*Dr. Koray OZCAN

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE

MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME "KONYA RNE"

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME "KONYA RNE"

ZET

B u aratrmann amac, Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin, ekonomik etkinlik ya da aktivite merkezleri olarak ticaret meknlarnn rgtlenme dzeni ve meknsal dizilii zerine, Konya kenti rneklem olan boyutunda kestirimler yaplmasdr.

Aratrma, Seluklu dneminde Konya kentinde gerekletirilen ontsol-komusal hizmet yaplarna ilikin vakfiye kaytlarnda yer alan meknsal bi lgi lerin, ticaret meknlarnn rgtlenme dzeni, meknsal dizilii asndan irdelenmesi ve elde edilen bulgularn pln, ema ve tablolar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnmtr.

A n a h t a r k e l i m e l e r : Seluklu kenti, Konya, ticaret meknlar, meknsal rgtlenme, meknsal dizili.

A N ESSAY O N THE SPATIAL

O R G A N I Z A T I O N A N D S Y N T A X O F THE

COMMERCIAL SPACES IN S E U U K T O W N

A C C O R D I N G T O THE W A Q F i Y Y E S

"THE CASE O F K O N Y A "

ABSTRACT

The aim of this study is to estimate on the form of spatial organization and syntax of commercial spaces as the center of economic activities in Anatolian tov/ns during Seljuk period, in the case of Konya.

The methodology of this study is based on examining of the spatial data in the v/aqfiyye records concerning the monumental-public service buildings in Konya during Seljuk period built by Seljuk Emirs in terms the spatial organization and syntax of commercial space and transferring those data on to the plans, scheme and tables.

K e y w o r d s : Seljuk town, Konya, commercial spaces, spatial organization, spatial syntax.

1. GR

"Seluklu kentlemesi" olarak tanmlanan Anadolu'nun ilk Trk-lslm yerleim ve kolonizasyon srecinde Anadolu corafyasnda Bizans egemenliinden devralnan yerleim miras zerinde Orta Asya Trk ve Iran Trk-lslm yerleik yaam kltrlerinin sentezi olarak yeni bir kent medeniyeti rgtlenmitir'. Bu rgtlenmenin meknsal dinamikleri; askeri ve stratejik yap organizasyonlar olarak kale ve surlar gibi savunma yaplar, Trk-lslm kent yaamnn temel meknsal gereksinimi olarak sosyol-kltrel ve siyasal merkez ilevindeki ulucomi ile hiyerarik bir dzen iinde, farkl tccar ve zanaatkar gruplarnn kendilerine ayrlm meknlarda faaliyet gsterdii ekonomik etkinlik merkezleri ilevindeki ar ve pazarlar olarak tanmlanabilir.

Bu aratrmann amac, Seluklu dneminde Trk-lslm yerleim gelenekleri etkisinde meknsal kurgusu yeniden biimlendirilen Anadolu kentlerinin, ekonomik etkinlik ya do aktivitelerinin gerekletirildii ticaret meknlarnn, kentsel yerleme alan iinde meknsal rgtlenme dzeni ve meknsal dizi l iinin, Konya kenti rneklem olan boyutunda kestirilmesidir. Bu kestirimlerin, Seluklu dnemi kentsel meknsal organizasyonlarn biimlendiren yaplarn rgtlenmesinde etkin olan unsurlarn tanmlamasna ynelik aratrmalara yntem kurgusu asndan katk salayaca dnlmektedir.

Aratrmada "ticaret meknlar kavram" ile anlatlmak istenen; Seluklu dnemi Anodolu-Trk kentlerinin meknsal unsurlarndan biri olarak ekonomik etkinlik yo da aktivitelerin gerekletirildii ar-pazar alanlar iinde yo do dnda konumlan(drl)an ve vakfiye

* Selul; niversitesi, Mhendislik-Mimarll< Falcltesi, ehir ve Blge Plnlama Blm, 42079 , Seluklu, Konya. korayzcan@yahoo.com.

zcan, Koray, Anadolu'da Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya 2005.

Dr. Koray ZCAN

kaytlarnda, "dkkn" veya "han" ya da "imalthane" olarak tanmlanan ticarethne ve imalthne ilevindeki birimleridir.

2 . MATERYAL v e YNTEM

Aratrmanm materyalini, Seluklu egemenlik dneminde siyasal-ynetsel merkez ilevindeki Konya kentinde Seluklu dnemine tarihlenen antsal-kamusal hizmet yaplarna ilikin be vakfiye oluturmaktadr:

I. Seluklu emirlerinden emseddin Altun Aba tarafndan yaptrlan ve Seluklu dneminde Anadolu'da ilk antsal-kamusal hizmet yaps ilevindeki 1 202 ylna tarihlenen Altun Aba Medrese ve Kervansaray vakfiyeleri^

II. Seluklu Sultan I. Izzeddin Keykvus kz Fatma Hatun ya da Devlet Hatun tarafndan yaptrlan Hatuniye Mescidi'ne ilikin 1213 ve 1 224 tarihli iki vakfiye^

l i . Seluklu emirlerinden Kemleddin Oul Bey tarafndan 1248 ylnda yaptrlan Hzr lyas Zaviyesi'ne ilikin vakfiye",

IV. Seluklu emirlerinden Celleddin Karatay tarafndan 1251 ylnda yaptrlan Karatay Medresesi ile kardei Kemleddin Rmta tarafndan 1246 ylnda yaptrlan Mescid ve Zaviye'ye ilikin vakfiyeler',

V. Seluklu dnemi vezirlerinden Sahip Ata Fahreddin Ali tarafndan 1264 ylnda yaptrlan Konya mareti vakfiyesidir'.

Aratrma, Seluklu dnemine tarihlenen antsal-kamusal hizmet kurumlan ilevindeki yaplara ilikin vakfiye kaytlarnn, ticaret meknlarnn rgtlenme dzeni ve meknsal dizilii asndan irdelenmesi ve elde edilen bulgularn pln, ema ve tablolar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgusu iinde alnmtr.

Burada u hatrlatma yerinde olur: Aratrmann yntem kurgusu iinde ulalan sonularla, Anadolu corafyasnda farkl

meknsal ve ilevsel dinamikler eliinde rgtlenen Seluklu kentlerinin, ticaret meknlarnn rgtlenme biimi ve meknsal kurgusuna dnk genel bir modelin tanmlanabilmesi, ancak dier kentlerdeki vakfiye kaytlarnn irdelenmesi ve karlatrmal deerlendirilmesi ile mmkn olabilecektir. Nitekim Seluklu dnemine ilikin vakfiye kaytlarnn snrl sayda olduu gznne alnrsa, bu aratrmann Seluklu kentlerindeki ticaret meknlarna ilikin bir n deerlendirme olarak, gelecekteki almalara yntem kurgusu asndan katk koyaca dnlmektedir.

* Erdoan, Abdlkadir, "Konya le lgili En Eski Bir Seluk Vakfiyesi", Konya Dergisi, 6, Konya 1937, s .370-375 ; Turan, Osman, "Seluk Devri Vakfiyeleri-I, emseddin Alfun Aba Vakfiyesi ve Hayat", TTK Belleteni, X I /42 , Ankara 1947, s. 1 9 7 - 2 2 1 . Bu vakfiye metninin yeniden okunmasnda katklarndan dolay SU. Fen-Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri Blm retim yesi Sayn Yrd. Do. Dr. Fikret Arslan'a teekkr edilir. Ayrca bkz. Konyal, bratim Hakk, "emseddin Altun Aba Vakfiyesi", Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya 1964, s.830-840.

^ Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivi, Defter no;596. Bu vakfiyenin ksa tercmesi iin bkz. Konyal, ibrahim Hakk, "Keykavus Kz Fatma Hatun Vakfiyesi", Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya 1964, s.378-386.

"Bu vakfiyenin detayl tercmesi iin bkz. Konyal, ibrahim Hakk, "Kemleddin Oul Bey Vakfiyesi", Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya 1964, s .920-924.

^ Turan, Osman, "Seluk Devri Vakfiyeleri-lll, Celoleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri", TTK Belleteni, XI I /45, Ankara 1948, s. 1 7 - 1 7 1 ; Erdoan, Abdlkadir, " Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden Emir Celleddin Karatay'n Konya'deki Muhteem Medresesine Ait Arapa Vakhyeden karlan Hlasa", Konya Dergisi, 2 - 3 , Konya 1936, s .127-128; 1 8 9 - 1 9 1 ; Uur, M. Ferit-Koman, M. Mesud, Seluk Byklerinden CelliJddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Konya Halkevi Yaynlar, Konya 1940, s.75-87. Ayrca bkz. Konyal, brahim Hakk, "Karatay Vakfiyesi", Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya 1964, s .859-876.

' Bayram, Sadi-Karabacak, Ahmet Hamdi, "Sahib Ata Fahr'd-din Ali 'nin Konya maret ve Sivas Gk Medrese Vakfiyeleri", Vakflar Dergisi, XIII, Ankara 1 9 8 1 , s . 3 1 - 6 1 . Ayrca bkz. Konyal, brahim Hakk, "Sahip Ata imareti Vakfiyesi", Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya 1964, s .813-818.

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME "KONYA RNE"

3 . B U L G U L A R

M e k n s a l r g t l e n m e Dzeni

Seluklu dnemi vakfiye kaytlarnda; Eski ar, Yeni ar (plikiler ars ya da Bazar- Rte), Altun Aba ars, Uzun ar, Garipler veya Gureb ars, Haffflar (Kunduraclar) ars, Kassblar (Kasaplar) ars, Argaclar ars, Cami ars, Allme ars, Debbalar yeri (Debblar ars), Pozar- Suzen-gern (neciler Pazar), Odun Pazar ve Buday Pazar gibi ar ve pazar adlarnn varlndan, ticaret meknlarnn belirli mal veya rn ya da hizmet alm-satmnda uzmanlam ar ve pazarlar biiminde rgtlendii anlalmaktadr ( tab. l ) .

Seluklu dneminde ticaret meknlarnn ar ve pazarlar iinde ya da dnda sra dkknlar ya da hanlar iinde rgtlendii sylenebilir. Seluklu dnemi vakfiye kaytlar ar ve pazarlarn meknsal rgtlenmesi asndan irdelenirse; "...Yeni ar'da Klhdzlar (Klhlar] srasnda dkknlar..." ve "...Esle; ar'da Mescidler srasnda dkknlar..." gibi kaytlar, ticaret meknlarnn mal-rn kompozisyonlar farkllk ya da benzerliklerine gre ar ve pazarlar iinde "sra" olarak tanmlanan "sokak dzeni" boyutunda meknsal uzmanlama/rgtlenme gsterdii anlalmaktadr (iz. 1, 2).

Bu noktada, "...Bakrc Yusuf Mahallesi'nde iki dkkn..." ve "...Aksaray Kaps Mahallesi'nde... birbirine bitiik iki dkkn..." gibi vakfiye kaytlar, ticaret meknlarnn ar ve pazarlar dnda, konut alanlar ilevindeki "mahalle niteleri" dzeyinde de rgtlendiini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir (tab.5).

Seluklu dneminde Konya kentinde ticaret faaliyetlerinin gerekletirildii bir baka mekn ise ar ve pazarlar ya da konut olanlar niteliindeki mahalle niteleri iinde konumlan(drl)an, genellikle iki katl yaplama dzeninde rgtlenen ve oda ya do mesken

olarak tanmlanan birimlerden oluan tccar hanlardr. Nitekim vakfiyelerde; "...Aftr Armaanah Mahallesi'nde Ermen Han..." ve "...Meydan Mahallesi'nde Debblarm Han..." ya da "...Eski ar'da Demre (7) Hatun ve Bedreddin Yalman Hanlar..." gibi kaytlar, ticaret faaliyetlerinin ar ve pazarlar iinde ya da dnda tccar hanlar ilevindeki meknlarda da rgtlendiini ortaya koymaktadr (tab. 4, iz . l ) .

Seluklu dnemi ticaret meknlarnn rgtlenme dzeni, kentsel yerleim alanndaki yer seimi ya do konumlanma tercihleri asndan deerlendirilirse; tm Ortaa slm kentlerinde olduu gibi", ticaret meknlarmm yer seiminde slm odakl kentsel yaam dzeninin meknsal yansmas olarak sosyal-kltrel merkez ya da toplanma-dalmo merkezleri ilevindeki ulucami yo do mescid veya medrese gibi dinsel kurumlarn etkin olduu sylenebilir.

Vakfiye metinleri irdelenirse; "...Altun Aba Medresesi yaknnda Altun Aba adyla mrf ar..." veya "... Debbalar Mescidi'ne bitiik iki dkkn..." ya da "...Cami erif hizasnda kin, altlarndaki bodrumla beraber dkkn..." gibi kaytlar ile vakfiyelerde Cam-i erife atfedildii anlalan Cami ars'nn varl veya Yeni ar'nn pliki Mescidi'ne atfen iplik Pazar olarak adlandrldna ilikin kaytlar, ticaret meknlarnn yer seimi tercihlerinde dinsel yap ve kurumlarn etkinliine iaret etmektedir (tab. 5, iz. 2).

Seluklu dneminde ticaret meknlarnn yer seimi tercihleri asndan meknsal rgtlenmesinde bir baka etken ise, hemen tm

~Von Grunebaum, Guslave E., "Tte Structure of the Muslim Town", Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, Routledge&Kegan Paul Limited Press, London 1 9 6 1 , s. 141 -158 ; Lopidus, Ira Marvin, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Harvard University Press, Cambridge 1967, s .86 -95 ; Houroni, Albert H., "Introduction; The Islamic City in the Light of Recent Research", The Islamic City: A Colloquim, A. H. Houroni-M. S. Stern (ed.), University of Pennsylvania Press, Oxford 1970, s.9-24.

Dr. Korav ZCAN

sanay i ncesi ya da Ortaa kentlerinde gzlemlendii a ib i^ askeri-stratejik ilevinin tesinde, surlarla evrili kentlere mal, insan ve h izmet oknm da giri-k noktalar ilevindeki kent kaplardr.

Vakfiye kaytlarnda; "...Sultan kapsnda be dkkn...", "...Sultan kaps yolunda Odun Pazar...", "...Aksaray kapsnda iki dkkn..." ve"...Kassb-hne Kaps'nda Kassblar (Kasaplar) sras, Haffflar (Kunduraclar) srasnda dkknlar..." gibi ifadeler, ticaret meknlarnn rgtlenmesinde yer seimi tercihleri asndan kent kaplarnn da dinsel kurumlar kadar etkin olduunu ortaya koymaktadr (tab.2, 5).

Burada u hatrlatma yerinde olur: Seluklu dneminde Konya kentinde ticaret meknlarnn kent kaplar odakl yer seiminde belirli ve tanml bir deiim sreci olduunu sylemek mmkndr. Bu deiimin temel nedeni, kent surlarnn XIII. yzyln ilk eyreinde (1220-1221) yeniden yaplandrlmas ve geniletilmesine dayal olarak oluturulan yeni kent kaplar evresinde yeni ar ve pazarlarn eklemlenmesi ile ticaret meknlarnn yeniden rgtlenmesidir'.

Meknsal Dizili ve Tipolojiler

Seluklu dnemi vakfiye kaytlar, ticaret meknlarnn meknsal dizilii ve tipolojileri asndan irdelenirse; ar ya da pazarlar iinde ya da dnda, genellikle sra dkknlar ya da tek kitle halinde yaplandrlan hanlar iinde rgtlendii sylenebilir (tab.2, 4).

Bu erevede, "dkkn" dizilileri zerine bir deerlendirme yaplrsa; "..alt ile beraber st katta iki oda ve iki dkkn.." ya da "..alt katlar bodrum dkkn.." veya "..birbirine bitiik alt katlan bodrum olan drt dkkn.." gibi ifadelerden, "dkkn" olarak tanmlanan ticaret meknlarn oluturan birimlerin tek katl yaplama dzeninde bitiik sra dkknlar, iki katl yaplama dzeninde ise

"bodrum+dkkn" veya "dkkn+hcre" ya da "dkkn+oda" biiminde dizili gsterdii anlalmaktadr (iz. 1, 2).

te yandan, kitlesel yaplar olarak han tipolojileri irdelenirse; "...fevkn ve tahtn on odadan oluan Ermen Han..." ve "...fevkn ve tahtn on sekiz odal Debblarn Han..." gibi vakfiye kaytlarndan, han tipoloji lerinin genellikle iki katl yaplama dzeninde oda veya mesken olarak tanmlanan birimlerden olutuu sylenebilir (iz. 1).

Vakfiye kaytlarnda; "...Hoca Hasan- Sultan Hanna bitiik alt dkkn...", "...Kuzu Han ve buna bitiik on dkkn ve te yandan bitiik sekiz dkkn ile bu sekiz dkknn karsnda dokuz dkkn...", "...birbirine bitiik sofa ve arsa ve alt ile beraber st katta iki oda ve iki dkkn...", "...medrese yannda hcresi ile be dkkn...", "...Eski ar'da imdi sabunhne, drt ev ve alt dkkn..." ve "...Haffflar ars'nda furun..." gibi ifadeler, ticaret birimlerinin sofa ya da hcre veya oda olarak tanmlanan konut ilevindeki birimler, cami veya medrese gibi sosyal-kltrel hizmet kurumlar ilevindeki yaplar, tccarlarn faaliyet gsterdii tccar hanlar ve sabunhne ya da furun (hrn) gibi zanat ya da imalt meknlar ile kombinasyon/gruplama oluturduunu dndrmektedir (tab.3, 4).

4 . SONU

Seluklu kentleri, Anadolu'nun ilk Trk-lslm yerleim ve kolonizasyon srecinde

'S joberg, Gideon, The Preindustrial City; Past and Present, The Free Press, New Yorl^ 1965, s .323-324; Morris, Anthony Edwin James, History of Urban Form; Before the Industrial Revolutions, George Godwin Limited Press, London 1979, s .75-76; Alcbar, Jamel A., "Gates as Signs of Autonomy in Muslim Towns", Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, X, Leiden 1983, s .141-147 .

' Baykara, Tuncer, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1985, s .55-57 ; Yasa, Azize Akta, "Konya'nn Anadolu Seluklular Dnemi Fiziki Yaps", VII. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri (30 Nisan-2 Mays 1998), S Seluklu Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Konya 1998, s .242-243.

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME -KONYA RNE"

Bizans egemenliinden devralnan yerleim miras zerinde Orta Asya Trk ve ran Trk-slm yerleik yaam kltrlerinin ortak meknsal rnleri olarak biimlendirilmitir. Seluklu kentlerinin meknsal unsurlarndan biri olarak, alm-satm ve retim-datm faaliyetlerinin olduu kadar sosyal ve kltrel yaamn da odak merkezi ilevini stlenen ar ve pazarlarn, Trk-slm kent yaamnn temel meknsal gereksinimi olarak sosyal-kltrel ve siyasal merkez ilevindeki ulucami ile hiyerorik bir dzen iinde, farkl tccar ve zanatkor gruplarnn kendilerine ayrlm meknlarda faaliyet gsterdii ekonomik etkinlik merkezleri olarak rgtlendii anlalmaktadr.

Seluklu kentlerinde ticaret meknlarnn rgtlenme biimi ve meknsal kurgusunu Konya kenti rneinde snrl sayda vakfiye kaytlarna dayal olarak tanmlamay fedefleyen bu aratrma sonunda bir dizi sonulara ulalmas mmkn olabilmitir:

I. Seluklu dneminde Konya kenti ticaret meknlarn oluturan; on drt ar ya do pazar, Altun Aba Vakfiyesi'nde seksen , Celleddin Karatoy'm Medrese ve kardei Kemleddin ROmta'm Mescid ve Zaviye vakfiyelerinde on ik i . Sahip Ata maret Vakfiyesi'nde on sekiz, Kemleddin Oul Bey Vakfiyesi'nde dokuz, Keykvus kz Fatma Hatun Vakfiyesi'nde on iki olmak zere -en a z - yz otuz drt "dkkn" ile bir furun (ekmek frn), bir sobunhne (sabun imalthnesi), bir debbhne (deri imalthnesi), bir krhne (mlekiler krhnesi), bir saihne, bir kassbhne, bir cendere (ezme yeri) olmak zere yedi farkl imaithnenin varl belirlenmitir (tab.4).

II. Ticaret faaliyetlerinin yer seimi ya do konumlanma tercihleri asndan meknsal rgtlenmesinde etkin olan unsurlar, hemen tm sanayi ncesi ve Ortaa slm kentlerine benzer olarak, kentsel sosyal-kltrel ve ekonomik yaamn odak merkezi olarak ulucami

ile kente mol-rn ya da hizmetlerin giri-k noktalan ilevindeki kent kaplar olduu anlalmaktadr (iz. 3).

III. Ticaret meknlarnn ar ve pazarlar iinde "sra" olarak tanmlanan sokak dzeninde, genellikle tek katl sra dkknlar ya da tek yap olarak iki katl yaplama dzeninde oda veya meskenlerden oluan hanlar iinde ayn zanot ya da ticaret faaliyeti ile uraan tccar gruplarnn bir araya gelmesi ya da gruplamas biiminde rgtlendii ve gerek dkkn gerekse han tipolojisinde rgtlenen ticaret meknlarnn, ar ve pazarlar dnda, konut alanlar niteliindeki mahalle niteleri iinde de konumland belirlenmitir.

IV. Ticaret meknlarn oluturan "dkkn" yo da "han" olarak tanmlanan birimler, sofa yo da hcre gibi konut ilevindeki birimler, medrese veya mescid gibi sosyal-kltrel hizmet kurumlar ilevindeki yaplar ve imalt meknlar ile kompozisyon/gruplama oluturmaktadr (iz. 1,2).

V. Ticaret meknlarnda yaplama dzeni; bitiik ya do sra yap dzenine rgtlenen "dkkn" gruplarndan yo da iki kat yap dzeninde rgtlenen ve oda ya da mesken olarak tanmlanan han yaplarndan olumaktadr. Dkkn tipolojisindeki ticaret birimlerinde yaygn ykseklik tek kattr. ki katl ticaret birimlerinde zemin kullanmlar her zaman ticaret ilevinde olup st katlar oda ya hcre olarak tanmlanan konut, alt katlar ise bodrum olarak tanmlanan depolama ilevine ayrlmtr (iz. l) .

Bu sonular, Konya kenti ticaret meknlarnn bugnk rgtlenme dzeninin meknsal ve ilevsel altyaps asndan deerlendirilirse, Seluklu dneminin sosyal ve ekonomik ilikiler a iinde rgtlenen ticaret meknlarnn, Seluklu dnemi sonunda Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde de etkinliini koruduu ve ticaret alanlarnn

Dr. Korav QZCAN

meknsal ve ilevsel kurgusunu biimlendirdii sylenebilir"^.

Nitekim Konya kenti ticaret meknlarmn, ekonomik rgtlenme dzeninden retim biimlerine, sosyal-kltrel yaam pratiklerinden yapm-ina teknolojisine dek uzanan bir dizi deien/dnen koullar kapsamnda yeni yap ve kurumlarn eklemlenmesi ile morfolojik ya da yapsal olarak yenilenmekle birlikte", zellikle yer seimi tercihlerine dayanan meknsal ve ilevsel kurgu asndan Seluklu dnemi meknsal altyaps zerinde gelitii anlalmaktadr. Baka bir ifadeyle, meknsal kuruluu Seluklu dnemine tarihlenen ticaret alanlarnn meknsal ve ilevsel altyapsnn Konya kentinin meknsal gelime srecinde -bugn iin d e - geerli ve etkili olduu sylenebilir. Bu etkilerin boyutlar; ticaret meknlarnn, kentsel gelime srecini gerek ynetsel ve ekonomik kurumlar gibi kentsel merkez ilevlerinin yer seimi tercihleri gerekse kentsel yol sistemi kurgusunu biimlendirmesi

gibi bir dizi kentsel plnlama kararlarnda da'^ gzlemlenmektedir. Bu gzlemler, kentsel evrim srecinde meknsal sreklilik ve deimeyen fizik koullarn kentsel meknlarn rgtlenmesi zerindeki etkilerini ortaya koymas asndan dikkat ekicidir.

'"Ergen, zer, Osmanl Dnemi Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf Yaynlar, 1995, s.35-38, 158 -159 ; Ouzolu, Yusuf, "Konya Mevlana Mzesindeki er'iyye Sicillerine Gre 17. Yzylda Konya ehir Dokusunun zel l ik ler i " , Aratrma Sonular Toplants VI (23-27 Mays I988j, Ankara 1987, s.99-105.

"Ouzo lu , Yusuf, "Anadolu etirlerinde Osmanl Dneminde Grlen Yapsal Deiiklikler", Aratrma Sonulan Toplants V (6-10 Nisan 1987), C.l, Ankara 1988, s. 1-10. Cumhuriyet dneminde Konya kenti ticaret meknlarnn morfolojik deiim sreci iin bkz. Uysal, Mehmet, Tarihi Merkezlerde Ticaret Meknlarnn Deiim/Dnm Analiz Yaklam; Konya, Kayseri, Sivas rnei, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya 2004 , s. 86 -97 .

"Konya kentsel plnlama deneyimleri zerinde ticaret meknlarnn etkileri iin bkz. Yenice, Mahmut Serhat, Kentsel Planlama Srecinde Konya Kent Formunun Geliimi zerine Bir Aratrma, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya 2005 , s .42-54.

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME -KONYA RNE"

Tablo 1. Vakfiye Kaytlarna Gre Seluklu Dneminde Konya Kentinde Cars ve Pazarlar

ar ve Pazarlar Yeni ar (Sk-i Cedd) Eski ar (Sk-i Atk) Allme ars Altun Aba ars Debblarn Han(Debblar ars) Uzun ar Argoclar ars Buday Pazar Pazar- Szen-gern Garipler veya Gureb ars Hoffflar (Kunduraclar) ars Kassblar (Kasaplar) ars ami ars Odun Pazar

Vakfiye emseddin Altun Aba'nn 1202 tarihli Medrese Vakfiyesi Sahip Ata Fahreddin Ali 'nin 1264 tarihli maret Vakfiyesi emseddin Altun Aba'nn 1202 tarihli Medrese Vakfiyesi

Fatma Hatun'un 1213 ve 1224 tarihli Mescid Vakfiyesi

elleddin Karatay'n 1251 tarihli Medrese Vakfiyesi

Kemleddin Rmta'n 1246 tarihli Mescid-Zaviye Vakfiyesi

Sahip Ata Fahreddin Ali 'nin 1264 tarihli imaret Vakfiyesi

Tob/o 2. Vakfiye Kaytlarna Gre Seluklu Dneminde Konya arlarnda Sra/Sokak

Sra y a da Sokaklar Yeni ar'da Klhdzlar (Klhlar) sras Eski ar'da Mescidler sras

Kassbhne veya Salhane Kaps'nda Kassblar sras Kassbhne veya Salhne Kaps'nda Kunduraclar sras

Vakfiye Sahip Ata Fahreddin Ali 'nin 1264 tarihli maret Vakfiyesi

Kemleddin Rmta'n 1246 tarihli Mescid-Zaviye Vakfiyesi

Tablo 3. Vakfiye Kaytlarna Gre Seluklu Dneminde Konya Kentinde Imalthneler

malthneler Krhne Sabunhne endere Kassbhne Furun (Frn) Salhne

Vakfiye emseddin Altun Aba'nn 1202 tarihli Medrese Vakfiyesi

Kemleddin Rmta'n 1246 tarihli Mescid ve Zaviye Vakfiyesi

Tablo 4. Vakfiye Kaytlarna Gre Seluklu Dneminde Konya Kentinde Tccar hlanlar

Hanlar Karatay (?) Han Ermen fHan Hoca Hasan- Sultn Han Debbalar Han Kuzu Han (?) ya da Altun Aba Han Demre ya da Zmrt Hatun Han Bedreddin Yalman Han Tebrizli tacir Hoca Bahtiyar Han

Vakfiye elleddin Karatay'n 1251 tarihli Medrese Vakfiyesi Sahip Ata Fahreddin Ali 'nin 1264 tarihli imaret Vakfiyesi Kemleddin Oul Bey'in 1248 tarihli Zaviye Vakfiyesi emseddin Altun Aba'nn 1202 tarihli Medrese Vakfiyesi

Dr. Korav ZCAN

Tablo 5. Vakfiye Kaytlarnn Ticaret Meknlar ile lgili Blmlerinden rnekler Sahip Ata Fahreddin Ali'nin Konya imareti'ne ilikin 1264 tarihli vakfiyesi Konya'da Sultan Kaps yolunda Odun Pazon. Konya cimca Aksaray Kaps Mahallesi ad ile bilinen mahallede kin, bir sofa ve arsa ve alt ile beraber fevkn iki oda ve iki dkkn. Aflr Armoanoh Mahallesi'nde kin, fevkn ve tahtn on odadan oluan Ermenhne (Ermen Han). Yeni ar'da Klhlar srasnda, birbirine bitiik be dkkn. Eski ar'da Mescidler srasnda, birbirine bitiik dkkn. Cami erif hizasnda kin, altlarndaki bodrumla beraber dkkn. Konya'da Cami ars'nda kin, dkkn.

Kemleddin Rmta'n Mescid ve Zaviyesi'ne ilikin 1246 tarihli vakfiyesi Konya'nn d ksmnda. Garipler (Gureb) ars'nda hudutlar Lusunk (?) veresesi mlkne, Halul bin Barsauma (?) varisleri mlkne, Rehile (?) Hatun'o mensup vakfa ve yola nihayetlenen birbirine bitiik iki dkkn. Konya'nn d ksmnda, Salhne (Kassbhne) Kaps blgesinde, kasaplar srasnda, snrlar Abdullah kz Meryem'in mlkne. eref Hatun'a mensup vakfa, (?) sokana ve yola nihayetlenen mnferid bir dkkn. Konya'da, Ayakkabclar ars'nda snrlar Yuhenna (?) kyne, Abdullah'n mlkne, Sleyman'n mlkne ve yola nihayetlenen baka bir dkkn. Konya'da, htiyar Hamam denilen mevkide, snrlar vakfa, Sinn denilen Emr lyas mlkne, Bohaedin Arab'n mlkne ve yola nihayetlenen frn.

Celleddin Karatay'n Medresesi'ne ilikin 1251 tarihli vakfiyesi Konya iinde. Buday ars yaknnda, snrlar yandan vakfa, drdnc snr yola nihayetlenen birbirine bitiik dkkn. Konya'da, Sultan Kaps'nda, ad geen Medresenin (Karatay) yannda, snrlarndan biri yol, ikinci ve ncs ad geen medresenin yolu, drdncs Necmeddin Behramh'n mlk bulunan, hcresi ile be dkkn.

emseddin Altun Aba'nn Medresesi'ne ilikin 1202 tarihli vakfiyesi Konya'nn d ksmnda, Meydan Mahallesi'nde Yeni Bae adyla mruf fevkn ve tahtn on sekiz odal Debblarn Han. Konya'nn d ksmnda, Bakrc Yusuf Mahallesi'nde iki dkkn. Konya'nn d ksmnda. Eski Pazar'da yedi dkkn. Konya'nn d ksmnda, Allme Pazar'nda birbirine bitiik dkknlar. Konya'nn d ksmnda. Eski Pazar'da bir sobunhne, drt ev ve alt dkkn. Konya'nn d ksmnda. Yeni Pazar'da bulunan on bir dkkn. Konya'nn d ksmnda, medresenin (Alfun Aba) bulunduu yerde, Kuzu Han (?) adyla mrf bir han ve bu hana bir yandan on ve te yandan sekiz adet bitiik dkkn ile bu sekiz dkknn karsnda bulunan dokuz dkkn. Konya'nn d ksmnda, cenderede mrf bir dkkn. Konya'nn d ksmnda. Bakrc Yusuf Mahallesi'nde krhne adyla bilinen (mlekiler) yaknnda birbirine bitiik iki dkkn, bir ev ile bunlara bitiik drt ev. Konya'nn d ksmnda, Altun Aba Medresesi yaknnda Altun Aba adyla mrf arda yedi dkkn.

Kemleddin Oul Bey'in Hzr lyas Zaviyesi'ne ilikin 1248 tarihli vakfiyesi Konya'nn iinde. Hoca Hosan- Sultan Ham'na bitiik alt dkkn. Konya'nn iinde. Hoca Hason- Sultan Hon'nn karsnda snrlar bir taraftan vakfa, dier taraftan Eb'l Fazl'n evine bitiik iki dkkn.

Keykvus kz Fatma Hatun'un Hatuniye Mescidi'ne ilikin 1213 ve 1224 tarihli vakfiyeleri Konya dnda, Debblar Mescidi'ne bitiik iki dkkn. Konya dnda, Argaclar ars'nda bir dkkn. Konya dnda. Uzun ar'da bir dkkn. Konya dnda, erofeddin Comi'nin batsnda iki dkkn.

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME "KONYA RNE"

M e k n s a l r g t l e n n c D z e n i ^ c D i z i l i Kombma5% onlan

(.iscrin

Dltkt

Knnu

Hcro

BJnm Konv ze AN (2005)

Meknsal rgtlenme Dzeni ^ e Dizili Denemeleri

emseddin AJtun Aba Vakfiyesi'ne gre "Han Tipcijjisi" S;lp A l t Falreddin Ali Vakflyes'ne gre "Han Tipciojisi

^ K o n s j ' n m J l k s m n d a . N c v J j n M a h a l l o T i J c ^ ' c i Buy^-"

div.\ !a b i l i n e n ' e v k i j n i u l t n i o n s e k i ' o d ^ J n o l u a n

T l c b K i l a n n H a n

. A n t A n n j a n a h M a l r j l l c s i ' n t l . - k i n . l - \ k j n \ c t a h a m u n

o J a J a n o l u a n t n n ^ n h n e ( l i n n e n H a n )

11 i : U 15 15 17 s

Kcn ze A N (:(X)-(

iz. 1 Vakfiyelere Gre Ticaret Meknlarnn Dizili Kompozisyonlar.

Dr. Korav ZCAN

98

Mckaii.siil Orgiitlemne Dzeni -v e Dizilif- Denemeleri

KcnalctklLi Oul Bcv \ akrvcsi'nc yre 'sukak Jzcni'

I Hoca Hasan Sultani Han nur

Sahip Ata ^^kfycsi'c gre 'meknsal Jizili'

Odajda;

Sofa i Arsa ;'la Oda | U j U | _

cmsckli Altn Aba X'akfiycsi'iic gre 'sokak dzeni'

5 f> 9 111

2 J , 4 : 5 6 ! 7 ' 8 Korav z e A . \

VAKFYELERE GRE SELUKLU KENTNDE TCARET MEKNLARININ RGTLENME DZEN VE MEKNSAL DZL BMLER ZERNE BR DENEME -KONYA RNE"

\ ' a k f \ elei"e G r e S e l u k l u D n e m i n d e K o m a K e m i T i e a r e i V l e k i l a n

>lcrn

. Llcanii

K, Kent Kapis; ~ 7 K a r a m KV Kraay

P (,';;r-. y; da Paz:r /

/ B'J;ds l'azan

'' Od V a j . n P J " ; ^ ^ K " " ^ - C a ^ i I'azsn p

E ^ T r Tarel Meknhr: / n . . Minan , - O . P 1 tn at

K(ini\ ( V C A N 2i05

Gz . 3 Vakfiyelere Gre Seluklu Dneminde Konya Kenti Ticaret Meknlar.

r vknray ZCAN

Belge 1: Sahip A . (Foh.nin Al'n.n 679 H. /1317 M. . . h l i Vakfiyesinin ^ ilk sayfos,(VGMA, 5 9 2 / 1 0 1 / 9 1 1 .