Pl-ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

bogatoj evropskoj povijesti, uzima u obzir sve Ьitne sastojke kvaliteta zivota u pros­lom zivotu te ispisuje veleljepnu fresku о zivotu u najmanje ctva i ро milenUa zivo­ta ovog drevnog kontinenta.

Ugledni historicar prodire u sire okvire dugotrajnih, duЬljih i slojevitih historij­skih mijena, ukazuje na bogatstvo razlika, ali i snagu jedinstva koje se prepoznaje kroz evropsku uniju kao integrativni faktor buducnosti starog kontinenta. Ovakvim pristupom, koji је svojstven citavoj skoli misljenja poznatom pod nazivom "Anali­sti" Jacques Le Goff prikazuje svijet u njegovom bogatstvu razliCitosti, ogromnoj in­telektualnoj kreativnosti, ali i kroz brojne covjekove nedace, nejednakosti i protivr­jecnosti.

Esej "Stara i nasa Europa" Jacquesa Le Goffa ukazuje na stalnu zelju da se hi­storija i povUest prepoznaje, identificira i tumaci kroz kompleksnosti i razlicitosti, sve s ciljem da se u tome vide putovi iz zacaranog kruga nedoumica, proЬlema vi­sevjekovne proslosti. Sigumo da i ova knjiga moze biti od pomoci da se proslo ali i nase vrijeme sagleda na drukciji i temeljniji nacin. •

Salih Jalirnam

М. С. Андерсон: Европа у осамнаестом веку 1713-1789. Београд : Clio, 2003, str. 611.

Beogradski izdavac Clio se tokom posljednjih nekoliko godina istakao vrlo uspjesnim izdanjirna istorijskih djela. Karakteristicno је da su najcesce u pitat~u prevodi nekih kljucnih istoriografskih dostignuca iz druge polovine :ХХ vijeka. Na tragu takve intencije је i prevod knjige Europe in the Eighteentlz Century, poznatog engleskog istoricara Matthewa Andersona.

Европа у оса.мнаесто.м веку 1713-1789 је, fakticki, prevod posljednjeg (ce­tvrtog) izdanja Andersonovog klasika, koga је Pearson Education Limited objavio 2000. godine. Sto se samog izdavaca tice, odnosno prevodioca, posao је obavljen vrlo korektno. Prevodioci Sonja Dekanic, Branislava Radevic-Stojiljkovic i Dejan Stojiljkovic su izdanje obogatili lako citljivim tekstom, koji, medutim, nijednog tre­nutka ne upada u zarnke amaterskog pristupa profesionalno demonstriranoj materi­ji. Ipak, u obilju istorijskih i geografskih podataka, а i evropskih jezika, ponekad se mogu potkrasti sitne greske. Tako npr. ne stoji (str. 270) da је na poziciji sefa austrij-

398

P,.ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

ske diplomatije 1792. godine Kaunitz zamijenio Тhиgиtа, nego је Ьilo obmиto, od­nosno dansko ostrvo na kome se nalazi Kopenhagen nije Zeland (str. 284) nego Sje­land i sl. Vrlo sи rijetke stamparske greske. Dodиse, ponekad mogu odvesti u pogres­nom smjeru, jer npr. London krajem XVIII vijeka nije imao 90.000 nego 900.000 stanovnika.

Posljednje izdanje knjige profesora ekonomije i istorije sa Univerziteta и Lon­donu је nadogradeno novijim istoriografskim dostignuCima, iz osamdesetih i deve­desetih godina ХХ vijeka, sto ga cini izuzetno savremenim i и svakom slисаји kon­kurentnim u danasnjim uslovima ekstremno pojacane istoriografske prodиkcije.

Jedina izvjesna anahronost se odnosi na proЫem periodizacije, sto se, opet, vrlo cesto tretira kao pitanje ukusa, а ne naucne zasnovanosti. Naime, Anderson prefe­rira klasicnи strиk:uturu u kojoj se XVIII vijek posmatra kao tzv. "kratki XVIII vi­jek"- od Utrehtskog mira 1713. godine, kojimje zavrsen Rat za spansko naslijede do 1789. godine, odnosno izЬijanje revolиcije и Francиskoj. U иvоdије aиtor pokи­sao objasniti zasto је npr. period 1680-1713 toliko drugaciji od onoga sto је slijedi­lo, ali cini se da to nije bas narocito uvjerljivo. U posljednje vrijeme mnogi istorica­ri s pravom sve vise isticu Sedmogodisnji rat (1756-1763) kao velik:u prijelomnicи XVIII vijeka, odnosno smatrajи da vrijeme nakon 1763. posjedиje znacajne speci­ficnosti и odnosи na ranije razdoЫje. Ovo је pogotovo ubjedljivo prikazano и djeli­ma Horsta Mбllera ("Fiirstenstaat oder Biirgemation? Deиtschland 1763-1815", Ber­lin 1998) i Рiепеа Chaunиa ("La Civilisation de l'Europe c1assiqиe", Paris 1966). U svakom slисаји sa teorijama о "kratkom XVIII vijek:u", paralelno egzistiraju i teori­je о "dиgom XVIII vijeku"- 1688-1815 (od revolиcije и Engleskoj, odnosno pocet­ka Falackog rata iste godine, do Napoleonovog poraza na Vaterlou i stvaraпja Svete alijanse), kao sto је иostalom slиcaj i sa XIX, odnosno ХХ vijekom.

Djelo је podijeljeno па 16 formalno ravnopravnih poglavlja, koja Ьi se, иz malo slobode, mogla grupisati и tri cjeline. U prvoj (poglavlja 2-7), Anderson razшatra neke opste postavke evropske istorije XVIII vijeka, odnosno primame struje u soci­jalnom i ekonomskom razvojи. U drugoj cje1ini (poglavlja 8-11) aиtor daje u nekи ruku uoЬicajen prikaz k1jucnih tacaka po1itickog razvoja (vecine) tadasnjih evrop­skih drzava. Najzad, u trecoj cjelini (poglav1ja 12-15), ponovo sи istaknиta odrede­na opsta mjesta koja sи tokom XVIII vijeka Ьila pod zestokim pritiskom nezaиstav­ljivih promjena- obrazovanje i religija, izmedи ostalog. Prvo poglavlje је posvece­пo razmatranju izvora - ne u smislu njihovog navodenja, nego u kontekstu opisa nji­hove prirode i kvantiteta. Posljednje 16. poglavlje, pod naslovom "Dolazak revolu­cije" prikazuje politicki razvoj u Evropi tokom osamdesetih godina XVIII vijeka, te primame иzroke revolиcije и Francuskoj, kao ijedinstvo tog politickog fenomena sa slicnim pokretiшa и Evropi, odnosno njegov ekskluzivitet.

399

Pl'l'kazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

Objektivno, prva cjeliпa је ро svojim dometima najvredniji dio knjige. Ander­son na maestralan nacin predocava drustvenи i privrednи slikи Evrope XVIII vi­jeka, odnosno, sto је jos i vafuije- dramaticno mijenjanje te slike tokorn stoUeca. Vrlo је plasticno prikazana kompleksпa slojevitost socijalne strukture tadasnje Evro­pe, odnosno njenih и mnogocemи razlicitiћ cjelina, sto predstavlja izиzetan kvali­tativni odшak и odnosu na nekad tako karakteristicno cmo-Ьijelo opisivanje evt·op­ske drustvene stvaпюsti tog vremeпa. Ipak, ponekad је deskripcija ilиstrativnih po­java isuvise naglasena u odпosu па opis samih mehaпizama koji sи takve pojave im­plicirali. Djelo је prepиno sjajnill sentenci poput one ро kojoj se cjelokupna eksplo­zivnost pruskog шzvoja u ХVШ vijekи i sve beneficije koje su iz toga proizilazi­le trebajи ipak posmatrati i и svjetlи cinjenice da su za opis zivota stanovnistva Pru­ske и tom razdoЬljи rnnogo karaktel"isticniji Ьili pojmovi obaveza i slиzba, nego slo­boda i sreca.

Druga cjelina, gdje је и prvom planu politicka istorija, na пeki nacinje sиvisna, jer ргvа i treca cine savгseno zaokruzenu i harmonicnи zajednicu. Ти se prevashodno postavlja pitanje samog prostora, jer је svakako evropski politicki razvoj пemoguce adekvatno prikazati na svega stotinjak stranica. Sve ovo пе moze umanjiti izuzetan globalni kvalitet engleskog erudite, jer, npr. tesko da se па drugom mjestu moze паСi bolji opis mehanizama koji sи pokrenuli, vodili i zavrsili Sedmogodisnji rat. Znacaj­пo је napomenиti da Anderson и svom pristupu za razlikи od nekill drugili engleskih istoricara nije opterecen "aпglocentrizmoш", odnosno pl"ikaz evropskih drzava i re­gija је izveden prilicno ravnomjemo. Naravno, izvjesna l1ijerarhija bazirana па in­flиencama politicke, kultuгпe i druge pril"ode ipak postoji, tako da sи прr. balkanske ili skaпdinavske regije и sjenci ћancиske ili Engleske. Takode, postoje i пeki detalji koji su prikazani konfuzno, ра tako citalac ne moze spoznati zasto staпovnistvo Aи­strijske Nizozemske пiје prihvatalo refotme Jozefa П, iako sи опе, objektivпo, isle u prilog, и пајmапји ruh.'U, veCine i sl.

Pohvale је vrijedaп i sklad koji је Andersoп postigao izmedи osvjetljavanja glavnih struja i altemativпih fenomena. Tako se opis promjena и kljucnim religij­skim sistemima fino preplice sa epizodama о masonima, rozenkrojcerima i drugim prisиtnim i znacajnim udru:lenjima tog vremena, bez imalo pretjerivanja sklonog ka jeftinom seпzacionalizmи, na:Zalost, danas dosta cestom. Autor jedпostavno poku5a­va sto vjemije docarati izvaшcdnи raznovrsnost epohe и kojoj sи paralelпo egzisti­rali Volterov racionalni duh i ciпjenica da su se jos 1774. godine u Versaju okиplja­le hiljade bolesпih ljudi и nadi da се Љ dodimиti navodпo iscjeliteljska ruka kralja Lија XVI.

Jedan od пajvecih kvaliteta kпjige је konstantno иsрјеsпо prikazivaпje veza iz­medи piocesa razvijenil1 ili zapocetih и XVIII vijeku sa onim sto је slijedilo и XIX,

400

P,·ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

ра i u prvoj polovini ХХ vijeka. Anderson је vrlo precizno opisao kultumi uspon Njemacke u posljednjim decenijama XVПI vUeka, sto је bila veza sa njenim kasni­jim politickim иsponom i preиzimanjem kontinentalnog vodstva od Francuske.

Opsirna i poticajna biЬliografija, nekoliko preglednih (politickih) karata i preci­zna hronologija eftkasno zaokru:lujи ovo izdanje.

Djelo Matthewa Andersona је ogroman doprinos savremenoj spoznaji XVIП vijeka, vremena, cije proucavanje u aktuelnoj istoriografiji, cini se, sve vise dobi­ja na znacaju. Njegovo prisustvo na nasim prostorima moze dje1ovati samo stimи-1ativno и smislu dodatnog budenja interesovanja za opstu evropsku istoriju i XVI­II vijek, kategorije koje su ranije tako cesto bile neshvatljivo zanemarene. Nakon Ci­tanja ove knjige ostaje samo zal sto se sa takvim djelima nasa puЬlika nije susreta-1a znatno ranij е. •

Boro Bronza

С. А. Роман ен ко: Юугославия, Россия, и «славянская идея».

Вторая половина Х/Х и начало XXI vека. Москва 2002, стр. 623.

Ovaje monografija posvecena historiji uzajamnih odnosa Ruskoga carstva, SSSR i Rиske Federacije s nacionalniш pokretiшa i nezavisnim drzavama Juznih Slavena. Mada se о tоше puno pisalo, mnogi proЬleшi и vezi s tiш ostali sи do danas nepozna­ti ne samo oЬicnom citateljи nego i strucnjacima. Roшanjenko ove odnose proma­tra kroz nekoliko etapa: 1878-1903; 1903-1918; 1918-1941; 1941-1<;45; 1945-1948; 1948-19 56; 195 6-1991. i posljednji period od 1991. do danas. Sam aиtor istice da mu namjera nije Ьi1а napisati sveobuhvatnu historijи odвosa svakog ju:lnoslavenskog na­roda i Rusije, nego samo istaknиti najvaznije proЬleme u tim odnosima. Dosada.Snje analize шsko-jиfuoslavenskih odnosa cesto su se svodile na odnose Rиsije sa SrЬi­jom i Cmom Gorom, ali se ti odnosi nisи svodi1i samo na te "bratske veze", nego sи postojali i шsko-l1rvatski, rusko-slovenacki i rusko-makedonski odnosi.

Romanjenko istrafuje odnose razlicitih varijanti nadnacionalnih koncepcija- ju­gos1avizma, austroslavizma, panslavizma- i иskoga etnickoga nacioпalizma kod sva­koga slaveпskoga naroda. То је osnovno pitanje koje on prati kroz razlicite historij­ske etape od konca 19. do pocetka 21. stoljeca. On istice da postoji nekoliko varijanti (tipova) slavenske ideje: istocnoevropski- panslavizam (ruski, ukajinski, bjeloruski); balkanski-jugoslavizam Qugoistok Evrope- bugarski, srpski, crnogorski, dje1omicno

401