

olşeik İhtilQliUnden 22 gün sonra 2; ?asım 1;19Ude aşkurt ilinin muhtariyeti ilan edildi" renburgUu1: [ubat 1;1:Ude işgal eden Soyetler onu tutukladılarsa da 9 #aziranUda ha*isten kaçtı" aşkurthükümeti kuruldu/unda Mogan, #arbiye .azırı oldu" undan sonra 0enin, Stalin e Mroçki ile de>alarcag$rüşü* onlarırn ihanetini iyice anlayınca MürkistanUa çekili* orada mücadeleye karar erdi"

1;2G-2' yıllarında MürkistanUda amansız bir mücadeleye girişti ise de başarılı olamadı" asmacı

#areketiUnin içinde bulundu" Mürkistan 3illK irli/iUnin kurucusu e ilk başkanıdır"

1'


14/27

.eticeye ulaşamadı/ı üç senelik mücadelenin, saaşın sonrasında silah arkadaşı (bdülkadir İnanUla1;2'Ute İranUa geçtiler" 3eşhedUe ardıklarında o zamana kadar hiç bir oryantalistin g$rmedi/i aza?ütü*hanesiUnde ya*tı/ı araştırmalarla $nemli eserler keş>etti" Mürk kültür tarihinin en de/erlieserlerinden İbn-i Fadlan Seyahatnamesi bulunan kita*ların arasında idi" Sonra (>ganistanUa giderek?abil kütü*hanelerinde araştırmalar ya*tı"

#indistan ombayUdan ?asım 1;2'Ute İstanbulUa gelirlerse de İngilizlerin hoş karşılaması nedeniylegirişlerine izin erilmedi/i için geldikleri gibi yine gemiyle 3arsilyaUya, oradan !arisUe gittiler"

1;2' sonlarından itibaren (ru*aUda hem ilmK hem siyasK ilişkiler içerisine girdi" u arada bir çok ünlüoryantalistle tanıştı" erlinUde EMürkistan 3illK irli/i adlı cemiyeti kurdu"

!aris, 0ondra e erlinUdeki bir çok 6rta-(sya tarihçisi onunla çalışmak istemesine ra/men, derinMürkiye 3illi D/itim akanı #amdullah Su*hi, Fuat ?$*rülü, ıza .ur, @usu> (kçuraUnın isteklerisayesinde MürkiyeUden daet aldı"

2G 3ayıs 1;25Ute geldi/i MürkiyeUde 3aari> e Mercüme DncümeniUne tayin edilmiştir" 6zamanki (nkaraUnın kita* açısından yetersiz olması yüzünden kendi iste/i ile İstanbul 7arül>ünunUu Mürk Marihi 3üderris 3uainli/iUne tayin edildi"

undan sonra İstanbul e (nadolu kütü*hanelerinde hummalı çalışmalarına başladı" Fakat, 1;'2Ude R"Mürk Marih ?ongresiUnde tı* doktoru eşit 4ali*Uin sundu/u 6rta (syaUda iç deniz oldu/u e bununsonradan kurudu/u konusu hakkındaki tebli/ini eleştirince, Mogan aleyhine bir kamuoyu oluştu"?endisine takınılan bu k$tü tutum üzerine ülkeyi terk etme kararını erdi" : Memmuz 1;'2Ude isti>a

ederek


15/27

1. "l@enin Genel Dr6 ve Geliş6eleri,7aha $nceki konularda tanımı e Jeo*olitik durumu açıklanmış bulunan 6rtado/u, İkinci 7ünya Saaşı esonrasında, co/ra>i konumundan do/an strateJik $nemi e sahi* oldu/u zengin *etrol yatakları nedeniyle,dünya *olitikasında a/ırlı/ı daha çok duyulan bir b$lge haline gelmişti" u bakımdan 6rtado/u, saaştansonra ekonomik, *olitik e askeri y$nlerden ola/anüstü duyarlı bir b$lge niteli/ini almıştı"$lgede bulunan deletler, Mürkiye dışında, tam ba/ımsızlıklarına İkinci 7ünya SaaşıUnın ya hemen$ncesinde eya hemen sonrasında kauşmuşlardı" Dkonomik y$nden ise, kalkınmakta olan eya az gelişmişülkelerdi"İkinci 7ünya SaaşıUndan sonra, 6rtado/uUdaki siyasi gelişmeleri etkileyen başlıca >akt$rlerden biri de İsrail7eletiUnin kurulması olmuştur" 1;+5Uten itibaren şiddetlenen (ra*-İsrail çatışması, gerek (ra* deletleriarasında, gerekse bunların di/er deletlerle olan ilişkilerinde esas rolü oynamıştır"1;+5Ute 3ısır, Yrdün, Suriye, 0übnan, Rrak, Suudi (rabistan e @emen, merkezi ?ahireUde olmak üzereV(ra* irli/iVni kurdular" 1;+:Ude irleşmiş 3illetlerUin kararıyla İsrail 7eletiUnin kurulmasıyla da, (ra*deletleri bununla mücadeleye başladılar" unun sonucu olarak 1;+:, 1;58, 1;89, 1;9' (ra*-İsrail Saaşlarıoldu" u arada (ra* deletleri arasında da İsrailUe karşı >arklı daranışlardan do/an gru*laşmalar meydanageldi" ununla beraber İsrail sorununun ç$zümü, (ra* deletlerinin başlıca amacı olmakta deam etti"6rtado/uUda bulunan (ra* ülkeleri, 1;" yüzyılın sonlarıyla 2G" yüzyılın başlarında, İngiltere, Fransa e

İtalyaUnın ya do/rudan egemenli/i eya mandası altına düşmüşlerdi" u bakımdan, ba/ımsızlıklarını eldeettikten sonra bunu korumak için ulusçulu/u esas alarak, s$mürgeci deletlere karşı;2büyük bir te*ki içinde bulunmaktaydılar" zellikle, atılı deletler tara>ından İsrail 7eletiUnin kurulmasıe desteklenmesi, 6rtado/uUdaki (ra* deletlerinde atıUya karşı duyulan kızgınlı/ı daha da ço/altmıştı"

.itekim, b$lgede bulunan ulusların ço/unlu/unu meydana getiren (ra*lar arasında dayanışmayıgüçlendirmek için, Vüyük (ra* 7eletiV düşüncesi, bu koşullar altında yeniden ortaya çıktı" u ideoloJinin$nderli/ini de, 2' Memmuz 1;52Ude 3ısırUda krallı/ı yıkan BemQl (bdül .asır ya*maktaydı" .asır, 1;58yılında Süeyş ?analıUnı deletleştirerek, atı deletleriyle, $zellikle İngiltere e Fransa ile aralarındakik$*rüleri tamamen yıktı"unun üzerine, İngiltere e Fransa, aynı yılda %1;58& İsrailUi 3ısırUa saldırttılar e kendileri de buna katılarak Süeyş #arekQtıUnı başlattılar" (ncak bu saldırıyı, (merika irleşik 7eletleri e Soyetler irli/i karşı

çıkarak $nlediler" u da, bu iki büyük deletin b$lgedeki etkilerini ço/alttı e bundan b$yle 6rtado/u yenigelişmelere sahne olmaya başladı"6rtado/uUnun bu durumu, İkinci 7ünya SaaşıUndan sonra büyük deletlerin b$lgede egemenlik kurmakeya etkinliklerini ço/altmak için de/işik, >akat aynı amaçlı *olitika gütmelerine e girişimde bulunmalarınaneden oldu" üyük deletleri, bu b$lgeye çekecek kendi durumlarına g$re siyasi, ekonomik, askeri olmaküzere çok y$nlü çıkar e hede>leri ardı" İsrail 7eletiUnin kurulması ise, b$lgedeki siyasi gelişmeleri $nemli$lçüde etkiledi"

%0AD%CNN lamasıyla birlikte, $zellikle \R\" yüzyıl sonları e \\" yüzyıl başlarında tekrar kargaşalı günlerine geri d$nmüştür"

$lgede 6smanlı otoritesinin zayı>lamasıyla birlikte, atılı büyük deletler buraya hakim olabilmek

15


16/27

maksadıyla yo/un bir >aaliyet başlatmışlardır" u çerçeede, $zellikle burada yaşayan insanlara karşı, çeşitlioyunlar terti*lenmiş e b$lge halkı ma/dur edilmiştirW"

4ünümüzde de b$lgenin karmaşık ya*ısı e büyük deletlerin el çekmemesi yüzünden *roblemleri deametmektedir" unda, $zellikle bu gün mecut olan 6rta 7o/u deletleri e haritasının, İtila> 7eletlerininirinci 7ünya Saaşı sırasında erdikleri kararlar ışı/ında ortaya çıkmasının % Fromkin, 1;;'= 1& büyük rolüardır"

1. %r;a D*Bnn "a;ılı Devle;ler !Jin K ?eşi>ler sonucu gelişen s$mürgecilik akımı açısından ele alındı/ında, atılıdeletler tara>ından, çeşitli $zellikleri, do/al zenginlikleri e karışık etnik ya*ısı itibarıyla hem iyi bir

s$mürge, hem de Ozak 7o/u)ya giden yollar üzerinde bulunması sebebiyle, $nemli bir geçit olarakde/erlendirilmiştir"

u anlamda 6rta 7o/u, s$mürgeci deletler için her ne surette olursa olsun, ilgi duyulması, kontrol altında bulundurulması e hatta sahi* olunması gerekecek kadar $nemli bir yerdir"

(yrıca 6rta 7o/u)nun, atının gelişmiş sanayii için zengin hammadde yataklarına sahi* olması e aynızamanda işlenmiş mallarını satabilece/i iyi bir *azar durumunda bulunması da bu deletler için b$lgenin$nemini arttıran $zelliklerdir" 7olayısıyla atılı ülkeler, kendileri için bu kadar $nemli bir b$lgeyi kontrolaltında tutmak istemişlerdir"

zellikle atıda uzun yıllar gündemde tutulmuş olan, [ark 3eselesiW e 6ryantalizmWW karamlarından daolumsuz y$nde etkilenen 6rta 7o/u, genellikle güçlü

atı tara>ından kontrol altında tutulacak zayı> 7o/unun bir *arçası olarak g$rülmüştür"

!etrolün keş>i e temel enerJi kayna/ı olarak kullanılması da, zengin *etrol yataklarına sahi* 6rta 7o/u)nun$nemini bir kat daha arttırmıştır" zellikle içinde bulundu/umuz yirminci yüzyılda, enerJi kaynaklarıylailgili hesa*ların daha çok *etrol a/ırlıklı ya*ıldı/ı düşünülürse, b$lgenin başta atılı deletler olmak üzere,

bütün dünya ülkeleri açısından $nemi kendili/inden ortaya çıkmaktadır"

3. S6ür@eili &aaliye;leri erJevesinde "a;ılı Devle;lerin %r;a D* P*li;iaları

\rika, 6rta e Ozak 7o/u)yaçeirmişti % zkan, 1;;+= 1&"

u sırada, hammadde e *azar arayışı, hem gelişmiş ülkelerle geri kalmış ülkeler arasında, hem de gelişmişülkelerin kendi aralarında yeni *olitik ilişkilerin do/masına sebe* olmuştu" u ise, gelişmiş ülkeler arasında

18


17/27

daha >azla s$mürge elde etme yarışını başlatmıştı" 7olayısıyla s$zü edilen d$nemde dünyada çeşitli ülkeler,atılı deletler tara>ından birer s$mürge durumuna d$nüştürülmüşlerdi"

6rta 7o/u)da büyük deletler arasındaki s$mürge arayışından olumsuz y$nde etkilenen deletlerden biriside şü*hesiz 6smanlı 7eleti olmuştur" Aünkü 6smanlı 7eleti, hem büyük yeraltı e yerüstüzenginliklerine sahi*tir, hem de Jeo*olitik e strateJik bakımlardan $nemli bir konumda bulunmaktadır"7olayısıyla, b$yle $nemli $zellikleri olan 6smanlı 7eleti)nin, güçsüz bir durumda bulunması ise, 6nunatılı büyük deletlerin ilgi oda/ı durumuna gelmesine sebe* olmuş e işini oldukça zorlaştırmıştır" udurum şü*hesiz kendisi açısından *ek çok olumsuz sonuçları da beraberinde getirmiştir"

4eçmiş yıllardan itibaren çeşitli ülkelere erilmiş olan ka*itülasyonlar da 6smanlı 7eleti)ni s$mürgecideletler açısından elerişli bir *azar haline getirmişti" (yrıca ka*itülasyonlar, 6smanlı sanayiininç$kmesine e deletin geri kalmasına sebe* olurken, 6smanlıların s$mürgeci deletler tara>ından daha >azlaistismar edilmesine imkan sa/lamıştı"

unun yanında, 6smanlı 7eleti)nin uzun yıllar #ıristiyanlı/a karşı İslamiyetin koruyuculu/unu ya*mışolmasını bir türlü hazmedemeyen atılı deletler, 6na karşı ayrı bir düşmanlık siyaseti güderek % ayur,1;:;= 1;&, s$mürgeleştirmek e b$ylelikle intikam almak siyaseti *eşinde koşuyorlardı" u ise, 6smanlı

7eleti)ni bir s$mürge haline getirebilmek için, sürekli bu delet ile ilgili yeni olumsuz *olitikalarınuygulamaya konulmasına sebe* oluyordu"

\\" @üzyıl başlarına gelindi/inde ise, dünyada #ıristiyan olmayan deletlerden Ta*onya hariç, di/erleri birşekilde atılı deletlerin s$mürgeleri olmuşlardı" 7ünyada s$mürenler e s$mürülenler diye iki grubunortaya çıktı/ı bu d$nemde, 6rta 7o/u)da bulunan deletler de s$mürgecilik >aaliyetlerinden olumsuz y$ndeetkilenmişler e s$mürgeci deletler tara>ından çeşitli şekillerde istismar edilmelerini sa/layacak *olitikalaramaruz bırakılmışlardır % ayur, 1;:;= 81&"%0AD%C /' "$ D'/'0',1. S*vye;ler "irlii ve %r;ad*,Soyetlerin, bu *olitikaya $ncelik ermesinin nedenleri $zetle ş$yle belirtilebilir= irincisi, Soyetler

irli/i, 6rta e 7o/u (ru*aUda işgal etti/i e *eyk deletlerlerle meydana getirdi/i kuşaklarla, bu b$lgelerde güenli/ini sa/lamıştı" (ncak V4üneyiV açık kalmıştı" İşte, ülkesinin bu b$lgesini de güenlikiçine alabilecek bir kuşa/ın meydana getirilmesiH ikincisi, s$mürgeci büyük deletlerden İngiltere eFransaUnMn gali* geldikleri halde yı*ranmış bulunmaları, İtalyaUnın ise yenilmiş olması nedeniyle6rtado/uUdaki etkisini yitirmesi e bunun sonucunda b$lgede meydana gelen boşlu/u, >ırsattan yararlanarakde/erlendirmek istemesiH üçüncüsü, (kdenizUe inerek bu yolla (ru*a, (>rika e (merika arasındaki (tlas6kyanusuUna kadar uzanabilmekH d$rdüncüsü de, ideoloJik e ekonomik yayılmasını sa/layacak alanlar elegeçirebilmekti"

3. A6eria "irleşi Devle;leri ve %r;ad*,(merika irleşik 7eletleriUnin 6rtado/uUya erdi/i $nemin nedenlerini e b$lgenin durumunu aşkan

Mruman, o günlerde ş$yle açıklamaktaydı=V4$zlerimizi @akın e 6rtado/uUya çeirdi/imiz zaman çok tehlikeli sorunlar g$steren bir b$lgeylekarşılaşıyoruz" u b$lgede geniş do/al kaynaklar bulunmaktadır" Dn işlek kara, haa e deniz yolları

buradan geçmektedir" u bakımdan büyük ekonomik strateJik $nemi ardır" Fakat bu b$lgedeki uluslarınhiçbiri ne yalnız, ne de beraberce, kendilerine y$neltilecek bir saldırıya karşı koyabilecek kadar güçlüdür"$yle olunca da @akın e 6rtado/uUnun bu b$lgenin dışındaki büyük deletler arasında bir rekabet alanıolaca/ını e bu rekabetin birden bire bir çatışmaya yol açabilece/ini kestirmek güç de/ildirV2"u nedenlerden dolayı (merika, b$lgede bir denge kurarak, hem bir çatışmayı $nlemek, hem de bir dünyadeleti olarak buralardaki çıkarlarını koruyacak bir *olitika gütmeye başlamıştır"

!n@il;ereBnin %r;a D* P*li;iasının 'sasları,

İngiltere, \R\" yüzyılın sonlarından itibaren 6rta 7o/u e 6smanlı 7eleti ile ilgili *olitikalarındade/işiklik ya*mıştı" İngiltere)nin 6smanlı to*rak bütünlü/ünü korumak siyasetinden azgeçerek, 6nu

19


18/27

yıkmaya y$nelik bir *olitika uygulamaya başlaması ise, bu b$lge ile ilgili *lanlarında to* yekPnde/işiklikler ya*ıldı/ı anlamına geliyordu"

zellikle, İngiltere)nin 1;G: yılında eal)de ya*ılan g$rüşmelerde usya ile 6smanlı 7eletini yıkmak eto*raklarını *aylaşmak konusunda anlaşması da bunun en güzel is*atı idi"

İngiltere)nin bu b$lge ile ilgili dış *olitika esaslarında gerçekleştirdi/i de/işikliklerden sonra, \\" yüzyıl başlarında 6rta 7o/u e 6smanlı 7eleti ile ilgili *olitikasının esasları şu şekilde belirlenmişti=

1" 6smanlı 7eleti)ni *arçalamak,

2" !adişah - #ali>enin kuet e nü>uzunu ile dKnK etkilerini gidermek suretiyle, İslam irli/i düşüncesinide/erden düşürmek,

'" (ra* memleketlerine hakim olarak, 3ısır e #indistan)ın güenli/ini sa/lamak,

+" #ila>eti, İngiltere)nin himayesinde kurulacak (ra* birli/inin eline geçirmek,

5" 7o/u (kdeniz)de kuet bulundurmak,

8" Rrak *etrollerine sahi* olmak,

9" İstanbul e o/azların kontrolünü ele geçirmek %?asalak, 1;;'= 1G5&"

u yeni d$nemde yukarıda sıralanan esasları gerçekleştirmeye y$nelik bir *olitika uygulayan İngiltere,amaçlarına ulaşmak için $ncelikle 6smanlı 7eleti)nin yıkılması gerekti/ini düşünerek, 6nun aleyhindekiher türlü organizasyonun içinde yer almıştır"

u d$nemde, $zellikle Mürkiye)deki (lman nü>uzunun artmasına ba/lı olarakW, 6smanlı İngiliz ilişkileri de

gün geçtikçe k$tüye gitmiştir %urçak, 1;+1= +2-++&" (yrıca 6smanlı 7eleti)nin, İngiltere)nin 3usul eçeresindeki *etrol aramalarına karşı çıkarak, *etrol kuyularını ka*attırması ise, İngilizlerin 6smanlılarakarşı düşmanlı/ını daha da arttırmıştır %?ocabaş, 1;:5= 11;&" unun üzerine İngilizler, nihaK hede> olarak6smanlı 7eleti)ni hemen yıkmak için harekete geçmişlerdir" u çerçeede, E6smanlı 7eleti)ni hemenyıktıktan sonra, ya bu deletin yıkıntıları üzerinde kendilerine ba/lı eya kendi kontrollerinde ba/ımsızdeletler kurmak, yada bazı strateJik noktalara do/rudan yerleşmek" şeklinde %(rmao/lu, 1;;1=+5&

belirledikleri $ncelikli hede>i gerçekleştirmek için büyük bir mücadele başlatmışlardır"

R" 7ünya Saaşı sırasında sıcak çatışma şeklini alan bu mücadele, 3ütareke @ılarıyla, 3illK 3ücadeled$neminde de deam etmiştir"

&ransa ve %r;ad*,Fransa, bilindi/i gibi, İkinci 7ünya SaaşıUndan büyük yaralarla e kayı*larla çıkmıştı" u nedenle saaştansonra, ilk $nce bu kayı*larını giderme çabasına girmişti" 7i/er yandan da, başka s$mürgeci deletlertara>ındanişgal edilen e saaştan sonra boşaltılan, ancak kendisiyle ba/ları ko*an s$mürgelerine yeniden yerleşmeyeçalışmıştı"(ncak, yukarıda belirtildi/i gibi, saaştan sonra bütün s$mürgelerde oldu/u gibi Fransız s$mürgelerinde de

ba/ımsızlık hareketleri başlamıştı" u nedenle Fransa, s$mürgelerinde uzun e kanlı saaşlar ya*makzorunda kaldı, sonuçta da başarısızlı/a u/radı"İşte Fransa, bu iç e dış sorunları nedeniyle, saaş $ncesinde e saaş sırasında etkisini kaybetti/i6rtado/uUda da, saaştan sonra yeniden akti> bir *olitika izleyemedi" (ncak, Bezayir bunalımını atlattıktansonra, dış *olitikasında yeni girişimlere başladı" u arada da, 1;89 (ra* - İsrail SaaşıUnın b$lgede meydanagetirdi/i denge bozuklu/undan yararlanarak, 6rtado/uUda eski etkinli/ini kazanma çabalarına girişti" İsrailUisaldırgan olarak tanımladı e ona silah ambargosu koydu" 7i/er yandan, $zellikle tarihi e dini ba/larla

1:


19/27

ba/lı bulundu/unu belirtti/i 0übnan başta olmak üzere, Rrak e 0ibyaUya, askeri e ekonomik yardımlarya*mak iste/iyle, di/er atılı deletlerden boşalan bu alanları doldurma girişimlerinde bulundu" unlarla

birlikte, İkinci 7ünya SaaşıUndan sonra 6rtado/uUda eski etkinli/ini sa/layamadı"

SnK Sınırların Ge;irdii $ar6aşa@ukarıda da de/indi/imiz gibi 6smanlı, 6rtado/uUyu R" 7ünya Saaşı ile birlikte yitirdi" Saaşın ardından da6rtado/uUda, b$lgenin yeni hakimlerinin siyasi e ekonomik çıkarlarına uygun bir düzenleme ya*ıldı"İngiltere e Fransa, eski 6smanlı ilayetlerinden, ya*ay deletler oluşturdu" a/dat ilayeti, VRrakV adlı birdelete d$nüştürüldü e İngiliz egemenli/ine bırakıldı" #ale* e [am ilayetlerinden de VSuriyeV isimli birdelet çıkarıldı" te yandan, tarihsel olarak SuriyeUnin bir *arçası olan eyrut e çeresi ise V0übnanV adıylaayrı bir delete d$nüştürüldü" 7aha güneyde, Yrdün nehrinin batı yakasında ise o zamana kadar sadececo/ra>i bir b$lge olan VFilistinV bir delet haline getirildi" .ehrin do/u yakasında ise VMransJordanV%Yrdün$tesi& adlı bir delet kuruldu" u delet bir süre sonra sadece VYrdünV ismiyle anılmaya başlandı"u deletlerin hiçbiri etnik ya da dini bir birli/e dayanmıyordu" Rrak denen ülkede, birbirlerinden çok uzaküç ayrı gru* ardıH ?ürtler, Sünni (ra*lar e [ii (ra*lar" Suriye, daha da karışıktı" Sünni (ra*lar, (lei(ra*lar, 7ürziler, ?ürtler""" #e*si bu yeni deletin çatısı altında yaşıyorlardı" FilistinUde ise (ra*larınyanında giderek artan e kendi deletlerini kurmayı hede>leyen bir @ahudi nü>usu ardı" 0übnan ise#ıristiyan (ra*lar ile 3üslüman (ra*ları barındırıyordu" (ncak bu iki temel ayrım da, kendi içlerinde

mezhe* >arklılıklarıyla b$lünmüşlerdi"6smanlı sonrasında oluşan bu karmaşık 6rtado/uUnun bir başka $zelli/i ise, sınırların tamamen masa başında e cetelle çizilmiş olmasıydı" Sınırlar herhangi bir etnik temel g$zetilerek de/il, sadece Fransa eİngiltereUnin çıkarlarının $ng$rdü/ü şekilde belirlendiler" u ya*ay sınırlarla hede>lenen ikinci $nemli hususise, yeni kurulan deletlerin siyasi istikrarı sa/layamayacak bir düzene g$re şekillendirilmeleriydi" Aünkü

birli/ini kurmuş, siyasi istikrarını sa/lamış e ekonomik re>aha ulaşmış bir deletin İngiliz eya Fransızçıkarlarına uymayaca/ı açıktı" (sıl amaç bu ülkelerde sürekli iç çatışmaların, saaşların, istikrarsızlı/ınsüregelmesi, 6rtado/uUnun kolay y$nlendirilebilecek bir b$lge halini almasıydı" ?ısacası oluşturulanmozaik, barışa e bir arada yaşamaya de/il, çatışmaya e saaşa uygun olarak hazırlandı" .itekimSiyonizm, bir delet haline geli* İsrailUe d$nüştükten sonra, bu mozai/i kullanarak, (ra* deletleriarasındaki çatışmaları ya da deletler içindeki iç saaşları k$rükleme imkQnı elde edecekti"

Fransa e İngiltereUnin yeni kurdukları deletlerde ya*tıkları düzenlemeler de istikrar bozucu nitelikteydi"rne/in SuriyeUdeki Fransız y$netimi, ülkede azınlık durumunda olan (leileri, Sünnilere karşı kayırdı e bugün hQlQ sürmekte olan azınlık iktidarına zemin hazırladı" u *olitika, SuriyeUde kalıcı bir (lei-Sünniçatışmasının tohumlarını da attı"6rtado/uUda bir yüzyıldır deam eden, $zellikle de İsrailUin kurulmasından bu yana şiddetlenen karmaşanınnedeni, işte bu 6smanlı-sonrası düzenlemeydi" 6smanlı sonrasında oluşan Votorite boşlu/uV atılı güçlertara>ından hiçbir zaman doldurulamadı" Fransa e İngiltere, 6rtado/uUya istikrar de/il, bitmeyen çatışmalare saaşlar, dinmeyen g$zyaşı e kan getirdiler" İngiltereUnin koruyucu kanatları altında gelişen Siyonizmise, kısa sürede b$lgenin geneline y$nelik bir tehdit haline geldi"6smanlı sonrasında 6rtado/uUda kalıcı bir düzen e istikrar oluşturulamamasının nedeni, s$mürgecilerin

bunu ya*abilecek bir güce sahi* olmamaları de/il, bunu ya*mak için gerekli olan strateJik anlayışa sahi*

olmamalarıydı" 6smanlı, ele geçirdi/i b$lgelere VnizamV g$türmeyi İlahi g$re sayan bir anlayışlay$netiliyordu" S$mürgeciler ise sadece kendi men>aatlerini g$zettiler e bu men>aatleri düzensizlikgerektirdi/inde, düzensizlik meydana getirdiler"

1;


20/27

'0$!N!$',

1, 1877Bden 1914Be $adar S6ür@eler,

AP%NA /' G'!#2'S!

1:5' yılında (miral !erry)nin Ekara gemileri @okohoma limanına gelene kadar, Ta*onya)nın yabancılarlaciddi bir teması olmadı" Marihinde, 3"S" 9" yüzyılda Ainlilerle kısa süren çatışmaları g$rülür" (ncak,Ta*onlara ya*ılan en ciddi tehdit, ?ubilay #andan geldi" Ain)i egemenli/i altına alan 3o/ol hanı ?ubilay#an 129+-12:1 yılları arasında, Ta*onya)yı ele geçirebilmek için donanma oluşturdu" 129+)deki 'G"GGGkişilik kuetle ya*ılan e anlaşılmaz bir şekilde ertesi gün geri çekilen ordu, ilerisi için Ta*onların tedbiralmalarını sa/lamıştı" una ra/men üyük 0arousse (nsiklo*edisine g$re, 12:1)de ?ubilay)ın ordusu?orelilerle birlikte, 1+G"GGG kişilik güçle ?yuşu)nun kuzeyine iki noktadan çıktılar" Fakat, tam Ta*onlarıyenmek üzereyken çıkan beklenmedik bir tay>unda gemilerinin ço/u battı" 4eri d$ndüler" %T"!" ou ise%s"18+&, ?ore)nin o d$nemde ?ubilay #anın egemenlik alanında oldu/unu yazar" (ma bu durum arit olsa

bile, olayın şeklini de/iştiren bir açıklama de/ildir"&

Ta*onya, çok sayıda adadan oluşan da/lık, erimsiz yerlerden müteşekkildi" StrateJik bir $zelli/ide yoktu" u nedenle ?ubilay #an, Ta*onya)yı almaktan azgeçti" 7aha sonraki yıllarda, geniş Ain e 6rta(sya bozkırları, erimli to*raklar dururken, başka hiç kimse adalar to*lulu/u da/lık Ta*onya ile ilgilenmedi"

7olayısıyla Ta*onya, yüzyıllar boyu hiçbir dış temas olmadan içe ka*alı yaşadı" Mo*rak beylerinin%daimyo& e aristokrat bir saaşçı kastın %samurai& oluşturdu/u da/ınık düzenleri ardı" 3erkezileşemeyen

bir >eodal oligarşi tara>ından y$netildi" Mo*rak bütünlüklerinin olmayışı, çok sayıda adadan oluşmaları damerkezileşmemede etkili oldu" ?arel eren)e g$re %s"+1& Ta*onlar, delet anlayışına ihtiyaçduymadılar" $ylece başkalarına benzemeyen karmaşık bir dilleri e kendilerince benzersiz addettiklerikültürleri oluştu"

1:5')teki yabancılarla ilk temas şokunu çabuk atlattıktan sonra, bir dış *olitikalarının olmasıgerkti/ini g$rdüler" ?"


21/27

gerçekleştirdiler" #ızlı gelişmenin oldu/u 3eiJi %(ydın #ükümet Aa/ı& d$neminin yaşanmasında $nemli *ayim*aratorun idi" u sebe*le $ldükten sonra meicitenno %aydın im*arator]g$/ün o/lu& adıyla anılmıştır" ud$nemde aydınlar, Ta*onya)nın lehine karaları cesaretle uyguladılar" Iaman zaman yenilikleri kabuletmeyen halk e samuraylar direndi" azı Ta*on seçkinleri de muhale>et ettiler" (ydınlar, bütün bu direnişlerikırmak için, mücadelelerinde inançlı darandılar" #alkın direnmesini normal karşılamak gerekir" AünküTa*onya)da ça/daşlaşma, insanlar e halk istedi/i için ya*ılmadı" E7elet buna gerek duydu/u içinça/daşlaşmaya çalışıldı" %(ynı 6smanlı)nın son d$nemleri e Mürkiye Bumhuriyeti)nin başlangıcındaoldu/u gibi&

(ydınların bu mücadelesi e im*aratorun da deste/i işe yaradı" Ta*onya)nın maddi gelişmesi(ru*alı deletlerinkinden daha hızlı e kararlı oldu" !aul ?ennedy)ye g$re %s"2+1&, e/itime çok büyük$nem erildi" 6kur yazar sayısı hızla arttı" Makim de/iştirildi" 4iyim kuşam de/iştirildi" (ru*a)nınkine

benzer bir bankacılık sistemi getirildi" ilhassa İngiltere ile ya*tıkları mal ithalatı antlaşmalarına, alışılmadık maddeler koydurdular" elli bir miktar dış alım için, belli sayıda insanına İngiltere)nin ihtisas düzeyindee/itim ermesini istediler" Subaylarını e/itim için atılı ordu e donanma akademilerine g$nderdiler"%Ta*onların bu uygulamaları ile Mürkiye Bumhuriyeti)ninkiler benzer" Mek >arkları, Ta*onların ya*tıklarıithalat antlaşmalarına koydurdukları şartlar" D/er Mürkiye Bumhuriyetinin kuruluş yıllarında deletin ciddiithalat ya*abilecek ka*asitesi olsaydı, belki b$yle bir şart düşünülebilirdi"&

7elet, ekonomi alanında ya*tı/ı yatırımlarda, Ta*on müteşebbisleriyle ortak çalıştı" #alk da iyiçalıştı" (ncak Ta*onlar, kısa bir süre sonra üstünlük heesine ka*ıldılar" nce 1:;+ yılında, ?ore için Ain ilesaaştılar" 7aha sonra, uslara karşı, İngilizlerle mütte>ik oldular" 1;G+-1;G5 yıllarında İngilizlerden destekalarak 3ançurya)da uslara saldırdılar" usları yendiler" Ta*onlar, bu saaşta süngüyle $ne atıldılar" uslar

barutla e hatta makineli tü>ekle cea* erdiler" (ma sonuçta, onbinlerce Ta*on askeri $lmesine karşınsamurai ruhu saaşı Ta*onlara kazandırdı" u olay Ta*on milliyetçili/inin $nemli bir za>eri oldu" Ta*onlarE4üçlü ordu, zengin ülke sloganını geliştirdiler" Sadece yatırımlar için de/il, artık ordu için de dış borçalmaya başladılar"

Ta*onya)daki 3eiJi d$nemindeki gelişme hakkında bilgi sahibi olmak için !aul ?ennedy)nin

erdi/i %s"2'+& bazı ekonomik erilere bakmak yerinde olacaktır"

De6ir-Jeli üre;i6leri, 1:;G)da G"G2 milyon ton iken, 1;1')te G"25 milyon tona ulaştı" (ynıd$nemde İngiltere : milyon tondan 9"9 milyon tona düştü" akamlar arasındaki >ark Ta*onya)nın başladı/ıyeri g$stermesi bakımından $nemlidir"

'nerLi ;üe;i6leri, 1:;G)da +"8 milyon metrikton iken, 1;1')te 2' milyon metriktona çıktı"

$işi başına sanayileş6e dü5eyleri (1977 yılında !n@il;ere 177 abl edilere) , 1::G)de ; iken1;1')te 2G oldu"

u gelişmeler olurken güçlü ordu kurma arzusuna ka*ıldılar" 1:;G)da :+"GGG kişi olan to*lam *ersonel sayısı 1;GG)de 2'+"GGG, 1;1G)da 291"GGG kişiye yükseldi" Saaş gemilerinin to*lam tonaJları dahızla arttı" 1::G)de 15"GGG ton iken, 1;1G)da +;8"GGG, 1;1+)te 9GG"GGG tona çıktı" u artış aslındagelişmelerini yaaşlattı" (ncak R" 7ünya Saaşı sırasındaki şansları gelişmelerini sürdürmelerini sa/ladı"

'0$!N!$',1- ap*nyaBda 2eiLi Dne6i ve Dış P*li;ia 5erine,

3eiJi d$neminde Ta*onya, $nemli bir trans>ormasyon geçirerek modernleşme sürecine girmiş e belli bir başarıya ulaşmıştır" atı ile karşılaşmaya e bunun yarattı/ı büyük şoka Ta*onya, di/er komşuülkelerden >arklı bir te*ki ermiştir" Ta*onya ulusal gelişmesi için atı)yı bir model olarak kullanarak to*lumsal, ekonomik e siyasal sistemini yeniden $rgütlemiş e atı $rne/ine g$re k$klü bir modernleşmesürecine girmiştir"

aşlatılan modernleşme sürecinde ülkenin dış *olitika amaçları da yeniden tanımlanmıştır"3odernleşme süreci ile birlikte Ta*onya saldırgan bir dış *olitika strateJisi taki* etmiştir" 3eiJi d$nemi

21


22/27

Ta*on dış *olitikası, başlatılan modernleşme sürecinin bir ürünü oldu/u kadar s$z konusu sürecin başarıyaulaşmasına da $nemli bir katkı sa/lamıştır" Aalışma, şimdiye kadar ihmal edilen bu hususu aydınlatmayıamaçlamaktadır" 3eiJi modernleşme sürecinde Ta*onya 1:;+]5)te Ain)e, 1;G+]5)te usya)ya karşı başarılı

birer saaş ererek b$lgesel bir güç olmuştur" $ylece Ta*onya atı merkezli dünya deletler sistemine eşitüye statüsü ile eklemlenebilmiştir"

Ta*onya, 3eiJi d$nemi $ncesi imzaladı/ı ka*itülasyon antlaşmaları nedeniyle, dış ilişkilerinde belli bir açmaza düşmüştür" Ta*on siyasi seçkinleri, bu açmazın ülkenin modernleşmesi]batıcılaşması ile

aşılabilece/ini düşünmüşlerdir" Sonuçta modernite delet kimli/i olarak benimseni* büyük bir to*lumsal,ekonomik, siyasal trans>ormasyon gerçekleştirilmiştir" u çerçeede, Ta*on dış *olitikası yeniden biçimlendirilmiştir" Ta*onya b$ylece atı deletleri gibi $rgütleni* güçlenerek ulusal egemenli/ini yenidenkazanabilece/ini düşünmüştür" (ncak Ta*onya, başlatılan modernleşme *rogramının e ulusal egemenliküzerine kurulan kısıtlamaların atı)ya ra/men gerçekleştirilemeyece/inin bilincindedir" u nedenleİngiltere)ye yakın bir *olitikanın sürdürülmesi bir zorunluluk olarak g$rülmüştür"

7ünya yüzeyinde aşırı yayılması sonucu İngiltere, Ozakdo/u)da umdu/u sonucu kendi gücü ilealamaması nedeniyle, Ta*onya)nın katkısına ihtiyaç duymuştur" Ta*onya İngiltere)nin beklentilerine olumlucea* ermiştir" $ylece Ta*onya İngiltere)nin katkıları ile atı dünya egemenlik ilişkilerine başarılışekilde eklemlenmiştir" $lgede egemenlik ilişkileri Ta*on ulusal gücüne dayanılarak kurulmamıştır" S$zkonusu ilişkiler Ta*on denetimi dışında kurulmuştur" Ta*onya kendisini başarıya g$türecek egemenlik

ilişkilerini kendi gücü ile güence altına alamamıştır" u güence, ancak s$z konusu b$lgesel egemenlikilişkilerinin $znesi olan atı deletleri tara>ından sa/lanmış e Ta*onya da buna uyum sa/lamıştır" Sonuçta

b$lgesel ilişkilerin seyri Ta*on başarısının da akışını belirlemiştir"

3eiJi d$nemi $nemli dış *olitika olayları Ain e usya)ya karşı erilen iki büyük saaş olmuştur"Ta*onya, ilk modern saaşını 1:;+-;5)te Ain)e karşı başarılı bir şekilde ermiştir" Ta*onya, atı ile girilenilişkiler sonucu modernli/i bir delet kimli/i olarak benimseyi* Ozakdo/u Ain merkezli deletlersisteminden ilk $nce kendisi çıkmıştır" 7aha sonra da, 1:;+-5)te, Ain)e karşı erilen saaşla, Ain merkezli

b$lgesel deletler sistemini yıkmış e ?ore e 3ançurya)nın s$z konusu sistemden ko*artılmasınısa/lamıştır" u süreç, Ain merkezli deletler sistemi yıkılması e Ain)in kesin biçimde atı deletleritara>ından nü>üz b$lgelerine ayrılması ile sonuçlanmıştır" Ta*onya Ain)e kaşı erdi/i saaş sonundaekonomik modernleşmesini besleyecek $nemli kazanımlar elde etmiştir"

3eiJi d$neminde Ta*onya ikinci büyük saaşını 1;G+]5)te usya)ya karşı ermiştir" Ta*onya busaaşla İngiltere)nin b$lgede başlıca rakibi olan us ilerleyişini durdurmuştur" usya)nın işgal etti/i3ançurya e ?ore Ta*onya)ya kalmıştır" Saaş Ta*onya)ya a/ır ekonomik yük getirmesine ra/men, usya,

büyük saaş tazminatı gibi, a/ır yük altına sokulmamıştır" usya Ain aleyhine elde etti/i to*raklarıTa*onya)ya terk etmek zorunda kalmıştır"

elirtilen iki büyük saaş sonunda Ta*onya ulusal egemenli/ini tam olarak yeniden kazandı/ı gibiatı deletler sistemine eşit ülke statüsü ile eklemlenmiştir" Ta*onya iki saaşta da İngiltere)nin yo/undeste/ini g$rmüştür" Sonuçta Ta*onya, giderek b$lgesel bir güç haline gelmiştir" u statü, atı)ya ra/mende/il, belli atı deletleri ile kurulan ilişkilerin başarılı bir seyir izlemesi ile mümkün olmuştur"

İngiltere, zorladı/ı ka*itülasyon antlaşmalarını, ya*ılan to*lumsal re>ormların aldı/ı mesa>eyi eülkenin uluslararası ilişkilerde takındı/ı tutumları izleyerek, Ta*onya lehine yaaş yaaş reize etmiş enihayet 1;11)de tamamen kaldırmıştır" u durum, Ta*onya)nın İngiltere)yi zorlamasıyla ortaya çıkmışde/ildir" Mamamen siyasi bir uzlaşmanın ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır" Sonuçta Ta*onya ulusalegemenli/ini tam olarak elde ettti/i gibi atı deletler sistemine de eklemlenmiş e başlatılanmodernleşme çabası da $nemli bir başarıya ulaşmıştır" 3odernleşmesini tamamlamış bir Ta*onya)nın

b$lgede atı için bir tehdit olaca/ı arsayılmamış, tam tersine atı egemenlik ilişkilerinin b$lgeseldüzeyde tamamlayıcı bir unsuru olaca/ı do/ru olarak g$zlemlenmiştir" u nedenle, s$z konusu d$nemde,Ta*onya)ya karşı, 6smanlı 7eleti e Ain $rneklerinde g$rülebilen, ortak bir atı ce*hesi hiç bir zamans$z konusu olmamıştır" Ta*on modernleşmesi atı baskısına muhata* olmadı/ı gibi teşik de edilmiştir"6ysa ki, s$z konusu d$nem e müteaki* yıllarda, Mürkiye he* atı tehdidi e sınırlaması ile yüzyüze

kalmıştır u nedenle iki ülkede girişilen modernleşme çabası da >arklı sonuçlar ermiştir"Sonuçta Ta*onya, belli çabaları sonucu modernleşerek atı)ya yaklaşmış e b$lgesel bir güç olaraktemayüz etmiştir" (ncak bulundu/u b$lgeye de aynı $lçüde yabancılaşmıştır" Ta*onya başarısını ancak atıile kurdu/u belli ilişkiler sonucu sa/ladı/ı için, başarısının sürmesi de s$z konusu ilişkilerin başarılı

22


23/27

biçimde deam etmesine ba/lı olmuştur" (ksi takdirde Ta*onya, b$lgesel egemenlik ilişkilerinin dışınadüşerek başarısı da sona erecektir" unu, 3eiJi d$nemi sonrasından RR"7ünya Saaşı sonrasına kadar,Ta*onya etra>ında meydana gelen gelişmelerde g$zlemlemek mümkündür" (ncak bu, başka bir çalışmanınkonusudur"

1939 Dünya '*n*6i "nalı6ı

"üyü "nalı6 edilse deH o yıllarda yeryüzündekiekonomik koşullara, krizin büyüklü/ü e etkisine bakıldı/ında üyük 7ünya unalımı adını almayıhaketti/i açıkça g$rülmektedir" unalım dünyada 5G milyon insanın işsiz kalmasına, yeryüzündeki to*lamüretimin X+2 oranında e dünya ticaretinin de X85 oranında azalmasına neden olmuştur" 1;2; yılına kadardünyada oluşan di/er krizlere bakıldı/ında dünya ticaretinin en >azla X9 oranında düştü/ü düşünülürse 1;2;

bunalımının ne derece etkili oldu/u tahmin edilebilir"

7ünyayı bu denli etkileyen büyük bunalımı sebe* e sonuçları ile anlayabilmek için $ncelikle R"

7ünya Saaşı sonrasında dünyada oluşan ekonomik e sosyal koşulları g$z $nünde bulundurmak gerekir"

"üyü "nalı6


24/27

sayıda araştırmalar e de/işik yorumlar ya*ıldı ancak bunların genelinde yer alan ortak birkaç sebebi ş$ylesıralayabiliriz=

irincisiH (merika)daki şirketlerin mali güçleriydi" 1:9Gli yıllarda (merika)da irili u>aklı *ek çokşirket arken R" 7ünya Saaşı)nın getirdi/i zorluklar karşısında küçük şirketler birleşmek zorunda kalmış esaaş sonrasında tekeller oluşturmuşlardır" yle ki 1;2; yılına gelindi/inde (merikan ekonomisinin X5G)siüzerinde s$z sahibi olan holding sayısı 2GG kadardı" u da tek bir holdingin bile i>lasının ekonomiyisarsmaya yetece/ini g$steriyordu"

İkinci bir sebe* de bankaların k$tü ya*ılanmış olmasıydı" ankaların sermaye esaslarını, rezer ekredi oranlarını belirleyen yasalar yoktu" rne/in şirketlerin mali tablolarının güenilirli/ini sa/layanyasalar yoktu" u yüzden yatırımcı senedini aldı/ı >irma hakkında yeterince bilgiye sahi* olamıyordu" @ineticari bankaları yatırım bankalarından ayıran yasalar da mecut de/ildi"

Yçüncü bir sebebin de, başkan #ooer y$netiminin ekonomi alanındaki tecrübesizli/i oldu/us$ylenebilir" u düşüncenin saunucularına g$re başkan #ooer y$netimi 2Glerde hüküm süren liberalekonomi anlayışına g$re ekonomiye delet müdahalesi ya*mamayı uygun g$rmüştü" (ncak 2; krizinemüdahale etmemenin to*lumsal maliyeti çok büyük olmuştu" 7aha sonraları başkan müdahaleye karar

erdi/inde ise hem çok geç olmuştu hem de müdahale başarılı de/ildi" rne/in delet bütçesini dengelemekiçin delet harcamalarını kısması e ergileri arttırmasının işsizli/e sebe* oldu/unu e bunun da insanlarınsatın alma gücünün azalmasına e >iyatların düşmesine neden oldu/u saunuldu" #ükümetintecrübesizli/inin bir di/er g$stergesi de altın standardına ba/lı kalmakta ısrar edişiydi" #ükümet altına ba/lıolmayan *ara basmayı reddederek sıkı bir *ara *olitikası izledi e *iyasada *ara bulunmayınca ekonomik>aaliyetler durdu, reel sekt$r küçüldü" u da daha >azla işsizlik, daha az gelir demekti"


25/27

de/işiklikler aadeden ooseelt seçildi" ooseelt E .eL 7eal ı 1;'G-'9 yılları arasında uygulama >ırsatı buldu" aşa geldi/i 1;'' yılı bunalımın etkilerinin en >azla hissedildi/i yıllardan biriydi" Dkonomide karlılık ç$kmüştü" üyük bir tale* eksikli/i yaşanıyordu çünkü insanların satın alma gücü çok düşmüştü" ooseelt

b$yle bir d$nemde hem sosyal hem ekonomik anlamda bir re>orm niteli/i taşıyan *rogramıyla e büyükyetkilerle başa geçiyordu" (merikan ekonomisi tarihinde ilk kez delet müdahalesine maruz kalıyordu"

ooseelt işe bankacılık sekt$rüyle başladı" 6 sıralarda sekt$rde likidite düşük oldu/undan altıne d$iz kuru bizzat başkanlık tara>ından kontrol ediliyordu" İlk kez 3erkez ankası kuruldu" 3eduatlardelet güencesine alındı" ankacılık sisteminin düzeltilebilmesi için 5GG kadar yeni düzenleme ya*ıldı"eel sekt$rde de karlılı/ın arttırılmasına karar erildi" 7elet kendi kontrolü altında olmak kaydıylasanayicilerin yüksek >iyat uygulamalarına izin erdi e yine bu amaca uygun olarak üretim sınırlandı" Male*sorunun ç$zmek için de, delet yüksek sayılabilecek bir düzeyde minimum reel ücretleri belirledi" Aalışmasaatleri azaltılarak işsizlik sorunu ç$zülmeye çalışıldı" Marımda da bir takım yeni *rogramlamalar ya*ıldı"(ncak bu *rogramlar bazı y$nlerden birbirleriyle çelişir durumdaydı" 7elet bir tara>tan >iyatları yüksektutmak için üretim kotası koyarken di/er tara>tan da ne üretirlerse üretsinler belli yükseklikte bir >iyata

bunları almayı aad ediyordu" u da çi>tçilerin daha >azla üretim ya*mak istemelerine neden oluyordu"ooseelt)in delet harcamaları *olitikası ise bir denge *olitikasıydı" 7elet müdahalesine karşı olansanayicileri küstürmemek için $zel sekt$rün ilgilenmedi/i büyük yatırımlar gerektiren alanlarda harcama

ya*ılıyordu" u sekt$rlerde açılan iş alanlarıyla da işsizli/in azaltılmasına e talebin arttırılarak düşük tale*sorununun ç$zülmesine çalışılıyordu"

4enel anlamda E.eL 7eal *rogramına bakıldı/ında çok da başarılı bir *rogram olmadı/ı g$rüşühakimdir"7elet harcamalarının ekonomiyi canlandırmaya yetmedi/i, deletin ekonomideki *ayının daartmadı/ı e yeni yatırımların yetersiz kaldı/ı bilinir"

"nalı6 S*nrasında Al6anya

7e*resyonu yenerek tam istihdama ulaşan ilk sanayi ülkesi, (lmanyaUdır" (lmanya, en>lasyonsuz

oriJinal >inansman y$ntemleriyle iç *iyasayı canlandırmayı başarmıştır" (ncak dünya *azarları (lmanyaU nınihracatına açık de/ildi" (lman >abrikalarına sürüm alanları temin etmek e hammadde bulmak gerekiyordu"4üney (merika, 6rta (ru*a, alkanlar e Mürkiye serbest d$izle mal almakta e satmakta güçlükçekiyorlardı" (lmanya,direkt serbest d$iz trans>eri olmaksızın malın malla mübadelesini gerçekleştirmekimkanını sa/layan bir counter-trading modelini benimsedi serbest d$iz *iyasalarında ihracat mallarınauygun >iyatla alıcı bulamayan memleketlerin müşterisi durumuna geçti" Marım ekonomilerinin ihracatmallarını yüksek bedelle satın aldı e onlara kendi sanayi ürünlerini sattı" !lanlama e benzeri y$ntemlere

başuran (7 ile Fransa gibi demokrasiler ılımlı ç$zümlere y$nelirken, (lmanyaUda işsizler nazitotalitarizminin çılgınlıklarına ka*ıldılar" $ylece bunalım, İkinci 7ünya SaaşıUnın başlıca nedeni olacaktı"

0üriyeOye ';ileri

Mürkiye 1;2; bunalımı karşısında,kalkınmasını sa/layabilmek için ihracat e ithalatını artırmakzorundaydı,Mürkiye Bumhuriyeti bunu sa/layabilmek için çeşitli *olitikalar izledi"

Mürkiye 1;''U de dış $demelerde uygulamasına başlanan kliring e takas sistemini uyguladı"ilindi/i gibi, kliring sistemi malını alanın,malını alma ilkesine dayanır" u sistemde ithalat ihracata

ba/landı/ından, ihracat teşik edilmiş olur" .itekim,Mürk #ükümeti mümkün oldu/u kadar bütün ülkelerlekliring e takas anlaşması ya*maya çaba harcadı e Mürkiye ile ticaret e $deme anlaşması ya*an

ülkelerden,ithalata $ncelik tanıdı" (yrıca ihraç mallarının standardizasyonuna $nem erilerek ,ihracat buy$nden de teşik edildi 1G ]G8]1;'G tarih e 19G5 sayılı ?anun ile #ükümete tedbir alma yetkisierilerek,ihraç edilen >ındık e yumurtadan başlayarak ,ihraç mallarında kalite konturulüne gidildi"

25


26/27

nceleri çeşitli merciler tara>ından yürütülen bu iş 1;'+U te kurulan Mürko>isU e deredildi" 6>ise,kontrol ete>tiş g$rei yanında *iyasa araştırmaları ya*ma uluslar arası ticaret e $deme anlaşmalarını hazırlamag$rei de erildi"

#alen dünyada yaşanmış olan en büyük kriz 1;2; ?rizi)dir" u krizin dünyayı en az R"


27/27

'" Bemiyet üyeleri, barışın süreklili/ini sa/lamak için, ulusal silahların en düşük bir düzeye indirilmesizorunlulu/unu kabul ediyorlardı %3adde ?arizmatik"

+" Bemiyet, üyeleri arasındaki çıkacak anlaşmazlıklarda hakemlik ya*abilecek ya da bunları ?onseyUdeinceleyecekti %3adde 12&"

5" arışın süreklili/ini sa/layan hakemlik antlaşmaları gibi uluslararası yükümlülükler e 3onroe 7oktrinigibi b$lgesel anlaşmalar, bu s$zleşmeUnin hiçbir hükmüyle ba/daşmaz sayılmayacaktı %3adde 21&"

8" Saaştan sonra ba/ımsızlı/ına kauşan e kendi kendilerini y$netme yetene/inden henüz yoksunhalkların oturdu/u ülkelere, kendi kendilerini y$netmeye yetenekli olacakları zamana kadar, cemiyet adınay$netimlerine bir mandat$r seçilebilecekti %3adde 22&"

2ille;ler ?e6iye;iOnin "aşarısı5lı Sebepleri

1" Bemiyetin bünyesinde saaşı $nleyici tedbirlerde boşluklar mecuttu e ya*tırımlar yetersizdi"

2" S$zleşmenin 1G" maddesi mütecaizi tayin etmedi/inden, bu madde barışı korumada yetersiz kalıyordu"

'" nemli konularda oy birli/i *rensibinin uygulanması, *olitik e hukuki sorunların ç$zümünüengelliyordu"

+" arışı koruyacak e deamlı kılacak uluslararası zihniyet yetersiz e noksandı" #abeşistan olayı, 1;'9Ta*on taarruzu e 1 Dylül 1;'; tarihinde (lman ordularının !olonyaUya taarruzu ile başlayan RR" 7ünyaSaaşı, 3illetler BemiyetiUni etkisiz duruma getiren gelişmeler arasında sayılabilir"

5" !aris arış ?on>eransıUnda hazırlanan antlaşmaların bir *arçası olması

8"(merika irleşik 7eletleriUnin 3illetler Bemiyetinden ayrılması, $nemli bir uluslarası gücünyitirilmesine e cemiyetin etkinli/ini kaybetmesine neden oldu"

9-ir yandan insan haklarını korumaya çalışı* di/er yandan kolonileşme e manda sisteminin garantisidurumunda olması çelişki yaratıyordu"

ders notlari (tarih)

Documents