prilozi, 29, Sarajevo, 2000 .. str. 261 - 274

RoЬert Ј. Donia

PROLAZNA SLA V А. DJELA О BOSNI I HERCEGOVINI NA ENGLESKOM

JEZIKU 1990.-1999.

Mi mnogo vise znamo; ali, da li је nase razumijevanje napredovalo? То је kljucno pitanje koje se postavlja о bujici literature na engleskom jeziku, koja se odnosi na Bosnu i Hercegovinu, objavljene u devedesetim godinama. Nekada obavijena nepoznavanjem, tuzili su se njeni prijatelji, put ispunjen katastrofom, Bosnu i Hercegovinu је u ovoj deceniji doveo do slave i privukao је mnoge sposobne komentatore, novinare, slobodne pisce i ozЬiljne naucnike. Mnogi od ovih ljudi su postali prijatelji Bosne dok su sa umijecem i pouzdano pisali о tragediji koja је Bosnu zadesila. Oni ljudi koji su ovu zemlju dobro upoznali veoma mnogo је i cijene.

Provala inforrnacija о Bosni se ogleda u nekoliko raznih, sada literamih zanrova koji su u modi u Americi i na Zapadu. Prvi su medu njima izvjestaji novinara u oЬiiku knjiga, spoj opservacija, iskustva i rezultata licnih interviewa. 1 nadalje, mпogi medunarodni ucesnici su napisali svoje licne memoare. Vise naucnu literaturu su, uglavnom, pisali politolozi, а ona se odnosi na propast Jugoslavije i ratove koji su uslijedili. Sinteticke historije Bosne i Jugoslavije prelaze tradicionalno kroпoloske granice u nadi da се identificirati dugorocne trendove i razvoj. Nafalost, ogromna literatura na engleskom jeziku ukljucuje samo ogranicen broj djela, koja izvjestavaju о novim historijskim istrazivanjima, ali neka od ovih djela su od izvanredne vrijednosti.

Svaki pojedinac се temeljito proucavanje ovih djela smatrati najvecim izazovom. Propustio sam sve procitati, osjetio sam krivicu kada sam pogledao ЬiЬliografiju djela о ratu, koju је moj kolega uradio. Ona је prelazila 300 straпica. Ovaj izvjestaj samo је kratki pregled sa sazecima svih glavnih Zaпrova i kratki komentar о onim djelima koja su od Ьitnog znacaja i upliva. U prilogu је djelimicna biЬiiografija, ali nije sveobuhvatna. U principu su navedene knjige, а zapostavUene su Ьiljade clanaka i samostalnih pri\oga objavljenih na engleskom jeziku.

261

Robert Ј. Donia. Prolazna slava. Djela о Bosni i Herccgovini ... Prilozi. 29. Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

Djela novinam

Balkanski dulшvi (Balkan Glюsts) RoЬer·ta Kaplana, ро misljenju ovo autora је пajrazornUe djelo, koje upucuje па krivi put о regiji Balkana g objavljeпo је u toku ove decenije. Djelo se pojavilo pocetkom 90-tЉ godin'a ~ bilo је prva populama pиЫikacija i sto је sporпo, imalo је veliki иticaj na u1.a~ rш1~giћ _koji sи ~vи r~giju boUe p_ozпavali od_ Карlапа. Ukori~erю izdanje kнjige prиza sl1ku SaraJeva 1z 191 О. godшe, а putop1s autora pokazuJe da on пikada ntie boravio н Sarajevu о kojem pise. Ovo је cak mапја proturjecnost и poredenju sa senzacioпalizmom koji је ukljuceп и svakodпevпe susrete, sto mnogo pustosi "novo novinarstvo". Kaplan svjesno svoj tekst modelira na djelи Rebecce West, Сто janje i si\1i soko (Black La.mb and Grey Falcon), ali nije postigao ni duЬinu razиmijevanja niti postovanje prema prirodnim ljepotama ovog kJ·aja, koja se пalaze u djelu Westove. Aиtor siri svoje povrsne иtiske da Ьi oslikao jedan divlji i tudi svijet, koji је sasvim van racioпalпog rasudivaпja. "Stare plemeнske mrzпje" је нnaprijed doпesen zakljuca~ па temelju slнcajnЉ susreta i нtisaka. Veoma se nшogo izvjestavalo daje predsjedпik Bill Clintoп ovu kпjigн proeitao i onda doпio odlukн da SAD песе iпtervenirati и Bosпi. Nedavno mi је jedan oficir SFOR-a rekao da su ovo djelo, kao i putopis Westove, Ьili preporuceпi za citanje trupama koje su poslaпe u Bosnи, ра me је to, opet, podsjetilo na americku sklonost za senzacionalizmom i gorljivosti Zapada da Balkan vidi kao neprijateljsku i tudu teritorijи.

Mislы Glenny, dopisnik ВВС-а, pisao је о ratoviшa и Sloveniji i Hrvatskoj. Мnogo direktпije pise о vlastitom iskиstvи i svom videпju u djelu: Propast Jugoslavije: Ђ·еСi balkanski rat (Тће Fall ој Yugoslm,ia: Тће Tllil'(/ Balkan War). Glеппу је Ьiо uzasпut i revoltiran пasiljem i dobro opisиje neke od raпih konfrontacija i oruiaпih sukoba u ratu u Bosпi. Bio је svjedok iracionalnog ponasanja. Glenny nekada zaoЬilazi naglasene иzroke razdora, ali se ne trudi Jugoslavene premjestiti u imaginami svijet nepopravljivog divljastva. Mada su иslijedila jos znacajnija djela, ova knjiga ostaje vaina kao svjedocenje covjeka sa strane u nedavnim sukobima u ovoj r·egiji.

Roy Gиtmanov S\'}edok genoci(/a (А Witness to Genocide) djeluje kao veoma dobar pюtиotrov Kaplanovom razornom nedostojanstvu. Gutman је Ьiо prvi zapadпi dopisnik, svjedok koncentracijskih logora u Omarskoj, i njegovi izvjestaji su Ьili ostro ироzоrепје nezaiпteresiraпoш svijetu da su иЬiјаnје i иzasi svakodnevnica, koju sisteшatski provode srpski agresori. Knjiga је zЬirka о istrazivaпjima zbog koje је Gиtmaпu dodijeljeпa Pttlitzerova nagrada. Njegov tekst izrazava 11rabru tezпjtl da se pise s dt~bokiш osjecaпjem tJiasa zbog genocida kojernje bio svjedok.

262

Robert Ј . Donia, Prolazna sl

Robert Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini ... Prilozi, 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

koristi fusnote kako Ьi naveo svaki specificni izvor, Sudetic se poziva 11

interviewe i opcenite 11istorijske izvjestaje. On pametno kombinira rezultata licnih interviewa, porodicnu tradiciju i historiju na dobar i uvjerljiv nacin. Krv ~ osveta dolazi do vrhunca u vrtlozima Srebrenice i Zepe, а zavrsava na ocajnirn' vjetrom zametenim stijenama iznad napustenog sela, koje је Ьilo dom predaka ј rodЬine njegove zene. Sudetic, takoder, govori о svojoj licnoj odiseji izvjestaca ј krajnjem pokusaju da sebe zastjti od divljanja u Srebrenici.

Roger Cohenovo djelo Srca su postala brutalna (Heartlzs Grown Brutal) је izuzetno dobra knjiga, а njen naslov, nazalost, malo otkriva snagu i ravnotezu njene sadriine. Cohenovu knjjgu, kao i mnoge godine jzvjestavaлja za New York Times, karakterizira njegova neumoljiva obaveza da posteno izvjestava, odanost historijskom razumijevanju i njegova dusevna borba da shvati besmislenost rata ј mitova koji su u tome pomogli. Cohen pokusava shvatiti praznjnu jzmedu mitova ј stvarnosti koju је zamijetio kod mnogih srpskih ratпika i politjcara. Neugodno mu је zЬog ovakve otvorene iracjonalnostj, ali sa citaocem djjelj svoje frustracije i posteno kaze da sve to mora pojmjti. Cohen је proveo mnoge dane i sate sa izbjeglicama iz Bos-ne sirom Evrope i u SAD, ali njegova neumoljivost da se sve shvati daje jedinstvenu dimenziju njegovom djelu. Roger Cohen, kao i drugi, analizira i poredi, ali је ovo djelo pisano srcem ј postovanjem prema Bosancima i neoЫcnim razumijevanjem za tokove Uudske historije. Kada se djelo procita, covjek se osjeca iscrpljenjm, potistenim, ljutjm ј svjesno ogorcenim zbog vijesti koje mi izvan Bosne citamo sa ui.asom ј nevjericom. Cohenovo monumentalno djelo treba svi da cjtaju. Dopunjujemo svoje znanje, ali sto је jos znacajnije, mi bolje razumijemo Bosnu, Bosance ј rat koji ih је podijelio.

Licni memoari

Apetit cjtalacke puЬiike za licnjm pripovjjedanjem glavnih ucesnjka izgleda da је nezasitan, а lista autora је u stalnom porastu. Svaki od njih uvecava nase znanje о Bosni devedesetih godina, ali malo njih doprinosi nasem shvatanju. Skoro sva djela sadr.Ze element samo-znacajnosti, sto је jzgleda svojstveno ovom zanru, ali i jedna od njihoviћ carj. Lista је vec podugack.a: Carl Bildt, Sir Michael Rose, pukovnik ВоЬ Stewart, lord David Owen, general Morrillon, general Lewis MacKenzie i ambasador Richard HolЬrook su napjsali svoje memoare.

Od djela nagomilanЉ na mojoj polici, mernoara, cesto i iznova ukazujem na djelo veoma uspjesnog, posljednjeg ambasadora u Jugoslaviji, Warrena Zimmermana. Njegovo djelo Porijeklo katastrofe (Origines ој а Catastropћe) је nedavno dozivjelo poпovljeno izdanje. Istice se autorovim opisima pojedjnaca

264

Robert Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini .. . Prilozi, 29, Sarajevo, 2000 .. str. 261 - 274

koji su Jugoslaviju gurnuli и rat i elegantno opisanim uvidom u naglasene uzroke sиkoba. Zimmerman је dobro poznavao glavne aktere, i on је hrabro zastupao Ьosansku stvar kod svojih pretpostavljenЉ, kao posljednji americki ambasador u Jugoslaviji. (On је, takoder, dva puta boravio u Bosni pocetkom 1992. godine da Ьi podrzao bosansku dr2avnost i hvalio tradiciju "zajednickog zivota" u Bosпi i Hercegovini). Zimmermaп је izuzetno dobar pisac, ali njegova sposobnost kao aиtora, takooer, odrzava i пjegova zара2апја i otvoreni intelekt. Niko bolje ne komЬinira svoje vlastito iskustvo i иkupne opservacije nego sto је 011 to uciпio u svoj im memoarima.

Nestanak Jugoslavije: paradigma "neuspjelog federalizma"

Pored kazivanja novinara о kojima smo vec govorili, skoro sve studije kao knjige о ratи i njegovim uzrocima su pisali politolozi. Sve sи one Ьile oЬiikovaпe pod snazпim uticajem onoga sto ЬЉ ја пazvao "paradigmom пeuspjelog federalizma". Ako se vrati unazad, Jugoslavija је Ьila "dana", njen nestaпak је zпacio fenomeп јеdпе mete, а taj feпomen sи citaoci (ili izdavaci) htjeli upoznati i objasпiti. Korijeni sukoba zbog toga se nalaze и neиspjelom ustavu, politickom sistemu i iпstitиcijama Ьivse Jugoslavije, i пeuspjelim teznjama drzava-nasljed-nica da udovolje пacioпalistickim stremljeпjima razlicitiћ grupa. Paradigma neuspjelog federalizma se vidi i и пaslovima ovih djela, koja uvijek иkazuju па пestaпak Jugoslavije koristeci se razпim, ali u osпovi sinoпimima: raspad, propast, rasparcavaпje ili pad. Као sto је јеdап promatrac propadaпja komuniz-ma primijetio, naucnici su opceпito Ьili skloпi "odvojiti segmeпt rata od mira kao zasebпu aпaliticku proЬiematiku, а rat za proucavaпje nacionalizma i mirпи promjenu и proucavanju tranzicUe". [Mic\1ael Keпnedy: Kulturno fomziranje и post-komunizmu: emancipacija, tranzicija, nacija i rat koji dolazi ( Cultural Fonnation of Postcommunism: Emancipation, Traшition, Nation and War, fortcoming)].

Primjeпjиjиci paradigmи пeuspje\og federalizma, autori opceпito imajи opisni prilaz, s vrl1a па dolje: da su centri etnicke pripadnosti, пacioпalizma i пеиsрјеlе пасiопаlпе politike bili unutar multietnicke jugoslavenske dr2ave koja је propadala. Мапје paznje је posveceпo јеdпој drugoj neиgodпoj stvari, moЬilizaciji na etnickoj osnovi: srpsko preиzimaпje JNA, politicke orgaпizacije i grиpe иvode paravojпe jediпice, сiпе пasilja i plase пepokorne sljedbenike, pomazu razпe gaпge i maпipuliraju simbolima kako Ьi moЬilizirali mase i kriminalce protiv drzavnil1 iпstitиcija. Ovi i slicni, uocljivi oЬ\ici orgaпiziranЉ aktivпosti роmiпји se u ovim tekstovima, ali se cesto smatralo da је to proizvod пeuspjelog federal izma, а пе kao korijeп sukoba. Pociпioci пasilja, zlociпa i

265

Robert Ј. Doпia. Prolazпa slava. Djela о Bosпi i Hercegoviпi ... Prilozi, 29, Sarajevo. 2000., str. 261 - 274

гаzаrапја u гatu se cesto pojave пeozlijedeni, јег sн u principu radili u interesu SVOJe naCIJe.

Paradigшa neuspjelog federalizma naglasava nacionalnu identifikaciju, kao primarnj oЬ!ik drustverюg raslojavanja, ј studije pisane na ovaj пacin koпceпtriraju se na politicke izvore sukoba шеdн nacijama. Ovakve studije cesto elidiraju razlikн jzmedu nestanka Jugoslavije ј dugog ratovaпja kojeje нslijedilo. Nisu to ideнticпi fenomeni, njti је raspad Jugos\avije znacio neizbjezno i t·at, kao sto је jedan aнtor ovog zanra primijetio, poredeci Jнgoslaviju sa Sovjetskim Savezom. "Dok sLr politicki lideri u Beogradн koгistili obrazac srodnog stanovnistva i njjJюvu sigurпost da zakuЬaju rat i lazne kampanje о jzmjeni graпica, пjihove ruske kopije su tezile staЬilizaciji situacije legalnim putem za etпicke Ruse н пovonastaliш nezavisnim dгl.avama". (James Gow, Тtiumf nedostatka volje (Triumj ој tl1e Lack ој Will, р. 189 ). Neuspjeli prilaz federalizmu se javlja kao пajpogodпiji okviг komparativnoj politickoj analizi, ali kao metoda proucavanja samo jugoslaveпske krize, ona је bila dosada posve neprimjenljiva i jednodimenzionalna.

Balkanska tragedija (Balkaп Tragedy) Susan Woodward је djelo klasicno bogato anegdotama о ratu i onome sto mu је prethodilo. Као detaljna kroлika dogadaja sa bogatim izvorimaje vrijedno i znacajno djelo, koje mnogo doprinosi nasem zпanju о koшpleksпom toku dogadaja prije i u toku гatova. Ali, prilozeni deskriptivпi tekst је aпaliticka propozicija, koja otkriva ograniceпost neuspjelog federalizma, kao jednodimeпzioпaltш paradigшu za istrazivanje rata u Bosnj. Prema vani је ispitivaпje obrнuto potcinjeпo da пе Ьi Ьilo пepristrasпo i mozc izgledati kao "koгekcija" demoniziranja SгЬа, sto је karakter·istika nekih pojednostavljenih zapadnih objasnjenja ovog rata. Ali, kada se sve sagleda, postoji dispropoгcionalno pripisani udio raznih aktera drame, sto је ona zaЬiljezila u svojoj kroпici. Кrivnja је па svim stranaшa, svj su odgovorni: Slovenci, Њvatj, Bosпjaci , UN i ЕС (Evгopska zajedпica) i drugi шeduпarodпi faktoгi, dok su na neki nacin sгpski lideri postavljeni kao pгimarпi akteгi, kojj slijede svoje strateske i пacionalne iпterese, ali па racioпalaп пасiп. SrЫ jmaju mnoge vгline kao branioci i nasljednici federalnih institucija, а drugi akteri imaju mnogo krivice, јег SLJ dopгinijeli гazaranju ovih iпstitucija. Logicna posljedica ove vjeste шetodologije је: neka se Milosevic, Karadzjc i njiћovi srpski nasilnici izgube u mnostvu гaznih stvari i sumnjivih aktera u drami pгopasti Jнgoslavije. Gledajuci izvaпa, ova vаш kпjiga mnogo kaze о ratu i пjegovim uzrocima. Ali, kada se kпjiga роЬЈјzе ргонсаvа, isto se tako u njoj пшоgо kaze, шоzе se posнmпjatj da su pocinioci nasjJja i genocjda to uradili kada su neutr-alnost i nep1·istгanost glavne vrijednosti koje ispunjavaju dul1 istrazivan ј а.

266

Robcrt Ј. Donia. Prolazпa slava. Djela о Bosni i Hcrcegovini ... prilozi, 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

Rat и Bosni i Hercegovini: etniёki sukob i meazmшodna inte1·vencija (Тће War in Bosnia and Herzegovina: Etlmic Conjlict and lntemationallntel'1'e1ltion) је najpouzdanije i пajnovije medu ostalim djelima ove vrste. Koautori su Paul Slюllp i Steven Burg, dugogodisпji proпicljivi promatraci i пaucnici, koji se bave proucavaпjem Jugoslavije. Njihovo djelo је plod temeUitog istrazivanja. Oprezno, odmjereпim misljenjem autori paze da kaztt svoje vlastite poglede па interpretaciju kljucnih pitaпja. Као sto i u 11aslovu stoji, u OV0\11 se djelu brzo prelazi preko sloveпacke i l1rvatske teme da bi se ispitivali izvori sukoba u Воsпј i kompleksпa medtmarodпa diplomacija, koja se пaokolo uzburkala. Kada se uzme u obzjr- njihova karijera i ekspe11пost (uprkos njihovim protestima) пiје nirnalo cudпo da ova dva autora opceпito prЉvacaju neuspjel1 paradigme federalizma, kao prvi uzrok nasilja: "Svaki od autora ... је intiшno upoznat sa ћistorUom etnickog sukoba ј koпtroverzi пacioпalnog pitaпja koja su oznacavala zivot u zemlji i па kraju dovela do пјеnе propasti. Mi па sukob u Bosпi gledamo u istom svjetlu". (р. 4) No, ipak, ovo је djelo autoritativпo, temeljno i dobro парisап tekst dvojice starijЉ specijalista па ovom polju. Vjerovatno се za пеkо vrijeme ово ostati, kao zakljtJcпo djelo па eпgleskom jeziku о ratu tt Bosпi.

Јашеs Gowovo djelo Trijumj nedostatka 110lje (Ђ·iumph ој tl1e Lack ој Will) је primaпю studija о razпim akterima u meduпarodпoj diplomacUi i nastojanjima da se uspostavi mir u prvoj polovici 90-tih godina. Go\v pokazuje kako se strategijsko razmisljanje postepeno razvijalo u svakoj zemlji u toku rata u Bosni i prikazuje zbog cega је meduпarodпa zajedпica doi.ivjela пeupsje\1 da ustanovi i implemeпtira djelotvornu strategiju da zavrsi ovaj sukob. Gowova analiza је vise eksplicitna ј ubjedljiva nego kod Woodwordove, iako se njegovo djelo vise bavi medtJnarodпom diplomacijom. Nazalost, Gowova kпjiga vrvi stotinama gresaka tl pisanju rijeci, poпovljeпim rijeCima i пedovrseпim recenicama, i ostavlja utisak da је пшоgо slicпa iпtervenciji ЕС Troika u Sloveniji, kao sto је Gow opisao: "dobroпamjeran, pozureп i lose plaпiran poduhvat". (р. 298). Medutim, ako se sve uzme u obzir, Gowovo djelo prosiruje i nase znaпje о 1-atu i паsе shvatanje slabog iпteresa шеduпагоdпе zajedпice, i пjenu nesposobnost da odgovori па dogadaje.

Dvije druge kпjige su znacajne јег dopriпose da razumijemo rat i пjegove uzюke. Cht·is Benettova knjiga Kn,ava propast Jugoslavije se пајЬоlје ёita od svi11 slicпiћ kazivanja. Mada је alltor ро pozivu пovinar, njegovo је djelo u osпovi паuспо. U njenш Sll izшijesani zaiпteresiraпost za l1istoriju i lictю iskustvo autora-пovinara, koji se u zemlji nalazio u vrijeme гaznil1 faza шtа. Upt·kos tоше sto se povremeno tnoze пасi njegovo osoЬito postovanje рrеша pet·spektivi Sloveпije, Beпettovo djelo је ujedпaceno а ocjene su nш odmjerene.

Balkanska z.b,-ka (Balkan ВаЬ!е) Sabriпe Raшet је zпасајпо djelo koje mпogo govot·i о uzrociшa rata. Va2:no је da se ovdje radi о пastavku пјеnЉ raпijil1 istrazivaпja. Ovo је istra.Zivaпje koje sadгZi mпoge сiпјепiсе, шпоgо

267

Robert Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini ... Prilozi, 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

faceta propasti Jugoslavije i sukoba koji su uslijedili. Iako је djelo napisano POd uticajem perspektive neuspjelog federalizma, опо nije samo na to ograniceno Djelo Rametove predstavlja jedno od malobrojnih ozblljnih zalaganja da s~ identificiraju izvori sukoba koji prelaze okvire nacionalnih politika.

Lenard Cohenova knjiga Pokidane veze: raspad Jugoslavije (Broken Bonds: The Desintegration ој Yugoslavia), 1993. objedinjuje uvid politologa posebno ispitivanje teme politicke Iegitimnosti i zakonodavno-politicke veze' Vise nego u drugim djelima, Cohen vidi "dezintegraciju" kao fenomen sam z;; sebe, а ne kao oblcni preludij ratu. Njegovu su knjigu cesto citirali u studijama 0 ratu koje su uslijedile. Laslo Sekeljeva knjiga Jugoslavija: proces dezintegracije (Yugoslavia: The Process ој Desintegration) ima slican pristup, ali specijalisti nisu mnogo zapazili djelo nakon sto se pojavilo. U ovu, opcu kategoriju spada knjiga Carole Rogel Slom Jugos/m;ije i гаt и Bosni (Т11е Breakup ој Yugoslavia and tће War in Bosnia), kao i prijevod eseja Svetozara Stojanovica, Propast Jugoslavije; Zasto komunizam nije uspio (The Fall ој Yugoslavia; Why Communism Failed)

Knjiga Aleksaпdra Pavkovica Rasparcavanje Jugoslcл1ije (Fragmentatio11 ој Yugoslavia) је dobar i odmjeren tekst о historiji Jugoslavije do posljednjih godina komunizma. Kada је presao na uzroke i razvoj ratova u Нrvatskoj i Bosni, Pavkovic је postao srpski apologeta bacajuci krivicu na svakoga, osim na Srbe. Dok је Pavkovic kritican u odnosu na srpsko vodstvo, ро njemu, SrЬi su opcenito krivo shvaceni i nesposobni da svjetskom javnom mnijenju kaZ.u svoju pricu. Za razliku od ranije citiranih djela, ova knjiga pruza malo novog ili vrijednog za nase poznavanje uzroka rata, mada daje dobar sazetak о jugoslavenskoj historiji do 1990. godine.

Pravo, krivo, гeligija i pravda и bosanskom iskusenju

Niti jedna medunarodna kriza od zavrsetka Drugog svjetskog rata nije proizvela tako mnogo dubokih i moralnih nevolja i tema kao sto је rat u Bosni. То је dovelo do nastanka rnnostva knjiga i studija koje su se bavile pitanjirna medunarodnog prava, religije, morala i pravde, а u svjetlu sukoba u Bosni. Moglo Ьi se raspravljati о tome da li је svaka knjiga о ratu и Bosni irnala i moralпu dimenzUu. Ovaj zaпr se izdvaja zbog autora ciji је zadatak Ьiо preokupacija etnickim i moralпim pitanjima.

Zasto Воsпа? (Why Bosnia?) је zЬirka priloga koju su objavili Ali i Larry Lifsclшlz i vjerovatno је prva ove vrste. Objavljena је poeetkom rata i pokusala је u neinformiranim ljudima pruziti opsimi pregled krize i razloga prema kojima moramo Ьiti pazljivi. Polazi od interviwa sa Ivom Вапсеm, koji је, de facto,

268

Robert Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini .. . prilozi. 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

sinteticka historija za priloge Kemala Kurspa11ica i Davida Rieffa, ali је tu ј jedna pjesma Maka 0jzdara. Knjiga је hrabar pokusaj da se ukljucj svjetska savjest engleskog govomog podrucja dok sve пе bude kasпo.

Most је izdan: religija i genocid и Bosni (The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia) Michaela Sellsa је komЬiпacjja opeeg kazjvaпja о ratu sa zalaganjem da se identificira uloga religije i vjerskih razljka u uzrocima rata. Scott Davies је objavio zЬirku eseja, Religija i pravda и ratu и Bosni (Religion and Jиstice in the War over Bosnia). On se bavi temom intervencije i tradicije "pravednog rata" и zapadпom reljgijskom i po!jtickom shvatanju. Norman Cigarov Genocid и Bosni (Genocide in Bosnia) је briljantan ekspoze о monstruoznoj srpskoj namjeri da se Bosna rasturi. Radhu Kumarova knjiga: Podijeli i propшlni? (Divide and Fall?) је nastojanje da se bosanska kriza postavi и tradiciju Indije/Pakistana, Qиebeca/Кanade i drugih oЬ\asti, gdje su podjele promatraпe kao moguca opcija medиnarodnog prava. (Као i mпogj drugi Jjudi, ја se nadam da se ove analize nikako ne mogu primijeniti u Bosni i da se Bosna nikada nece nacj medu podjjeUenim zemljama). Alexandra Stiglmayer, poznatjja kao predstavnjk za stampu ОНR-а, dala је dobar prj!og ovom zanru kao urednjk vrijedne zblrke eseja pod naslovom MasO\mo silovanje: rat protiv iепа и Bosni i Hercegovini (Mass Rape: The War Against Women in Bosnia and Herzego,,ina ).

Specjjalno znacajno је djelo Ovog puta smo znali (This Тime We Knew). Sujzdavaci su Thomas Guslшtaп i Stjepaп Mestrovjc .U knjizj se nalazi nekoliko eseja -kritika zapadnom slabom jnteresjranju koje је suoceno sa monstruoznostima u ratu u Bosnj. Iako se u sredjstu nalazj uloga Srba u ui.asjma, velikim dijelom је ovo vrijedna zЬirka koja govori о neoЬicnim perspektivama rata. Nadalje se elaborira osnovпa teza, pazljivo postavljena u sпazпom Cushmanovom eseju Sudbonosna teorija i rat и Hrvatskoj i Bosni (The Critical Tl1eory and the War in Croatia and Bosnia), objavljenom u julu mjesecu 1997. godine. Као uredпik novoosпovaпog casopisa Revija za ljudska prava (Нитап Rights Review) moze se ocekivatj da се Cusl1man i dalje doprjnositi u tom radu, te okupiti razne autore koji se bave ljudskim pravjma, kao sredisnjom tackom proucavanja Balkana.

Sinteticka histo1·ija

Sjnteticka l1istorija Bosne i Herzegovine је u biti јпоvасјја nastala u ratnom perjodu. Nekoliko djela se pojavilo na bosanskom ј drugim jezjcima u ovoj deceniji. (Niti jedno od njjh пiје zabjJjezeпo u ЬiЬiiografJji Kongresne Ьiblioteke). Djelo Johna Lampe Jugoslavija kao blstorija (Yиgoslavia as

269

RоЬеп Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini ... Prilozi, 29. Sarajevo, 2000 .• str. 261 - 274

Нistoty) bavi se cijelom Jugoslavijom, а ne samo Bosnom. То је majstorski uradeпa siпteza, koja odrazava savrseno роzпаvапје ogrornne historicarske literature i odlicпi pregled glavпЉ historijskЉ kontroverzi. Bosna: kratka ltisto-rija (Bosnia: А Slюrt Hist01y) Noela Malcolrna ima isto zпacenje za Bosnu. Malcolmova snaga pociva u pazljivom razmisljaпju i obradi svih interpretacija, i njegovom vjerodostojnom rjesenju svake glavne debate о historiji. On vlada elegaпtnorn recenicorn, ali i dobro odmjerenim izjavama. Tako је Malcolrn postigao da пајzпасајпiјi 11istorijski periodi u Bosпi budu dostupniji u engleskorn govorпom podrllcju. Onje temeJjjto dopriпio suzЬijanju podпшkle mantre (cesto ропоvlјепа rijec jJi receпica u rnedjtacjjama, prim. prev.) о "starirn plemenskirn mrznjama" kojom str baratali poljticki cinioci ј пeobavijesteлi novjпarj.

rпteresantaп је vrjjedaп malj svezak Dllsaпa Batakovica, SrЬi и Bosni ; Hercegovini: Historija i politika (TI!e Serbs of Bosnia mzd Herzego,1ina: Њstory and Politics). Ovaj produzeпi esej је neka vrsta enciklopedije standardnjh srpskih nacioпalistickih interpretacija svil1 tema i t1 svim perjodima. Ali, Batakovic irna svoje misljeпje neovisno о ortodoksпom, srpskom nacionalistickom stavu i о bosaпskoj historiji govori па nekonvencionalan i opcenito uvjerljiv naciп.

Historijski 1jecnik Bosne i Hercegovine (HistoricaT Dictionary ој Bosnia and Herzegm1ina) Ante Cuvala је, ustvari i mапје ј vise пеgо sto naslov kaze. Sa temeljitom ЬiЫiografijom i dugim predgovorom koji djeluje kao skracena sin-tetiёka historija, ovaj ma li svezak је samo djelimicno ћistorjjski rjeёnik. Osirn toga, Cuvalova hrvatska lojalnost se svuda javlja i u osnovi daje boju prikazaпoj slici. "Vodic za razumjevaпje l1rvatskog пacioпalizma tl Воsпј i Hercegoviпj" Ьiо Ьi tacпiji пaslov ovog sveska cije је korjsteпje prjlicпo ograniceno.

Suprotno od Cuvalovog sveska, Sukob и Ьivsoj Jugosla\liji: enciklopedija (Conflict in tl!e Fonna Yugoslavia: An Encyclopedia) је tacrю опо sto mu је ј svrћa. Uredivali su ga u suradпjj specijalisti Јоlш Allcock, Marko MjJivojevic ј Јоlш Hortoп. Ovo korisвo djelo kao prirucnik је pogodno i za sluёajпog promatraca, ali i za profesioпalce u ovoj oЬiasti. Veciпa priloga је pa:Zljivo napisana, pouzdana i u svom prilazu dobro osmisljena.

01'igina1no ist1·aiivanje: Knjige i clanci

Prikazao sarп mпogo djela koja se odпose па пеdаvпе dogadaje. Morarn izvijestiti sa zaljeпjem da se pojavj]o шаlо moпografskil1 izdanja na engleskorn jeziku koja dorюse вesto поvо u sl1vataпju l1istorije Воsпе. МаЈо пјЉ, rnedutjrn, vеоша su zasluzпa. Micl1ael Hickockovo djelo Otomanska vojna administracija и Bosпi osamnaestog stoljeca (Ottoman Militшy Adminisfl'atioп in Eigl7teen-Ceпtщy Bosnia) istjёe se kao pioпirsko djelo zbog siroko koristeni11 otomaпskjl1

270

Robert Ј. Donia. Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini ... prilozi, 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

arhi\·skih izvora ј sto је preobrazi!o nase razumijevanje otomanske vladavjne, da је u osnovi Ьila racjonaJnjja ј kohezivnija nego sto је Ьila tradjcionalno prikazjvana. Kako sam dao temeljne komentare na djelo Francine Friedman Bosmzski Muslimmzi (TIIe Bosnian Muslims) prije nego sto је Ьilo objavljeno, ne zelim to djelo ovdje prjkazati. Ali cu, ipak, reCi da је to djelo jedna od malobrojnil1 knjiga koja se specifiCno bavi Bosnom u protekle dvije decenije. Djelo Catherine Wendy Bracewell Senjski uskoci (Тize Uskok ој Senj) osvjetljava ratпicko drustvo sesпaestog stoljeca u zaledu Jadrana а na periferjjj Воsне pod otomanskom vlasti. Maria Todorova u svom djelu Zamislite Balkan (lmagiтzing tlze Balkans) pr·ikazuje razvoj podmukle intelektualne tradicije koja је dala ton razrnisljanjima mnogih ljudi па Zapadu. da је ova regija divlja i neprijateljska. Nevezano samo za Bosnu, ovo djelo је od vitalпe vazrюsti i zasluzuje da se nade zajedno sa Cushmanovom Sudboтzosпom teorijom. Ono је isto је tako Ьitno, da se shvati nezaiпteresiranost Zapada za tazase rata u Bosni.

Clanak Attile Hoare, Hn1atski pт·ojekt to Partition Bosпia ancl Herzegoviтza 1990-1994 (Тize Cl·oatian Project to Partition Bosnia and Herzegoviтza) је veoma znacajno пaucno djelo, koje ispuпjava пadom da се uslijediti i dalja djela ovog sposobпog, mladog l1istoricara. Vrijedпo је pomenuti dva clanka Xaviera Bougarela koja su objavljeпa па engleskom jeziku, jedan od пjih u casopisu (East European Quartaly,) Jstocnoe\1ropski tromjesecnik а dr·ugi u zЬircj eseja, koju su uredili David Dyker i Ivan Vejvoda. ОЬа Bougarelova clanka ukljucuju temeljite uvide u пedavni bosanski drustveпi i politicki razvoj, ali obadva clanka evoluiraju u spekulativne eseje i dајн zakljucke, iako jasne, kojima nedostaje osnova. Dva claпka tl Jstocпoe\1ropskom mjesecniku autoгa Aydina Babune bave se bosanskim Muslimanima, uglavnom, u austгijskom peirodu. Za razliku od ranije pomenutih autoгa, Babuna је konzult irao otoшaпske arhivske izvore, ali doЬivene informacije pruzaju malo vise nego sto se opcenito zпalo iz pera ћabsburskil1 funkcioneгa н austro-ugarskim zvanicnim zapisima.

John Fineova debela knjiga u dva sveska historije srednjovjekovnog Balkana pruza 11istorijski pregled cijele regUe i pored toga daje n111oge iпforшacije о Bosni i н sirem koпtekstu odvijanja dogadaja u Bosni. U ove dvije knjige, koje imaju logicne тzas!ove Ba/kan u ranom Srednjem \lijeku (Тize Еат·!у Medieval Balkans) i Balkan и kasnom Srednjem vijeku (Tize Late Medieval Balkmzs), Fine predstavlja neprocjenjive t·efereпce u izvOt'ima u kompletnu пaraciju koja dostize skoro epske proporcije. Nazalost, ovo djelo пiје prevedeпo па jedan od jezika u regiji.

Imam zadovoljstvo pomenuti pojavu jednog dobrog djela antropologa Katheriпe Yerdery, Politicki iivoti m1·!\lih tijela (The Politica/ Li11es ој Dead Bodies). Verdeyeva dokumentjгa siroko t·aspгostranjenu praksu da se heroji i zrtve ponovo sal1ranjllju u socijalistickiш zemljaшa. Опа pripovijeda о

271

Robert Ј. Donia, Prolazna slava. Djela о Bosni i Hercegovini ... Prilozi, 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

putovanju starih mrtvih tijela zbog popularnih zahtjeva da ih se sahrani na novim mjestima, Verderyeva daje svjeze i dalekosezne zakljucke о kulturnoj transformaciji i politickoj promjeni u post-socijalistickim drustvima. Posljednje poglavlje је posveceno ponovnoj saћrani zrtava Drugog svjetskog rata i srednjovjekovпih svetaca u Ьivsoj Jugoslaviji. Knjiga је svjeza, inventivna i zabavna. Ona је veoma dobra za Citaпje svima koji se interesiraju za nastale proшjene u post-socijalistickom vremeпu i uzroke orui:anog sukoba u balkanskoj regiji.

Jugoslavija Francine Friedman (Yugoslavia): Sveobuhvatna ЬiЬliografija па engleskom jeziku (А Compreltensive English-Language BiЬliography) objavljena 1993. godiпe otkriva malo teksta i oskudпost novih naucnЉ djela koja se odnose na Bosnu. Njena Ьibliografija se izdvaja kao glavni doprinos u ovoj oblasti. SIUedeca biЬiiografija djela na engleskom jeziku Ьilo kada da se uradi pojavit се se, od sada, sa znacajпim dodacima ovom slabom izboru i ponudi.

Dueti

U ovim proteklim godinama pojavila su se dva "dueta", svaki od njih se sastojao od knjige i odgovarajuceg videotape istog autora. U svrћu poredenja ovdje се Ьiti zajedno obradene.

Smrt Jugoslavije (Deatlz ој Yugoslavia) Laure Si!Ьer zapocela је kao amЬiciozni projekt da se interviewira stotine kljucnill ucesпika u ratu u Ьivsoj Jugoslaviji. Informanti Si!Ьerove izgleda da su Ьili izuzetno zeljni ispricati svoju pricu u detalje i njeni su interviewi donijeli sokirajuce, iskrene pripovijesti koje su od velike vazпosti da se razumiju ratovi. Zajedпo sa filmom lokalпiћ i meduпarodnЉ medija, cetverosatпa serUa је zпасајпо djelo strpljivog istrazivackog novinarstva i na~iroko је pol1valjena zbog izuzetпo iпtinшih prikazivaпja uzroka rata. Moze se dobro razumjeti zasto је SilЬerova tako mnogo zeljela da se pojavi kao knjiga.

Prateci svezak, Jugoslm,ija: Smrt jedne пасiје (Yugoslavia: Death ој а Nation) је studija s mпogo ogranicavanja u licnim interviewima kao primarnom izvoru iпformacija. Koristeci materijal i izvore izvana kako bi verificirali iпfoпnacije iz interviewa, autori prikazuju detaljnu i veoma citljivu pripovijest о ratu i neposrednim uzrocima. Ali se knjizi mora prici sa najvecim oprezom. Jasno је da su oni cesto Ьili pod uticajem iпformanata i njilюvill napul1anih prica i licnЉ, ispredeпil1 stvari, u njihovoj knjizi је mnogo toga ispusteпo, krivo sl1vaceno i pogresпo dato. lпterpretacije su пekada jednostavпe, ali su zakljucci cesto povrsni ili, jedпostavпo, pogresni. Knjiga је vrijedпa, uglavпom, zbog

272

RoЬert Ј. Donia. Prolazпa slava. Djela о Bosni i Hercegoviпi ... Prilozi, 29, Sarajevo. 2000., str. 261 - 274

uvida u vai11e licпosti i zbog cifUivog prikaza opceg toka dogadaja, ali se шogu proucavati bolje istrazeпa djela koja su pouzdanija u odnosu па specjfiCne dogadaje ј njihov razvoj.

Teшeljno istrazjvaпje Топе Bringa је Ьilo prvo. Njezin antropoloski terenski rad u centralnoj Bosni doveo ju је do izdavanja Biti Musliman па bosaшki nacin (Being Mus!im Bosnian Way) је· klasicna antropoloska studjja zivota в jednom etnjcki izmijesaпom selu. Nakoп sto је svoja istrazivanja zavrsila i prije nego sto је kпjiga Ьila napisana, selo је Ьilo divljackj napadnuto od stra-ne HVO-a. 1993. godine, а muslimansko stanovnistvo је bilo ili pouЬijano ili otjerano. Nakoп ovakvill brutalпil1 dogadaja Bringa је napisala svoju kпjigu s djvJjenjem i ociglednom пakloпosc р1 rеша stanovnicjma sela. Ova odlicпa antropoloska studija oslikava multietпicko drustvo koje је bilo obogaceno razlicitostima, alj i ograпiceno u sposobnosti da se integrira.

Nekoliko mjesec! prije napada HVO-a Bringa је Ьila pono~ u centraJnoj Bosni sa filmskim sniвte ~ljima i ponovo је iпterviewirala svoje. informante i prijatelje. Otisla је alc >Sna, osjecajuci da se rat priЬii:lava selu .. Kratko nakoп uzasa opet је posla sa ekipom u taj kraj, idjc ~la razaranja ј ропоvо se nasla sa prezivjelima. Rczultat је u snazпom, potresnom videotapu pod пaslovom Svi s1110 mi komsije, а stvar је u tome, naravno. da шi to i пisшо. Ova kronjka па vjdeu govori о pokid;:шjш vez:нna koje su seljane spajale ј pokazuje kako је пestao пjjhov zajedпickj zjvot kada је zaprUetila vојпа opasпost od HVO-a. Ljcno iskustvo Bringe ј пaucna darovitost su primijenjeni na videotapu i stvorili sн intin111tt pricu koja cijepa srce о propasti povjerenja шedu dugogodisnjiш prijateJjjшa i drugoviшa. Ovo је bilo prjkazano kao svjedocenje na najmanje jedпomudeп 1ju Sttda za ratпe zlociпe. Ро mојеш misUenju, ovdje se vise kaze о uzrocin rata . nego u mnogiш svescima о pogledima па neuspjeli fedet-aliz.am, koji su se ovih zadпjih godina pojavili.

ZЬirka eseja

Pojavilo se mnostvo eseja u protekle dvije decenije. Mnogi od njih ne doz~lja 1vaju lagaпi sazetak. Mark Pinsovo uredпicko nastojaпje је rezultiralo u јеdпош роsеЬпош svesku шedu svim drugiш: Muslimani Bosne i Hercegovine (Т11е Muslims ој Bosnia ащ/ Heгzegm,ina). Primijenjen је kгonoloski pristup ћistoriji bosaпskil1 Muslimaпa, grupa istakrшtil1 alltora predstavlja znacajno koheziv:ш skup eseja u ovom svesku. John Fine, .Colin Heywod, Justin McCartl1y, lvo Вапас i Рiпsоп lictю dali su svoj doprjпos odlicпiш ~ilc )zjma i tako stvшili dostupan, koгistaп i siюko citiпш svezak.

' '273

Robert Ј. Donia, Pro]azna sJava. DjeJa о Bosni i Hercegovini ... Prilozi. 29, Sarajevo, 2000., str. 261 - 274

Као sto se u ovom pregledu vidi, djela о Bosni na engleskom jeziku u protekle dvije decenije Ьila su pretezno preokupirana ratovima u ovoj deceniji. Malo је djela poшoglo nasem razumijevaпju, а ve\ika veciпa djela doprinijela је boljem poznavanju.

Nedostatak ozЬiljпiћ historicarskih djela na engleskom jeziku sugerirao ы da se na engleski prevedu istaknute historijske studije na bosanskom jeziku. Kratki pregled otkriva da ih se malo pojavilo u prijevodu. Dostupnost bosanske historiografije straпiш citaociшa mogla bi se poboljsati programom da se ponюgne prevodenje sa bosanskog na svjetske jezike, bolje nego da se osloni na saku stranih specijalista kako Ьi se ostatak svijeta upozпao s bosaпskom historijom.

Summary

FLEETING РАМЕ. ТНЕ WORKS ON BOSNIA-НERZEGOVINA PUВLISНED IN ENGLISH, 1990-1999

The war of the 1990' s in Bosпia апd Herzegovina has \ed to an unprece-dented outpouring of English-language literature regarding the country' s history. Most English-language works have focused оп the war, its causes, and its imrne-diate aftermath. The recent literature сап Ье divided into the following catego-ries: journalist accouпts, persoпal memoirs, woгks coпcerniпg the demise of Yugoslavia, books оп morality and justice, synthetic histories, works of original research, "Duets" (books with re lated videotapes), ;~.пd collectioпs of at'ticles. Опlу а few scholat·ly works based оп oгigiпal research have been puЬlisl1ed iп English conceшiпg Bosпia during the past two decades, but they have iпcluded some of exceptional quality and scholarly meгit.

274