Tarih Dergisi, Say 57 (2013 / 1), stanbul 2013, s. 45-68

OSMANLI ASKER TEKLATI HAKKINDA BLNMEYEN BR ESER

YENER OCAINA LKN BR RSALE (DEERLENDRME VE METN)

Fatma KAYTAZ*

zet

Yenieri Ocann kaldrlmas esnasnda ocaa ait belgelerin de yok edilmesi konuyla ilgili ok az belgenin gnmze ulamasna neden olmutur. Bu sebeple yenieri tekilat ve kanunlar hakknda bilgi veren her belge bu alann aratrmaclar iin byk nem tamaktadr. Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi nr. 3622-03de yer alan ve katalogda Yenieri Ocann Ahvaline Dair Bir Risale adyla kaytl olan kk bir risale Kanuni dneminde yenieriler hakknda yaplan kanunlatrma ve yenieri odalarnda gerekletirilen imar faaliyetlerinden bahsetmektedir. Herhangi bir aratrmac tarafndan kullanldn tespit edemediimiz risale yenieri odalar ve kanunlar hakknda farkl malumatlar iermesi asndan dikkat ekmektedir.

Anahtar kelimeler: yenieri, yenieri kanunlar, risale, Kanuni.

Abstract

AN UNKNOWN TEXT ABOUT OTTOMAN MILITARY ORGANIZATION A PAMPHLET ABOUT HEARTH OF JANISSARIES

CIRCUMSTANCES (SCRUTINY AND TRANSLATION)

The documents which belong to janissarries were attempted to be destroyed while the Hearth of Janissaries was abolished. Thus, very few documents could be accomplished to reach today. For this reason every certificate which gives information about janissary organization and laws is very important for researchers studying this subject. A small pamphlet in Suleymaniye Library, Esad Efendi nr. 3622-03 and recorded in the librarys catalogue with the name A pamphlet about Hearth of Janissaries circumstances gives details about janissarry laws and construction incident made in the Heart of Janissaries which were made in the reign of Kanuni. The text not used by any researcher up to now calls attention in terms of including different knowlodge about both the Hearth of Janissaries and janissaries laws.

Key words: janissarry, janissarry laws, pamphlet, Kanuni.

* Aratrmac Dr; fatmakaytaz@gmail.com.

FATMA KAYTAZ

Giri

Osmanl Devletinde belirli idar meselelere ya da ihtiyalara cevap vermek iin fermanlar ve beratlar eklinde hazrlanm padiah hkmleri eklindeki kanunnmeler; padiahn turasyla onaylanm ve her blgenin mufassal tahrir defterlerinin banda bulunan sancak kanunnmeleri; belirli bir yerde devlete hizmet eden reaya iin karlm belirli gruplarla ilgili kanunn-meler; devletin btn blgelerinde yrrlkte olmak zere dzenlenen genel kanunnmeler ve devlet tekilatyla ilgili kanunnmeler gibi eitli kanunnme-ler dzenlenmitir1. Bunlar haricinde asker, iktisad ve sosyal gruplar iin tanzim olunan hususi kanunnmeler de bulunmaktadr2. Kapukulu Ocaklarnn en by ve en nfuzlusu olup I. Murad zamannda Edirnenin fethini mteakip andarl Kara Halilin himmetiyle kurulan3 Yenieri Ocann da bir takm kanun ve nizamlarnn olduu bilinen bir gerektir. Mustafa Nuri Paaya gre devirilen Hristiyan ailelerin ocuklaryla oluturulan bu ocan yasa ve kanunlaryla nizam Kanuni zamannda tamamlanmtr4. Bu padiahn lmne kadar geen zaman diliminde ocak kanunlar daimi surette kontrol altnda tutularak kanunlarn bozulmasna izin verilmemitir5; ancak Kanuni devrinden ksa bir sre sonra yenieri kanunlarna uyulmad iin ocak nizamnn bozulmaya balad grlmektedir6. Nitekim I. Ahmed zamannda yazlan Kavnn-i Yenieriynda7, II. Osman devrinde yazld dnlen Kitb- Mstetbda8 ve IV. Murad ve Sultan brahim dnemlerinde kaleme alnan Koi

1 Halil nalck, Kanunnme, DA, XXIV, 333-336. 2 Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri (Douu, eitleri ve Tarih Seyri), Trkler,

X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 33. 3 Abdlkadir zcan, Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, X, Yeni Trkiye

Yaynlar, Ankara 2002, 108. 4 Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukat I, stanbul 1327, s. 140. 5 smail Hakk Uzunarl, Kapukulu Ocaklar I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

19883, s. 478. 6 Kaynaklarda (Kitb- Mstetb, Osmanl Devlet Dzenine Ait Metinler I, haz. Yaar Ycel,

Ankara 1974, s. 7; Koi Bey Risalesi, haz. Zuhuri Danman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 19973, s. 30-31) yenieri nizam ve kanunlarnn III. Murad (1574-1595) dneminin sonlarndan itibaren bozulmaya balad ifade edilir.

7 Kavanin-i Yenieriyan, haz. Tayfun Toreser, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 20111, s. XII.

8 Kitb- Mstetb, s. XX-XXI.

46

YENER OCAINA LKN BR RSALE

Bey Risalesinde9 Yenieri Ocann kadim kanunlarndan ve bu kanunlarn ihlal edilmesiyle grlmeye balanan bozukluklardan bahsedilmektedir.

Sleymaniye Ktphanesinde yaptmz almalar srasnda bir mecmuann ierisinde bulunan; Kanuni dneminde yenieri odalarnda gerek-letirilen imar ve yenieriler hakknda yaplan kanunlatrma faaliyetlerinden bahseden kk bir risale dikkatimizi ekti. Sz konusu risale Kavnn-i Yenieriynda bulunmayan bir takm farkl bilgiler iermektedir. Yenieriler konusunda olduka geni aratrmalarda bulunan . H. Uzunarl bu risaleden bahsetmemektedir. Grebildiimiz kadaryla herhangi bir aratrmac tarafndan da kullanlmamtr. Bu sebeple yenieri odalar ve kanunlar hakknda farkl malumatlar ieren bu risalenin aratrmaclarn istifadesine sunulmasnn faydal olaca dnlmtr. almada ncelikle risalenin yazl tarihi, yazar ve muhtevas zerinde durulmu, sonrasnda da metnin transkripsiyonuna yer verilmitir.

Sz konusu risale Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi nr. 3622de yer alan bir mecmua ierisindedir. 200 varaktan oluan bu mecmuada farkl alanlara dair u eserler bulunmaktadr.

1. Blbliye, Muhammed Dede b. Abdullah el-Manisav el-Berri, v. 1b-44a.

2. Osmanl Sadrazamlarna Dair Cetvel (Alaaddin Paadan Baltac Mehmed Paaya Kadar), v. 44b-47a.

3. Yenieri Ocana likin Bir Risale, v. 48b-54a.

4. Yenieri Aalar Listesi (Alem Yakub Aadan Doramac Mehmed Aaya Kadar), v. 54a-56b10.

5. Ravzatl-menzir f lmil-evil vel-evhir Tercmesi, v. 58b-110a.

9 Koi Bey Risalesi, s. XIII. 10 Bu eser her ne kadar mecmua iinde zerinde altmz risalenin devam gibi gzkse de

gerek ierik gerekse kaleme alnd zaman bakmndan farkllk arz etmektedir. Ayrca yaplan inceleme neticesinde bu eserin orum l Halk Ktphanesinde daha erken dnemde istinsah edildii tahmin edilen bir nshas daha tespit edilmitir. Dolaysyla metne dhil edilmeyip ayrca allmas daha makul gzkmektedir.

47

FATMA KAYTAZ

6. Vkanme, veys b. Muhammed el-Alaehr el-skb Veys, v. 110b-136a.

7. Muhleme-i Mkeyyift, v. 137a-145a.

8. Hayvanlarn Hayat ve Hussiyetlerine Dair Bir Risale, v. 149a-163a.

9. Tarihten Derlemeler, v. 165a-170a.

10. eyhlislam Ebssuud ve Kutbddin Kirmannin Merkadleri, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 170b-172a.

11. Hediyyetl-asdika, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 172a-176a.

12. Tuhfetl-ihvn, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 176a-183a.

13. Tuhfetl-ahbb, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub,v. 183a-186a.

14. erhus-sudr f Marifetil-kubr, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 186b-194a.

15. Tuhtetz-zvvr, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 194a-199b.

Bu mecmuann 3. eseri olan risale Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi nr. 3622-03de yer almaktadr ve katalogda Yenieri Ocana likin Bir Risale adyla kaytldr. Metin mecmuann 48b-54a yapraklar arasndadr. almada bu numaralar esas alnmtr.

Risalenin elimizde mevcut nshasnda balk ya da klasik Osmanl eserlerindeki gibi bir giri blm bulunmamaktadr. Eserin slubu son derece ak ve sadedir. Ufak tefek imla ve yazm hatalar bulunmaktadr. Baz cmlelerin dk baz kelimelerin ise farkl yerlerde iki defa yazld grlmektedir ki bu durum bize eserin bir mstensih tarafndan kopya edildiini, elimizdeki nshann mellif hatt olmadn dndrmektedir. Bu farkllklar metnin transkripsiyonunda dipnotlarda belirtilmitir. Metnin daha anlalr olmas iin metne tarafmzdan eklenen kelimeler ise keli parantez ierisinde gsterilmitir. ok az olmakla birlikte okunamayan kelimeler iareti ile okunup da anlamlandrlamayan kelimeler sonlarna konulan ? iareti ile belirtilmitir.

48

YENER OCAINA LKN BR RSALE

Risalenin ne zaman yazld hakknda kesin bir hkme varmak olduka zor olmakla birlikte, Kanuni Sultan Sleymandan merhm11 diye bahsedildi-i iin onun lmnden sonra istinsah edildiinde herhangi bir tereddt yoktur. Fakat istinsah tarihi konusunda kesin bir kanaate varmak mmkn gzkme-mektedir. Eserde, Kavnn-i Yenieriyn, Kitb- Mstetb ve Koi Bey Risalesinde zikredilen ocak kanunlarnn uygulanmasnda grlen yolsuzluk ve usulszlklerden bahsedilmemesi sz konusu risalenin bu menf durumlardan nce yazlm olabileceini dndrmektedir. Ayrca metnin yazarnn ocakta alt kademede bulunan grevlilerin ve baz yenierilerin odalaryla birlikte isimlerini zikretmesi12 eserin Kanuni dnemine yakn bir zamanda yazlm olabileceini akla getirmektedir.

Risalenin yazar hakkndaki bildiklerimiz eserde verilen bilgilerden yola karak yaptmz yorumlardan ileri gidememektedir. Yazar kendisi hakknda en ufak bir malumat vermemektedir; ancak Yenieri Ocanda alt kademede bulunan grevliler, bir ksm blkler ve bu blklerde bulunan yenieriler hakknda bilgi vermesi13 onun Kanuni dneminde ocak iinde bizzat bulunduu izlenimini uyandrmaktadr.

Eserin zellikle Kanuni zamannda ocakta yaplan deiiklikler ve kanunlarla ilgili bilgileri derledii grlmektedir; ancak herhangi bir padiaha ya da devlet adamna sunulduuna ya da sunulmak amacyla yazldna dair bir emare bulunmamaktadr. Knn budur ki al tarkl-icml beyn olnd14 gibi ifadelerden, belki de devlet ricalinden birilerine, yenieri kanunlar hakknda bilgi verme amac gdld sezilmektedir. Eserde geen, knn buyurdlar kim15, lanetnme yazdrup16, mbrek eline kalem alup bir hatt- hmyn

11 Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn Sleymn Han hazretleri, Metin, 48b.

12 Kul Kethuds Selm Aa, Baavu Murtaz Aa ve Yayaba Deli Hamza Aa Metin, 48b; yigirmi bir cematn yolda Deli Mandrac ve otuz iki blgn yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn [yolda] Deli Ali Alasonyal ve otuz blkde Deli vaz ve otuznc blkde Veli Baba ve on be blgnde Deli Hamza Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli Kurd Metin, 49b.

13 Bkz. yukarda dipnot 10. 14 Metin, 52b. 15 Metin, 50b. 16 Metin, 51b.

49

FATMA KAYTAZ

yazmdur17 gibi ifadeler, risalenin yazarnn anlatt olaylara bizzat ahit olduunu ya da ahit olan birisinden dinlediini dndrmektedir.

Metinde Kanuninin alt defa Be (Avusturya) kral zerine sefer dzenlediinden ve baarsz olduundan bahsedilmektedir18; ancak burada yazarn hangi seferleri kastettii net olarak anlalamamaktadr. Bilindii gibi Sultan Sleymann baarsz ya da sonusuz olarak nitelenebilecek tek seferi I. Viyana seferidir. Burada yazarn baarszlk kelimesiyle, yaplan seferler baarl olmasna ramen Macaristann durumunun bir netlie kavumamasn, Almanya ve Avusturya ile ilikilerin sonusuz kalmasn kastettii dnlebi-lir. Byle olsa bile yine de bu konuda tam olarak bir aklk bulunmamaktadr. Bu konuda yazarn tarihten ziyade yenieri tekilat hakknda bilgi verme amac gtmesi dolaysyla tarih olaylarn tahlilini ok fazla dikkate almad da dnlebilir.

lk alt seferde olduu gibi risalede kastedilen yedinci seferin de hangisi olduu tam olarak anlalamamaktadr. Burada bize verilen en somut bilgi ise, bu sefer srasnda Yenieri Aasnn Rstem Aa olduudur19. Sicill-i Osmanye gre Kanuni dneminde Gzelce Rstem Aa20 ismindeki kii 937/1531 ylnda azl olunan mr-i alem smail Aa yerine Yenieri Aas nasb olunmu ve 940/1533-34 ylnda beylerbeyi olana kadar bu grevde kalmtr21. Risalede kastedilen sefer Rstem Aann yenieri aal zamanna tekabl ettiine gre bu seferin 937-940/1531-1533-34 yllar arasnda olmas gerekir. Kanuninin bu tarihler arasna tekabl eden seferi beinci sefer-i hmayun olarak kabul edilen ve Osmanl kaynaklarnda Alaman Seferi olarak isimlendiri-

17 Metin, 53a-b. 18 Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn Sleymn Han hazretlerinin Be

kral zerine alt defa sefer idp, hikmet-i Hud alt defa bozlup yedinci defa mkemmel tekrr Be kral zerine sadetile gitdkde Metin, 48b.

19 silahdr aalundan gelme Rstem Aa yenieri aas Metin, 49a. 20 Gzelce Rstem Paa olarak bilinen bu zat Endernda yetimi, nce yenieri aalna

sonrasnda Budin beylerbeyliine atanm ve 15 Receb 946/26 Kasm 1539da vefat etmitir. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, II, stanbul 1311, 377.

21 Mehmed Sreyya, a.g.e., IV, 772.

50

YENER OCAINA LKN BR RSALE

len seferdir22. Bu durum risalede bahsedilen kanun ve dzenlemelerin bu seferden sonra yapldn dndrmektedir.

Risalenin muhtevasna gelince, eserde ncelikle yukarda zerinde durduumuz Be zerine yaplan sefere temas edilmektedir. Daha sonra da sefer dnnde yenierilere yaplan tahsisatlardan ve yenieri odalarnda yaplan dzenlemelerden bahsedilmitir. almada, metnin sralamas takip edilerek nce yenierilere verilen tahsisat ve iaeler zerinde durulmu, daha sonra da yenieri odalarnda yaplan imar ve kanunlatrma faaliyetleri alt balkla deerlendirilmitir.

A. Yenierilerin Tahsisat ve aeleri

Osmanl paral asker snfn tekil eden yenieriler ulfe ad verilen maalarn ayda bir veziriazamn huzurunda dvn- hmyunda alrlard23; ancak kaynaklardan yenierilerin tek gelirlerinin ulfeler olmad, yaka akesi, keman akesi24 gibi adlar altnda farkl denekler de aldklar anlalmaktadr. ncelediimiz risalenin verdii bilgilerden Kanuni zamannda, dnemin ihtia-myla mtenasip olarak, bu deneklerin daha da artt grlmektedir. Risalede Kanuninin ocak halk iin senede yz elli kese koyun akesi tayin ettii ve bunun her sene verilmesi hususunda hatt- hmyn yazd zikredilmektedir25. Fatih Sultan Mehmed tarafndan yenierilerin et ihtiyacn karlamak zere yirmi drt bin altn vakfedildiinden Kavnn-i Yenieriynda bahsedilmekte-dir26; ancak bu eserde risalede anlatlan Kanuni zamanndaki koyun akesi tayininden sz edilmez. Dier taraftan Uzunarl, hususi ktphanesinde bulunan tekilat mecmuasna dayanarak XVI. yy.n son yarsnda Yenieri

22 Bu sefer 19 Ramazan 938/25 Nisan 1532den 22 Rebilahir 939/21 Kasm 1532ye kadar devam etmi ve 6 ay 22 gn srmtr. Bu sefer sonucunda asker ve iktisad bakmdan zayf den Avusturya, Osmanl hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmtr. smail Hmi Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye Yaynevi, stanbul 1971, 155.

23 Uzunarl, Kapukulu, I, 411. 24 Eyyub Efendi Kannnmesi (Eyyub Efendi Kannnmesi, haz. Abdlkadir zcan, stanbul

1994, s. 46) ve Telhsl-Beyn (Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, haz. Sevim lgrel, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998, s. 144)a gre de yenierilerden her bir nefere senede bir defa kemanbah adyla yay paras verilmesi kanundur.

25 Metin, 50a-b. 26 Kavanin-i Yenieriyan, s. 93; Uzunarl, Kapukulu, I, 254.

51

FATMA KAYTAZ

Ocann et fark olarak zarar- lahm ad altnda senede yz elli kese ake verildiinden bahsetmektedir. Her ne kadar Uzunarlnn zikrettii zarar- lahm ile risalede zikredilen koyun akesi ayn miktarda olsa da bunlarn her ikisinin de ayn denee gnderme yaptn kesin olarak ifade edemeyiz. Metinden bu padiah dneminde yenieriler iin her sene verilmek zere koyun akesi ad altnda yz elli kese ake tayin edildii anlalmaktadr. Yine risalede ayda bir her nefere yaka ve barut akesi ad altnda krkar ake tayin edildiinden bahsedilmektedir27. II. Murad zamannda yenierilere elbise28 ya da diki bedeli29 olarak on bir ake yaka akesi verildii30 bilinmektedir. Ayn zamanda Fatih Sultan Mehmed dneminde de yenierilere ylda bir defa otuz iki ake yaka akesi verilmesine dair bir kanun bulunmaktadr31. Buradan Kanuni zamanndan nce de var olduu anlalan bu denein Sultan zamannda ylda bir yerine drt ve krkar ake olmak zere ykseltildii grlmektedir. Yaka akesi adl denein nceden beri bilinen bir denek olduu anlalmasna ramen risalede barut akesi eklinde adlandrlan ve yine ayda bir verilmesi kanun olan denein varlna dier kaynaklarda rastlayamadk. Bu durum Kanuni zamannda yenierilere barut akesi adyla bir denek verildiini ortaya karmaktadr.

Ayrca risalede her yenieriye ayda bir otuz ake keman akesi tayin edildii zikredilmektedir32. Eyyub Efendi Kannnmesi ve Telhisl-Beynda da her yenieriye kemanbah adyla otuz ake yay paras verilmesinin kanun olduu belirtilmektedir33; ancak bu eserlerde ylda bir defa verildii ifade ediliyorken incelediimiz risalede ylda drt kez datld sylenmektedir34.

Risaleden Kanuni zamannda yenierilerin sabit ulfelerinin dnda ayda bir yaka, barut ve keman akesi ad altnda yz on ake daha denek aldklar anlalmaktadr. Bunlar haricinde risalede serhadlerde neferta ve

27 Metin, 50b. 28 Pakaln, III, 601. 29 Uzunarl, Kapukulu, I, 269. 30 Kavanin-i Yenieriyan, s. 69. 31 Atam Dedem Kanunu - Kanunnme-i l-i Osman, haz. Abdlkadir zcan, stanbul 2012, s.

14. 32 Metin, 50b. 33 Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 46. Telhsl-Beyn, s. 150. 34 Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 46; Metin, 50b.

52

YENER OCAINA LKN BR RSALE

yamak yoldalara gnde ikier ake nafakalarn bir kle kalburlanm buday ve iki deme bir vakyye lahm tayn buyurulduu35 ifade edilmektedir.

B. Yenieri Odalarnda Yaplan mar ve Kanunlatrma Faaliyetleri

Risalenin yenieri odalarnn tamiri, odalarn yedi kapsna beki atanma-s, Talimhanenin ve Etmeydannn tesisi hakknda kymetli bilgiler ierdiini belirtebiliriz.

1. Yenieri Odalarnn Tamiri ve Yedi Kapsna Beki Atanmas

stanbulun fethini mteakip ehzade Camii yeri ile onun karsnda sonradan Eski Odalar adn alacak olan ilk kla ina edilmitir. Daha sonra da Aksaray tarafndaki Yeni Odalar yaplmtr36. Risalede sefer dnnde yeniceri odalarnn iyi bir tamirden getii ve masrafnn devlet hazinesinden verildiinden sz edilir37. Uzunarl, Kanuni zamannda Sadrazam brahim Paann yenierilerin eski ve yeni odalarn tamir ettirdiini zikreder38. Risalede sz edilen tamirin Alman seferinden sonra yapld ve bu tarihlerde brahim Paann hl sa olduu dikkate alndnda, risalede Uzunarlnn brahim Paaya isnad ettii bu tamirattan bahsedildii dnlebilir. Nitekim bundan sonra eserde yenieri odalarna ait yedi kapya zincir vurulduundan ve her kapnn bana birer beki atanp kulolu dnda yenieri olmayan bir kimsenin odalara girmesinin yasaklandndan bahsedilmektedir39. Bu husus, Kavnn-i Yenieriynda da zikredilir ve odalarn kaplarna beki konulmas fikrinin brahim Paaya ait olduu belirtilir40. Buradan bu dzenlemenin de brahim Paa hayattayken yapld anlalmaktadr. Ek olarak, risalede odalar iinde bir kpek gren padiahn hiddetlenerek atad kapcy idam ettirmek istedii ve kul kethdasnn efaati ile bundan halas olup, timarl edilerek ocaktan ihra edildiinden bahsedilir. Padiahn bu yasan uygulanmasna verdii nemi gstermesi asndan dikkat ekici olan bu hadise grebildiimiz

35 Metin, 50b. 36 Uzunarl, Kapukulu, I, 238; Kavanin-i Yenieriyan, s. 151. 37 Metin, 50b. 38 Uzunarl, Kapukulu, I, 169. 39 Metin, 50b-51a. 40 Kavanin-i Yenieriyan, s. 152-153.

53

FATMA KAYTAZ

kaynaklarda mevcut deildir. Genel olarak kaynaklarda41 yenieri odalarnn brahim Paa tarafndan tamir ve tanzim edildii belirtilmesine ramen risalede brahim Paadan hi sz edilmemektedir.

2. Yenieri Odalarna Su Getirilmesi

Risale yenieri odalarna su getirilmesi gibi, bugne kadar belki de zerinde hi durulmayan bir konu hakknda da malumat vermektedir42. Metne gre yigirmi bir cematn yolda Deli Mandrac ve otuz iki blgn yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn yolda Deli Ali Alasonyal ve otuz blkde Deli vaz ve otuznc blkde Veli Baba ve on be blgnde Deli Hamza Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli Kurd adl yenierilere sefer esnasnda gsterdikleri byk yiitlikler sebebiyle padiah tarafndan hilat ve birer kese altn verilmitir; ancak onlar bu hediyeleri kabul etmeyerek, odalarna su temin etmek iin ok sknt ektiklerini sylerler ve bu ihsanlar yerine odalarna su getirilmesini isterler. Bunun zerine padiah stanbula ulanca btn kullarn suya doyuracana dair yemin eder43. Seferden dnte odalarda suyollar ve bir havuz yaptrd anlalan padiah yukarda zikredilen yenierilere bundan memnun olup olmadklarn sorar. Onlar istediklerinin bu olmadn getirilen suyun ina edilen havuza ancak kifayet ettiini belirtip asl arzularnn odalarnn nne su getirilmesi olduunu sylerler. Bunun zerine padiah iki masura daha su ilhak ederek her odann nne eme yaptrr. Yirminci blkten birini havuza beki tayin edip gnde bir vakyye et verilmesini emrederek seferden muaf tutar. Ayrca risalede padiahn sz konusu havuzla ilgili Eger bin eyledgm havzlar ibtl ve suyn eksk iderler ise Allhu azm-nun ve yz yigirmi drt bin peygmberlern ve cem-i melikenn ve ins cinnn laneti anlarun zerine olsun. eklinde bir lanetnme yazdrp yukarda ad geen yedi yenieriye verdiinden bahsedilir44. Burada zet olarak

41 Uzunarl, Kapukulu, I, 169; Kavanan-i Yenieriyan, s. 152-153; Abdlkadir zcan, Etmeydan, DA, XI, 497.

42 stanbulda suyollarnn ina ve tamir edilmesi hakknda malumat veren Eyyb eserinde (Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman - Risle-i Padih-nme, haz. Mehmet Akku, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s. 157-280) yenierilerin bu inaatta gsterdikleri yararllklardan bahsetmesine ramen yenieri odalarna su getirilmesi olayndan sz etmez.

43 Metin, 50a. 44 Metin, 51b.

54

YENER OCAINA LKN BR RSALE

anlattmz bu konu risalede padiah ile yukarda ismi zikredilen yenieriler arasnda geen diyaloglar vererek renkli bir ekilde hikye edilmektedir.

3. Talimhanenin Tesisi ve Burada Yaplan Talimler

Talimhane yenierilerin sefere gitmedikleri zamanlarda at ve spor hareketleri yaptklar meydandr. Uzunarl, Talimhanenin ocak ananesine gre II. Bayezid zamannda yaptrldndan ve Kanuni zamannda da geniletil-diinden bahseder45. Risalede geen Bundan sonra Gz Hnkr yenieri meydnna gelp, talmhneyi yapdu[rv]irp zerlerine talmhneci ban nzr tayn buyurup, tfeng atan yoldalara ve ok atan kemnkelere talm itmek in46 ifadeleri en azndan yenieri meydannda bulunan talimhanenin Kanuni tarafndan yaptrldn ya da onun zamannda olduka geni bir dzenlemeye tbi tutulduunu dndrmektedir. Ayrca risalede padiahn tfek atlacak mahalle yontma tatan krgir duvar ve ortasnda som mermerden niangh yaptrp, metris iin somaki miller diktirdiinden ve millerin arkasnda talimleri seyretmek amacyla kendisi iin yontma tatan byk bir sofa ve yanna eme yaptrdndan bahsedilir47.

Risaleden talimhane meydannn ina ettirildikten sonra ylda bir defa padiahn temaa etmesi iin belli bir sistem dhilinde asker gsterilere sahne olduu anlalmaktadr. Padiahn kendisi iin yaptrd sofadan seyrettii bu gsteriler risaleye gre u ekilde gereklemektedir. Gz Hnkr meydna gelp, tfeng atmak lzm geldkde evvel samsoncba ayuy samsonlara prelendir[r]di badeh pehlivnlar gelp gre tutarlard badeh grz salarlard ve her odada birer ikier pehlivn bulnmak knndur ve badeh solaklar ve sir kemnkeler gelp hnerler gsterrlerdi badeh ocak aalar, kul kethuds ve baavu ve cmle zbitn tertb zre balarnda destrlaryla tururlard. Evvel yenieri aas yir pp tfengileri dizili tfenge hzr idp atard andan sekbnba andan kul kethuds andan zaarcba andan saksoncba andan turnacba andan drt hseki aalar andan

45 Uzunarl, Kapukulu, I, 332. 46 Metin, 51b. 47 Metin, 51b; Uzunarl da (Kapukulu, I, 229) bu konuda hususi ktphanesinde bulunan

yenieri tekilat mecmuasn mehaz gstererek benzer bilgileri aktarr; ancak zaman belirtmez.

55

FATMA KAYTAZ

baavu atard ve badeh baavu birinci devecilerden balayup blk blk arup, orbaclarun balarnda Ysuf nefertyla Gz Hnkrun ninde nina karu koum atarlard. Nin uran yoldalara Gz Hnkr ihsn itdkden sonra cematler ve blkler tamm oldukda segirdm olan odalarun aclar gelp segirdp et kaparlard. Ziyde segirden acya solakluk mahll oldukda ana ihsn olnurd48. Bundan sonra solaklarn atanmalar, solaklarda bulunmas gereken zellikler ve bunlarla birlikte yenierilerin meydan savan-da padiah ne ekilde koruyacaklar hakknda malumat verilmektedir49. Ayrca risalede yenierilerin sefer esnasnda padiahla birlikte veziriazam koruma grevinden de bahsedilmektedir50.

4. Etmeydannn Tesisi

Yenieriler etlerini Fatih zamanna kadar hariteki kasaplardan temin etmilerdir. Fatih yenierilere etin akeden verilecei bir mezbaha atrmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise yeni odalarda Etmeydan tesis edilerek yenierilerin et sorununa zm bulunmaya allmtr51. Kavnn-i Yenieriynda Etmeydannn yaplmas Sultan Sleyman Han zamannda tomruk tayin edip, Meydan yaptlar52 eklinde bir cmleyle ifade edilmektedir. Uzunarl asker vesikalara dayanarak Etmeydannda bulunan sekiz tomruk, mescit, tomruklarda grevlendirilen kasaplar ve bunlarn vergilerden muaf tutulmalar hakknda daha ayrntl bilgiler kaydeder53; ancak yine de onun bu konuda verdii bilgiler risaleye gre mcmel kalmaktadr. Metinde Etmeydannn yaplmas ve buraya sekiz tomruun atanmas u ekilde anlatlmaktadr: Bir gn Gz Hnkr gelp kullarna tfeng atdurmak

48 Metin, 52a; Bu konuda benzer malumatlar Uzunarl da (Kapukulu, I, 332-333) hususi ktphanesinde bulunan tekilat mecmuasna dayanarak zikreder.

49 Metin, 52a-b. 50 Solaklarun ardnda i halk top olup ceng letleri ellerinde tururlar hzr u mde ve ceng

mahallinde sadetl pdih ve vezr-i azam yenieriler ortasna alup tururlar, bir ayr kula vezr-i azam ve sadetl hnkr inanmazlar. Yenierilern orta yirinde karr iderler. Mdm ki ceng ber-taraf olmaya pdih ve vezr-i azam yenieriler adrlarna salvirmezler. Yenieriler drt etrfn kuadup dururlar, muhfaza iderler ... (Metin, 52b).

51 Uzunarl, Kapukulu, I, 254; Kavanin-i Yenieriyan, s. 93. 52 Kavanin-i Yenieriyan, s. 93. 53 Uzunarl, Kapukulu, I, 248, 255.

56

YENER OCAINA LKN BR RSALE

sadedinde iken yigirmi birinci aa blginn acs Gedk Ahmed54 dimekle marf kimesne ziyde bahdr dem olup nie defa Gz Hnkrun huzrnda dil ve ba getrp, yararlu sbit olm idi. Ol ac Gz Hnkra arz- hl virp, mefhmnda: Hnkrum yenieri kullarn er ake mr virmek zre Kran koyunndan biz-zt matbah- mire[ye] giden bu kadar etler ihsn buyurdunuz. Hak tel Hnkrmun eksklyin gstermesn velkin ihsn buyurduun etleri ac kullarun varup kassb dkknlarun beklerz, azm zahmetler ekilr. Gz Hnkrum cmle ac kullarna merhamet buyurup, ocaa tayn buyurlan etlerimzi bu ihy buyurlan meydnun bir kesine kassb dkknlar idp, zbitlerimz marifetiyle tevz taksm olnmak bbnda hatt- hmyn ihsn olna diy. Bu arz- hl Gz Hnkr krat buyurduklarnda kahkaha ile glp, Ac ac, ceddm rhn bu gice bu ahvl benm htrma geldi. El-hamdlillhi tel kullarmun tedbri gnl birlgine del[l]dr diy ol sat sekiz tomru stanbul iinde olan dkknlar-dan ayrup, meydna vaz idp ve badeh alara namz klmak in bir

54 Kavanin-i Yenieriyanda (s. 92-93) bu Gedik Ahmedden Fatih ve II. Bayezid zamannda yaayan ve veziriazam olan Gedik Ahmed Paa olarak bahsedilir. altmz risalede ise Gedik Ahmedin Kanuni dneminde yaad ifade edilmektedir. Sultan Sleyman zamannda veziriazamla kadar ykselen Ahmed isminde Kara Ahmed Paa vardr. Risalede bu kiinin kendinden nceki veziriazam ldkten sonra bu makama getirildii belirtilmektedir. Ancak Kara Ahmed Paa, Rstem Paann ilk veziriazamlndan azli zerine bu greve getirilmitir (Osmanzde Ahmed Tib, Hadikatl-Vzer, stanbul 1271, s. 31; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 19883, 551). stelik bu ahs Gedik lakabyla tannan birisi deildir. Bu konuda risalenin yanl bilgi veriyor olmas ihtimali olmakla birlikte sz konusu Ahmed Paann gedik sahibi olduu da ifade ediliyor olabilir. Gedik tabiri asker alanda sava snfndan saylmad halde terfi ederek zabit olabilen topu ve kale muhafzlar gibi snflarn kadrolar iin kullanlan bir tabir olmasna karn (Ahmet Akgndz, Gedik, DA, XIII, 541) gedikli kelimesi yenieriler arasnda eskilikleri dolaysyla imtiyazl olanlar iin kullanlan bir tabirdir (Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 19813, 659). Dier taraftan yazar, Kanuni zamannda Etmeydannn yapmn bir olaya dayandrmak iin farkl zamanlarda gerekleen iki olay birletirerek kaleme alm da olabilir; ancak yazarn arada geen diyaloglar aktarmas ve padiahn eline kalem alarak bu konuda hatt- hmayun yazdn belirtmesi onun verdii bilgiden emin olduu izlenimini uyandrmaktadr. Risalede bahsedilen Gedik Ahmedin ahsiyetinin mevcut belgelerle doruluunun ya da yanllnn ispatlanmas imdilik mmkn gzkmemektedir; ancak metnin Gedik Ahmed dolaysyla zikrettii yenieri tomruklar ve Etmeydan hakknda verdii bilgilerin doru olduu grlmektedir. Karlatrma iin bkz. Uzunarl, Kapukulu, I, 248, 255; zcan, Etmeydan, s. 197-198.

57

FATMA KAYTAZ

mescid bin idp ve bir masura su ve bir musluk bin idp ve ayak yol ve kullarmun tamt bir yirde gerekdr diy meydnda bir mahzen bin itdrp, bal ve ya ve pirinc ve mum virilmek in ve buyurdlar kim, Bu kassblar imdengir yenieri kullarmun hidmetkr old" diy her tomrua ikier zimm usta ve drder hidmetkr tayn idp, bu zimmlern cmlesin harcdan ve sir teklf-i kkadan muf u msellem buyurmlardur ve mbrek eline kalem alup bir hatt- hmyn yazmdur ki; Benm kullarmun tomruklarnda eger Karaman koyun ve eger kei ve eger ark ve mry(?) ve eger bayat etler getrp bu sekiz tomrukda virilr ise Allahun laneti ve ins cinnn ve cem yaradlmun laneti anun zerine olsun diy ve baavu zerlerine nzr tayn buyurup ve badeveciyi zimm kassblarun zerine hkim nasb ve tenbh buyurd kim, Meydn kassblar eger kullarma ayrk eger Karaman ve kei ve dii etlerin getrrler ise saksonlara preleyp, tekrr ziyde eysinden getreler diy hatt- hmyn ihsn idp, baavuun eline virmidr55. Yukarda alntlanan metinde de grld gibi, risalede Etmeydannn tesisi ve yenierilere ne tr etlerin getirilecei gibi konularda ayrntl ve farkl malumatlar verilmektedir.

Sonu olarak, metinde bulunan bilgiler yenieri oca ve odalar hakknda bildiklerimizi destekledii gibi, bunlara yenilerini de ilave etmektedir. Yukarda bir ksmna deindiimiz konular haricinde risalede yenieri tekilat hakknda farkl bilgiler de bulunmaktadr. Metinde Gedik Ahmedin ahsiyeti ile ilgili mulaklk, Avusturya seferlerinin baarsz gsterilmesi gibi bilgi problemleri bulunmasna ramen, bu durum risalenin yenieri tekilat hakknda farkl ve renkli bilgiler ihtiva ettii gereini deitirmemektedir. Osmanl asker tekilatnda ok nemli bir yeri olan yenieri tekilatnn koullar ve be asrlk serveni konusundaki bilgilerin, kaynak yetersizlii sebebiyle tam olarak tespit edilemedii dnldnde bu risalenin kymeti kendiliinden ortaya kar. Ancak unu da belirtelim ki, her tarih vesikaya olduu gibi bu risaleye de eletirel yaklalmal ve risalede verilen bilgiler artsz doru kabul edilmeyerek dier vesikalarla karlatrmal kullanlmaldr. almamzda yukarda nemli grdmz bir ksm konular hakknda yaptmz deerlendirmeler dnda

55 Metin, 52b-53b; Tomruklarla ilgili benzer ancak daha icmali bilgi iin bkz. Uzunarl, Kapukulu, I, 247-8, 255.

58

YENER OCAINA LKN BR RSALE

gerekli grlen yerlerde metinde de dipnotlar vesilesiyle aklamalar yaplmaya allmtr.

Risale Metni

[48b] Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn Sleymn Han hazretlerinin Be56 kral zerine alt defa sefer idp, hikmet-i Hud alt defa bozlup yedinci defa mkemmel tekrr Be kral zerine sadetile gitdkde yedi krallar dah bir olup anlar dah ahd yemn iderler ki Osmanly ara yirden kaldurmak in tedbr iderler. Merhm Sultn Sleymn sadetile mahalline varduklarnda yedi krallar ile mukbil olup cmle beglerbegiler bozlmak sadedinde iken merhm Sultn Sleymn grr ki kffrn tedbri ayr gne ve hcm ziyde bunlar da Sanca- erfi ve mm- azam hazretlerinn sanca- erfin getrp, Kul Kethuds Selm Aaya ve Baavu Murtaz Aa[ya] ve Yayaba Deli Hamza Aaya teslm idp, buyurd kim: Kullarum bugn bizm Kerbelmuzdur, bugnden sonra bize ve sizlere dirlik harmdur, slm ayretin elden komak sizlere lyk degldr, Peyamber aleyhis-saltu ves-selmun sanca- erfi ve mm- azam hazretlerinn sanca- erfinden hicb eylen, yarn bunlarun shiblerinden efat istersiz diy buyurduklarnda, cmle yenieri ve ocaun halk bu sz57 iitdklerinde cmlesi haytlarn terk idp, bin be yz yenieri serdengedi gzler ile Yayaba Deli Hamza Aaya sanca- erfi emnet vaz idp, bir uurdan gzler kendlerin kffr- hksr zerine hcm [49a] itdklerinde yedi gn yedi gice ceng-i azm olup, sekizinci gn sabh namzndan sonra emr-i Hakla kffr bozlup her tarafdan cmle begler begiler tze cn bulup ve her tarafdan slm askeri yryp, kffr askerin blk blk itdklerinde, azmetl pdih karr kalmayup, solakbalarun ellerinden bir vechile hals olup, drt tebdl ile silhdr ve ukadr ve rikbdr ve dlbend aas ile ceng-i azm iine girp, vfir kfir katl idp, drt solakbalar ve drt kethud ve drt odaba cenge girp, Gz Hnkr bulup, cengden tara kardlar. Tara kdukda biz-zt kendleri kullarna istimletler virp: Kullarum bugn ulu bayrammuzdur, bu bayram bir dah ele girmez, feth nusret bizmdr, sizlere

56 Metinde Be mtemadiyen Pe eklinde yazlmtr. 57 Metinde sz kelimesinden sonra sehven istim kelimesi yazlmtr.

59

FATMA KAYTAZ

mjde olsun diy buyurduklarnda silahdr aalundan gelme Rstem Aa yenieri aas ve Kul Kethuds Selm Aa ve Baavu Murtaz Aa ve Bayayaba Deli Hamza Aa sanca- erfi ve mm- azam sancan Gz Hnkrn nine koyup, cevb iderler ki: Sadetl Hnkrum! Dn-i mbn yolna, Hnkrmun uurna cnmuz feddur, hayr dudan kullarn unutma didklerinde, Gz Hnkr alayup, vfir hayr dular idp, sanca- erfi ve mm- azam sancan bekleyen bin be yz serdengedi gzlern karr kalmayup cenge girmilerdi. Bir kola yenieri aas ve bir kola kul kethuds gidp, hikmet-i Hud yenieri aas gitdgi kolda Dubravenedik58 kral bulnup, yenieri aas rst gelp, kral oldun bilmeyp, ban kesp huzra getrp ve kul kethuds ve baavu ceng iderken Zirin olna ve Peykan oullarna rst gelp, azm cengden sonra ikisin tutup, esr idp, huzr- hmyna [49b] getrmilerdr ve cmle yenieri gzleri yedi gn ve yedi gice a ve susuz ceng idp, onar onar lp haytlarn terk idp, kendlerin ol b-pyn askere urup, evvel ve evvel giceye bir azm ceng eylemilerdr ki59 dny dural ne olm ne olacakdur. rtesi sabh namzndan sonra kffr askeri bil-klliye bozlup, karr firra tebdl eylemidr. Ve alt blk siphlern aa blk drt blkleri Gz Hnkra beki alkoyup, siph u silhdr aalaryla ve cmle siph yryp cenge girdklerinde anlar dah kffrun byk dip alaylarna rst gelp cmle kfirlern toplar ve cebehneleri ve haznelerin zabt idp, Siphler Aas Handn Aa gelp, hnkra mjde eyleyp ve badeh bunlar ber-murd olduklarnda aa blk aalar hnkrun huzrna gelp: Hnkrum bu azda bu kullarun mahrm olduk didklerinde Rum-ili begler begisi slm Paa ile drt blk aas ve siphleri firr iden kffrun ardna tayn60 buyurup, anlar dah acele zre kffra irip firr iden kffrun cmlesin krup, on bin iki yz kelle ve bin dil alup huzr- hmyna

58 1365ten itibaren Osmanl Devletinin himayesinde bulunan ve 1806ya kadar ayn ad tayan kk bir Slav cumhuriyetinin merkezi durumunda olan ehir, VIII. yzylda Avariardan kaan Moradaki Epidauroslular tarafndan kayalk bir ada zerinde Raguza adyla kurulmutur. Daha sonralar blgeye yerleen Slav etkisiyle evresindeki ormanlar sebebiyle Srpada aal mnsna gelen Dobravadan kaynaklanan Dobravnik veya Dubrovnik ismiyle anlmaya balanmtr. Bu ikinci ad baz Osmanl kaynaklarnda Venedik ile ilikili sanlarak Dobrovenedik biiminde kaydedilmitir. erafettin Turan, Dubrovnik, DA, IX, 542.

59 ki den sonra sehven askere urup ifadesi yazlmtr. 60 tayn kelimesi metin boyunca taayyn okunacak ekilde yazlmtr.

60

YENER OCAINA LKN BR RSALE

getrdiler. Ve bu ceng-i kbrda yigirmi bir cematn yolda Deli Mandrac ve otuz iki blgn yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn [yolda] Deli Ali Alasonyal ve otuz blkde Deli vaz ve otuznc61 blkde Veli Baba ve on be blgnde Deli Hamza Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli Kurd, bu zikr olnan yedi nefer yoldalar hem-civr yoldalar olmala birbirlerine kafadar ve hevdr olup, ziyde yz aklu [ile] her biri er drder dil ve ba alup, Gz Hnkra gelrken hikmet-i Hud meger kim orta Macar kralna ve kk Macar kralna rst gelp, gzler [50a] bunlar grdklerinde haytlar gidp, kendlerden n-md olup ve kendlerin kffr askerine urup, kffr dah bunlara hcm idp, bu gzler bir uurdan tekbr getrp, yrdklerinde Allhu azm-n fursat gzlere virp, kffr bozup ve iki krallar esr idp, Gz Hnkra bu kadar dil ve ba ile huzr- erflerine getrdklerinde Gz Hnkr aya zre kalkup, mbrek yzin topraa srp, mbrek gzlerinden ya yerine kan akdup: Kullarum aznuz mbrek olsun diyp, vfir hayr dudan sonra bu gzlere birer fhir hilat ve birer kse altun ihsn itdkde, mezbr[lar] kabl itmeyp, boyun burup huzrlarnda durdlar. Hnkr dah: Kullarum ihsnum nin kabl itmedinz didkde, bunlar dah cevb virp, didiler kim: Hnkrum! hsnuna her br muhtclaruz, velkin sadetl hnkrmuzdan bir murdmuz vardur, Nedr kullarum? didklerinde, stanbulda odalarmuzda su yokdur, azm zahmetler ekerz bir iki masura su in, hatt- hmyn ihsn idesiz didiler. Kullarum! nallh sitneye vardumuzda cmle kullarum suya doyurayum62 diy ahd [] yemn eyledi. Bundan sonra sadetile sitneye bu kadar yz aklu ile ve anmet ve ml- firvn ile herkes karr-dde olduklarnda, Gz Hnkr, Eski Saryda alt blk aalarna ve kethudlarna ve yenieri oca halkna ve yenieri kullarna azm ziyfetler idp, ziyfetden sonra altun ile il akeyi harman misl ydurdup ve birbirine kardrup, altun tepsi ile kullarun balarna nisr idp, yenieri aasna ve kul kethudasna ve baavua ve sir ocak halkna fhir hilatler ihsn idp badeh senede yz elli kse ake koyun akesi tayn idp, be-her sene [50b] virilmesi in hatt- hmyn ihsn buyurup ve yine ayda bir her nefere krkar ake yaka akesi ve barut akesi ve otuzar ake kemn akesi tayn idp ve serhadlerde neferta ve yamak yoldalara gnde ikier

61 otuzuncu kelimesinden sonra sehven blgnde kelimesi yazlmtr. 62 doyurayum kelimesinden sonra ideym kelimesi yazlmtr.

61

FATMA KAYTAZ

ake nafakalarn bir kle kalburlanm buday ve iki deme bir vakyye lahm tayn buyurup, koyundan sonra bin be yz umr-dde ihtiyrlara yigirmi tokuz ake ile korucluk ihsn buyurup63 ve bin be yz deme tekd ihsn buyurup ve knn buyurdlar kim pdihlar sefere gitdkde nevbete be yz dem umr-dde ihtiyr koruc ve be yz umr-dde oturak sefere maan gidp64 koruc [ve] oturaklar cenge girmeyp adrda beki olup bir kala muhsara olup alnmak mmkin olmadu mahalde cengden zdeli kullarum ile mvere itmek ve anlarun rey ile ve kalanun fethi ne vechile olur diy bu zikr olnan umr-dde ihtiyrlar bir yire gelp mvere eyledklerinde, bunlarun ry tedbrleri zre kalanun fethi myesser olurd65. Ve bu yukaruda zikr olnan ziyfetlerden sonra sadetl hnkr odalara66 gelp, odalar tamr itdrp ve cmle odalarun krizlerin muhkem krgr yapdurup ve meremmt lzm geldkde ehr emni zerine buyurup, meremmtna harc olnan akeyi mrden virilmek zre hatt- hmyn ihsn buyurup, odalarun yedi kapusnda birer beki tayn ve birer vakyye lahm ihsn buyurup ve buyurd ki: Kapuc, odalarun iine kullarumdan ayr ecneb kimesneyi komayasn ve avratdan ve tze olandan bir kimesnenn [51a] girdgine rz-y hmynum yokdur, meger kim kul ol ola ve ayr ehirlinn girdgine asl rzm yokdur diy muhkem tenbhden sonra kapularna atal zencrler yapdurup, lzm geldkde

63 1623 tarihli ulufe defterinde korucularn en fazla yevmiyesinin 28 ile 26 ake olduu grlmektedir. Uzunarl, Kapukulu, I, 378.

64 Eyyub Efendi (Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 41), Hezarfen Hseyin Efendi (Telhsl-Beyn, s. 144) ve Topular Ktibi (Topular Katibi Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Ylmazer, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2003, I, 436) Sultan Sleymann Sigetvar Seferinde orduda 1.000 nefer korucu ve mtekid olduunu belirtmektedirler ki bu durum risalenin rivayetini destekler mahiyettedir. Ayrca Marsigli de (Graf Marsilli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakksinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934, s. 75) Kanuni dneminde padiahlarn stanbul, Edirne ve Bursada bulunan ikametgh ve saraylarn korumak zere 930 korucu neferin bulunduunu belirtmektedir.

65 Sava esnasnda ihtiyar yenierilerin fikirlerine bavurulmasyla ilgili olarak Kavanin-i Yenieriyanda (s. 142a-145a) Knnnme-i l-i Osman bal altnda Kanuninin Nahcivan seferine giderken yenieri ocanda bulunan ihtiyarlara danmasyla ilgili bir blm bulunmaktadr; Uzunarl da (Kapukulu, I, 378-379) hususi ktphanesinde bulunan Yenieri Tekilat Mecmuasna dayanarak, Kanuni devrinde bir ksm korucularn sefere itirak ettiklerini; fakat bunlarn muharebeye girmeyip adrlar beklediklerini ve gerektiinde bunlarn tecrbelerine bavurulduunu ifade eder.

66 Metinde odalara kelimesi odulara okunacak ekilde yazlmtr.

62

YENER OCAINA LKN BR RSALE

aup yine kapayalar. Bir gn sadetile meydna tfeng atdurmaa gelrken odalar iinden geerken bir kpege rst gelp, at ban eker kul kethudsn huzrna getrr buyurur kim: Seni odalarun zerine nzr tayn eyledm, harem-i hssumda nin kpek korsz diy azr idp, kapucy katl itmek murd ider. Kul kethuds efat idp, cnn hals ider. Mezbr kapucy timarlu idp, eline bir bert virp, ocakdan ihrc ider. Ve blda mastr olan yoldalar huzrna davet buyurup: Kullarum benmle bir byk azda bulundnuz, el-hamdlillhi tel yuvamuza geldk, berhudr olun, yzinz ak olsun, odalarnuz tamr ve suynuz vfir htrnuz ho old m? diy buyurduklarnda, mezbr gzler cevb virdiler kim: Hnkrum! Hak tel mrinz efzn eyleye, htrmuz ho, feemm kim bu sudan bu kullarun fidelenmediler, bu bin buyurdunuz havza ancak kifyet ider, bu kullarun murdlar odamzun ninde olmak zre hatt- hmyn ihsn buyurmdnuz, pdihlar vadeye hilf67 eylemezler, pdihlarun vadesi vade gerekdr. didklerinde Gz Hnkr glp: Kan sizlere virdigm hatt- hmyn getrn diy buyurduklarnda yigirmi cematn yolda Deli Mandrac hatt- hmyn Gz Hnkrun nine koyup, Gz tekrr glp, iki masura su dah ilhk idp [51b] ve birer eme dah ol gzlern htrlar in odalarun ninde yapdrup ve tenbh buyurdlar kim musluklarnuz doldukdan sonra gine havza aksun diy ve gine yigirmincinn bir yoldan mezbr havza beki tayn buyurup, gnde birer vakyye lahm ve seferden muf idp, bu minvl zre ahdnme yazlmd ki: Eger bin eyledgm havzlar ibtl ve suyn eksk iderler ise Allhu azm-nun ve yz yigirmi drt bin peygmberlern ve cem-i melikenn ve ins cinnn laneti anlarun zerine olsun diy lanetnme yazdurup, mezbr yigirminci cematn yolda Deli Mandrac ol yedi nefer gzlern ellerine virilmidr. Ve odalar tamr olup ve su yollar ve kzrler ve havzlar tamm oldukda odalarun zerlerine kul kethudsn tayn buyurmlardur. Bundan sonra Gz Hnkr yenieri meydnna gelp, talmhneyi yapdu[rv]irp zerlerine talmhneci ban nzr tayn buyurup, tfeng atan yoldalara ve ok atan kemnkelere talm itmek in ve sefere gitmekden ve serhadde[n] muf buyurup, btn gn meydnda tfeng ve ok atan yoldalara nezret itmek in meger kim pdih sefere gitdkde talmhneci pdihlar ile gitmege memrdur. Ve tfeng atlacak mahalle

67 Hilf kelimesi metinde halef okunacak ekilde yazlmtr.

63

FATMA KAYTAZ

yonma tadan krgr dvr ve ortasnda soma mermerden ningh yapdrup ve metris in somk mller dikdirp68 ve mllern ardnda yonma tadan bir byk sofa yapdrup ve yannda bir eme yapdrup kendleri oturup kullar tfeng atduklarn seyr itmegin, [52a] be-her sene meydna gelp, tfeng atduklarn seyr iderdi. Nin uranlarun kimisine dlbend ve kimine kemn ve kimine birer n ake ihsn iderdi. Gz Hnkr meydna gelp, tfeng atmak lzm geldkde evvel samsoncba ayuy samsonlara prelendir[r]di badeh pehlivnlar gelp gre tutarlard badeh grz salarlard. Ve her odada birer ikier pehlivn bulnmak knndur. Ve badeh solaklar ve sir kemnkeler gelp hnerler gsterrlerdi badeh ocak aalar kul, kethuds ve baavu ve cmle zbitn tertb zre balarnda destrlaryla tururlard. Evvel yenieri aas yir pp tfengileri dizili tfenge hzr idp atard andan sekbnba andan kul kethuds andan zaarcba andan saksoncba andan turnacba andan drt hseki aalar andan baavu atard ve badeh baavu birinci devecilerden balayup blk blk arup orbaclarun balarnda Ysuf nefertyla Gz Hnkrun ninde nina karu koum atarlard. Nin uran yoldalara Gz Hnkr ihsn itdkden sonra cematler ve blkler tamm oldukda segirdm olan odalarun aclar gelp segirdp et kaparlard. Ziyde segirden acya solakluk mahll oldukda ana ihsn olnurd. Olur olmaz deme solakluk virilmezdi. Ekser umr-dde odabalara virilrdi. Uzun boylu ve kyfetl demlere virilrdi. Bodur deme solakluk virilmezdi ve gen dah olursa virilmezdi. Odabalarun yol solaklukdur meger kim gyetle amelmnde ihtiyr ola da etmek vireler idi. Bir odanun orbacs mahll oldukda solak olan odabalarun [52b] virilrdi. Yenieri aas hnkra telhs itmedke solakluk virilmezdi. Ve bir orbac aa seferde ehd oldukda solaklara virilrdi, ecnebye virilmezdi ve nefere orbacluk virilmemek knndur ve Gz Hnkr lanetnme yazmdur ve herkes solakba olmazd. Solakbaluk bir umr-dde deme virilr ve bir ulu mertebedr gyetle i ve sz bilr ve umr-dde ve her ahvle vukf ve pdihlarun szin anlar demler solakba olurd. Ve cenglerde ve seferlerde pdihlar ceng ahvline vkf idenler solakbalardur ve ceng mahallinde pdihlarun bindgi ata bir bend uran solakbalardur. Ceng mahallinde drt solak ba ve drt kethud ve drt odaba hnkrun eteklerine

68 Nianghlarn yaplmasyla ilgili bilgi Uzunarlnn (Kapukulu, II, 229) hususi ktphanemde mevcuttur dedii Yenieri Terft Mecmuasnda da bulunmaktadr.

64

YENER OCAINA LKN BR RSALE

muhkem yapup ve drt yz solaklar hnkrun drt etrfn kuadup tururlar. Silahdr ve ukadr ve rikbdr ve dlbend aasn pdihun yannda komazlar. Solaklarun ardnda i halk top olup ceng letleri ellerinde tururlar, hzr u mde ve ceng mahallinde sadetl pdih ve vezr-i azam yenieriler ortasna alup tururlar, bir ayr kula vezr-i azam ve sadetl hnkr inanmazlar. Yenierilern orta yirinde karr iderler. Mdm ki ceng ber-taraf olmaya pdih ve vezr-i azam yenieriler adrlarna salvirmezler. Yenieriler drt etrfn kuadup dururlar, muhfaza iderler. Knn budur ki al tarkl-icml beyn olund.

Geldk yine yenieri meydnna. Bir gn Gz Hnkr gelp kullarna tfeng atdurmak sadedinde iken yigirmi birinci aa blginn acs Gedk Ahmed dimekle marf kimesne ziyde [53a] bahdr dem olup nie defa Gz Hnkrun huzrnda dil ba getrp, yararlu sbit olm idi. Ol ac Gz Hnkra arz- hl virp, mefhmnda: Hnkrum yenieri kullarn er ake mr virmek zre Kran koyunndan biz-zt matbah- mire[ye] giden bu kadar etler ihsn buyurdunuz. Hak tel Hnkrmun eksklyin gstermesn velkin ihsn buyurduun etleri ac kullarun varup kassb dkknlarun beklerz, azm zahmetler ekilr. Gz Hnkrum cmle ac kullarna merhamet buyurup, ocaa tayn buyurlan etlerimzi bu ihy buyurlan meydnun bir kesine kassb dkknlar idp, zbitlerimz marifetiyle tevz taksm olnmak bbnda hatt- hmyn ihsn olna diy. Bu arz- hl Gz Hnkr krat buyurduklarnda kahkaha ile glp, Ac ac, ceddm rhn bu gice bu ahvl benm htrma geldi. El-hamdlillhi tel kullarmun tedbri gnl birlgine del[l]dr diy ol sat sekiz tomru stanbul iinde olan dkknlardan ayrup, meydna vaz idp ve badeh alara namz klmak in bir mescid bin idp ve bir masura su ve bir musluk bin idp ve ayak yol ve kullarmun tamt bir yirde gerekdr diy meydnda bir mahzen bin itdrp bal ve ya ve pirinc ve mum virilmek in ve buyurdlar kim, Bu kassblar imdengir yenieri kullarmun hidmetkr old" diy her tomrua ikier zimm usta ve drder hidmetkr tayn idp, bu zimmlern cmlesin harcdan ve sir teklf-i kkadan muf u msellem buyurmlardur. Ve mbrek eline kalem alup [53b] bir hatt- hmyn yazmdur ki; Benm kullarmun tomruklarnda eger Karaman koyun ve eger kei ve eger ark ve mry (?) ve eger bayat etler getrp bu sekiz tomrukda virilr ise Allahun

65

FATMA KAYTAZ

laneti ve ins cinnn ve cem yaradlmun laneti anun zerine olsun diy ve baavu zerlerine nzr tayn buyurup ve badeveciyi zimm kassblarun zerine hkim nasb ve tenbh buyurd kim, Meydn kassblar eger kullaruma ayrk eger Karaman ve kei ve dii etlerin getrrler ise saksonlara preleyp, tekrr ziyde eysinden getreler diy hatt- hmyn ihsn idp, baavuun eline virmidr69. Bir iki seneden sonra Gedk Ahmed didkleri ay dvn- hmyna men ile arup men zerine kaftn giydirp, ihtisb aalun ihsn [idp] emr iderler kim, Bu ehrde et be akeye kd ve sir zahir dah bahya kd, asl zre ahvlin bil emrine muhlefet idenlern haklarndan gel, rikb- hmynuma arza ihtiyc yokdur, greym seni! diy tenbh buyurup, mezbr a tara kdukda kol idp evvel gn yigirmi demi salb idp ertesi gni kol itdkde on be dem salb idp, irtesi gn kol [itdkde] sekiz dem salb idp, drdinci gni kol itdkde kassb bay ve kassblar kethudsn ve etmekcibay ve etmekcilern bazsn salb ider, beinci gni kol itdkde grrkim et ve etmek talar gibi ylm, alur satar yok bir vakyye ikiyz dirhem etmek bir akeye ve on iki kut kzl mum bir akeye ve bir vakyye lahm akeye ve bir vakyye revan- sde v sf [54a] on bir ake ve sir ey buna gre, be sene ihtisb aas olup, ziyde zbit oldu ecilden Gz Hnkr sonra ikinci vezr eyleyp, kubbe-nin oldukda iki seneden sonra vezr-i azam merhm oldukda vezr-i azam olup haftada bir gn byk kol idp, yenieri aas ve stanbul Kds ve ihtisb aas gelp Unkapannda karr idp, bir kile buday alup un itdrp ve yourup etmek tabh itdkde nmne didkleri budur. Badeh ana gre narh iderlerdi ves-selm.

69 Tomruklarla ilgili benzer ancak daha icmali bilgi iin bkz. Uzunarl, Kapukulu, I, 247-8.

66

YENER OCAINA LKN BR RSALE

Kaynaka

Akgndz, Ahmet, Gedik, DA, XIII, 541-543.

__________, Osmanl Kanunnmeleri (Douu, eitleri ve Tarih Seyri), Trkler, X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 21-42.

Atam Dedem Kanunu-Kanunnme-i l-i Osman, haz. Abdlkadir zcan, stanbul 2012.

Danimend, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye Yaynevi, stanbul 1971.

Eyyub Efendi Kannnmesi, haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1994.

Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman-Risle-i Padih-nme, haz. Mehmet Akku, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.

Graf Marsilli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakksinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934.

Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, haz. Sevim lgrel, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998.

nalck, Halil, Kanunnme, DA, XXIV, 333-337.

Kavanin-i Yenieriyan, haz. Tayfun Toreser, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 20111.

Kitb- Mstetb, Osmanl Devlet Dzenine Ait Metinler I, haz. Yaar Ycel, Ankara 1974.

Koi Bey Risalesi, haz. Zuhuri Danman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 19973.

Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, II, stanbul 1311.

Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 19813.

Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukat I, stanbul 1327.

Osmanzde Ahmed Tib, Hadikatl-Vzer, stanbul 1271.

zcan, Abdlkadir, Etmeydan, DA, XI, 497-498.

67

FATMA KAYTAZ

__________, Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 107-121.

Topular Katibi Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Ylmazer, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, I, Ankara 2003.

Turan, erafettin, Dubrovnik, DA, IX, 542-544.

Uzunarl, smail Hakk, Kapukulu Ocaklar, I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 19883.

__________, Osmanl Tarihi, II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 19883.

68