ATA GKEL NDEKLER Orta Asya Trk Tarihi .. Orta Asya Kltr Medeneyeti Trk-slam Tarihi Kltr Medeniyet... OSMANLI DEVELET Kurulu Dnemi Ykseli Dnemi... Duraklama Dnemi... Gerileme Dnemi.. Dalma Dnemi... II.Mahmut Yenilikleri... Kltr Medeniyet.... T.C.nklap Tarihi ve Atatrklk Tanzimat ve Islahat Ferman. I ve II.Merutiyet, Fikir Akmlar...... Trablusgarp Sava, Balkan Savalar... I.DNYA SAVAI.. Mondros Mtarekesi, Wilson lkeleri,Paris Bar Konferans.. zmirin gali ve Cemiyetler. KURTULU SAVAI Genelgeler ve Kongreler ve Misak- Milli.... TBMM,Ayaklanmalar ve Sevr Ant... Kurtulu Savanda Cepheler ve Lozan Antlamas..... Cumhuriyetin lan, Halifeliin Kaldrlmas ve Partiler.. NKILPLAR Siyasi,Hukuk;Sosyal,Eitim-ratim ve Eknomik Alndaki nklaplar.... D Politika ve Atatrk lkeleri. ANAYASA Temel Hukuk Kurallar... Trk Tarihi Anayasalar1982 ANAYASASI .. YASAMA... YRTME. YARGI dare Hukuku.. Uluslararas Kurulular... 1

ATA GKEL ORTA ASYA TRK TARH NEML UYARI: slam ncesi Trk devletlerinin ksa srede yklma nedeni KUT anlaydr. lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda paylatrma gelenei, veraset sistemindeki belirsizliktir. slam nceki Trk devletlerinde gebe-bozkr hayattan dolay yaz ge gelimitir. Trklere ait ilk bilgiler in kaynaklarnda geer.(M..318 Kuzey ansi sava) Uyar: Orta Asyann tarih ncesi dnemini aydnlatan medeniyet merkezleri: Anav, Andronova, Afenesyova, Tagar, Kelteminar, Karasuk kltrleri Trkler Hayvanclk yaparlar Boylar halinde yaarlar Bamszlna dkndr. Tanabilir sanat eserleri vardr. Yaz ve mimari ge gelimitir. Tarihte bilinen tekilatl ilk Trk devleti: Hunlardr. Mete Han Dneminde; Trk devlet ve askeri tekilat yaps(Onlu Sistem) kuruldu. ini vergiye balad ancak asimile olmamak iin yerlemedi. Trk ad ile kurulan ilk Trk devleti: Gktrkler I.Gktrk devleti Avarlardan, II. Gktrk devleti inlilerden bamsz olmutur.I.Gktrk devleti Bumin Han, II. Gktrk devleti Kutluk Kaan tarafndan kuruldu lk yerleik hayat, tarm, matbaa, mani dini, bez para Uygurlar. Moollarn Trklemesinde etkili olan: Uygurlar Avrupa da kurulan ilk Trk devleti: Avrupa Hun devleti. Margos ve Anatolios ant. le Bizans vergiye balayan: Atilla Orta Asya ve Avrupada devlet kuran: Avarlar ve Hunlar stanbulu kuatan ilk Trk devleti: Avarlar.(Daha sonra ise Tuna Bulgarlar-Simeon kuatt.) Yerleik hayata tam olarak geen ve ilk madeni paray kullanan: Trgiler slamiyeti kabul eden ilk Trk boyu: Karluklar Mool hkimiyetine giren ilk Trk boyu: Krgzlar Slavlarn gneye inmesini nleyen en yakkl Trk boyu: Kpaklar-Kumanlar Musevilii-Yahudilii benimseyen ilk ve tek Trk devleti: Hazarlar 2

ATA GKEL Orta Asyann Araplamasn neyen: Trgiler, Kafkasyann Araplamasn nleyen: Hazarlar Bizansn ordusunda paral askerlik yapan: Peenekler Trkleri bir bayrak altnda toplayan devletler: Hunlar, Gktrkler, Moollar Alfabeleri olan devletler: Gktrkler, Uygurlar Orhun Antlar II. Gktrk, Karabalasagun yaztlar Uygurlara aittir KLTR MEDENYET Devleti hkmdar ynetir. Hkmdara verilen unvanlar: Han, Hakan, Kaan, any, dikut, Baga. Kaan devlet ynetimini kolaylatrmak iin Dou-Bat eklinde ynetir. Douyu kaan, baty yabgu ynetir. Ynetimde kaanla birlikte hatun boy beyleri, hanedan yeleri ve tiginlerden oluan Kurultay etkilidir. Ayrca hatunda ynetimde sz sahibidir. Ou-Aile, Urug-Soy, Bod-Boy, Budun-Millet = l-Devlet Trklerde paral askerlik sistemi yoktur. Ordu-millet anlay vardr. Eli silah tutan herkes askerdir. cretli askerlik yoktur. Savalarda Turan-Hilal taktii uygulanr. Din ve nan olarak totemizm(hayvan ve bitkilere inanma), amanizm-byclk, Atalar Ordu balk: Bakent Kurgan: Mezar Yabgu: Vezir Yargucu: Yarg Yalva: Haberci ad: Hanedan yesi Tudun: Vali Suba: Gvenlik Bitiki: Yazc Apa: Saray grevlisi klt ve gk tanr anlay grlr. Tigin: ehzade Toygun: Boy beyi aman, Kam, Baks: Din adam Yu: Cenaze merasimi Balbal: Mezar ta Sagu: At Kopuz: alg-Saz Tarkan: Ordu komutan Damgac: Mhrc Kamdu: Bez Para

Yaz ge kullanld iin yazsz hukuk kurallar olan TRE ortaya kmtr. Trenin ortaya kmasnda; kaan, kurultay ve gelenek-greneklerden oluur. Treye kaan dhil herkes uymak zorundadr. Tre zamanla deiebilir. Gebe Trk devletlerinde; el sanatlar, madencilik, adr, halclk, heykel, balbal, szl edebiyat, adr sanat gelimitir. Mimari, minyatr Uygurlarda gelimitir. 3

ATA GKEL En nemli yazl eserler: Gktrkler ait olan Orhun Abideleri ve Uygurlar ait Karabalasagun yaztlardr. Gktrk ve Uygurlarn alfabeleri vardr. Tt kanal Gktrklere aittir. DESTANLAR skitler Hunlar Gktrk Uygurlar Krgz : Alper Tunga, u : Ouz Kaan : Ergenekon, Bozkurt : Treyi, G : Manas

Atilann da anlatld Alman destan: Nibelungen Kpak-Kumanlarn getii Rus destan: gor Firdevsinin ehnamesinde Turan-ran mcadeleleri anlatlr.

TRK-SLAM TARH 4

ATA GKEL UYARI: Trk-slam tarihi 751 Talas Sava ile balar. Bu savala birlikte slamiyet Trkler arasnda hzla yaylmaya balad. Mslmanlar inli esirlerden kt ve matbaay rendi. Karahanllar ( 8401212 ) Karluk, Yama, iil boylar tarafndan kuruldu. slamiyeti kabul eden ilk Trk devletidir. Resmi dili Trkedir. Milliyeti bir devlettir. lk kez yatl ve burslu rencileri okuttular. Bimarhane adnda hastane, Ribat adnda kervansaray yaptlar. Dzenli posta tekilat kurdular. lk Trk-slam eserleri Karahanllar dnemine aittir. Kutadgu Bilig: Yusuf Hashacip Divan- Lgat t Trk (ilk Trke szlk ): Kagarl Mahmut Atebetl Hakayk: Edip Ahmet Divan- Hikmet: Hoca Ahmet Yesevi

UYARI: Nfusun tamam Trklerden oluur. Resmi dili Trkedir. Orta Asya Trk devlet geleneini devam ettirmilerdir. Gazneliler (9631187) Alp Tigin tarafndan Gazne ehrinde kuruldu. smini kurulduu yerden ald. En byk hkmdarlar Gazneli Mahmuttur. Gazneli Mahmut Hindistana 17 sefer yapt. slamiyeti Kuzey Hindistana yayd. lk defa Sultan unvann kulland. Devlet Seluklularda yaplan Dandanakan savayla zayflad. Gurlular tarafndan ykld. En nemli zellikleri ok uluslu olmalardr. Resmi dil ve edebiyat dili olarak Arapa ve Farsay kullandlar. BYK SELUKLU DEVLET (10401157) Turul ve ar Beyler tarafndan Dandanakan Savayla randa kuruldu.1040. Pasinler sava: Bizansla yaplan ilk savatr 1048. Turul Beyin 1055 Badat seferi ile ii Bveyhoullar devleti ykld ve Turul Bey slam dnyasnn siyasi lideri oldu.(dou ve batnn sultan) 5

ATA GKEL Alparslan zamannda 1071 Malazgirt sava ile Anadolunun kaplar Trklere ald ve Anadolu Trklemeye balad. Uyar: Anadoluda ilk Trk Beylikleri Malazgirt, ikinci Trk beylikleri Kseda sava sonunda kuruldu. Seluklularn en nemli medresesi Badatta ina edilen Nizamiye Medresesidir. En parlak dnemlerini Melih ah dneminde yaadlar. Melihah adna mer Hayyam Celali Takvimini hazrlamtr.(Hindistan da Takvim-i lahi olarak kullanlr.) Uyar: B.Seluklu Devleti iin en byk tehlike Hasan Sabbah nclndeki Btniliktir. Seluklu Devleti 1141 Katvan sava ile zayflad Ouz isyan ile ykld.1157 Malazgirt Savandan sonra kurulan ilk Trk Beylikleri: Saltuklar: Erzurum ve evresi Mengcekler: Erzincan, Kemah, Divrii Danimentler: Kayseri, Tokat, Sivas Artuklular: Harput, Hasankeyf, Mardin aka Beylii: zmir ve evresi ubukoullar: Harput Yinaloullar: Van, Bitlis. Ldik oullar, Skmen oullar ff

Byk Seluklu Devletine Bal Devletler Horasan Sel. Irak Sel. Suriye Sel. Kirman Sel. Anadolu Sel.

Atabeylikler Musul atabeylii: Zengiler ldeniz oullar: Azerbaycan Salgurlular: ran 6

ATA GKEL Briler: am Begtekinoullar: Erbil

Anadolu Seluklu Devleti(10751308) Sleyman ah tarafndan znik ve evresinde kuruldu. Hallarla mcadele etti. Bakentleri znik ve Koynadr. Miryokefalon sava ile Bizans malup edildi.1176. Bu sava ile Anadolunun Trk yurdu olduu kesinleti. Anadolu ad Trkiye olarak gemeye balad. Ticareti gelitirmek iin: Antalya, Sinop, Alanya ve Krmn Sudak liman fethedildi. Bu dnemde ticaret ok geliti. Kervansaraylar yapld. lk kervansaray II. Klaslan tarafndan yaptrlan Kayseri-Aksaray yolu zerindeki Alay Handr. Tarihte ilk defa Sigorta sistemi uyguland. Zarara urayan tccarlarn zarar devlet tarafndan karland. Anadolu ticaret merkezi haline geldi. Son dnemlerde Baba shak isyan kt ve glkle bastrld 1340. Uyar: Baba shak(Babailer) isyan Trk tarihinde ilk dini ve sosyal ierikli isyandr. Devlet 1243 Kseda Savanda lhanllara yenildi. Yklma srecine girdi ve ikinci beylikler dnemi balad.

DER TRK DEVLETLER MISIRDA KURULAN TRK SLAM DEVLETLER Tolun oullar: 868905 Akitler: 935969 7

ATA GKEL Eyyubiler: 11741250 Memluklar: 12501517 Tolunoullar ve Akitlerde yneticiler ve askerler Trk, halk Araptr. Hicaz blgesine egemen olan ilk Trk devleti Akitlerdir. Uyar: Memluklarda her emirin, komutann sultan olma hakk vardr. Saltanat sistemi grlmez. Bu nedenle tahta kan hkmdar says fazladr. Abbasi halifeleri korumular ve kontrollerinde tutmulardr. Uyar: Moollar n Asya da yenen ilk Trk Devleti Memluklardr.(1260 Ayn Calud, 1277 Elbistan,1282 Humus savalar) Uyar: Selahaddin Eyyubi 1187 Httin Sava ile Hallardan Kuds ald ve III. Hal seferinin balamasna neden oldu Harzemahlar 1230 Yass emen Savanda ASD ne yenildi ve yklma srecine girdi. Uyar: Timurun Trk tarihine verdii zararlar; Altn ordu devletini zayflatt ve Rusyann gneye inmesi kolaylat. Ankara sava ile Anadoluda siyasi birlik bozuldu. Uyar: Mool saldrlarndan batya kaan Trkler Anadolulun Trklemesini ve kltrel hayatn hzlanmasn salad. Uyar: Orta Asya Trk tresini yazl hale getiren Cengiz Handr. Btnilii kerten Moollardr. Trk-Mool Devletleri aatay: Trkistan

Altn ordu: Rusya lhanl: ran, Irak Kubilay: in

Hallarla Mcadele Trk devlet ve Beylikleri: Anadolu Seluklu Devleti, Eyyubiler, Memluklar, Danimendiler, Artuklar, Zengiler

KLTR-MEDENYET

8

ATA GKEL Hkmdarlk alametleri: Hutbe okutma, para bastrma, Halifeden menur alma, taht, sancak, etr, Nevbet takm, ota, hilat ff. Hkmdarlar slam kltrnn etkisiyle Sultan unvann kullanmaya balamtr. DEVLET YNETM Devlet ve memleket ilerinin grld yere DVAN(Byk Divan) denir. Divan devletin en nemli ynetim organdr. Bal Divanlar: Divan- stifa: Mali divan-Mstevi Divan- raf: Mali, idari denetim-Mrif Divan-Tura: Yazmalar -Turai Divan- Mezalim: Halkn ikyetleri dinlenir. Niyabet-i Saltanat: Hkmdarn merkezden ayrlmas durumunda yerine veklet eder. Eyaletlerde Melik unvanl ehzadeler bulunur. Meliklerin siyasi ve askeri yetkileri genitir. Bu durum otoritenin korunmasn zorlatrmtr. eri hukuktan: Kadl Kudat(Bakad-Kady Leker), rfi hukuktan Emir-i Dad (Dadbey) sorumludur. Toprak Has Mlk Vakf kta Geliri hkmdara ait. ahslara ait. Geliri sosyal kurumlara ait. Bu arazilerden vergi alnmaz, balanamaz ve el konulamaz. Geliri asker ve memurlara maa karl verilen, karlnda asker yetitirilen topraklardr

Lonca: Esnaf tekilat Ahilik(Ftvvet): Esnaf ve dini tekilat Pervanecilik: Dirlik arazilerinin datmndan yetkilidir. hne: Askerleri vali, Amid: sivil vali 9

ATA GKEL Dizdar: Kale komutan Melih: ehzade Suba: Ordu komutan Reisul Bahr(emirl sevahil): Donanma komutan DL-EDEBYAT-BLM Uyar: Trk devletlerinde Arapa ve Farsann n plana kmas Trkenin yavalamasna neden olmutur. Karamanolu Mehmet Bey 1277 de Trkeyi resmi dil ilan etmitir. Trk devletlerinde saray ve ordu dili her zaman iin TRKE olmutur. Uyar: Dnyann ilk yatl burslu rencileri Karahanllarda Tamga Bura Han (Semerkant) medresesinde okumutur. Seluklularda ilk medrese Niabur Medresesi, en nemli medrese Nizamiye Medresesidir.(ilk niversite) Anadoluda ilk medrese: Niksar(yabasan) Medresesi Danimentler tarafndan kurulmutur. Osmanllar ilk medrese znik(Orhaniye) Medresesidir. Medrese retmenlerine Mderris, Muid, rencilerine suhte, softa, diplomaya icazet ad verilir. UYARI: lk Trk devletlerinde danma meclisine Kenge-Kenei, Trk-slam devletlerinde limler meclisi, Osmanl Devletinde ise Meveret Meclisi ad verilir. Farabi : Felsefe. Trk-slam tarihinde pozitif bilimlerin kurucusudur. Muallimus Sani bn-i Sina: Tp. El KANUN fit Tp ve Kitab ifa, Biruni: Matematik, Fizik, Corafya Harezmi: Matematik mer Hayyam: Matematik, Astronomi Ulu Bey: Astronomi Ali ir Nevai: Muhakemetl Lgateyn Nizamlmlk: Siyasetname

Anadolu Seluklu devletinde; Mevlana: Divan- Kebir, Mesnevi, Fihi Mafih, Mektubat Yunus Emre: Risalatn Nushiye, Divan k Paa: Garipname 10

ATA GKEL Ahmet Glehri :Mantkut Tayr Hoca Dehhani: Seluklu eyhnamesi ile nldr. Battalname ve Danimendname nemli szl rnlerdir MMAR Anadolu Seluklu Devletinde; lk kervansaray Alay handr. Evdir han, Alara han ve Sultan han nemli kervansaraylardr. En nl hastane Kayseri Gevher Nesibe ve Gyasiye Darifasdr. UYARI: Mimaride ta, ahap, inicilik, bitki, hayvan motifleri kullanlmtr.

Konya: Aleddin Camii, Karatay, Sral ve nce Minareli medrese Nide: Aleddin camii Krehir: Cacabey Medresesi Sivas: Ulu Camii, Gk Medrese, Buruciye, ifahiye ve ifte Minareli Medrese Kayseri: Hond Hatun Medresesi Tokat: Gk Medrese Erzurum: ifte Minareli Medrese Beyehir: Kubat Abad Saray nemli mimari eserlerdir. Diyarbakr: Malabadi Kprs Trbe: Drt duvar zerinde kubbe ile rtl ant-mezar Kmbet: zeri piramit, silindirik ve okgen gvdeli ant-mezar.(Kayseri Dner Kmbet) Klliye: Camii merkezli medrese, ktphane ve hastanenin bulunduu binalar topluluudur. En nemli klliye Kaysersideki Hond Hatun klliyesidir. ifahane: Hastane marethane: Aevi

OSMANLI DEVLET

Kurulu Dnemi

:12991453

Ykselme Dnemi :14531579 Duralama Dnemi :15791699 11

ATA GKEL Gerileme Dnemi Dalma Dnemi :16991792 :17921922

Uyar: Osmanl Devleti airetten beylie; Osman Bey Beylikten devlete; Orhan Bey, devletten imparatorlua; Fatih(II. Mehmet) dnemine geildi. Tarihte merkezi otoritesi en gl Trk devletidir. nemli UYARI: Osm. Devletinde otoriteyi glendiren hkmdarlar: I.Murat : lke topraklar Hkmdar ve oullarnn ortak maldr. Fatih : Karde katlini yasal hale getirdi. I:Ahmet : Ekber ve Ered yasasn uygulad.

KURULU DNEM 12291453 Uyar: Osm. Merkezi otoritesinin yannda balkanlarda uygulad hogr ve iskn politikas sayesinde balkanlarda fethedilen edilen yerlerin elde tutulmas kolaylat ve kalclk saland. Devlet Osman Bey tarafndan St ve Domani evresinde kuruldu.Bizansla yaplan ilk sava: Koyunhisar sava(1302) Osman Bey. Orhan Bey dneminde; lk meydan sava: Maltepe sava (1329 Palekanon)yapld, lk defa Rumeliye geildi. impe kalesi alnd 1353. Osmanlya balanan ilk beylik Karesioullar, son balanan beylik ise Dulkadirolulardr. (Ramazan oullar beylii Osmanlya balln bildirmi ve 1608 ylna kadar Osmanlya bal olarak yaamtr.) Sazldere, Srp Snd, Plonik baskn, irmen ve I.Kosova Sava: I.Murat Nibolu ve Ankara Sava: I.Beyazt. Osmanlda Anadolu da ilk siyasi birlii salayan ve stanbulu ilk kuatan I.Bayezittir. Uyar: Osmanl Devleti Fetret Devrinde Balkanlarda nemli toprak kaybna uramam ve isyanla karlamamtr. Bunun nedeni: skn politikas, hogrl ve adil politika, Avrupada yzyl savalarnn olmasdr. lk deniz sava, eyh Bedreddin, elebi Mustafa isyan: elebi Mehmet. Osmanlda dini ve sosyal ierikli ilk isyan eyh Bedreddin isyandr Dzmece Mustafa ve ehzade Mustafa isyan, Varna Sava, Edirne-Segedin Ant. ve II. Kosova Savalar II. Murat dneminde yaanmtr. 12

ATA GKEL Anadoluda byk oranda ilk siyasi birlii kuran Yldrm Beyazttr. Bu birlik Ankara sava(1402) bozuldu. Anadoluda kesin olarak siyasi birlii Yavuz Sultan Selim salad.(1515 Turnada sava) lk nemli tekilatlanma Orhan Bey dnemindedir. Divan, vezirlik, kadlk, medrese, zenli ordu, donanma, vakf rgt, suba ilk defa bu dnemde olutu ve devlet aamasna geildi. Veziriazamlk(Sadrazam) ,Nianc, Kazasker, Rumeli beylerbeylii, Topu ve Yenieri oca, Tmar sistemi, Penik sistemi I.Murat dneminde oluturuldu. Hdavendigar, sultan, padiah, hkmdar unvanlar ilk defa I.Murat dneminde kullanld.

Kurulu Dnemi Hal Savalar 1364 Srp Snd => I.Murat 1389 I.Kosova 1396 Nibolu 1444 Varna =>I.Murat =>I.Beyazt =>II. Murat

1448 II. Kosova =>II. Murat sava Hendek, Anadoluda yaplan son savunma sava Miryokefalon, Balkanlarda yaplan son savunma sava II. Kosova, Kurtulu savandaki son savunma sava Sakarya savadr. Uyar: II. Kosova sava ile

Balkanlarda kesin olarak egemenlik saland. Balkan son savunma savadr. Uyar: slam tarihinde son savunma

YKSELME DNEM 14531579 FATH DNEMNDE; stanbul, Amasra, Sinop, Trabzon, Krm fethedildi. Krmn alnmas ile Karadeniz Trk gl haline geldi. Balkanlarda; Arnavutluk, Srbistan, Eflak, Bodan, Bosna-Hersek alnd. 13

ATA GKEL Uyar: Fatih Bizans yeniden diriltme almalarna son vermek iin Mora Despotluuna ve Trabzon Rum impna son verdi. Uzun Hasan yenilgiye uratt.Otlukbeli Sava 1473. Avrupa Hristiyan birliinin olumasn nlemek iin Ortodoks halkn himaye etti. lk kapitlasyon Venediklere verildi 1479. Krm fethiyle Karadeniz Trk gl haline geldi 1475. Trk tarihinin ilk yazl kanunlar kabul edilen Kanunname-i Ali Osman (Fatih Kanunnamesi) oluturuldu. lk clus bahii verildi. Enderun mektebi ald. lk altn para basld. Sadrazamlar divana bakanlk yapmaya balad. Topkap saray yapld. Fatih Camii ve Sahn- Seman medresesi ina edildi. II. Beyazt dneminde Cem Sultan olayndan dolay pasif politika izlendi. Uyar: Ykselme dnemindeki duraklama dnemi II. Beyazt, duraklama dnemindeki ykselme dnemi Kprller Dnemidir. ah kulu isyan(1511) II. Beyazt dnemindedir. Uyar: Yavuz Sultan Selim in temel amac Trk-slam birliini salamaktr.(ran, Msr seferleri)Yenierilerin destei ile tahta geen ilk hkmdar Yavuzdur. 1514 aldran sava ile ah smail, 1515 Turnada sava ile Dulkadirolular, 1516 Mercidabk ve 1517 Ridaniye sava ile Memluklar yenilgiye uratt. Anadoluda kesin siyasi birlii salad. Osmanlda uluslar aras sorun haline gelen sorunlar: Cem Sultan, Kavalal Mehmet Ali Paa(Msr Sorunu),Boazlar, Girit(Yunanistan) ff. Kanuni Dnemi syanlar Canberd Gazali (1521) Ahmet Paa Kalenderolu Baba Znnun Kanuni Dneminde; stanbul (brahim Paa Ant. 1533) Uyar: Osmanl Devleti 1533 stanbul (brahim Paa) Ant ile Avusturyaya siyasi stnlk saland. Avusturya ile yaplan ilk antlama: (1524) (1526) (1527)

14

ATA GKEL son buldu. ranla yaplan ilk antlama: Amasya antlamas 1 1535te Fransaya kapitlasyon verildi. 1538 Preveze Deniz sava ile Akdeniz Trk Gl haline geldi. Sokullu Mehmet Paa dneminde Kbrs fethedildi 1571 de nebaht Savanda Osm. donanmas yakld. Don-Volga kanal projesi, Karadeniz-Marmara Projesi ve Svey Kanal projesi vardr. Kapitlasyonlar 1-Fatih => Venedik1479 2-Kanuni => Fransa1535 3-Sokullu =>ngiltere1578 4-III. Ahmet => Hollanda1718 5-III. Mustafa =>Prusya1761 6-II. Abdlhamit: K. Kaynarca Ant.1774 => Rusya 71838 Balta liman ant. le ngiltere (Bu antlama ile Osmanl Avrupann ak pazar haline geldi. Osm. Ekonomisi da baml hale geldi.) 8-1881de Dyun-u Umumiye idaresi ile Osmanl devletinin gelirlerine el konuldu. Uyar: Fransa ya verilen kapitlasyonlar 1740 I.Mahmut dneminde srekli hale geldi. Kapitlasyonlar 1923 Lozan antlamas kaldrld. Bu stnlk 1606 Zitvatoruk Ant. le

DURAKLAMA DNEM 15791699 15

ATA GKEL Genel politika: Devleti ykselme dnemindeki gcne kavuturma. I.Ahmet dneminde Ekber ve Ered yasas ile en akll ve en yal olann tahta geme kural getirildi. Kafes Usul.(Ama taht kavgalarn nlemek) Douda en geni snrlara 1590 stanbul(Ferhat Paa ) antlamas ile ulald(ran) Batda en geni snrlara 1672 Buca antlamas ile ulald(Lehistan) Uyar:1533 stanbul(brahim Paa) antlamas ile Avusturyaya salanan siyasi stnlk Zitvatoruk antlamas ile son buldu 1606. ki devlet hkmdar eit kabul edildi. ranla yaplan antlamalar 1590 stanbul(Ferhat Paa) 1611 Nasuh Paa 1618 Serav Antlamas 1639 I.Kasr- irin(Bugnk Trkiye-ran snr izildi) Uyar: Hotin seferinde Yenieri ocann, Haova Meydan savanda Tmar sipahilerin bozulduu grld.(Yenieri ocann bozulduunu gren ve oca kaldrmak isteyen Gen Osmandr) Rusya ile yaplan ilk antlama 1681 ehrin Antlamas (Bahesaray) dr. Uyar: II. Viyana kuatmas sonunda Osmanlya kutsal ittifak oluturuldu(M.A.L.V.e.R devletleri) 1699 Karlofa Antlamas ile Osmanl ilk defa byk apta toprak kaybetti(Venedik, Avusturya, Lehistan). 1700 stanbul antlamas ile Rusyaya toprak brakt.

Uyar: 17 yy slahatlar askeri ve mali alanda olup, batdan etkilenme yoktur. Vakay- Vakvakiye (nar olay) 1656: Yenierilerin sorumlu grdkleri devlet adamlarn nar aacna astrmalar olaydr. Yenieri isyan sonucu ldrlen ilk padiah Gen Osmandr. Osmanlda ilk bte Tarhuncu Ahmet Paa tarafndan hazrlanmtr. artl olarak ilk sadrazam olan Kprl Mehmet Paadr. Uyar: Ykselme dnemi iindeki duraklama dnemi II. Beyezid, duraklama dnemi iindeki ykselme dnemi Kprller dnemidir. Uyar: Girit Adasnn 24 ylda alnmas donanmann zayfln gsterir. 16

ATA GKEL nemli Uyar: Merkez isyanlar Yenieriler, Celali isyanlar Tmarl sipahiler tarafndan karlmtr. syanlar otoritenin zayflamas ve ekonomik kaynakldr. Rejimi deitirme amac yoktur. 17.YY ISLAHATILARI Kuyucu Murat Paa I.Ahmet Gen Osman(II. Osman) ( ilk defe Yenieri ocan kaldrmak istemitir.) IV. Murat ( Koi Bey risalesi hazrland) Tarhuncu Ahmet Paa (ilk bte) Kprl Mehmet Paa (artl gelen ilk devlet adam) Kprl Fazl Ahmet Paa Uyar: Islahatlar Devlet adamlar padiahlar ve sadrazamlar tarafndan yaplmtr. Halkn etkisi yoktur. Kiilere bal kalmtr. Batdan etkilenme yoktur.

17

ATA GKEL GERLEME DNEM (16991792) Genel Politika: Karlofa ve stanbul antlamas ile kaybedilen yerleri geri almak. Edirne olay(1703) : Edirneye ekilen padiah II. Mustafann yerine III. Ahmetin tahta geirilmesidir. 1711 Prut antlamas ile Rusyaya stnlk saland ve kaybedilen yerlerin bir ksm geri alnd. 1718 Pasarofa Antlamas ile Osmanl Devleti batnn stnln kabul etti. Uyar: Lale Devri: 1718 Pasarofa antlamas ile balar 1730 Patrona Halil isyan ile son bulur (Padiah III. Ahmet sadrazam Nevehirli Damat brahim Paadr) 1724 stanbul Antlamas Osmanl ile Rusya arasnda ilk ttifak antlamasdr.(ki devlet ran topraklarn paylamtr). 1739 Belgrat Antlamas Osmanlnn 18.yy da en krl antlamasdr. Bu antlama Karadenizin Trk gl olduunu gsteren son antlamadr. Uyar: Antlamada arabuluculu olan Fransaya daha nce verilmi olan kapitlasyonlar srekli hale gelmitir. Uyar: Gerileme Dneminin en ar antlamas olan Kk Kaynarca antlamas ile Krm elden kt Rusyaya kapitlasyon verildi Rusya Ortodokslarn koruyuculuunu stlendi ve Osmanlnn i ilerine karmaya balad. Karadeniz Trk gl olmaktan kt. Rusyann balkanlarda etkinlii artt. Uyar: Krmn elden kmas ile halk Mslman olan bir blge ilk defa kaybedilmi oldu. (Milliyetilik akmnn etkisi yoktur.) Uyar: Halife unvan K. Kaynarca ve Ui Antlamalarnda geer Krm u gelimelerden sonra Rusyaya baland. K.Kaynarca Ant. Bamsz oldu. 1774 Aynalkavak Ant.(Tenkihnamesi) Rus yanls ahin Giray Krm han seildi. 1779 Rusya Krm igal etti 1783 18

ATA GKEL Ya Ant. Osmanl Krmn Rusyaya ait olduunu kabul etti. Uyar: Rusya ve Avusturya Grek projesini canlandrma gayesi ile Osmanlya sava at. (17871792).Milliyetilik aknndan rahatsz olan Avusturya Zitovi Ant.(1791) ile Savatan ekildi. 18. YY ISLAHATLARI Uyar: Askeri ve mali alandadr. En byk zellii batdan etkilenme vardr. Lale devri (17181730) : Nevehirli Damat brahim Paann istei ile balad. lk defa Avrupadan Matbaa getirildi ( brahim Mteferrika ) Avrupaya geici eliler gnderildi ( Paris) tfaiye bl oluturuldu, tercme kurullar oluturuldu, iek as uyguland, Bat tarz mimari olan barok ve rokoko sanat kullanld. ini imalathanesi kuruldu.

I.Mahmut: Askeri alanda slahat yapld Batdan ilk defa askeri uzman getirildi(Humbarac Ahmet Paa) Kara Mhendishanesi ald. III. Mustafa: Esham Usul(i borlanma) uyguland. Ama baarl olamad. Mhendishane-i Bahri Hmayun ald. Sadrazam Koca Ragp Paadr. I.Abdlhamit: Mali dzenlemeler yapld. stihkm okulu ald. Yenierilerin saym yapld. Sadrazam Halil Hamit Paadr III. Selim: Osmanlda ilk defa kkl slahat yapmaya alt. Bat tarznda ilk ordu oluturuldu.(Nizam Cedit. Bu ordunun ilk ve tek baars Cezzar Ahmet Paa komutasnda Fransz Napolyonu yenmesidir) Nizam- Cedit iin rad- Cedit hazinesi kuruldu Daimi elilikler kuruldu. (Londra). Devlet matbaas (Matbaa-i Amire) kuruldu. Kara ve deniz Mhendishanesi geniletildi. Layiha-Rapor hazrlatld. Askeri okullarda Yabanc dil olarak Franszca okutuldu. 19

ATA GKEL Vezir says snrlandrld. Levent ve Selimiye klalar yapld. Uyar: III. Selim slahatlarnn genel ad Nizam- Cedittir. Uyar: Lale devri slahatlar Patrona Halil isyan, III. Selim Islahatlar, Kabak Mustafa isyan ile son bulur. Uyar: Geici elilikler Lale devrinde, daimi elilikler III. Selim dneminde oluturuldu.

Osmanl Donanmas 4 defa yakld. nebaht 1571 : Hallar eme 1773 :Rusya Navarin 1827 :FR Sinop 1853 :Rusya

ABD; 1783 Versay Ant. le kuruldu. Milliyetilik akmndan en ok Osmanl Devleti ve Avusturya Macaristan etkilendi(ok uluslu yap) Yzyl savalar:13371453 ng-Fransa ifte gl savalar: 14551485 ng Otuz yl savalar: 16181648 Almanyadaki mezhep savalar Yedi yl savalar: 17531763 ng-Fransz smrge sava (Avusturya-Prusya sava) Lehistan (Polonya): Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda paylald. NEML UYARI: Viyana Kongresi (1815) ile .P.A.R devletleri Avrupann haritasn yeniden izdi. Fakat milliyet, etnik zellikler gz nnde tutulmad iin savalar yeniden balad Bu kongre ile Avrupa da milliyetilik ve bamszlk nlenmeye alld. Dier blgelerde ise desteklendi(ifte standart)Viyana kongresinde alnan kararlara Meternich sistemi ad verilir. Meternich Avusturya bakandr. Uyar: Viyana Kongresi(1815) ile 1827 Navarinde Osmanl donanmasnn yaklp Yunanistann bamszlnn desteklenmesine kadar geen dneme Restorasyon dnemi yeniden yaplanma denir. 1789 Fransz ihtilali ile Milliyetilik, adalet, hrriyet eitlik 1830 ihtilali ile Merutiyet, Liberalizm 1848 ihtilali (ii ihtilali) ile demokrasi ii haklar kavramlar yayld. 1830 ihtilalleri ile Belika Hollandadan, Norve sveten ayrld 20

ATA GKEL

OSMANLI DAILMA DNEM(17921922) Genel politika: Avrupa Devletleri arasndaki kar atmasndan yararlanma.(Denge Politikas).lk denge siyaseti Fransz Napolyon'un Msr' igal etmesi zerine ng ve Rusya'nn karlar gerei Osma yardm etmesi ile izlenmitir. Bylece Fransa 1801 El Ari Anlamas Ant. ile Msr'dan ekilmitir. Osmanl: Msr, Boazlar, Krm Sava, 93 Harbi sonras, 1.Dnya Savanda denge politikas izlenmitir. 19.yy. balarnda 1807 Tilsit Ant.(Fr-Rusya),1809 anakkale( Kale-i Sultaniye) Ant. Osm- ng. arasnda imzalanmtr. Osma kar ilk isyan eden Srplar, ilk bamsz olan Arnavutluktur. FR Yunan isyan srasnda Yunanllar desteklemitir ve Viyana kongresi kararlarna aykr davranmtr ve Restorasyon dnemi sona ermitir. Osm. Devletinde: Cem olay, Kavalal M.Ali Paa(Msr),Boazlar sorunu, Yunan isyan uluslararas sorun haline gelmitir. 1833 Hnkr skelesi Ant: Boazlar sorun haline geldi. Boazlar sorunu ortaya kt. Osm. Devletinin Boazlar zerinde Egemenlik Haklarn kullanarak imzalad son Antdr.1936 Montr Boazlar szlemesi ile Trkiye'ye braklmtr. 1840 Londra Konferans Msr meselesi iin(Fransa katlmad),1841 Londra Konferans Boazlar meselesi iin toplanm Msr ve Boazlar Uluslar aras sorun haline gelmitir. ng ile yaplan 1838 Balta liman Ticaret Ant. Osmanl ekonomisi kmeye balamtr. Osm. Devleti; Msr ve Boazlar sorununda Avrupadan destek almak iin Tanzimat Ferman, Paris Ant, olumlu sonu almak ii Islahat Ferman'n, stanbul(Tersane)Konferans kararlarn uygulamak iin I.Merutiyeti ilan etmitir.

Osm. gelen Mlteciler Yahudiler : II. Beyazt sveliler: Prut sava ncesi Lehliler: 17681774 Osm, Rusya sava ncesi Macar: Krm sava ncesi gelmilerdir. 21

ATA GKEL 1856 Paris Ant ile Osm. Avrupa Devleti sayld Osm. Topraklar Avrupa Devletinin garanti altna alnd. Eflak Badan zerk ve Karadeniz tarafsz hale geldi. 1878'de Ayastefanos Ant. Yerine Berlin Ant. mzaland. Osm. Berlin Ant. sonras Almanya'ya yaklat. 1878.1908 Yllar arasnda; Romanya, Srbistan, Karada bamsz oldu. 1878 Kbrs igal edildi.1878 Tunus'u Fransa igal etti.1881 Dyun-u Umumiye idaresi kuruldu.1881 Msr' ng. igal etti.1882 Dou Rumeli Bulgaristana katld.1885 Bulgaristan bamsz oldu. Girit Yunanistan'a katld. Bosna-Hersek Avust-Mac. Tarafndan ilhak edildi.1908 Ui Ant. Traplusgarb elden kt.1912 I.Balkan sava srasnda Bat Trakya, Makedonya Ege Adalar ve Arnavutluk kaybedildi.1913 Dmeke Meydan sava Osm. Yunanlar yenilgiye uratt. Halepe Ferman ile Girite zerklik verildi.1897 Srplar: Bkre Ant. ile ayrcalk, Edirne Ant. ile zerklik, Berlin Ant. ile bamszlk kazanmtr. Boazlarla ilgili imzalanan ilk uluslararas Ant 1841 Londra Boazlar szlemesidir. Trk Tarihinde Uygulanamayan Antlamalar 1-Ahmet Paa: II. Kasr- irin 1746 2-Ayastefanos: Berlin 1878 3-Sevr: Lozan Ant.1923

Kuzey Afrika da; Cezayir: Fransa 1830 Tunus: Fransa 1881 22

ATA GKEL Msr: ng. 1882 Trablusgarp: talya 1912 tarafndan alnmtr. II. Mahmut Yenilikleri Uyar: Osmanl Devletinde yenilik hareketleri, asker ve aydn hareketi olarak gelime gstermitir. Herhangi bir halk hareketi sz konusu deildir. Uyar: Senedi-i ttifak padiah ile ayanlar arasnda yapld.1808 Padiah ayanlarn varln tand. Bylece ayanlar hukuki stat alp, otoritesini glendirmeye alt. Senedi-i ttifak ile padiahn yetkileri ilk defa snrlandrld. Ayrca bu belge demokratiklemede ilk aama kabul edilir. Divan tekilat kaldrld. Yerine Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu.(Ama merkezi otoriteyi glendirmek) Sekban- Cedit oca kuruldu-kapatld. Ekinci oca kuruldu-kapatld. 1826da Yenieri Oca kapatld.(Asakiri Mensura- Muhammedi ye ordusu kuruldu.Merkezi otorite glendi. Msadere Usul (Devletin mallara el koymas) kaldrld. zel mlkiyet gvence altna alnd. Muhtarlklar kuruldu. Takvim-i Vekayi adnda ilk resmi gazete karld. lk defa Avrupaya renci gnderildi. lkretim zorunlu hale geldi. Memurlara fes ve pantolon giyme zorunluluu getirildi lk kez askeri amal nfus saym yapld. Karantina uyguland. Tmar sistemi kaldrld. Memurlara maa baland. Mzaka- Hmayun kuruldu. Posta ve polis tekilat kuruldu. Yerli mal kullanm tevik edildi. Meclis-i Valay- Ahkm- Adliye kuruldu.(yasa, ynetmelik hazrlayan meclis) Meclis-i Hass Vkela: Hkmet ilerini yrten kuruldur Daru uray Bab- Ali: Memurlarn yarglanma iine bakar Daru uray Asker: Askeri davalara bakar. Mektebi-i Harbiye ve Mektebi Tbbiye ald. 23

ATA GKEL Uyar: 19 yy.da bat tarz eitim veren okullarn almas ile kltr birlii, yeni mahkemelerin almas ile hukuk birlii bozuldu. Cumhuriyet dneminde Tevhidi-i Tedrisat kanunu ile eitimretim birlii, Medeni kanunla hukuk birlii saland. Uyar: Yenieri Ocann kaldrlmas ile Osmanl Devletinde, Halifeliin kaldrlmas ile Cumhuriyet tarihinde yeniliklerin n ald.

Tanzimat Dneminde; l genel meclisleri kuruldu. ltizam usul kaldrld. Kaime ad verilen para basld. lk defa krm sava srasnda bor para alnd(1854 ngiltere) Darlfnun(niversite) ald.1870 Mlkiye Mektebi, retmen ve sanat okullar, Mektebi-i Sultani ald.1847. lk banka ald. Bank- Dersaadet.1847 Daha sonra Bank- Osman 1856 ve Bank ahane Osm 1863 ald. lk Medeni kanun olan Mecelle hazrland.(1868 Ahmet Cevdet Paa) Osmanl Devletinde Demokratikleme Hareketleri Sened-i ttifak Tanzimat Ferman slahat Ferman I.Merutiyet II.Merutiyet 1808 1839 1856 1876 1908

24

ATA GKEL

KLTR-MEDENYETOsmanl Devleti merkezi otoritesi en gl Trk Devletidir. Merkezi otoriteyi glendirmeye alan hkmdarlar: I.Murat: lke topraklar hkmdar ve oullarnndr geleneini Fatih(II. Mehmet): Karde katlini I.Ahmet: Ekber ve Ered yasasn getirmitir.( Kafes Sistemi ) Osmanl devlet tekilat Seluklu tekilatnn izlerini tar. Padiahlar: Bey, Gazi, Han, Hakan, Hkmdar, Sultan ve Padiah unvanlarn kullanmlardr. Yavuz Selimden itibaren Halife nvanda kullanlmtr. lk ehzade sancana kan; I.Murat Son ehzade sancana kan; III. Mehmet Ordunun bana sefere kamayan ilk hkmdar: II. Selim Son sefere kan; II. Mustafadr.

DNAN-I HMAYUN Orhan Bey tarafndan kuruldu. II. Mahmut tarafndan kaldrld. Divan: Devlet ve memleket ilerinin grld yerdir ayn zamanda en yksek mahkemedir. Divan bu gnk bakanlar kuruluna benzer. Fatih dnemine kadar karar organ, Fatihten itibaren danma meclisi zellii tar. Divan yeleri 1-Sadrazam(Vezir-i Azam):Padiahn vekili olup, onun mhrn tar. Fatihten itibaren divan bakanlna bakarlar. Padiah sefere kmad zaman Serdar- Ekrem unvan ile sefere karlar. Fatihten itibaren daha ok devirme kkenliler bu greve gelmilerdir. 2-Kubbealt Vezirleri: Sadrazamn yardmclardr. Says 57 dir. Bugnk bakanlar kuruluna benzer.

25

ATA GKEL 3-Kazaskerler: eri ve mderrislerin atamasn yapar. Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmak zere saylar ikidir. Rumeli Kazaskeri makam bakmndan stndr. 4-Nianc: Divandaki grmelerin kaytlarn tutar. Yazmalara bakar. Dirliklerin datmn yapar. Tapu Tahrir defterini tutar. 5-Defterdar: Mali ilerden ve hazineden sorumludur. Anadolu ve Rumeli olmak zere saylar ikidir. Rumeli defterdar ba defterdardr. 6-eyhlislam: Yaplan ilerin dine uyup uymad konusunda fetva verir.16 yy da ye olmutur. 7-Kaptan- Derya: Donanma komutandr.16 yy da divan yesi olmutur. 8-Yenieri Aas: Vezir rtbesi varsa divan yesi olur.16 yy da ye olmutur. 9-Reisl Kttap: D ileri bakandr. 17 yy dan sonra nem kazanmtr. Galebe Divan: Yabanc elilerin kabul srasnda toplanr Ayak Divan-: Halkn ikyetlerinin dinlendii divandr. Ulufe Divan: Yenieri maalar iin toplanr. Sefer Divan-: Sadrazamn sefere karken toplad divandr.

Seyfiye snf: Ynetici ve askeri snftr. Sadrazam, Vezirler, Yenieri aas, Kaptan- derya, beylerbeyi, sancakbeyi. Kalemiyye: Nianc, Defterdar, Reisl Kttap, Ktip. lmiye: Kazasker, eyhlislam, Mderris, Mft, Kad. lke Ynetimi stanbulun ynetiminden : Sadrazam Adalet ilerinden Gvenliinden Belediye ilerinden : Taht kads : Yenieri Aas : ehremini sorumludur.

Bakentler: Bursa, znik, Edirne, stanbul. Bakente payitaht Asitane, Dersaadet de denir. Ynetim Eyalet Sancak Beylerbeyi Sancakbeyi 26 Adalet Kad Kad Gvenlik Suba Suba

ATA GKEL Kaza Ky Kad Ky Kethudas Kad Kad Naibi Suba Yiitba

Eyaletler 1-Merkeze Bal Eyaletler (Saliyaneli - Yllksz): Topraklar dirlik sistemine gre datlan, tmar sistemi uygulanan eyaletlerdir. Toplanan vergiler dirlik sahiplerine maa olarak denir. Buna karlk dirlik sahibi devlete asker yetitirir.(Anadolu, Rumeli, Trabzon, am; Halep ff) 2-zel Ynetimi Olan Eyaletler(SaliyaneliYllkl): Mukataa arazileridir. Vergileri iltizam usulne gre toplanan eyaletlerdir. ltizam: Vergi pein olarak alnr. ltizam alan kiiye mltezim denir. (Msr, Yemen, Badat, Tunus ff). 3-mtiyazl Eyaletlerdir.(Krm, Eflak, Erdel, Hicaz ff) Hicazdan vergi alnmaz.

TOPRAK * ri *Harici * Miri * Vakf

1-Miri Arazi: Devlete ait olan topraklardr. Dirlik arazi: Memurlara maa karl verilir. Gelirlerine gre; Has, Zeamet, Tmar olmak zere e ayrlr. Maa olarak verilirken derece ve rtbelere gre verilir Ekinci Tmar: Savata yararllk gsterenlere Hizmet Tmar: Saray grevlilerine Mustahfaz Tmar: mam Hatip ve Hafzlara verilen tmarlardr

Yurtluk: Geliri snr boylarnda grev yapan askerlere verilen arazilerdir. Ocaklk: Geliri kale muhafzlar ver tersane giderlerine ayrlan arazilerdir 27

ATA GKEL Mukataa: Geliri dorudan Hazineye aktarlan arazilerdir. Pamaklk: Geliri padiahn ailesine ayrlr Metruk: Otlak, Mera, ayr Malikne: Kahramanlk gsterenlere verilen topraklardr. Mevat: Geliri olmayan, talk, bataklk arazilerdir.

2Vakf Arazi: Geliri hayr kurumlarna ayrlan arazilerdir. Alnp satlamaz devredilemez. 3r Arazi: Mslmanlara ait mlk arazileridir. 4Haraci Arazi: Gayri Mslimler ayrlan arazilerdir. ORDU 1-Kapkulu Askerleri A-Kapkulu Piyadeleri: Acemi olanlar Yenieriler, Topular, Top arabaclar, Cebeciler, Lamclar, Humbaraclar, Sakalar B-Kapkulu Svarileri: Sipahiler, Silahtarlar, Sa garipler, Sol garipler, Sa ulufeciler, Sol ulufeciler Kapkulu askerleri maal askerlerdir Merkezde bulunurlar. Yaya ve atl askerlerden oluur. Devirme yoluyla oluan askerlerdir. (Penik sistemi) ayda bir ulufe ad verilen maa, padiah deiiminde clus ad verilen bahii alrlar. lk clus bahii Fatih dneminde verilmitir. Yenierilerin ilk isyan II. Murat dneminde Buuk tepe isyandr. 2-Tmarl Sipahiler: Tamamen Trklerden oluur. Ordunun temelidir. Eyaletlerde bulunurlar. Toprak geliriyle beslenirler. Maa almazlar. Tarann gvenliini salarlar. Atl-cebel askerlerdir. 28

ATA GKEL 3-Yardmc Kuvvetler: Gnlller, Deliler, Aknclar, Yrkler ff 4-Donanma: ilk donanma Orhan Bey, ilk tersane I.Beyazt dneminde Geliboluda almtr. Fatih ve II. Beyazt dneminde gelimitir, Kanuni devrinde (Barbaros Kardeler) zirveye kmtr. Askerlere Levent, azap ad verilir.

MALYE Devlet hazinesine Hazine-i Amire (d hazine), Padiah hazinesine Hazine-i Hassa( i hazine) denir. Vergiler: eri Vergiler: r, Hara, Cizye rfi vergiler: Bennak: Evlilerden Mcerred: Bekr erkeklerden ift bozan: 3 yl topra ekmeyenlerden Resmi ift: Gayr Mslim iftilerden Adet-i Anam: Hayvanclk yapanlardan Avarz: Olaanst hallerde alnan vergilerdir. lk avarz vergisi II. Beyazt dneminde alnmtr. Teklif-i Milliye Emirlerine benzer. Msadere Usul: Hazineden haksz kazan temin ederek zenginleenlerin, len devlet memurunun malna el konulmasdr Gmrk-Bac Emini: Ticaret ve zanaatla uraanlardan vergi toplar. htisap: Ruhsat vergisi. Muhtesip: Mali ilere bakar. Fiyatlar kontrol edip denetler. Kapan Emiri: rnlerin tartlmas ve adaletli datmn salar. Narh sistemi: Tketim mallarnn fiyatlarnn belirlenmesi sistemidir. Lonca: Esnaf tekilat. Ahilik:( Ftvvet): Ekonomik ve dini tekilat. Gedik Usul: Esnaflara verilen bir nevi imtiyazdr. Uyar: Devletin en nemli giderleri Bayndrlk, Eitim, lim ve askerlere ayrlr. Uyar: Bursa da ipek, stanbulda ve Selanikte (uha) yn Ankarada sof, Halepte tuz, Zonguldakta ta kmr, Edirne de ayakkab ve silah retimi gelimitir. 29

ATA GKEL

ETM-RETM Mahalle Mektepleri(Sbyan Mektebi) lkokul seviyesindeki okullardr. Medreseler: Dini ve pozitif bilimlerin okutulduu okullardr. Medrese retmenlerine Mderris veya Muid ad verilir. lk medrese znikte Orhan Bey tarafndan kurulmutur. Fatihin Sahn- Seman ve Kanuninin Sleymaniye medreseleri ok nldr. Medreselerde eitim retim cretsizdir. htiyalar vakf tarafndan karlanr. Enderun: Devlet adam yetitiren okuldur. II. Murat devrinde Edirnede kurulan bu okul stanbulda gelitirilmitir Ynetim ve devlet memuru olmak iin Trke bilmek ve Mslman olma art vardr. Ali Kuu: Matematik Molla Fenari: Tarih, Mantk Kemal Paazade: Vakanvistir Kadzade-i Rumi: Matematik, Astronomi Matrak Nasuh: Matematik, Astronomi Takiyyddin Mehmet: Astronomi Ktip elebi: Kefz znun, Cihannma, Fezleke Piri Reis: Kitab- Bahriye Seydi Ali Reis: Miratl Memalik ve Miratl Kinat, Evliya elebi: Seyahatname adl eseri vermitir.

Edebiyatta 16 yy da: Baki-Mersiye, Fuzuli: Beng Bade, Leyla ve Mecnun, 17 yy da: Nefi, 18 yy d: Nedim nldr. 15 yy da: Amasyal eyh Hamdullah, 16 yy da: Ahmet Karahisari, 17 yy da: Hafz Osman nemli HATTATLARDIR.

30

ATA GKEL MMAR Kurulu Devri: Bursa Ulu Cami, Yeil Trbe, Muradiye Camii Ykseli Devri: Beyazt Camii, ehzade Camii, Sleymaniye Camii Selimiye Camii Duraklama Devri: Sultan Ahmet Camii (Sedefkr Mehmet Aa) 18 yy: III. Ahmet emesi, Nuru-Osmaniye Camii, Laleli Camii, Selimiye Klasdr. Barok ve Rokoko sanatlarnn etkisi vardr. 19 yy da: Dolmabahe saray Abdlmecit, raan ve Beylerbeyi Saray Abdlaziz, Yldz Saray II. Abdlhamit nemli eserlerdir. Revan ve Badat kk sivil mimarinin en gzel rnekleridir. Bedesten: Kapal ars Klliye: Camii merkezli binalar btn Darifa: Hastane marethane: Aevi Lala: ehzadeleri yetitiren retmen Bedergah: Acemilerin Yenieri Ocana kmas Reaya: Halk Derbent: Ticaret yollar ve geitlerde gvenlii salar Menzil Tekilat: Ticaret merkezleri arasnda posta ve haberleme ilerini salar Mekkri: Ticaret yollarnda tamaclk yapanlar. Minyatr: Eserleri sslemek iin yaplan kk, renkli resimdir. Nigari, Nakka Osman, Levni, Matrak Nasuh ve Belling nemli minyatr ustalardr. Musiki: Itri Efendi, III. Selim-lhami, Hac Arif Bey, smail Dede Efendi ff. Hat: Gzel yaz yazma sanatdr. Tezhip: El yazmas kitaplar ssleme sanatdr.(Baba Nakka, Kara Mehmet) Oymaclk: Ta ve ahap ksmlar oyma ekillerle ssleme Kakmaclk: Metal, ahap ve ta zerine alan yuvalara altn, gm, sedef gibi talarla gmerek yaplan ssleme sanatdr. lk resmi gazete: Takvim-i Vakay lk zel gazete: Tercman- Ahval 1860 inasi ve Agh Efendi karmtr 31

ATA GKEL lk yar resmi gazete: Ceride-i Havadis 1840 lk dergi: Mecmua-i Fnun-Mnif Paa 1862 lk Resimli Trk dergisi: Mirat

T.C. NKILP TARH VE ATATRKLK DERS NOTLARI XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLET Uyar: Fransz ihtillnn getirdii fikir akmlar zellikle milliyetilik akm Osmanl Devleti'ni de etkiledi. Bu fikir akmlar sonunda Aznlklar, bamszlk istekleri ile ayaklanmaya baladlar. Aznlk isyanlarn ve haklarn bahane eden batl devletler Osmanl Devletinin i ilerine karmaya baladlar. Bu durumdan karlacak en nemli sonu udur: 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Osmanl Devleti'nin en nemli problemi "Birliini Korumaktr". Uyar: Osmanl Devleti 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda birliini koruyabilmek iin bir takm yenilikler (slahatlar) yapma zorunda kalmtr. Bu slahatlar: Tanzimat Ferman: (3 Kasm 1839. Glhane Hatt Hmayun). Ama Devlet ile halkn hak ve grevlerini karlk olarak ele almak Aznlklarn isyan etmesini nlemek Birlik veberaberlii salama Devletin dalmasn nlemek Batl devletlerin i ilerimize karmasna engel olmakt. Milliyetilik fikrini engellemek Maddeleri Devlet btn vatandalarn can mal ve namus gvenliini salayacak. 32

ATA GKEL Herkes kanun nnde eit olacak Mahkemeler ak yaplacak Vergiler herkesin gelirine gre alnacak Askerlik ileri dzenlenecek Rvet ve iltimas kalkacak

nemi: Bu ferman ile padiah gc yannda Kanun-Yasa gcnn de varl ilk defa kabul edilmi ve anayasal dzene geite ilk adm olmutur (Bu ynyle 1215 Magna Cartaya benzer). Islahat Ferman: (1856) Tanzim at ferm annn devam saylr. Batl devletlerin Krm savandaki szde yardmlarn karlk Fransz gr dorultusunda hazrland. Daha ok Hristiyan tebaann haklarn savunduu iin Mslman halk tarafndan benimsenmedi. Maddeleri; Aznlklar din deitirmeksizin devlet memuru olabilecek l genel meclisine ye olabilecek Mahkemeler ak yaplacak aznlklar kendi mahkemelerinde yarglanacak Aznlklar irket, okul ve kilise aabilecek Askerlikte nakdi bedel denecek Aznlklar aalayc szler sylenmeyecek Gayr Mslimler vergisini vermek artyla mal ve mlk sahibi olabilecek Sonu: Avrupann i ilerimize karmamas iin ilan edilen bu slahatlar, tam tersi sonular dourmu ve daha ok i ilerimize karma imkn dourmutur. 1839 dan 1876 I. Merutiyetin ilanna kadar olan dnem Tanzimat Devri denir.

Merutiyet lan -1876 Merutiyet: Bir devletin, bata bulunan bir hkmdar ile seimle belirlenmi bir meclis ve bir anayasa erevesinde ynetilmesidir (Padiah + Meclis veya Meruti monari)) Btn lkelerde merutiyet temel kurum tarafndan gerekletirilir. Bu temel kurumlar unlardr: Hkmdar Anayasa Parlamento (Seilmi Meclis) Osmanl Devletinde bu kurumlar I. Merutiyet uygulanmasnda u ekilde gerekleti. Hkmdar: Padiah II. Abdlhamit (Merutiyeti ilan eden ilk Osmanl Padiah). Anayasa: Kanun-i Esasi (lk Osmanl Anayasas). 33

ATA GKEL Parlamento: Meclis-i Mebusan(ilk Osmanl Parlamentosu). Uyar Birok din ve milletten milletvekili bulunduu iin I. Merutiyet tarihin en byk demokrasi denemesidir. I. Merutiyetin Baz zellikleri: Osmanl Devleti'nde ilk defa parlamenter sisteme geildi. Halka seme ve seilme temsil hakk verildi ve halk ynetime ortak oldu. Kanun-i Esasinin yaplmas ve ilk defa anayasal dzene geilmi oldu. I. Merutiyet ift meclislidir. Parlamento ve yan Meclisi. Ayan meclisini padiah, mebusun meclisinni halk seer Padiahn mutlak otoritesi kstland ancak Padiah gerekirse meclisi kapatabilecekti. Hkmet padiaha kar sorumlu idi. Yrtmenin ba padiaht. Kanunlarn yaplmasnda son sz padiaha aitti. Bu nedenle tam demokratik saylmazd. I. Merutiyet uygulamas on ay kadar srd. I.Merutiyet'in uygulanmasnda "Osmanlclk" fikri hkimdi. Ancak Osmanlc1k toplumu kaynatracak bir ba olamad. Merutiyetin getirdii geni haklar aznlklara daha fazla hareket sahas hazrlad. Padiah da yetkilerinin snrlandrlmasndan pek memnun deildi. En nemlisi 18771878 Osmanl-Rus Sava patlak vermiti (93 Harbi). Bu nedenlerle II. Abdlhamit lkeyi tek bana idare edebilmek iin merutiyet uygulamasndan vazgeti. Meclis-i Mebusann kapatlmas ve Anayasa'nn lavedilmesinden sonra otuz yl lkeyi II. Abdlhamit eskisi gibi idare etmitir. Bu dnem ierisinde zellikle Ruslardan destek gren Ermenilerin gizli tekilatlar kurarak devlete kar mcadeleye girdiklerini gryoruz. Biraz da Ermenilerin etkisiyle baz evreler bu otuz yllk dneme kasten "stibdat" devri ve II. Abdlhamit Han'a da haksz yere de "Kzl Sultan" dediler. Otuz yllk dnemin iki nemli gelimesinin de altn izmeden gemek doru olmaz. Bunlardan birisi "Dyunu Umumiye Kanunu (188l)"dur. Duyunu Umumiye genel anlamda Osmanl Devleti'nin d borlarnn denmesiyle ilgili bir kanundur. Duyunu Umumiye adl bir hazinenin kurulmasna vesile olmutur. Bu kanun ve hazine Osmanl Devleti'nin bamszlk ve egemenlik haklarna glge drmekte idi. Ancak Lozan anlamasnda kaldrlabilmitir. Uyar: lk d bor 1854 ylnda Krm Sava srerken, son defa da 1878 ylnda alnmtr. I.Merutiyet'ten sonraki ikinci nemli i gelime ise "ttihat ve Terakki Cemiyeti" olmutu. (1889). ttihat ve Terakki partisi Trk tarihinde rol oynayan ilk siyas partidir. Glhane 34

ATA GKEL bahesinde kurulan ttihat- Osman cemiyeti ile 1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin 1907'de birlemesi sonucu ttihat ve Terakki Cemiyeti siyasi partiye dnmtr. Bat dnyasna Jn Trklerin (Gen Osmanllar) temsilcisi olarak kendisini tantan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin balca amac, 1876 Anayasasn i,Kanun-i Esasi)yeniden yrrle koymak ve Meclis-i Mebusan' amak olmutur. ttihat ve Terakki partisi,1908 ylnda II, Merutiyetin ilann gerekletirmi, 31 Mart vakasndan sonra ynetimde daha etkili olmu, Birinci Balkan Savandan sonra dzenledii hkmet darbesi ile iktidar ele geirmitir (Bab- Ali Baskn). ttihat ve terakki partisinin iktidar 1.Dnya Sava'nn sonuna kadar srmtr (8 Ekim 1918.)

II. Merutiyet 1908 lan edili sebepleri: ttihat ve Terakki partisinin basks ve almalar Rumeli'de kan, II. Abdlhamit kart isyanlarn artmas (Bunlardan en nemlisi Binba Niyazi Beyin Rense de kartt isyandr). 1908 ylnda yaplan Reval grmelerinde ngilizlerin, Ruslar Osmanllara kar serbest brakmas. II. Merutiyetin ilanndan sonra 13 Nisan 1909'da stanbul'da I.Merutiyet kart bir isyan kt. ttihat ve Terakki partisinin slamc kanadnn da katld bu isyana tarihimizde 31 Mart vakas denmitir. Selanik'ten gelen Hareket Ordusu tarafndan bastrlan 31 Mart olay Osmanl Tarihinde rejime kar kan ilk isyandr. 31 Mart vakasndan II. Abdlhamit sorumlu tutuldu. Olaydan sonra II. Abdlhamit tahttan indirildi yerine V. Mehmet Reat getirildi. Anayasada baz demokratik deiiklikler yapld ttihat ve Terakki partisinin ynetimdeki arl artt. Uyar: Osmanl Devleti II merutiyet ve dier i karklarla urarken dmanlar bo durmad. Bu karklktan faydalanan; Bulgaristan bamszln ilan etti. Avusturya-Macaristan mparatorluu Bosna-Hereki kendisine balad.. 35

ATA GKEL Yunanistan Giriti ilhak etti (Kendisine balandn ilan etti) I.Merutiyetin ilannda Jn Trkler, II. Merutiyetin ilannda ttihat ve Terakki Partisi etkili olmutur. I.Merutiyette Osmanlclk, II. Merutiyette Trklk-Turanclk etkilidir. I.Merutiyetin ilannda stanbul-Tersane konferans, II. Merutiyetin ilannda Reval grmesi etkilidir. Tarihimizde ilk defa ok partili dneme II. Merutiyetle geildi (ttihat ve Terakki Partisi, Ahrar Partisi, Hrriyet ve tilaf frkas gibi). II. Merutiyet ile temel hak ve hrriyetler daha arttrlmtr. II. Merutiyet, dneminde padiahn yetkilerini kullanma biimi deitirilmitir II. Merutiyette meclisin stnl anlay vardr. Merutiyette hkmet padiaha kar sorumlu iken II. Merutiyette hkmet meclise kar sorumlu hale gelmitir. Uyar: I.ve II. Merutiyet dnemlerinde devlet ynetim eklinde nemli deiiklikler olmasna ramen devletin teokratik yaps deimemitir. OSMANLI DEVLET'NDE FKR AKIMLARI 19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balarnda Osmanl Devleti'nde eitli fikir akmlar ortaya kmtr. Bu akmlar '"dalmay nlemeyi" amalamtr. Balca fikir akmlar: Osmanlclk, slamclk, Trklk, Turanclk ve Batclktr. Osmanclk Tanzimat dneminin sonlarna doru baz Osmanl aydnlar Gen Osmanllar adnda bir cemiyet kurdular. Daha sonra siyasi faaliyette de bulunan bu cemiyete gre milliyet isyanlarn durdurup, lkenin btnln korumak iin devlet snrlar iinde yaayan tm toplumlar dil, din ve rk fark gzetmeksizin Osmanlclk fikri etrafnda toplamak gerekiyordu. 1. Merutiyetin temel fikrini de bu akm oluturuyordu. Herkesin eit hal ve yetkilere sahip olmas halinde birlik salanabilirdi. I.Merutiyet bu dnceyle ilan edilmitir. Arnavutluk'un isyan bu fikrin yrmediini gsterdi. slmclk 36 Meclis-i Mebusan da btn milletlerden ve dinlerden milletvekilleri vard. Fakat btn bunlar isyanlar durdurmad. En son

ATA GKEL Osmanl Devletinin birliini korumak iin 18771878 Osmanl-Rus Sava'ndan sonra ortaya atlan bir fikirdir. Bu fikri savunanlara gre devletin temel direi dindir. Hangi milletten olursa olsun btn Mslmanlarn Osmanl Halifesi etrafnda birlemesi gerekir. Devletin geri kalmasnn sebebi eriattan ayrlmaktr. Baz slamclar eriattan kesinlikle ayrlmamasn savunurken bazlar bilim, teknik ve endstride batdan faydalanlabileceini savundu. II. Abdlhamit devrinde devletin resmi politikas olan bu fikir ak m I. Dnya Sava srasnda Araplarn tutumu nedeniyle yryemeyecei anlald. Trklk Trklk, dil tarih ve edebiyat alanlarndaki almalarla balad. slamclk ve Osmanlclk akmlarnn devleti kurtarmaya yetmedii grlnce II. Merutiyet dneminde Trklk akm g kazand. Trklk akmnn ncleri milleti dil, din, soy ve lk birliinin oluturduuna nanyorlard. Onlara gre devlet dili, dini, soyu ve lks bir olan toplulua dayanarak ayakta durabilirdi. Bunun iin Osmanl ynetimindeki Trklere milli bilin kazandrlmalyd. Ziya Gkalpn almalaryla Trklk ilmi muhteva kazand. Trklere gre Osmanl devletinin kurtuluu ve glenmesi yeni bir hayata baldr. Bu hayatn dayana vardr. Bunlar: Dilde, gzel sanatlarda, ahlakta ve hukukta Trk Kltrne bal kalmak. slam mmetinden olmak, slam inancnn en yce din olduuna inanmak (dini devletten ayrmak artyla) Bat medeniyetini bilim ve teknik alannda benimsemek. Turanclk (Trk Birlii) Turanclk bir kltr hareketi olarak balayan Trklk dncesinin siyasi yndr. Amac "btn Trkleri bir lkede, bir devlet iinde, tek bir bayrak altnda birletirmektir." Bu dncenin nemli kiisi olan Ziya Gkalp, "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne Trkistan; Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan diyerek fikri zetlemitir. Turanclk' benimseyenlere Turanc denmitir. Turanclar II. Merutiyetten sonra aydnlar arasnda ok sayda taraftar buldular. Kurduklar derneklerle faaliyetlerini yrttler ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden Enver Paa baarl olacana inanyordu. I.Dnya Sava'nda (zellikle Dou Cephesi) yenilmemizden sonra baar ansnn olmad anlald Baz Turanclar, Trkl birletirme lksnn Trkiye Trkl ile snrlandrlmasndan yana idi. Enver Paa buna kar km, kendisi Trkistana giderek orada bir ordu kurup Ruslarla savam ancak 1922' de ehit dmtr. 1920'lerde zayflayan Turanclk Kurtulu Savandan sonra reddedilmitir. Batclk 37

ATA GKEL 18. yzylda yenilikler adna, eskinin yanma yenisi de eklendi. 19. yzylda tamamen batlama akmnn etkisi hissedildi. XVIII. Yzyldan sonra artk herkes Osmanl Devleti'nin batdan geri kaldn kabul etmi ve slahat hareketlerinde batlamaya nem verilmitir. lk nce askerlik alannda balayan batllama daha sonra devlet ve toplum hayatnda devam etmitir. Tazimattan sonra nemli bir aama geirmi. II. Merutiyetten sonra dnce akm haline gelmitir. Batclar arasnda gr ayrl vard. Bir blm Avrupadan her eyi almaya gerek grmyor, batllarn teknolojisini almal ancak kltrn almamal grn savunuyordu. Dier bir blm ise tek bir medeniyet vardr o da bat medeniyetidir, gl ve dikeni ile alnmaldr diyorlard.

Trablusgarp Sava 19111912 Trablusgarp bugnk Libya'nn eski addr. Bu lke Barbaros Hayrettin Paa'nn Osmanllara hediyesi olup Kuzey Afrika'da elimizde kalan son topraklard." Uyar talya ile Rusya 1909 ylnda aralarnda yaptklar gizli bir anlama (Racconigi) ile Rusya talya'nn Trablusgarp'taki karlarn tanyor, talya ise Rusya'nn boazlar zerindeki karlarn kabul ediyordu. Uyar talya ve Almanya birliklerini ge tamamladklar iin smrgecilik yarnda da geri kalmlardr, 20. yzyln balarnda talya smrge elde edebilmek iin urayordu. Trablusgarp Sava'nn Sebepleri En nemlisi talyann gelien ekonomisi ve sanayisi iin smrge elde etmek istemesidir. Trablusgarp'n talya'ya ok yakn olmas Osmanllarn bu lkeyi savunacak durumunun olmamas. "Bu srada Msr ngilizlerin igali altndayd ve Osmanl donanmas da yetersizdi. talya 28 Eyll 1911 'de Osmanl Devletine ltimatom uyar vererek Trablusgarp zerinde isteklerde bulundu. Osmanl Devleti de bunu kabul etmemekle beraber bir ey de yapamad. Mustafa Kemal' in ilk katld savatr. talyanlar Trablusgarp'a asker kardlar, Gizlice blgeye giden Mustafa Kemal ve Enver Bey gibi gnlller yerli halk tekilatlandrp talyanlar durdurmay baard. Ancak talyanlar Osmanllar bara zorlamak iin Rodos ve 12 Ada'y igal ettiler. Tam bu srada Balkan Savalar da patlak vermiti. te bu nedenlerle Osmanl Devleti anlamaya raz oldu. 1912 svirenin Lozan ehrinde imzalan Ui Antlamasna gre; 38

ATA GKEL Trablusgarp ve Bingazi talya ya verildi. (Kuzey Afrika'daki son topraklar elden kt.) 12 Ada geici olarak talya'nn igaline brakld.( Osmanlnn kendi gcyle kendi topraklarn koruyamadnn kantdr. Bu adalar 1947 de talya tarafndan Yunanistana braklmtr) Trablusgarp halk dini ynden Osmanl Halifesine bal kalmas kabul edildi Uyar: Rodos ve 12 Ada Balkan Savalar srasnda Yunanistann igal etmesinden endielendii iin geici olarak talyann igaline verilmesi, Osmanl Devletini artk kendi topraklarn koruyamayacak duruma geldiini gstermesi bakmndan nemlidir. Osmanl Devletinin kmesinin iki temel sebebi vardr. Bunlar: Batdaki gelimelere ayak uyduramamas Fransz ihtillnn (inklbnn) meydana getirdii milliyetilik akmlarnn etkisi.

I. Balkan Sava (19121913) Savaa katlan devletler: Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristandr. Sebepleri de: Fransz ihtillnn yayd milliyetilik akm Panslavizm fikri Osmanlnn zayf olmas Uyar: ngilizler 19. Yzylda Osmanl Devletinin gsz ve zayf bir ekilde yaamasn istemi, Rusya gibi gl devletlerin gneye ve Akdenize inmesini hep engellemitir. Ancak 1878 Berlin Antlamasndan sonra balayan Osmanl-Almanya yaknlamasndan kukulanan ngilizler Reval grmelerinde Rusyay Osmanllara kar serbest brakmas.(Reval-Talin Estonyann bakenti.) Ruslarn Pan-slavizm, boazlar ve scak denizlere inme politikalaryla Balkan devletlerinin kkrtmas. Balkan devletlerinin (Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristan) kendi aralarnda birleerek Osmanllar Balkanlardan atmak istemesi. Balkan devletleri 1912 yl iinde kendi aralarnda eitli ittifaklar yaptlar. lk olarak Karada daha sonrada dier Balkan devletleri Osmanl Devletine sava atlar. Osmanl Devleti I. Balkan Savanda btn cephelerde maalesef yenildi. Bu yenilginin balca sebepleri unlardr: bu sebepleri ibret olmas bakmndan iyi anlamak gerekir.

39

ATA GKEL Ordunun politikaya karmas (En nemlisi). Komutanlar arasnda siyasi ekimeleri var olmas. Savan kaca belli olduu halde gerekli hazrlklarn yaplmam olmas. Ordunun disiplinsizlii ve organizasyon bozukluu. Uyar: Mustafa Kemal 1924 ylnda kartt bir kanunla ordunun siyasetle uramasn yasaklayacaktr. Bu durumun ne kadar nemli olduu Balkan Savalarnda anlalr. I. Balkan Sava devam ederken Arnavutlukta da isyan kt. I. Balkan Sava 1913 ylnda imzalanan Londra Anlamasyla sona erdi. Buna gre Midye-Enez izgisinin batsnda kalan tm Topraklar elden gidiyordu. Yani Arnavutluk, Edirne dhil Dou Trakya, tm Makedonya, Girit, geleceinin tayini byk devletlere braklan Ege adalar. Uyar: Arnavutluk Osmanl Devleti'nden ayrlarak bamsz olan son Balkan devletidir. ttihat ve Terakki partisi I. Balkan Sava'ndan sonra bir hkmet darbesi yaparak iktidar tamamen ele geirdi. (Bab- Ali Baskn) 1913

II. Balkan Sava 1913 Devletleri: Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristan ve Romanya'dr. Balkan Sava'ndan sonra Osmanl Devletinden alnan topraklar paylama konusunda Balkan devletleri anlaamad. Srbistan sava ncesi Bulgaristan ile yapt ittifak anlamasna uymazken, Yunanistan, Bulgaristan'n Ege Denizine inmesinden rahatsz olmutu. Srbistan ile Yunanistan Bulgaristana kar sava amken, Romanya'da Bulgaristana kar savaa dhil oldu. Bulgaristan yenildi. Osmanl Devleti de bu frsatta Edirne ve Krklarelini geri ald IIBalkan Sava Sonunda mzalanan Anlamalar Bkre Anlamas 1913: Bulgaristan ile dier Balkan devletleri arasnda imzaland ve Bulgaristan toprak kaybna urad. stanbul Anlamas 1913: Meri rma iki devlet arasnda snr oldu (Bugnk Bulgar snr izildi. Bulgaristandaki Trklerin durumu dzenlendi.) Atina Anlamas 1913: Trkiye ile Yunanistan arasnda imzaland. Selanik ve Girit Yunanistan'a verildi. Ege adalarnn durumu eliler komisyonuna brakld. stanbul Anlamas 1914:Srbistan ile yapld. Bu lkede yaayan Trklere aznlk stats verildi. Uyar: Balkan Savalar'nda Osmanl Devleti'nin daha birka yl nce birer eyaleti olan Balkan devletlerinin Osmanllar yenmesi, devletin iine dt durumu gstermesi bakmndan nemlidir. 40

ATA GKEL

I . DNYA SAVAI . I. Dnya Sava. Avrupa'da drt merkezi devlete kar' (Almanya, Avusturya, Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Bulgaristan) Avrupa ve dier ktalardaki 25 devletin giritii o tarihe kadar grlmemi ilk byk savatr. I. Dnya Sava'nda devletler iki gruba ayrlarak savamlardr. ttifak Devletleri (1883) Kurucular: Almanya, Avusturya-Macaristan, talyanlar (Daha sonra tilaf Devletlerine katld.) Sonradan katlanlar: Bulgaristan, Osmanl Devleti tilaf Devletleri (1907) Kurucular: ngiltere, Fransa, Rusya Sonradan katlanlar: talya, Brezilya, Japonya, Srbistan, Portekiz, Romanya, ABD, Karada Yunanistan ff. I. Dnya Savann Sebepleri Genel Sebepler Smrgecilik yar Milliyetilik akmlar Ekonomik alanda ngiliz-Alman yarmas 41

zel Sebepler

ATA GKEL Fransa-Almanya rekabeti. Fransa'nn Almanyadan 1871 yenilgisinin intikamn alp Alsas Rusya'nn Pan-slavizm politikasnn Avusturya-Macaristan mparatorlu rahatsz etmesi. Ruslarn boazlar ve scak denizlere inmek istemesi talya'nn Osmanl topraklarna gz dikmi olmas Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahd Ferdinand'n Saraybosnada bir Srpl Loren blgesini kurtarmak istemesi

tarafndan ldrlmesi. (Sava balatan sebep bu olmutur.) Savan Balamas ve Geirdii Evreler Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahdnn Saraybosna'da Avusturya, Srbistan' sorumlu tuttu. Avusturya-Macaristan imparatorluu Srbistan'a sava anca, Rusyann Srbistan'n yannda Almanyann da Avusturyann yannda yer almas tabii bir durum olmutur. Almanya nce Fransa'ya; sonra Belikaya sava aarken ngiltere 4 Austos 1914 tarihinde Almanya'ya sava ilan etti. Avusturya ise 6 Austos 1914 tarihinde Rusya'ya sava amtr. Japonya ise Avrupa devletlerinin birbirine dmesinden uzak douda yaylma imkn bulmu 23 Austos 1914'te Almanya'ya sava ilan etmitir. Japonya, smrgelerini elde ettikten sonra Kasm 1914 tarihinde sava kendisi asndan bitirdi. Bat cephesinde Fransa ve Belika'ya kar istedii sonucu alamayan Almanya Dou cephesinde Ruslar ar bir ekilde bozguna uratmay baard. 1915 ylnda tilaf Devletleri safna talya, 1916 ylnda da Romanya katld.1917 ylnda Rusya'da ihtill oldu ve yeni ynetim Rusya'y savatan ekti( 3 Mart 1918 Brest-Litowsk Anlamas ile). I. Dnya Sava'nn Sona Ermesi Dnya Sava uzadka silahl bir mcadele yannda ekonomik bir sava halini de I. almt. Almanya tm mttefiklerinin tm ykn ekerken ngiltere, geni smrgeleri ve zengin ekonomik kaynaklar ile yenilmesi ok zor bir devletti. 1917 ylndan itibaren Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda ekonomik ve siyas karklklar ba gsterdi. Bu devlet bar yapma arzusunda idi. Buna karlk ABD 8 Ocak 1918 ylnda 14 maddelik Wilson lkeleri'ni aklad ve yaynlad. Genel amac milletleraras bir bar tesis etmek olan bu ilkeleri tilaf Devletleri de kabul etmiti. Daha ok yenilen devletleri koruyan bu ilkeler yenilen devletler tarafndan bir mit kaps olmusa da tilf Devletleri genelde uymamlar ve ihlal etmilerdi. 1918 ylnda birbirini izleyen malubiyetler sonunda: 29 Eyll 1918de Bulgaristan Selanik 30 Ekim 1918de Osmanl Devleti Mondros 42

ATA GKEL 3 Kasm 1918de Avusturya Macaristan mparatorluu Villagusti 11 Kasm 1918de Almanya Rethandes ayr ayr atekes imzalayp savatan ekildiler. I. Dnya Sava'nda Osmanl Devleti Osmanl Devleti'nin 1. Dnya Sava'na Katlmas: Osmanl Devleti Trablusgarp ve Balkan savalarndan yeni kmt. Osmanl Devleti kendisini siyas bakmdan yalnzlktan kurtarmak iin yorgun, bitkin, ekonomik ve mal bakmdan sknt ve bunalm ierisinde, takatsiz ve huzursuz bir ekilde savaa katld. Balangta mecburi bir tarafszla itilen Osmanl Devleti nce ngiltere ve sonra da Fransa ile ittifak yapmak istemise de reddedilmitir. Bunun zerine Almanya yanls bir durum ortaya kt. Devletin savaa katlmasnn sebeplerini u balklar altnda toplamak mmkndr; Almanyann Osmanl Devletinin stratejik konumundan faydalanarak cepheleri geniletmek ve cephelerdeki ykn bir blmn Osmanllara yklemek istemesi (En nemli sebep) Baz Osmanl devlet adamlarnn sava Almanyann kazanacana inanm olmalar ve Almanya ile savaa girilirse kaybedilen topraklarn (Balkanlar, Msr, Tunus, Trablusgarp) geri alabilecei dncesi. Baz Osmanl devlet adamlarnn ar Alman hayran ve 2 Austos 1914te Almanya ile gizli bir anlama yapmalar Yakn an bandan beri fetih siyasetini kaybetmi olan Osmanl Devletini yeniden ahlandrp harekete geirme dncesi(Pan-slavizm ve Turanclk). Goben ve Brestlav(Yavuz ve Midilli) isimli iki Alman gemisinin ngilizlerden kaarak Osmanllara snmas ve satn alnan bu gemilerin Rus limanlarn bombalamas sonucu ortaya kan oldubitti durumu. etmesi Rusya'nn boazlar ve scak denizler politikas nedeniyle Osmanl Devleti'nin dlanmasnn da rol olmutur. Osmanl Devleti'nin Savat Cepheler 43 Uyar: Osmanl Devletinin I. Dnya Sava'na girmesinde en ok stratejik(Jeopolitik) Uyar: Osmanlnn I. Dnya Sava'na Almanya'nn yannda katlmasnda devlet ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne souk davranp Balkan savalarnda Trk davasna ihanet zelliinin etkisi olmutur. adamlarnn tutumlarnn yan sra

ATA GKEL Osmanl askerlerinin dorudan dmanla kendi topraklar zerinde savat cepheler, bunlar: Kafkas (Dou) Cephesi, anakkale Cephesi, Svey (Msr) Cephesi ve Irak Cepheleridir. Kafkas ve Kanal cepheleri taarruz cepheleridir. Kafkas Cephesi (Taarruz Cephesi) Osmanl Devleti'nin at bu cepheden varlmak istenen amalar unlard. Kafkaslar ele geirip Bak petrollerine hkim olmak, Orta Asya Trkleri ile balant kurup Trk Birliini (Turan Birlii) salamakt. Enver Paa'nn 150.000 askerle balatt taarruz, souk k artlar, alk ve hastalklar nedeni ile baarsz oldu. Bu cephede 100.000 askerimiz ehit olurken, Erzurum, Erzincan, Trabzon, Mu ve Bitlis Rus igaline girdi. Daha sonra cephe komutanlna atanan Mustafa Kemal Mu'u geri ald. Ruslarla yaplan Brest Litowsk Anlamas ile Ruslar, igal ettikleri yerleri terk etti.

anakkale Cephesi anakkale Muharebeleri, I. Dnya Sava iinde ayr bir zellii olan, tarihin kaderini deitiren yaamak hakkna erefi ile ulaan ir milletin her eyden nce bir kahramanlk destandr. Geilemeyen anakkale bir sr deil bir gtr. nce manevi deerlerle bir gtr. Sonra da silah ile sngs ile bir gtr. I. Dnya Sava'nda en ok insan kaybnn olduu cephedir. anakkale Cephesi'nin alma sebeplerini u ekilde sralayabiliriz: tilaf Devletlerinin ilk amac; stanbul'u ele geirmek, boazlar almak ve Osmanl Devleti'ni kertip sava dbrakmak. Zor durumdaki Rusya'ya silah ve cephane yardm yapmak. Trakya'da yeni bir cephe amak ve Osmanlnn Almanya ile balantsn kesmek. Ayrca tilaf Devletlerinin Rusya'dan gda yardm alma abalar da vard. ubat 1915'te balayan anakkale Savalar 18 Mart 1915'te dmann boaz gemek istemesi ile bir lm kalm savana dnd. Boaz geemeyen dman Gelibolu'ya asker kartt. Karada Anafartalar, Arburnu ve Conkbayr muharebeleri, Trk ordusunun eliklemi iradesi sayesinde kazanld. Uyar: anakkale Savalarnda 98. Tmen komutan olarak Mustafa Kemal savan kazanlmasnda nemli roller oynam ve Albayla ykselmitir. Onun bu savata ki baarlar ileri Kurtulu Sava'nn lideri olmasna zemin hazrlamtr. anakkale Savann Sonular Her iki taraftan yarm milyona yakn insan ld. I. Dnya Sava'nda en ok insan kayb bu 44

ATA GKEL cephede olmutur. Bekledii yardm alamayan Rusya'da ihtill oldu (Ekim 1917) Bolevikler (komnistler) iktidara geldi. (Yeni ynetim Rusyay sava'tan ekecektir) I. Dnya Sava'nn uzamasna neden oldu. Bulgaristan Osmanl Devleti ve ttifak Devletleri yannda savaa katld. Kurtulu Savamzn balamasna, Mustafa Kemal'in Kurtulu Sava'nn lideri olmasn salad. Uyar: 1683 Viyana bozgunundan beri Osmanl Devleti, Batnn asker ve teknik stnlne ilk defa cevap vermitir. Msr (Svey Kanal) Cephesi Msr Cephesi de Osmanllar tarafndan Almanyann teviki ile ald. Bu cephenin almasnda iki temel ama vard. Bunlardan birisi Svey Kanal'n alarak ngilizlerin smrgeleriyle olan balantsn kesmek; dieri ise M sr ngilizlerden geri almakt. 1915 ylnda gerekleen iki kanal harektndan sonu alnamad. Ordunun yenilmesi zerine Sina yarmadas ngilizlerin eline geti. Ordumuz nce Filistin sonra Suriye cephelerini aarak tutunmaya alt ancak baarsz oldu. 1917de Halep'e kadar ekildi. Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlna atandktan sonra ngilizleri Halep'te durdurdu. Irak Cephesi Bu cepheyi 1914 ylnda ngilizler at. Bu cephenin al amalar unlard: Karayolu ile ran, Azerbaycan zerinden Rusyaya yardm gtrebilmek. Irak petrol blgelerini ele geirmek (Musul ve Kerkk). Osmanllarn Hindistan yolu zerindeki basksna son vermek. Balangta Osmanllarn stnl vard ancak ngilizlerin anakkale yenilgisinde sonra cepheye yeni askerler gndermesi Osmanl Devletinin yenilmesine ve Musul'a kadar ekilmesine neden oldu. Silahl atmann Sona Ermesi ve Atekes Anlamas 29 Eyll 1918'de Bulgaristan mtareke imzalayarak 1. Dnya Sava'ndan ekildi. Bu durum Osmanl-Avusturya ve Almanya balantsnn kesilmesine neden oldu. Osmanl Devleti cephelerde yenilmi ve zaten savaacak gc de kalmamt. En nemlisi Osmanl devlet adamlar, Wilson ilkelerinde geen "Osmanl Devleti'nin Trklk blgesinde bir 45

ATA GKEL bamsz Trk Devleti kurulmaldr" ifadesine gveniyorlard. te bu artlar altnda ttihat ve Terakki Partisi hkmeti ekilmi Ahmet zzet Paa hkmeti kurulmutu. Yeni hkmet 20 Ekim 1918de atekes teklifinde bulundu. tilaf Devletlerinin hazrlad atekes anlamas Osmanl hkmetine sunuldu. Hkmet mtarekeyi imzalama yetkisi aldktan sonra 30 Ekim 1918'de Mondros adasnda imzalamtr. Mtareke artlarna gemeden nce Osmanl Devletini paylamak iin yaplan gizli tasarlar gzden geirmek gerekir. Osmanl topraklarn paylaabilmek iin yaplan gizli anlamalar. Boazlar Gizli Szlemesi 1915: ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda yaplan bu gizli tasar ile boazlar ve Dou Anadolu Rusya'ya braklyor, Irak rdn ve Arabistan ngilizlerin, Filistin ve Suriye Franszlarn payna dyordu. Londra Gizli Szlemesi 1915: Bu szlemenin temel fark talya'nn da katlmas olmu talyaya 12 Ada'nn yan sra Anadolu'dan da toprak vaat edildi. talya bu szlemeden sonra itilaf devletleri yannda savaa katld. Petrograd Protokol 1916: ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yapld. Dou Karadeniz ve Dou Anadolu Rusya ya verildi. Syks-Picot Gizli Szlemesi 1916: Bu sz1emelerin grmeleri daha nceden balam ancak 19 Mays 1916'da yani talya savaa katldktan sonra imzalanmtr. Mark Syks (ngiltere Dileri Bakan), General Picot (Fransz General) talya bu sz1emeyi renince byk tepki gsterdi. Jean Saint Morienne: talya,ngiltere ve Fransa arasnda imzaland. talya'ya Anadolu'nun gneybats verildi (1917) Mc Mahon Szlemesi 1917:ngiltere ve Araplar arasnda yapld. Araplara devlet kurma sz verildi. Uyar: Bu gizli tasarya lkesinde ihtilal kt iin Rusya kat1mad. Uyar: tilaf Devletlerinin 1918 ylna kadar yaptklar paylama tasarlar hep gizli kalmtr. 1918 ylndan sonrakiler ise ak ve anlama eklinde olmutur. Bunun nedeni: Wilson ilkelerinin m illetler ve devletlerarasnda gizli tasarlarn yaplmasn yasaklamasdr. Mondros Atekes Anlamas (30 Ekim 1918) Antlamay Osmanl adna Rauf Orbay, itilaf devletleri adna ngiliz amiral Calthrop 24 maddeden oluan Mondros Atekesi tam bir teslimiyet belgesi idi. Bu atekesin imza edili artlar ve uygulanna baktmz zaman unlar syleyebiliriz: Mondros Atekes Anlamas tek tarafldr. Bamszlk ilkesi ve egemenlik haklarna aykrdr. 46

ATA GKEL Wilson ilkeleri ve uluslararas hukuk kurallarna aykrdr. Bir atekes anlamasndan te bir paylama tasarsdr. Mondrosa gre; stanbul ve boazlar igal edilecek, ordu terhis edilecek, haberleme aralarna el Osmanl merkezi devletlerle ilikisini kesecek, demiryollar -aralar tnelleri- mazot- ya konulacak maddeleri-deniz aralar itilaf devletlerinin denetimine girecektir. Uyar Mondros Atekes Anlamas Osmanl Devleti'nin fiili varlnn ortadan kalkmasnn ilk admdr. (Dierleri stanbul'un igali ve Sevr Anlamasdr) Uyar Atekesin 7. Maddesi en nemli maddedir. "tilaf Devletleri gvenliklerini sarsacak bir olay olursa stratejik nemi olan yerleri igal edeceklerdi" Bu madde tilf Devletlerinin Wilson ilkelerine taklmadan Osmanl topraklarn paylamalarna msait bir zemin hazrlamak amacyla koyulmutur. gallerin devam edeceinin en nemli belirtisidir. tilaf Devletleri Wilson ilkelerine genelde uymadlar, uymayacaklarnn ilk belirtisi de Mondros Atekesidir. Mondros Atekesi'nin Uygulanmas Daha atekes anlamasnn mrekkebi bile kurumadan tilf Devletleri Anadolu'yu yer yer igale baladlar. lk igal edilen yer Musul ve skenderun olmutur, ngilizler tarafndan 3 Kasm 1918'de. Boazlar ortaklaa igal etmilerdir. 18 Kasm 1918. Ayn gn Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlndan ayrlp stanbul'a gelmi ve boazdaki dman donanmasn gstererek "Geldikleri gibi gidecekler" ifadesini kullanmtr. ngilizler Merzifon, Samsun., Urfa, Mara, Antep, Eskiehir, zmit dolaylarn igal ettiler. Franszlar Antakya, skenderun ve Adana dolaylarm igal ettiler. talyanlar Konya, Antalya, Beyehir ve Bat Akdeniz kylarn igal ettiler. Uyar: Antep, Mara, Urfa ve dolaylar nce ngilizler tarafndan igal edilmi iken daha

sonra bu yerler Kuzey Irak karlnda Fransa'ya devredildi. ngilizlerin bundan amac Franszlar petrol blgelerinden uzak tutmakt. Wilson ilkeleri ( 8 Ocak 1918 ) ABD Bakan Wilson'un adyla yaynlanan bu ilkeler 14 maddeden oluur. 47

ATA GKEL Bu ilkelerin genel amac "Dnya Barn Tesis Etmek ve Korumaktr" zel amac ise I.Dnya Sava'n sona erdirip sava sonunda imzalanacak anlamalarn esaslarn belirtmekti. Bu ilkelerin I.ve 12. maddeleri dorudan Osmanl Devlet ile ilgiliydi. Bu ilkeler Dnya barn korumak iin bir milletler cemiyetinin (Cemiyet-i Akvam) Yenen devletler yenilen devletlerden toprak almayacak, yenilen devletler tazminat Alsas-Loren Fransaya verilecek, Polonya kurulacak, Trklerin ounlukta olduu yerler Trklere verilecek, aznlklarn ounlukta olduu Boazlar dnya ticaretine ak olacak ff kurulmasn da ngryordu. demeyecek, gizli anlamalar yaplmayacak,

yerlerde kendi kendilerini ynetme hakk tannacak,

Paris Bar Konferans (18 Ocak 1918 ) I. Dnya Sava'ndan sonra tilf Devletleri 4 bar konferans topladlar. Bunlar: Paris Bar Konferans Mays 1919 San Remo Bar Konferans Nisan 1920 Londra Bar Konferans ubat-Mart 1921 Lozan Konferans Nisan-Temmuz 1923

Paris Bar Konferansna katlan tilaf Devletleri ABD, Japonya gibi devletler I. Dnya Sava sonras yaplacak anlamalarn esaslarm belirlemek amacndaydlar. Bunun yannda Ermeniler, Araplar ve Rumlar adna katlan Yunanllar bulunduklar yerlerde ounluk olduklarn iddia ederek ve szde Wilson ilkelerine dayanarak birer bamsz devlet kurma amacnda idiler. Uyar: Wilson ilkelerinin bir maddesinde "Osmanl Devleti'nin Trklk blgesinde bir bamsz Trk Devleti kurulacak ancak aznlklara da kendi kendini ynetme hakk verilecektir"deniliyordu. Nitekim Yunanllarn masum kozundaki istekleri sonunda ngiltere gizli anlamalarla talya'ya brakt Bat Anadolu'yu Paris Konferansnda Yunanllara brakmtr. Paris Bar Konferansnn Sonular Versay, Sen Jerman ve Nyyi Anlamalarnn esaslar belirlendi.

48

ATA GKEL nemli Not: Osmanl Devleti ile bir anlama yoluna gidilmedi. nk tilaf Devletleri Osmanl topraklarn tamamen paralalayp paylamak istiyordu. Bu konuda da tam uzlamaya varamamlardr. Dnya barn korumak amacyla bir milletler tekilat kurulmas kararlatrld. ngiltere ve Fransa manda ynetimleri kurdular (Suriye ve Filistin'de Fransz, rdn, Irak ve Arabistan'da ngiliz mandas kuruldu.) nemli Not: ngilizlerin gizli anlamalarla talya'ya braktklar Bat Anadolu'yu Paris Konferans'nda Yunanistan'a brakmasnn sebebi smrge yollar zerinde gl bir talya yerine kukla bir Yunanistan' tercih etmesidir. Bu durum tilaf Devletleri arasnda ilk gr ayrlklarnn ortaya kmasna sebep olmutur.

zmir'in gali 15 Mays 1919 zmir Yunanllar tarafndan igaline Paris Bar Konferans'nda karar verilmiti. Yunanlar, tarihte ei grlmemi bir vahetle zmir'i igal ettiler. zmir'in igalinin sonularn u ekilde sralayabiliriz, gal srasndaki tutumundan dolay halkn hkmete olan gveni sarsld. tilaf Devletlerinin gerek niyeti anlald. stanbul Hkmeti'nin propagandas ile destek bulamayan Kuvay-i Milliye'ye destek artt ve silahl mcadele balad. Yunan vaheti, Avrupa kamuoyunda Trkler yanls bir tutumun olumasna neden oldu. Uyar: zmir'in igalinden sonra ABD'li Amiral Bristol Trkler yanls ilk raporu hazrlad ve Trklerin haklln ortaya koydu, Memleketin Durumu Padiahn Tutumu: Trk milletinin elinde kalan son vatan topraklar da yer yer igal ediliyor, stanbul sokaklarnda tilaf Devletleri askerleri kol geziyor, Rum ekyalar ortal yakp ykyordu. Keza zmir stanbul'dan daha perian durumda idi. Adana'da Ermeni intikam alaylar ortal kana buluyordu. Durum byle iken Padiah, "Milli kurtuluu ok uzak bir ihtimal olarak gryor, igalcilerin dediklerinin bir ksmn yerine getirerek elverili bir anlamann yaplabileceini dnyordu. " Hkmetin Tutumu: Mondros Atekesi imzalanmadan (8 Ekim 1918'de) ttihat ve 49

ATA GKEL Terakki Partisi hkmetten ekildi. Yerine kurulan Ahmet zzet Paa hkmeti Mondros Atekes An1amasn imzalad. Ancak bu hkmet atekesin uygulanmas konusunda Padiah ile anlamaz1a dt iin istifa etti. Ahmet zzet Paa hkmetinin istifasndan sonra yerine Tevfik Paa hkmeti kuruldu. Tevfik Paa da atekesin imzalanmas konusunda Padiah ile anlamaz1a dt. Ayrca 1918de: Meclis-i Mebusann kapatlmas zerine Tevfik Paa hkmeti de istifa etti. Bunun zerine Damat Ferit Paa sadrazamla getirildi. Cemiyetler Trkler tarafndan kurulan milli varla dman cemiyetler (Osmanlc ve Hilafeti Cemiyetler). Bin yllk Trk yurdu igal kuvvetleri tarafndan igal edilirken baz gruplar birtakm cemiyetler kurarak milli direni hareketimizi baltalamaya altlar. Bu cemiyetlerin balcalar unlardr: Trkler tarafndan kurulan zararl cemiyetler: Sulh ve Selmet-i Osmaniye Cemiyeti: Bu cemiyet Osmanl sulh ve selamet cemiyeti ile

Selamet-i Osman, frkasnn birlemesinden domutur. Mtareke devresinde Hrriyet ve tilaf frkas tarafndan da desteklenmilerdir. Bu cemiyet "Barn ve kurtuluun ancak Osmanl saltanatna ve halifelie sk sk balanmas durumunda salanacana" inanyordu. Krt Teali Cemiyeti: Bamsz bir Krt devleti kurmay amalyordu. ABD ile temaslar kurmular, ngilizlere derin bir itimatla balanmlard. Hrriyet ve tilaf frkas ile i birlii yapan bu cemiyet Blclk ilkesi zerine kuruldu. Teali slm Cemiyeti: Hilafete ballk prensibine dayanm, din ve devlet ilerinin ayrlmasna taraftar olmadan, ilmi, ahlaki ve sosyal yollarla siyasi dzene etki etmeye alm, milli mcadeleye kar kmtr". ngiliz Muhipleri Cemiyeti: Hrriyet ve tilaf frkas ile tam bir i birlii yapmlard. Wilson ilkeleri Cemiyeti: Bu cemiyet kurtuluun Amerikan mandasna girmekle mmkn Hrriyet ve tilaf Frkas ttihat ve Terakki partisine muhalif olarak kuruldu. Bir ara kapatld : Cemiyet, szde ng mandasn savunmutur. olacan savunuyordu. ve Ocak 1919'da tekrar kuruldu. Bu frka Milli Mcadeleye kar en sert tepkileri gsterdi. Etrafna topladklar cemiyetlerle Kurtulu Sava'na kar olan muhalefeti kitleletirmeye alt. 50

ATA GKEL Aznlklarn Kurduu Milli Varla Dman Cemiyetler Yzyllarca Osmanl Devletinin yksek hkimiyeti ve adaleti altnda varln srdren aznlklar da Kurtulu Sava'ndan sonra adeta kudurdular. Aznlklarn kurduu cemiyetlerin en ok ypratc olanlarn Ermeniler ve Rumlar kurdular. Rumlarn Kurduu Cemiyetler: Mavri Mira: Bu cemiyet Rum Patrikhanesi patrik vekilinin bakanlnda kuruldu. Yunan

Kzlhac, Resmi Gmenler Cemiyeti, Rum izcilik tekilt, Mavri Mira'nn bnyesinde toplandlar. Cemiyetin iki temel amac vard: Bat Anadolu'yu Yunanistan'a balamak Eski Bizans yeniden canlandrmak Pontus Rum Cemiyeti: Trabzon, Samsun ve dier Kuzey Anadolu illerinde faaliyet gsterdi. Etnik-i Eterya: Bu cemiyet 1814 ylnda kurulmutu. Yunanistann bamszlk savanda

Ama: Merkezi Trabzon olmak zere Dou Karadeniz blgesinde bir Rum devleti barol oynamt. Mondros Mtarekesi'nden sonra tekrar ortaya kt. Amac, merkezi stanbul olan bir byk Bizans devleti kurmak, Megalo dea denilen Yunan byk lksn gerekletirmekti. Ermenilerin Kurduu Cemiyetler Emeniler Osmanl Devleti'nde millet-i sadka olarak tannm ancak 1877 ylndan itibaren

nce Ruslar, sonra ngiliz ve Franszlarn kkrtmas ile hareketlendiler. Kurduklar Tanak ve Hnak adl iki cemiyet ile devlete kar geldiler. Tarih de bu olaylara "Ermeni Patrtlar" denmitir. Mondros Mtarekesi"nden sonra tekrar Tanak merkeziyeti sosyalist bir cemiyettir. Amac ukurova ve Dou Anadolu'yu iine alan Hnak bu da merkeziyeti ve sosyalist bir cemiyetti. Amac. Frat nehrinin dousunda kalan Bunlarn dnda nc bir aznlk grup olan Yahudiler de bo durmam onlar da szde ortaya kan bu iki cemiyetin amalarn u ekilde aklayabiliriz; bir Ermeni devleti kurmaktr. Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurmakt. Yahudi tccarlarn haklarn korumak amacyla Alyans srailit adl bir cemiyet kurdular. Milli Cemiyetler Durumun dehet ve vahameti karsnda yer yer birtakm cemiyetler kurularak ciddi bir ekilde memleketin kurtuluu iin aba gsterdiler. Bir ihtiya sonras kurulan bu cemiyetlerin kuruluundaki temel duygu ve dnce "Trklk ve slamclk" duygusu idi. 51

ATA GKEL Bunlar genelde Mdafaa-i Hukuk adyla anldlar. Milli cemiyetlerin ortak zellikleri; amalar ortak, faaliyetlerinin blgesel olmas idi. Bu cemiyetler blgesel direni hareketlerini tekilatlandrmak amacyla kurulmulard. En nemlileri ve amalar u ekilde sralanabilir: Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti: lk kurulan milli cemiyettir

(1918). Bu cemiyet blgedeki Yunan isteklerine ve igallerine kar kuruldu. Edirne ve Lleburgaz'da kendi kongrelerini yapp asker toplayarak bir direni yapma karar ald. Daha sonra dier cemiyetlerle birleti(Mavri Mira ve Yunan igaline kar). zmir Mdafaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti: Mondros Atekesi'nden sonra zmir de 19 Mart 1919 tarihleri arasndaki kongresinden sonra vaki olacak bir dman saldrsna kar silahl mcadele karan ald. zmirin igalinden sonra silahl mcadeleye balad. Amac Mavri Mirac Rum isteklerine ve Bat Anadoludaki Yunan igaline kar koymakt. Kilikyallar Cemiyeti: Mondros Mtarekesi'nden sonra stanbul'daki Adanallar tarafndan kuruldu. Cemiyet Adana ve dolaylarnn hkmet merkezinde (stanbul' haklarn savunmay amalyordu. Cemiyetin amac, Adana ve dolaylarndaki Fransz igali nlemek, Tanak Ermeni faaliyetlerini durdurmakt. Sivas Kongresinden sonra Adana dolaylar Mdafaa-i Hukuk tekilat kurulunca faaliyetlerini durdurdu. ark- Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (Vilayet- arki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti): Erzurum'da kurulmu olan bu cemiyet, Dou Anadolu'nun Anayurttan ayrlmasn engellemek, blgedeki Tanak ve Hnak Ermeni faaliyetlerine kar diren hareketlerini tekilatlandrmak amac ile kuruldu. Bu cemiyet Dou Anadolu'dan Trklerin g etmesini durumuna engellemek iin byk aba gsterdi. Bundan ama Trklerin blgede, aznlk dzenledi. Hareket-i Milliye ve Reddi lhak Cemiyeti: zmir'in haksz igaline savunma amac kuruldu. zmir'in igalinde byk bir heyecanla ihtilal havas estir Bulunduklar yerin mlki, askeri idaresini ele alp Yunan igaline fiilen kar koydular. Trabzon ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Bu cemiyet, Karadeniz blgesindeki Pontusu Rum faaliyetlerine kar kuruldu. Bunun yannda dem-i Merkeziyet isteyen Trabzon dem-i Merkeziyet Cemiyeti ile de mcadele etti. Erzurum Kongresi'nde sonda, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birleti (Pontus Rum Cemiyetine kar koyma) 52

kuruldu. nceleri basn ve yayn yolu ile halk bilgilendirmeye ve uurlandrmaya alt.

dmesini engellemekti. Vilayet- arki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Erzurum Kongresini

ATA GKEL Milli Kongre Cemiyeti: stanbul'da aydnlar tarafndan kurulan bu cemiyet Blgesel kurtulu yerine Milli kurtuluu hedef almtr. En uzun mrl cemiyet olup son Osmanl Mebusan Meclisi toplantsnda Misak- Milli kararlarnn alnmasnda nemli rol oynamtr. Bunlardan baka igale urayan tm illerimizde irili ufakl birok cemiyet kuruldu. nemli Not: Btn Milli Cemiyetler Sivas Kongresi'nde "Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti" ad altnda birleti. Bu birlemeden ama: Milli birlii salamak Milli mcadeleyi bir merkezden yrtmekti. Mustafa Kemal'in stanbul'. Gelii ve Duruma Bak Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlndan ayrlp stanbul'a geldiinde tilaf Devletleri donanmas boazlar igal etmi, Dolmabahe Saray nnde demirlemiti. (13 Kasm 1918) Mustafa Kemal bu manzara karsnda ok zlm ve yannda bulunan yaverine geldikleri gibi gidecekler diyerek sessizce ama kararl bir ekilde fsldamtr. stanbul'a gelen Mustafa Kemal nce Padiah ve Sadrazam Damat Ferit Paa ile grmeler yapt bu grmelerden vard sonu u ekildedir. "stanbul'dan bir milli kurtulu hareketini yrtmek mmkn deildir." Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa, Cevat Paa ve Fevzi Paa gibi yakn arkadalaryla yapt grmelerde ise Anadolu'ya birer nemli grevle gemenin yollarn aramtr. Mustafa Kemal padiahn 30 Nisan 1919 da imzalad bir kararname ile Mustafa Kemal 9. Ordu Mfettilii makamna atand. Grevi Karadeniz blgesinde Trkler ile Rumlar arasnda kan karklklar nlemekti. 16 Mays 1919 da stanbul'dan hareket eden Mustafa Kemal'in yetkileri arasnda asker ve sivil btn yneticilere emir verme yetkisi de vard.

Mustafa Kemalin Samsuna k ve Duruma Bak 19 Mays 1919 Mustafa Kemal Samsun'a ktnda memleketin iler acs halini grm, bu ac manzaray byk Nutuk'unda u cmlelerle ifade etmiti. 1919 ylnn Mays aynn 19. gn Samsun'a ktm. Vaziyet-i umumiye u ekildeydi: Osmanl Devletinin dhil bulunduu grup Harbi Umumiye de yenilmi, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, eraiti ar bir mtareke imzalanm, byk harbin uzun seneler zarfnda, millet yorgun ve fakir dmtr.

53

ATA GKEL Mustafa Kemal kendi kaleminden ksaca aktard bu durum karsnda bir rapor hazrlayarak biraz da yetki ve grev snrlarn aarak durumu aklamaya almtr.

KURTULU SAVAI 19191922 Trk Kurtulu Sava (Trk nklb) dneme ayrlmtr. Hazrlk (Tekilatlanma Dnemi): Amasya Genelgesi ile balar, Erzurum ve Sivas kongreleri ile devam eder, TBMM'nin almas ile siyasi yn 8 Kasm 1920 de dzenli ordularn kurulmas ile askeri yn ile hazrlk safhas tamamlanmtr. Savalar (Mcadele) Dnemi: Dou, Bat ve Gney cephelerinde yaplan savalar ve siyasi sonular bu dnemi kapsar, Lozan Anlamas'yla sona erer. Yaplanma (Yenilikler) Dnemi: Siyasal alanda, hukuk alannda eitim alannda toplumsal alanda ve ekonomik alanda yaplan inklplar bu dnemi kapsar. KUVAY- MLL YE HAREKET Tanm: Mondros Mtarekesi'nden sonra igalleri nlemek, dman durdurmak, ona zarar ve zayiat verdirmek amac ile Anadolu'da balayan hareket Kuvay-i Milliye hareketi, bu hareketi gerekletiren kuvvetlere de Kuvay-i Milliye birlikleri denir. Kuvay-i Milliye her eyden nce gnll bir halk hareketidir. Memleketin igal altnagiren yerlerinde ve aznlklarn taknlk yaptklar yerlerde milli bir direni hareketidir. Bu hareketin douunda u sebepleri aramak gerekir. En nemlisi lkenin yer yer igal edilmi olmas Aznlklarn isyan etmesi ve takn hareketleri 54

ATA GKEL Ordumuzun datlm olmas Hkmetin millet iin slendii grevleri yerine getirememesi lk Kuvay-i Milliye hareketi ve ilk direni hareketleri Drtyol'da olmutur. Ancak ilk defa Kuvay-i Milliye ile kurulan cephe Bat Cephesi olmutur. Gney cephesinde Kuvay-i Milliyeyi halkn kendisi kurmu, bat cephesinde nceleri halkn Kuvay- Milliye'yi destei az olmutur. Bunun nedeni stanbul hkmetinin Bat Anadolu blgesindeki olu propagandalar olmutur. Kurtulu Savamz srasnda Kuvay-i Milliye u ileri baarm Milli bilinci uyandrmtr. Dman igallerini ve ilerleyiini yavalatmtr. Aznlklar faaliyetlerini ve TBMMne kar kan ayaklanmalar bastrmtr. Dzenli ordularn kurulmasna zaman ve zemin hazrlamtr. Btn bu olumlu faaliyetlerine ramen Kuvay-i Milliye Kurtulu Sava srasnda baz olumsuz davranlarda gstermi ve 8 Kasm 1920' de kaldrlm ve yerini dzenli ordulara terk etmitir. Kuvay-i Milliye'nin kaldrlmasna neden olan olumsuzluklar unlardr: Kuvay-i Milliye'nin dzenli ordular karsnda baarsz olmas. Baz Kuvay-i Milliye komutlarnn merkezi otoriteyi dinlememesi Baz Kuvay-i Milliyecilerin halka kt muamele etmesi Kuvay-i Milliye birliklerinin bazen babozuk ve hukuk d davranlar gstermesi. zellikle isyanlara katlan baz kiileri yarglamadan ldrmesi.

Havza Genelgesi 2829 Mays 1919 Mustafa Kemal Samsun,'da bir sre kaldktan sonra 25 Mays 1919 tarihinde Samsun Kavak ilesine uradktan sonra Havza 'ya geldi. Bu srada zmir igal edilmi, Manisa ve Aydn Yunan tehdidi altna girmiti. Mustafa Kemal Havza'dan kumandalara mlki amirlere ve Milli Cemiyetlerin liderlerine gnderdii genelgede unlar istemiti: Askeri birliklerden; silahlar teslim ve askerlerin terhis edilmemesini istedi. Bu istek Mustafa, Kemal'in ilk defa Mondros'a aka kar gelmesidir. zmir'in igalinin miting ve gsterilerle protesto edilmesin istedi. Bundan ama; Milli bilinci uyandrmak Halk igallere kar topluca harekete geirmektir. (lk miting 30 Mays 1919da Havzada

yapld). AMASYA GENELGES (TAMM) 22 Haziran 1919 55

ATA GKEL Havzadan hareket eden Mustafa Kemal 12 Haziran 1919'da Amasya'ya vard. Amasya halk onu coku ile karlad. 13 Haziranda ise stanbul Sultan Beyazt Camii'nde bir vaaz veren vaiz Abdurrahman Kamil Efendi Tek kurtulu yolunun halkn dorudan doruya egemenliini ele almas ve iradesini kullanmasdr. Hep birlikte Mustafa Kemalin etrafnda toplanp yurdu kurtaracaz diyerek halk atelemitir. Amasya Genelgesi, daha nce Mustafa Kemal'in asker ve mlki amirlere gnderdii tamim ve teblilerin bir program ve karar haline getirilmesidir. Bu genelgeye Mustafa Kemal, Rauf Bey (Orbay), Ali Fuat Paa (Cebesoy), Refet Bey (Bele) imza attlar. Kazm Karabekir Paa ve Cemal Paa da telgraf ekerek genelgeyi desteklemilerdir. Genelgenin Maddeleri ve Bu Maddelerin Yorumlanmas: Vatann btnl ve Milletin bamszl tehlikededir. Kurtulu Savann ve Amasya Genelgesinin yaynlanmasnn en nemli gerekesidir. stanbul hkmeti, bask olduundan millet iin stlendii grevi yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gstermektedir. Mustafa Kemal, bu madde ile ilk defa stanbul hkmetine kar aka tavr almtr. Madde gibi genelgenin gerekesidir. (1. ve 2. maddeler gerekedir.) Vatann btnl ve milletin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. Bu madde zm yolu yntemidir. Milli egemenlik kavram ilk defa Amasya Genelgesinde bu ekilde ifade edildi. Ortam msait olmad iin aka sylenemedi. Bu madde ynetim eklinin deiecei ve Cumhuriyet idaresinin kurulacann ilk iaretidir. Bu madde Amasya Genelgesine ihtilalci bir zellik kazandrr. stanbul'daki hkmet, millet iin stlendii grevi yerine getiremezse her trl bir baskdan uzak bir milli heyet kurulacaktr Burada bahsedilen milli heyet (milli kurul) Sivasta toplanacak bir parlamento idi. Ancak ortam msait olmad iin gerekletirilemedi. 3. madde gibi genelgeye ihtilal, bir zellik kazandrr. Anadolunun her bakmdan gvenilir yeri olan Sivas'ta bir milli kongre toplanacaktr. Mcadelenin yurt geneline yaylmak istendiini gsterir. Memleketin her vilayetinden ve sancandan milletin gvenini kazanm erkek delegenin seilerek Sivas'a gnderilmesi istenmitir. Delegelerin seimle belirlenecek olmas, Kurtulu Sava'nn demokratik usullerle yaplacan gsterir. 56

ATA GKEL Delegelerin seimini Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak cemiyetleri yapacak, bu cemiyetlerden birisi yoksa belediyeler yapacaktr. Bu maddeden ama, Kurtulu Sava'na taraftar vatansever kiilerin delege seilmesini salamaktr. Her trl ihtimale kar durum milli bir sr olarak saklanacaktr. Bundan ama kongre ve delegelerin gvenliini salamaktr. Amasya Genelgesi'nin nemi En byk nemi Kurtulu Savamzn amacn, gerekesini belirlemi olmasdr. Mustafa Kemal stanbul hkmetine kar ilk defa aka tavr almtr. Milli Egemenlik, tam bamszlk, milli devlet ve milliyetilik gibi kavramlar ilk defa burada ortaya atld. Kurtulu Savamz balatan ilk yazl (siyasi) belgedir. Mevcut ynetime kar olduu iin ihtilalci bir zellik tar. Kurtulu Savann ilk program burada yapld. Uygulamaya ynelik program Erzurum Kongresinde yaplacaktr. Milli glerin birletirilmesinin gereklilii ilk defa Amasya Genelgesinde orta konuldu. Amasya Genelgesi, bundan sonraki toplant ve kongrelere yol gstermi ve k tutmutur. Amasya Genelgesinden sonra Mustafa Kemal, stanbula arld. Ancak

Mustafa Kemal stanbul'a dnmeyerek Erzurum'a geti. 8/9 Temmuz 1919 gecesi Osmanl ordusundaki son grevinden istifa etti (9. Ordu Mfettilii).

ERZURUM KONGRES 23 ayrlmasn nlemektir.

TEMM UZ

5 AUSTOS 1919

Erzurum Kongresinin toplanma sebebi, dou illerinin Ermenilere verilmesine ve anayurttan Kongreyi dzenleyen: Vilayet- arki Mdafaa- Hukuk cemiyetidir. Temel zellii: Toplanma biimi bakmdan blgesel ald kararlar bakmndan milli bir kongre olmasdr. Temel Gr: Milli egemenlii, tam bamszl, milli birlii kaytsz artsz salamaktr. Bu grler Kurtulu Savamzn da temel amalardr. O halde Kurtulu Sava'nn temel Mustafa Kemal blgesel kongrelere kar olmakla beraber Erzurum Kongresine u Kongrede alnacak kararlarn milli kararlar olmasn salamak Dou illeri halknn Kurtulu Sava'nn dnda kalmasna engel olmak 57 amalar: Milli Egemenlik: Tam Bamszlk, Milli Birlik Ve lkenin galden kurtarlmasdr. nedenlerle katlmtr.

ATA GKEL Kongre Kararlar Milli snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. Burada bahsedilen milli snrlar Atekes gn olan 30 Ekim 1918'de askerimizin sngs Her trl yabanc igal ve mdahaleye kar Osmanl hkmetinin dalmas halinde millet stanbul hkmeti yurdun bamszln salayamaz ise geici bir hkmet kurulacaktr.

ile izdii snrlard. hep birlikte direnie geecek ve yurdu savunacaktr. Bu hkmeti milli kongre seecektir. Kongre toplant halinde deilse seimi temsil heyeti yapacaktr. Bu madde ilk defa yeni bir devlet kurma fikrinin ortaya ktn gsterir. Kuvay-i Milliye yi amil (etkin) milli iradeyi egemen klmaktr. Bu maddede ilk defa milli Bu madde ileride saltanatn kaldrlacann ve Cumhuriyetin ilan edileceinin ak bir Manda ve himaye asla kabul edilemez. lk defa burada alnan bu karar tam bamszln hedeflendiini gsterir. Hristiyan ahaliye siyas hkimiyet ve toplum dengemizi bozacak ayrcalklar verilemez. Karar aznlklarn devlet kurma vs. haklara sahip olamayacan gsteren bu kararn Kapitlasyonlar, ilk defa Misak- Milli'de ele alnacaktr. Osmanl Mebuslar Meclisi derhal toplanacak ve hkmet almalarn de altna alacaktr. lk defa Erzurum Kongresi'nde alnan bu karar Mustafa Kemal'in meclis almasna Uyar: Kongre kabul ettii tzk gerei 9 kiilik bir temsil heyeti seerek bakanlna Sivas Kongresini toplama alma