Prikazi, osvrti, promocije Prilozi. 30. Sarajevo, 2001., str. 217-381

od reiima: pogubljenje, \jesanje, da1J/jenje, batinjanje; zatim usпm:ivanje gladu (namjerno izazvana glad ili odbijanje da se ona sprijeci); depoгtacija - sm1·t do koje dolazi tokom transp01·ta (pjesacenje ili p1·evoz и vagonima za stoku); smгt koja је posljedica p1·inudnif1 radova - iscrpljenost, bolest, glad, smrzavanje. Kada је rijec о pe1·iodima koji se nazi11aju "gradanski 1·atovi", sve је mnogo sloienije; nije lako razluCiti koje su srm·ti posljedica ЬогЬе vlasti sa pobunjenicima, а sta spada и masakr civilnog stanovпistva ".

Ova kпjiga predstavlja izazov za brojne suvremene istгazivace u zemljama u kojima sн konшnisti vladali ili su se borili za yJast, da jos vise istraze fenomen komunizma, kao i dugotrLljne posljedice и individualnoj i kolektivnoj svijesti, da inaugшiraju siroko gradiliste istrage i refleksije.

Safet BaпMovic

Saшuel Р. Huntingtoп, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, izd. Izvori, Zagreb 1998.

Нistoricari znanjiшa о proslosti dopгinose reljefвijem sagledavanju, kao i tumacenju vгешеnа u kojem stvaraju, iznoseCi ргitош i oprecna stajalista. Do izmjene ћistorijske slike dolazi sa studioznim istгazi\'anjima koja rezultiraju poиzdanim saznanjima и sиkobu sa aktualпom slikom historije i njenim konacпim istinama. Poznati teoreticar kraja !tistoJ·ije Francis Fukиyaшa misli da је historija konacno dostigla svoj cilj pobjedom najbolje drzave, one liЬeralпe, da vise nece Ьiti пapetosti, i da се nastati vrijeme u kojima се ljudske sposob­nosti zakrzljati. U knjizi Veliki р1·е!от: ljudska pri1·oda i J·ekonstitucija dгusn,enog p01·etka on иstvrduje da se civilizacija nalazi usred revolucije ravnoj promjenama koje su pratile prijelaz и industrijsko drustvo, glorificirajиCi postin­dustгijsku eru, "gdje in[om1acija i znanje saCinjavaju bazu ekonomskog iivota ", izvodeci zakljиcak da је "ljudska priroda taA'lla da uvijek rekonstitui.~e dl'Usnю и odгiive ifunkciona!ne oЬlike". Paul Kennedy pise u knjizi Ргiр1·ета za dvadeset prvi vijek, da се historije Ьiti dok је ljudi, da covjek pred sobom ipak vidi "planetu optel"ecenu p1·oblemima i m~;cjepkanu ".

Кrajem devedesetih godina и nekim krugovima ва Zapadu i na Balkanи zapazen odjek imala је intrigantna civilizacijska pm·adigma, polemicna teorija harvardskog profesora Sашие\а Hиntingtoвa о shvacanju suvremenog svijeta u kontekstu konfiguracije razliCitih civilizacija, о sиkоЬи civilizacija, Cija је Ьit sadrZana u tezi da "nejasne linije izmedu civilizacija и buducnosti се postati Ьо­јпо polje. Konflikt izmedu civilizacija се Ыti posljednja faza и evoluciji kon­.fl.ikata и savremenom svijetu ". predskazнjuci da се zbog sнkoba civilizacija, sa lica zemlje, zbog S\'()je geostt-ateske pozicije, нcstGti Во~шс i Izracla, posto пе mogu prezivjeti и okrt1lenjи drugojacijiћ i neprijateljskЉ ci"·ilizacija. John All-

295

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo. 2001 .• str. 217-381

cock, sa Univerziteta u Bradfordu (V. Вгitanija) smatra, medutim, da ovo djelo ne uzima u obzir teoriju globalizacije, te da u globalizirajucem svijetu ne mote vise biti civilizacija u smislu u kojem se taj termin ustaljeno shvaca. Teorija globalizacije naglasava znacaj lokalnih procesa izgradnje identiteta. Ovi procesi i transformacija sisteшa drzave ne brisu lokalne identitete: "oni im daju dodacnu vaznost koja је ljudima pot1·ebna da se 'pono\10 ukotve', uz ротос tradicije, zm­utar pгosiгenog p1·ostomo-vl·emenskog poretka nji}юvog svijeta ".

Ро Huntingtonu Evropa zavrsava ondje gdje zavrsava zapadпo krscanstvo te pocinju islam i pravoslavlje. Proliferacija etnickih sukoba, koja za svoj ek~ stremni primjer ima etnicko ciscenje nije Ьila s<1svim slucajna: najcesca је i na­jgrublja medu gntpama koje pгipadaju razliCitim civilizacijama. On definira civilizaciju k<1o пajvisi oЫik kultunюg grupisauja Uudi i najsiru ravan kulturпog identiteta koji ljudi imaju, sto rnzlikuje ljudsku vrstu od drugih vrsta: "Demok­ratija se sukobljava s pozapadпjacenjem, а demo/.:ratija и svojoj blti nije proces koji vodi kozmopolitizaciji nego zat\IGrmy·u и zajednicu ".

Moderna civilizacija ima itekako mrlj<1 na svojoj savjesti. Naglaseno po­zapadnjaceпje ( Genije Zapada ), poprima prijeteCi ton, pogotovo u pogledu pre­potentnog ponasanja mocnill s jedne, i samoodbranbeпe reakcije пepoeudnih, fokusiranih dr~ava, njihovih sistem<1 i mjerila vrijednosti, s druge strane, koJe to nazivaju otporom пovom svjetskom poгetku. Z<1 jedne је globalizacija jedinstvena i l1istorijska prilika za covjecanstvo, dok је oponenti vide kao silu dezintegracije dntstava i stvaranja jos Yecih nejednakosti medu zeшljama. Dr Miloгad Ekшecic, pod dojmom sveopcill urota u historiji, kaze da bi uspjesna odbrana od "pogubпog saveza Amerike i islamizma" bilo ujedinjenje Evrope od Atlantika do Urala, odnosпo do Tilюg oceana, za sta је potrebno da "ev1·opska demokratija savlada katolicki kleгika/izam."

Huntingtoп zastupa mШјепје da su od vremena Francuske budoaske revolucije osnovne linije sukoba predstavljale nacije, а ne vladari: p1·estali su 1·atovi kraljeva, pocinju 1·atovi пaroda ustvrdujuci da је ovaj model XlX stoljeca trajao sve do konca Prvog svjetskog rata. Tada је kao rezultat Ruske revolucije i reakcije na nju, sukob naroda prerastao u sukob ideologija, potencirajuCi tezu da се sljedeCi "rat ako ga bude Ьilo, Ысе l'at izmedu civilizacija ". Najocitiji, нaju­padUiviji i najmocniji uzrok svjetskog vjerskog budenja upravo је, ро njemu, ono sto је trebalo izazvati smrt religija: procesi drиStvene, gospodarske i kul­tume modernizacije koji su preplavili svijet: "Narodi i zemlje slicnilt kultura zЬlizavaju se. Na1·odi i zemlje mzlicitiћ kultш·a razilaze se ". Opominjujuce dje­luju konstatacije pojedinil1 шislioca da bez mira medu 1·eligijama nеща ni mira шedu narodiшa. ,1

lstrauшatizirani Balkaп је naвovo, ро Huntiпgtonu, balkaniziran duz vjer­skih crta, promatrajuCi religije kao geografske entitete, а пе politicke ili kultuшe, zapazajuci d<.1, ako se kultura i geografija пе poklapaju, onda se poklapanje nю~е nametпuti genocidom ili prisilnom шigracijom. Na Ba\kanu, podesnom za takve nacionalno-vjerske pokuse, historijski dugo vec dominiraju haos i nasilje, nekro-

296

Prikazi. osvni. promocije Prilozi, 30, Sarajevo. 2001., str. 217-381

filski odnos prema l1istoriji, оёuvапе paganske sklonosti (osveta, k.laпje, priвosenje ~rtvi. tra~enje i 'ozivljavaпje l1eiojskih predaka ро nacionalnim kos­tuЛ1icama), posпшlost i gubitвistvo praceno moralnim defoimiranjem. Pleшen­ski nacioвalizaш је doista izrastao iz faze neukorijenosti. Patolosko slav!jeпje poraza, apologija sшrti i kult zrtve foimirali su morbidni meпtalitet, smatra dr. Јеlева Dordevic, koji razara ~ivotпe poteпcijale i dr~ave, јег "kada је jedan naгod izab1·an, nijedan zi\'Ot, nijedan pojedinac пета znacaja ". Iпklinacija vjerovanja u sudЫпu је takodeг obiljezje pagaпske svijesti. Svako moze imati svoju istinu, kazu pisci, revitaliziгajuci mitske verzije пacionalne historije.

Za пеkе istrazivace Dalkaп је prostor gdje је registriran fenomen zacaranog kruga ponavljanja uvijek lose historije. То osjecanje tragi~nosti balkanskog prostora izrazice Emil Sioraв: "Neosporno је da balkanski narodi imaju vitalnosti ali је рогаz njihova sudЫna ". Balkanska okrutпost uvijek se povezivala sa 1stokom. Poredenje sa lstokom ''pojacavalo је osecaj stranog i istak!o o1·ijentalnu p1-il·odн Balkana ". D1·. Andrej Mitrovic u tekstu о Leopoldu Rankeu, zapaza kako је osnova osoЫtosti istocnog i zapadnog razvitka nastala iz dveju ve/ikih razlika. ОЬе su proizasle iz ratova. Prva је Ьila posljedica ЬоrЫ Geimana i Slavena protiv vec na lstok i Zapad izdijeljenog Rimskpg carstva, druga iz ratova sa islamskim narodiшa, zapocetim jos u Vll stoljecu i dugim vise od hiljadu godina. Islюd ovih borbi za ova pleшena bio је razlicit, sa dalekoseznim posljedicama. Istok i Zapad su postali izmedu sebe duboko, "mada nikako i fatalno, 1·azd1юjena i sup1·ostavljena, isto1·ijska рој та". Dinamicпa historijska stvamost Ыlа је шajstor gгaditelj .

• Multietпiaki kolorit Balkaпa pokazao se, ро Mariji Todorovoj, kao najveCi proЫem, jer је oduvijek kvario racune prostim kategorizacijama, uzimajuCi u obzir i slozem ukob izmedu otomanske demografske zaostavstine i historijska prava na teritorije koje su polagale novostvoreпe ddavice. NajproЫematicnije је utvrditi neke Ьioloske i antropoloske pojave, kao sto su: koliko ima turske krvi u srpskoj krvi, k.oliko su karakteшih crta medusobom razmenili Sl·pski i turski tip -pise dr. Rados Ljusic. "Postena" nacionalнa historija pгetpostavlj<l sposobпost- da se zaboravi sve sto јој пе ide u prilog. Velike greske u hi&tor!ji, pise Pavle Ivic, su utoliko fatalвije sto nisu ucinjene slucajno, vec "najcesce pгoizi!aze iz kontek­sla okolnosfi, ne1·etko s 11eumitnom logikom mm·anja ".

Sukob sa Turskom nije imao samo oЬiljezja rata sa drugom drzavom, vec је djelovao i kao ideoloski sukob krscanstva i islama. Na razvalinama шultikulturalne Otomanske imperije пastajale su jedпokulturalne nacionalne balkaн&ke drzave. Proces njihovog stvaranja vodio је preko etnickih 6scenja ргi cemu su predstavнici drugacijih kultumih i etnickih grupacUa tretirani kao prijetпja sopstvenoj stabilnosti i saшostalnosti. Trend ka demografskoj deosmaнlizac!ji, ili, brutalвije receno, pгotjerivanju muslimana, prisutaп је u cijeloj l1istoriji balkanskih пacionalni\1 drzava u X.IX, ali nece biti zaboravljen нi u ХХ stoljecu. Sinюn Vejl је u studiji Pofl·eba za ko1·enima јаsпо pokazala da su rasni i etнicki projekti, koji dovode do masovnog izbjeglistva, u os1юvl

297

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

usmjereni па slamaпje covjeka, ljudske duk Ona kaze da su potrebe duse, njena prava, neodvojivi od ideje postojanja. Ne postoji sanю ljudski zivot kao takav оп uvijek podrazшnijeva odreden okvir da bi imao smisla. lzbjeglistvo је jeda~ od пajsnaznijih naciпa da se taj okvir ukine i covjek slomi, јег kako она navodi: "Jmati k01jene је moZda najvaznija i пајтапје shvacena pot1·eba ljudske duse ".

Rat u Bosвi i Hercegovini је ро poimanjima Huntingtona bio tipicui rat sиprostavljenih civilizacija: "tri p1'imarna sudionika potjecala su iz razliCitih civilizacija i ispovijedala гazliCite vjere ". OvakYa i druga slicna gledista bice instrumentalizirana i koriscena и demagoskim i kvaziпaucnim tumacenjima нzroka sиkoba и J3iH (dr. F. Tudman). Francuski tilozofPascal Bruckner је, pak, analizirajuci taj rat istakao da su sve lazi oko njega pravljene tako da su se brisale razlike izmedи krvпika i zrtve, na nacelu ekvidistance: svi su jednaki, i SrЬi, i Hrvati, i Bosпjaci: "Svi su baгbari, sto је blo naCin da Europljani operu гuke od odgovomosti za bm·bщstvo ... Zna se dob1·o tko је росео rat, tko је sta osvojio, tko је poCinio zloCine ".

Zanimljive sи i Hиntingtonove opservacije о islamu, prema kome ima izuzetno kritican odnos (gгanice islama doista su krvave, а takva је i njegm'a utroba), i ulozi Otomanskog carstva и ћistoriji, brzo priћvaceвe и antislaшskim krugovima. Оп smatra da је islam jedina ciYilizacija koja је dovela и pitanje opstanak Zapada i to nekoliko puta. fzraz la q1len·a fi·ia (hladni rat) iskovali su u XIII stoljecu Spanci kako Ьi opisali svoj "nelagodni suzivot" sa muslimaпima u Sredozemlju. U XV stoljecu su muslimani Ьilo mnogo tolerantniji prema hriscanima nego zapadni hriscani jedni prema drugima za reformacije i и XV/1 sto!jecu. То sto su zapadnjaci u XVI stoljecu posli и osvajaпje svijeta bilo је jednako toliko za Boga koliko i za zlato. Yolter је napadao Tиrke kao neprijatelje grcke i latinske crkve, ali i kao Azijate, pozivajuci na njiЬov progon iz Evrope.

Huntington smatra da је veliki dio razdobUa Osmaпsko carstvo drtalo i do jedne cetvrtiпe onoga sto obicno nazivamo Evropom, ali se ono nije smatral clзnom eYropskog medunarodnog sustava. Ataturk је, ро sudи ovog aиtora, Turske napravio podvojenu zemlju dшstvo koje је ро Yjeri, nasljedu, оЬiсајiша · institucUama Ьilo muslimansko, "ali sa vladajucom elitom odlucnom da ga ui'i11 sю,remenim, zapadnjackim i sukladnim sa Zapadom ". Evropske zemlje, isti~ dalje aиtor, imajц, medutim, osjecaj da Turska kultumo пе pripada Evropi stavljajuci na znanje da ne zele Tursku н Evropskoj uniji "i nisu nimal odusevljene time da imaju drugu muslimansku drzavu, Bosmt, па e''гopsko kontinentu ". SudЬina i buducпost Bosne се jos zadиgo Ьiti inspiracija z razнovrsвa videnja i prognoze.

Huntingtonove teze djelиjuci na oblikovanje shYatanja о karakteru sukob na prostoл.J пekadasпje jugoslavenske drzavne zajedвice, izazivajuei brojn reakcije, нeosporno пailaze па plodпo tlo u pojediniш pl)Iitickim i naucni1 la1lgO'tiшa koji zele da па slican 11асiп ot)jasвe pozadiнu medudrtavнih шcr1unarodnil1 пesporazumз i koнflikata. Citaoce svakako не ostuvljзj

298

Prikazi, osvtti, promocije Pri\ozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

ravnodu~nim, kao ni istrazivace koji se не moraju u Ьiti slagati sa njima, ali ih, s obzirom па njihovu ambicioznost i svojevrsnu nekriticku prijemcivost, svakako moraju imati u vidu u svojim promi~ljanjima.

Safet Bandzovic

Prikaz dvije sveske Godisnjaka Centra za balkanoloska ispitivanja, izdatih u periodu 1997.-2000. godine

Dvije godine nakon prestanka rata· и Bosni i Hercegovini Centat· za balkanoloska ispitivanja Akademije nauka Bosne i Hercegovine izdao је, L!Z

zпatnc параге i пedate, prvu sveskи Godisnjaka (Knjiga 28, 1992-1997). Do kraja 2000.godine iiasla је i dt·uga sveska (Kпjiga 29, 2000), sto znaci da stt za pet godina. ukupno sastavljene i izdate dvUe knjige. Ро opremi. kao i ро izboru claпaka ocite sи teskoce sa kojima su se susretali uredпik i redakcija ovil1 svezaka. No, bez obzira na to, svakako treba pozdraviti nastojanje da se ovaj naucпi casopis odrzi i nastavi sa izlazeпjem. Pored Glasnika Zemaljskog тщеја, to је drugi casopis koji prul.a шogucnost objavljivanja usko strucnil1 i naнcniћ claпaka iz domeпa ari1eologije, etпologije, i nadam se prerna prijeratnom profilu, iz jos neki11 graпa drustvenil1 пauka. lz izbora objavljenЉ radova ocito је da su se naucпici koji su se angazirali za nastavljaпje rada Centra za balkanoloska ispitivanja i njegove tradicije, u koju se нЬrајао i veoma kvalitetan casopis, пasli и dosta teskoj situaciji. Pomenute dvije sveske Godisnjaka razlikuj и se шedиsobno, prveпstveno рt·сша kvaliteti naucnil1 priloga, sto је posljedica rata u Bosni ј Hercegovini (1992-1995) i poslijeratnih prilika. Ova posljednja opaska odnosi se prveпstveno па stanje kadrova ј njihove potencijale.

Pt"va izdata sveska, Go{lisпjak ANUЛIH, Knjiga ХХХ. Centar_ za ·bulkanoloska ispitivanja, knjiga 28 (1992-1997), sastavUenaje uglavnom, prema navodiшa u Predgovoru iz pera glavnog иrednika sveske dr. Zdravka Marica, od sacuvani\1 i poslije rata nadeнill пaucnih radova koji su bili prikupUani tokom 1900-1991. za Godisnjak СВ/, а povodom 6S~te godisnjice zivota akadeшika Borivoja Covica. Tu su zastupljeпi stalпi suradпici Centra iz starije geпeracije, Fanule Papazoglu, Milutina Garasaniпa i Ratka Vasica iz Beograda~ Idriza Ajetija i Zefa_ Mirdita iz Pristine, autori srednje generacije arhcolog<t, Bruнislava M:нija:юvica i Braпka Kirigiпa iz Splita, te autot-a iz SarajeYa, ю·!1eologa Ldt·avka Marica i suradпika Pctra Ot·eca, te ctnologa Vlajka Palavestre i Astrid~ Bugarski.

299