HISTORIJA STAROG VIJEKA II – RIM

SADRŽAJ

1. Periodizacija rimske historije 1

2. Predrimsko doba - Etrurija 1

2.1. Teorije o porijeklu Etruraca 1

2.2. Društvena struktura Etrurije 1

2.3. Privreda Etrurije 2

2.4. Religija Etruraca 2

2.5. Etrurski jezik 3

2.6. Umjetnost Etruraca 3

2.7. Politička historija Etrurije 3

2.8. Etnička slika Italije 4

2.8.1. Razmještaj plemena 5

3. Rimsko kraljevstvo (753. – 509.) 6

3.1. Legenda o nastanku Rima 6

3.2. Geografski položaj grada Rima 6

3.3. Rimski kraljevi 6

3.3.1. Numa Pompilije (714. – 672.) 7

3.3.2. Tul Hostilije (672. – 640.) 7

3.3.3. Anko Marcije (640. – 616.) 8

3.3.4. Tarkvinije Stariji Prisk (616. – 578.) 8

3.3.5. Servije Tulije (578. – 534.) 9

3.3.6. Lucije Tarkvinije Oholi (534. – 510./509.) 10

3.4. Privreda kraljevskog doba 10

3.5. Rod i porodica u kraljevsko doba 11

3.6. Kurije i tribe 12

3.7. Komcijie 12

3.8. Kraljeva vlast 12

3.9. Senat u kraljevsko doba 12

3.10. Patriciji i plebejci 12

3.11. Rana rimska religija 12

3.11.1. Rimski animizam 13

3.11. 2. Rimski panteon 13

4. Rimska republika (509. – 31. / 27.) 14

4.1. Periodizacija republikanskog doba 14

4.2. Osnovne karakteristike rane republike 14

4.3. Magistrature 14

4.4. Rimsko-keltski ratovi 15

1. Periodizacija rimske historije

Doba Trajanje Početni događaj Krajni događaj

1. Predrimsko doba II mil. st.e. - VIII st. st.e. Prve apeninske kulture Osnivanje grada Rima

2. Rimsko doba

754. g. st.e. –

476. g. n.e. / 1453. g.

Osnivanje grada Rima

u VIII st. st. e.

(754. g. st. e.)

Pad Zapadnog carstva

476. g. n.e. / pad

Konstantinopolja 1453.

2.1. Kraljevsko doba 754. st. e. – 509. st. e. Osnivanje grada Rima Ukidanje kraljevstva

2.2. Doba republike 509. st. e. – 31. st. e. Uspostavljanje republike Ukidanje republike

2.3. Carsko doba

31. / 27. st. e. –

476. n.e. / 1453. n. e.

Ukidanje republike 31.,

uspostavljanje carstva

Pad Rima 476. n.e.,

pad Konstantinopolja

1

27. st. e. 1453. n. e.

2. Predrimsko doba - Etrurija

Naše znanje o Etrurcima zasniva se uglavnom na arheološkim spomenicima otkrivenim u

Italiji, prije svega u samoj Etruriji. Pitanje o porijeklu Etruraca, njihovom jeziku, socijalnoj strukturi i

značaju Etruraca za kulturni razvitak Italije su neka od najsloženijih i najzamršenijih pitanja u čitavoj

nauci o antičkom svijetu. Sve do danas istraživači zastupaju tri teorije o porijeklu Etruraca, koje

uglavnom potječu od mišljenja koja su zapisivali antički pisci.

2.1. Teorije o porijeklu Etruraca

Teorija o istočnjačkom porijeklu Etruraca – najraširenija teorija čiji zagovornici smatraju

da su Etrurci došli sa istoka pomorskim putem i nastanili se na obalama Tirenskog mora

Zagovornici druge teorije smatraju da su Etrurci došli u Italiju sa druge strane Alpa

Zagovornici treće teorije smatraju da su Etrurci autohtono stanovništvo Italije.

2.2. Društvena struktura Etrurije

Rani arheološki spomenici svjedoče o visokom stepenu etrurskog privrednog razvitka. Tokom

čitave etrurske historije održali su se izvjesni ostaci rodovskog odnosa. Moguće je da i nazivi

pojedinih etrurskih gradova vode porijeklo od imena utjecajnih rodova. Grad Tarkvinij se može dovesti

u vezu sa rodom Tarkvinijevaca (na etrurskom Tarha). Podjela rada, razvijane razmjene, osvajanja –

sve je to doprinosilo raspadanju rodovskog društva i izdvajanju vladajućih porodica.

Društveni poredak Etruraca je bio strogo aristokratski. Povlašteni dio stanovništva činila je

vojničko-sveštenička aristokratija kojoj su bil podčinjeni ostali slojevi. Karakteristika etrurskih

društvenih odnosa je i slobodan položaj žene koja je uživala određene privilegije. Po pretpostavkama

nekih istraživača, rješavanje mnogih pitanje domaćeg života zavisilo je od majke, a ne od oca

porodice. Ropstvo se, po svemu sudeći, rano pojavilo u Etruriji. Kao jedan od dokaza ropstva mogu

poslužiti gladijatorske borbe koje su priređivane na dvorovima etrurskih aristokrata.

2.3. Privreda Etrurije

Glavna privredna grana bila je zemljoradnja. Poljoprivreda je bila moguća samo uz vještačko

isušivanje terena. Etrurci su prvi narod u Italiji koj je pristupio radovima na isušivanje što je bilo

moguće samo uz masovno korištenje radne snage i dobru organizaciju. Etrurija je bila prva zemlja u

2

Italiji u kojoj su postojali krupni zemljoposjednici. Tamo se rano pojavio gradski život. Etrurci su

odigrali veliku ulogu u posredničkoj trgovini. Etrurski brodovi pojavljivali su se u Kartagi, Fenikiji i

Grčkoj. U Grčkoj su etrurski trgovci bili poznati u VI stoljeću st. e. U to vrijeme u Etruriji se koristio

jonski novac, a kasnije Etrurci počinju kovati vlastiti.

2.4. Religija Etruraca

Etrurci su imali razvijenu religioznu svijest koja je u mnogo čemu utjecala na kasniju rimsku

religiju. Mnoga etrurska vjerovanja, običaji i božanstva postala su dio rimske kulture. O karakteru

religije moožemo suditi na osnovu velikih rimskih obreda preuzetih od Etruraca, a uglavnom na

osnovu spomenika likovne umjetnosti. Etrurski vjerski sistem bio je politeistički.

Iz etrurskog panteona treba izdvojiti sljedeća božanstva : bog neba Tin ili Tinija, njegova

supruga Uni, boginja zemlje Cel, Sethlans (odgovara grčkom Hefestu), Turms (odgovara grčkom

Hermesu), Turan (odgovara grčkoj Afroditi), Maris (odgovara grčkom Aresu).

Među etrurskim božanstvim naročitu popularnost uživale su dvije grupe od po tri božanstva

(trijade). Prvu trijadu činili su Tin, Uni i Minerva. Ova etrurska trijada počevši od dinastije

Tarkvinijevaca pretvorila se u rimsku kapitolsku trijadu Jupitera, Junone i Minerve. Drugu trijadu činili

su Mant (odgovara grčkom Dionisu ili Hadu), Manija ili Perfezona i jedno božanstvo zemlje koje

odgovara grčkoj Demetri. Vrhovnim božanstvom etrurske religije smatran je Tin.

2.5. Etrurski jezik

Etrurski jezik naučnici su počeli proučavati u doba renesanse kada su pronađene bronzane

tablice sa etrurskim natpisima. U XVI stoljeću pojavili su se prvi radovi koji su težili dešifrovanju

etrurskog pisma. Međutim, teško je utvrditi kojoj je jezičkoj porodici pripadao etrurski jezik. Do danas

naučnici su uspjeli utvrditi značenje nekoliko desetaka riječi, ali ti rezultati još ne omogućavaju

izvođenje bilo kakvog zaključka. Jedino što se zna jeste da etrurski jezik nije pripadao porodici

indoeuropskih jezika.

2.6. Umjetnost Etruraca

O visokom stepenu etrurske umjetnosti svjedoče sačuvani sarkofazi sa skupocjenim

predodžbama, statue, freske i ostaci etrurske arhitekture. Pitanje o porijeklu etrurske umjetnosti je

složeno pitanje, naročito kada je riječ o njenim izvorima. Nesumnjivo je da su u etrurskoj umjetnosti

postojale crte karakteristične rane italske kulture. Osim toga, Etrurci su bili pod utjecajem istočnih,

naročito maloazijskih područja, zatim pod utjecajem Kartažana i Grka. Počevši od VII stoljeća st. e.

3

grčka umjetnost je imala veliki utjecaj na etrursku, ali nije ugušila samostalne etrurske crte koje

možda vode porijeklo od vremena terra amarna ili vilanova kulture.

2.7. Politička historija Etrurije

Etrursku federaciju činilo je 12 gradova od kojih je svaki uživao u određenoj mjeri

samostalnost. Svaki grad je vodio vanjsku politiku za sebe što znači da etrurska federacija nije bila

čvrsta i jedinstvena država.

Političko jačanje Etrurije počinje u drugoj polovini VII i prvoj polovini VI stoljeća st. e. U VII

stoljeću u doba njihove najveće moći, etrurska teritorija se prostirala na sjeveru do Alpa, a na jugu je

obuhvatala Laciju i Kampaniju. U samom Rimu u VI stoljeću učvrstila se dinastija Tarkvinijevaca, dok

je u Kampaniji centar etrurskog utjecaja bio grad Kapua. Pored Etruraca na zapadnom Sredozemlju

snažna je bila i Kartaga, a postepeno su se počeli pojavljivati i grčki doseljenici, prije svih Fokejci.

Kako bi se suprotstavili grčkim kolonistima, Etrurci i Kartažani su sklopili savez čija je posljedica bila

bitka kod Alalije na istočnoj obali Korzike.

Krajem VI i početkom V stoljeća st. e. jačanjem aktivnosti Grka na Sredozemlj etrurska

saveznica Kartaga je teško poražena 480. g. u bici kod Himere na Siciliji od udruženih sicilijanskih

Grka predvođenih sirakuškim tiraninom Gelom. Nakon toga nastupilo je razdoblje grčkog širenja koje

je kulminiralo pobjedom nad Etrurcima u bici kod Kime 474. g. od strane koalicije tiranina Sirakuze

Hiera i tiranina Kime Aristodema. To je za Etrurce bio težak poraz poslije kojeg su oni izgubili

pomorsku snagu i bili prisiljeni da napuste položaje u južnoj Italiji. Uz to, etrurske položaje u

Kampaniji počeli su ugrožavati Samniti koji su se spuštali sa brdsko-planinskih oblasti južnih Apenina.

Pad etrurske hegemonije počinje u V stoljeću, a slabljenje njene moći uzrokovane je

unutrašnjim i vanjskim uzrocima. Počeci etrurskog opadanja se vremenski poklapaju sa

oslobođenjem Rima od etrurske vlasti i postepenim pritiskom Rimljana na pojedine etrurske gradove.

Konačan udarac etrurskoj državi bila je migracija i naseljavanje Kelta na sjeveru u dolini rijeke

Po. Tom prilikom nije izgubljena samo Padska nizija, nego je presječena i veza sa sjevernim i

srednjim Jadranom. Do IV stoljeća st. e. etrurska kultura je zadržala svoju dominaciju, ali postepeno i

ona počinje gubiti snagu, a do I stoljeća st. e. nestao je i etrurski jezik.

2.8. Etnička slika Italije

Pored Etruraca Apeninskim poluostrvom u ranom željeznom dobu dominirala je još jedna

velika etnička grupa – italska grupa plemena koja se načelno dijeli u dvije podgrupe : latinsko-falačku

i umbro-sabelsku.

4

Falisci su naseljevali južnu Etruriju i sjevernu Laciju sa glavnim gradom Falerijem u južnoj

Etruriji. Oni su bili pod velikim utjecajem etrurske kulture, ali su uspjeli zadržati svoj jezik. Za razliku

od drugih oblasti, naseljavanje u Laciju je počelo veoma kasno. Oblast Lacije nije posebno plodna i

ugodna za život kao npr. Padska nizija ili Kampanija, pa Lacija nije bila posebno interesantna za

doseljenike. Latini su živjeli u utvrđenim naseljima zvanim oppida – gradovi. Tradicija poznaje 30

takvih naselja, a središte je bilo naselje Alba Longa. Najpoznatija i najvažnija latinska naselja, pored

Alba Longe, su Lavinij, Ardea, Lanuvij, Aricija, Tuskul, Tibur, Preneste, Kora, Noment, Gabij, Labik i

druga. Federacija latinskih naselja stvorena je veoma rano.

Umbri su naseljavali centralne dijelove Italije, a zajednica sabelskih plemena obuhvatala je

velike prostore srednje i južne Italije. Zajednica sabelskih plemena, zbog blizine Etruraca, u

određenoj mjeri prihvatila je etrurske tekovine razvijene kulture i načina života. Kao i Etrurci, Sabelci

su osjetili pritisak Kelta sa sjevera pri čemu su izgubili značajan dio teritorije početkom IV stoljeća.

Zajednica sabelskih plemena bila je veoma brojna, a izdvajaju se sljedeća plemena:

Sabinjani – živjeli južno od Umbra i bili komšije Latinima

Piceni – samo onaj dio Picena koji je govorio južnopicenskim, jer sjevernopicenski se ne

čini kao indoeuropski jezik. Naziv Piceni je totemskog porijekla (picus = djetlić, ptica

posvećena bogu Marsu)

Marsi, Vestini, Peligni i Marucini – zauzimali su brdsko-planinske zone srednjih Apenina.

Radi se o veoma ratobornim gorštačkim zajednicama koje su davale znatan broj vojnika

Rimskoj državi.

Samniti – naseljavali su srednje Apenine južne Italije, bili su voma brojna zajednica

sastavljena od više plemena : Pentri, Karakeni, Kaudini, Hirpini, Frentani. Govorili su

jezikom kojim su govorili i Osci (oni koji su naseljavali Kampaniju), Vestini, Aurunci, Bruti,

Lukanci i Kalabrijci. Samniti u Kampaniji su ostvarili viši kulturni razvitak od osnih plemena

koja su ostala u apeninskoj unutrašnjosti i vremenom su stvorili moćnu samnitsku

federaciju.

Volsci – živjeli su južno od Latina u području koje je djelimično brežuljkasto i močvarno.

Za razliku od Umbra, kod sabelskih plemena postojao je obred sahranjivanja, a ne

spaljivanja preminulih. Ova činjenica je od velikog značaja za određivanje teritorije koju je

naseljavala jedna ili druga grupa plemena.

Uz navedene italske narode potrebno je spomenuti i Ekve koji su živjeli istočno od Rima

i južno od Sabinjana, zatim Hernike koji su naseljavali pojas između Latina, Ekva i Volska, te

5

Venete koji su naseljavali sjeveroistočnu Italiju. Pored Etruraca i Italika Italiju su naseljavali i

ilirska plemena kao što su Japigi i Mesapi u Apuliji i Kalabriji. Ilirski stanovnici nisu igrali važniju

ulogu u historiji stare Italije. Sjeverozapadni dio Italije naseljavali su ljudi koji nisu bili

indoeuropskog porijekla – Liguri, koji su bili nastanjeni u obalnom zaleđu.

2.8.1. Razmještaj plemena

Sjeverna Italija : Liguri, Senoni, Insubi, Recijci, Veneti, Kelti

Srednja Italija – sjever : Etrurci, Piceni (istočna obala)

Srednja Italija : Umbri, Sabinjani, Ekvi, Latini, Volsci, Samniti

Srednja Italija – jug : Aurunci, Osci, Japigi i Mesapi (Apulija i Kalabrija), Bruti

Sicilija : Sikuli, Sikani

Sardinija : Sardi

Korzika : Korsi

3. Rimsko kraljevstvo (753. – 509.)

3.1. Legenda o nastanku Rima

Rimska tradicija navodi da je kralja Numitora njegov brat Amulije zbacio sa prijestolja, naredio

pogubljenje Numitorovih sinova, a njegovu kćerku Reju Silviju posvetio je za vestalku kako bi ostala

djevica i kako ne bi dala muške nasljednike Numitora.

Mitologija navodi da je Reja Silvija sa bogom Marsom dobila blizance Romula i Rema. Da bi ih

se riješio Amulije je naredio da se blizanci bace u rijeku Tibar. Međutim, kolijevka sa blizancima se

zaustavila na obali kod jednog smokvinog stabla zvanog Ruminal (ranije poznat kao Romular) u

podnožju Palatina. Tu ih je našla vučica i nadojila ih svojim mlijekom. Tako spašene blizance potom

je pronašao pastir Faustul i predao ih supruzi Larenciji, koja ih je odgojila kao svoju djecu. Tokom

odrastanja, Romul i Rem su se isticali među svojim vršnjacima u borbenim vještinama. Kada su čuli

priču o svom porijeklu, oni su okupili vojsku i krenuli na Alba Longu gdje je stolovao Amulije, zbacili

ga i ubili, a na prijestolje vratili djeda Numitora.

6

3.2. Geografski položaj grada Rima

Temeljne odrednice rimskog područja su rijeka Tibar i brežuljci oko nje. Stari Rim ležao je

lijevoj obali rijeke oko 25 kilometara udaljen od ušća Tibra u more. Prema tradiciji, Rim je nastao na

brežuljkastom predjelu sjeverne Lacije, na granici prema Etruriji i Sabinskoj zemlji. Omanje visine na

kojima Rim ležu su manji ogranci Albanskog gorja.

Prema tradiciji, Rim je nastao na sedam brežuljaka : Kapitol, Palatin, Aventin, Kvirinal, Viminal,

Eskvilin i Celij. Najpogodniji za naselje bio je palatinski brežuljak koji je sa tri strane bio okružen

stijenama i na taj način pružao je prirodnu zaštitu od neprijatelja.

3.3. Rimski kraljevi

Prema tradiciji postojalo je sedam rimskih kraljeva. Prvi od njih bio je Romul koji je ubio svog

brata Rema i potom postao kralj. Njemu se pripisuje osnivanje prastarih rimskih institucija – podijelio

je građane na patricije i plebejce, stvorio kurije, osnovao senat i organizovao vojsku.

U pričama o Romulu često se spominju i Sabinjani. Prema tradiciji, ubrzo nakon osnivanja

grada, Rimljani su na igre pozvali susjedne Sabinjane. Za vrijeme igara, Rimljani (koji nisu imali žena)

oteli su sabinjanske žene. To je naljutilo Sabinjene i oni su odlučili krenuti u rat protiv Rimljana.

Međutim, njihove žene – zarobljenice Rimljana, izmirile su svoje sunarodnike sa svojim muževima

nakon čega su se Rimljani i Sabinjani ujedinili i stvorili jednu državu. Od tada, Rimskom državom

vlada Romul zajedno sa sabinjanskim kraljem Titom Tacijem sve do smrti ovog drugog. Romul je

vodio uspješne ratove protiv okolnih gradova. O njegovoj smrti, opet prema tradiciji, postoje dvije

verzije – po jednoj bio je živ odnesen na nebo, a po drugoj su ga ubili plebejci.

3.3.1. Numa Pompilije (714. – 672.)

Prema Titu Liviju, Numa Pompilije je i prije izbora za kralja bio poznat kao pravedan i pobožan

čovjek. Prema tradiciji, Romulov nasljednik, Numa Pompilije je vodio miroljubivu politiku. Njemu se

pripisuje regulisanje sistema stare rimske religije, uključujući i uvođenje novog kalendara sa

preciziranim praznicima.

U njegovo vrijeme uvedeni su razni religijski kolegiji - sveštenički kolegiji kao što su fecijali,

flameni Jupitera, Marsa, Kvinina, vestalke boginji ognjišta Vesti, salijci, auguri i pontifici kao vrhovni

religijski kolegij na čijem čelu je bio Pontifex Maximus.

Prema tradiciji, Numa Pompilije je predstavljao osobu koja je ustanovila staru rimsku religiju,

pa se zbog toga u klasičnom rimskom svijetu za tu religiju često koristio naziv „religija Nume“.

7

Tradicija navodi da je Numa ustanovio i kolegije obrtnika, zatim mu se pripisuje i to da je bio prvi kralj

koji je građanima bezemljašima podijelio zemljišta koja je njegov prethodnik osvojio. To se ujedno

smatra i prvim agrarnim zakonom.

3.3.2. Tul Hostilije (672. – 640.)

Napustio je miroljubivu politiku Nume i ponovo pokrenuo ratove. Prvi rat je vodio protiv Alba

Longe na čijem čelu se tada nalazio Gaj Kluihije. Kao povod za rat poslužio je nesporazum kada su

rimski seljaci odnijeli prinos sa albanskih polja, a Albani sa rimskih. Tul je to iskoristio i optužio Albane

i proglasio ih odgovornim za početak rata. Za početak ovog rata veže se legenda o borbi braće

blizanaca Horacija i Kurijacija. Tul Hostilije i albanski vođa dogovorili su da sukob Rima i Alba Longe

riješe dvobojem braće Horacija, koji su predstavljali Rim, i braće Kurijacija, koji su predstavljali Alba

Longu. Dvojica Horacija u borbi su ranila trojicu Kurijacija, ali je jedan od rimske braće ubijen.

Međutim, preživjeli Horacije je ubio trojicu Kurijacija i njihovo oružje nosio pred albanskom vojskom

kao znak pobjede. Horacijeva sestra, koja je bila isprošena za jednog od braće Kurijacija, oplakivala

je svog mladoženju. To je razbijesnilo Horacija i on je ubio svoju sestru i poručio :“Tako će završiti

svaka žena koja oplakuje neprijatelja“.

U kasnijem ratu, Tul Hostilije je odnio pobjedu i priključio Alba Longu Rimu, a tom prilikom

priključen je i brijeg Celij. Ugledne albanske rodove (Julijevci, Serviliji, Kvinkciji, Geeganiji, Kurijaciji,

Kloeliji) Tul je uvrstio u senatorski red, odnosno tada patricijski stalež. Tim je broj rimskog

stanovništva skoro udvostručen. Pomenuti albanski rodovi kasnije će igrati važnu ulogu u političkom

životu Rima, a Julijevci će postati prva princepska dinastija.

Nakon ovog rata, Tul je pobijedio i Sabinjane. Po tradiciji, umro je 640. godine, a naslijedio ga

je Anko Marcije.

3.3.3. Anko Marcije (640. – 616.)

Nasljednik Tula Hostilija, bio je sabinjanskog porijekla – njegova majka bila je kćerka Nume

Pompilija. Ubrzo po dolasku na prijestolje započeo je rat sa latinskim zajednicama koja su pljačkala

rimska polja.

Anko Marcije je uveo i novi religijsko-kultni ratni ceremonijal koji obavljao svaki put pred

početak novog rata. Taj ceremonijal bio je dodatak Numinoj religij. Potom je pokrenuo rat protiv

Latina i osvojio prostore između Rima i lacijske obale. Stanovništvo poraženih latinskih zajednica

(Telenam, Fikan, Politorij, Medulij), slijedeći običaje apsorbiranja koje su uveli raniji kraljevi,

preseljeno je na Aventin ili na prostor između Aventina i Palatina.

8

Tit Livije navodi da je tada Palatin bio središte starih Rimljana, odnosno rodova nastalih u

Romulovo vrijeme, Kapitol je bio nastanjen Sabinjanima, a Celij Albanima. Moguće je i da je ovo

masovno naseljavanje poraženih latinskih zajednica unutar Rima doprinijelo rastu plebejskog staleža.

Anku Marciju se pripisuje i osnivanje luke Ostije (u čijoj blizini su napravljene solane), kao i

gradnja mosta preko rijeke Tibar koji je povezao Rim sa brežuljkom Janikulom. Ovom posljednjom

mjerom je utvrđena odbrana od nadirućih Etruraca.

Prema Fasti Triumphales, Anko Marcije proslavio je pobjede nad Sabinjanima i Vejentincima.

Marcija je naslijedio Tarkvinije Stariji Prisk.

3.3.4. Tarkvinije Stariji Prisk (616. – 578.)

Lucije Tarkvinije Prisk povećao je senat za dodatnih 100 članova, nastavio ratove protiv

latinskih zajednica, pobijedio grad Apiolae vrativši se sa velikim plijenom.

Zbog težine rata protiv Sabinjana, on je pokušao izvršiti vojnu reformu tako što bi uveo nove

konjičke jedinice van troplemenske strukture koju je ustanovio Romul, i te bi jedinice nazvao po sebi.

Pobjedom u ratu protiv Sabinjana priključio je Rimu grad Kolatij. Tom prilikom potčinjena su i latinska

naselja Kormikul, stara Fikuleja, Kamenja, Krustumerij, Amerida, Medulija i Noment.

Tradicija govori da je vodio dosta uspješne ratove i protiv Etruraca. Zbog toga su mu Etrurci

poslali znakove kraljevskog suvereniteta koji su bili uobičajeni u Etruriji. Tarkviniju Prisku tradicija

pripisuje i kulturološku i urbanu preobrazbu Rima koji se iz zajednice sela pretvorio u pravi grad.

Navodi se da je nakon pobjede nad Apiolom prvi put određeno mjesto za cirkus, koji će kasnije biti

nazvan Circus Maximus, a tom prilikom priređene su i igre koje će se duboko utisnuti i rimski način

života. Ime Tarkvinija Priska veže se i za uređivanje Foruma, ravnog prostora između Palatina i

Kapitola.

Tarkvinije Prisk ubijen je u zavjeri sinova Anka Marcija, i naslijedio ga je Servije Tulije.

3.3.5. Servije Tulije (578. – 534.)

Servije Tulije je bio zet Tarkvinija Priska i naslijedio ga je uz pomoć svoje punice Tanakvile. Po

dolasku na prijestolje pokrenuo je rat protiv Veje, proslavio tri trijumfa u znak pobjede nad etrurskim

zajednicama (571., 567., a treći datum nije poznat).

On je sproveo reforme političkih i društvenih odnsoa u Rimu. Uključio je plebejce u rimsku

politiku i time se prešlo na timokratski sistem. Formirao je centurijatske komicije koje su zamijenile

dotadašnje kurijatske komicije kao glavno zakonodavno tijelo. Centurijatske komicije su bili organi

9

zasnovani na imovini, dok su ranije kurijatske komicije bile zasnovane na porijeklu i plemensko-

bratstvenoj pripadnosti. Ova njegova reforma povezana je sa reformom vojske – plebejci su počeli

služiti vojsku, ali nisu imali politička prava, jer nisu ulazili u sastav tri prvobitna rimska plemena

(Ramni, Ticiji i Luceri).

Po Servijevoj reform svi punoljetni muđki Rimljani bili su podijeljeni na pet klasa i na one koji

nisu ulazili u okvir sistema klasa. Svaka klasa je davala određeni broj vojnih jedinica – centurija, i

imala je određeno oružje. Od prve klase zahtijevalo se puno hoplitsko teško naoružanje : kaciga,

okrugli štit, koljenice, oklo, mač i koplje. Građani druge i treće klase bili su kopljanici i lakše

naoružani. Četvrta klasa građana činila je lakšu pješadiju sa kopljem i manjim štitom, dok su građani

pete klase bili najlkaše naoružani – praćkama i kamenjem za bacanje.

Podjela građanstva :

konjanici – vitezovi (equites) – cenzus od 100 000 asa, daju 18 centurija

prva klasa – cenzus od najmanje 100 000, daje 80 centurija i dvije vojne inženjerije

druga klasa – cenzus od najmanje 75 000 asa, daje 20 centurija

treća klasa – cenzus od najmanje 50 000 asa, daje 20 centurija

četvrta klasa – cenzus od najmanje 25 000 asa, daje 20 centurija

peta klasa – cenzus od najmanje 11 000 asa, daje 30 centurija i dvije cen. vojne muzike

proleteri – bez cenzusa, daju jednu centuriju

Osim reforme konjice, Servije je morao odustati od reforme ostatka vojske, naročito pješadije.

Njemu se pripisuje nova teritorijalna podjela na tribuse, čime je napuštena stara podjela na tri

patricijska plemena. On je izgradio zid oko Rima i Dijanin hram na Aventinu. Zemlju osvojenu u

ratovima dijelio je plebejcima i pridobivao njihovu podršku. Ubio ga je Tarkvinije Mlađi.

3.3.6. Lucije Tarkvinije Oholi (534. – 510./509.)

Lucije Tarkvinije Oholi je ubijao i protjerivao svoje protivnike, kao i one za koje je sumnjao da

bi mu mogli biti protivnici. Sve je to činio kako bi se dokopao njihovih imanja. Po tradiciji, on je vladao

samovoljno, ne obraćajući pažnju na državne institucije – senat i komicije. Ratove je započinjao sam,

sam sklapao mir, saveze i prijateljstva – ne pitajući ni narod ni senat. Okružio se tjelesnom gardom i

ženidbenim veama povezao se sa latinskim saveznicima.

Sazvao je predstavnika latinskih zajednica na sastanak u Ferentinskom gaju na kojem je

ustanovljen rimsko-latinski savez, na čijem čelu se, prema tradiciji, nalazio Rim. Tada su obrazovane

zajedničke rimsko-latinske jedinice koje su se okupljale u svetom gaju boginje Ferentine.

10

On je započeo sukob i sa Volscima, gorštačkim narodom sa apeninskog gorja. Prvi rat sa

njima je uspješno završio i osvojio bogato naselje Snesu Pompeju. U skladu sa etrurskom tradicijom,

za vrijeme Lucija Tarkvinija Oholog puno se gradilo u Rimu.

Zbog svoje politike 510. godine, dok je bio na jednom ratnom pohodu van grada, zabranjen mu

je povratak u grad i time je njegova vladavina okončana, kao i rimsko kraljevsko doba.

3.4. Privreda kraljevskog doba

Ekonomsku osnovu rimske zajednice kraljevskog doba činila je zemljoradnja. Agrarno pitanje

imalo je primarnu ulogu u životu rimskog društva. Od Servijevih reformi pa praktično do kraja

Republike se nečiji vojni, društveni i politički status temeljio na imovini koja proiziliazi iz poljoprivrede i

stočarstva.

Prema tradiciji, prilikom osnivanja grada Rima Romul je podijelio zemlju u privatno vlasništvo

građanima, pri čemu je svaki građanin dobio po dva jugera (jedan juger iznosio je oko četvrtine

hektara), s tim da taj zemljišnji posjed prelazi u nasljedstvo (heredium – od riječi heres što znači

nasljednik). Znatan dio zemljišta bio je u javnom vlasništvu i zvao se ager publicus. Osnovni temelj

bogatstva činila je stoka (pecunia = novac, dolazi od riječi pecus što znači stoka), što objašnjava

važnost pastirskih kultova, te niz italsko-rimskih mitoloških i tradicionalnih priča u kojima su središnja

mjesta imali pastiri.

Klasični novčani sistem u vrijeme kraljeva nije postojao, pa su glavnu vrijednost imale veličina i

kvaliteta stoke. Kao drugo sredstvo trgovine i prometa vrlo rano je uspostavljen i bakar (as), a odakle

potiče i naziv bakrenka – bakrena vrijednost.

Tek se od dinastije Tarkivinijevaca Rim počeo transformisati u značajan trgovački i zanatski

centar, što je rezultat kulturološkog progresa usljed etrurske dominacije u srednjoj Italiji. Na jugu

Italije razvijali su se grčki gradovi. U poljoprivredi, kao dominantnoj grani, najprije se uzgajala

smokva, a zatim vinova loza i maslina.

Rimski svijet poznavao je četiri načelna odnosa u upravljanju i korištenju zemljišnog posjeda :

1. lični rad vlasnika i njegove porodice uz povremenu pomoć pojedinaca

2. zakupac određuje ili nadničari i u tome i vlasnik i zakupac dijele proizvode

3. na farmi rade robovi

4. farma je iznajmljena zakupcu

U ranim razdobljima najčešći odnos bio je prvi navedeni, a u vrijeme republike treći.

11

3.5. Rod i porodica u kraljevsko doba

U početku osnovna jedina društva bio je patrijarhalni rod. Tada je postojalo pravo naslijeđa,

članovi roda su se morali međusobno štititi, imali su zajedničke vjerske praznike, riznice, a u rano

doba i posjede. Imena Rimljana sastojala su se od tri dijela : praenomeni – lično ime, nomen – ime

roda, cognomen – nadimak ili grana roda ili dio imena koji se odnosi samo na dato lice. Na čelu roda

bile su stariješine koje su se zvali princepsi.

Slabljenjem rodova počele su jačati porodice koje će vremenom postati osnovne društvene

jedinice. Na čelu porodice nalazio se otac koji je imao neograničenu vlast nad ostalim članovima

porodice. Svi oni koji su se nalazili pod očevom vlašću imali su status agnata. U agnate su spadali

krvni srodnici unutar porodice, ali i članovi porodice koji nisu u krvnom srodstvu (npr. žena koja je

udata za nekoga od članova porodice nije u krvnom srodstvu sa njima, ali je kao novi član porodice

pod vlašću oca porodice, pa je prema tome i ona agnat). Pored agnata postojali su i kognati – to je

pojam koji je označavao sva lica koja su u krvnom srodstvu, bez obzira kojoj porodici pripadala. (Tako

na primjer žena koja se uda ostaje kognat sa svojom rodnom porodicom, ali ujedno postaje i agnat u

novoj porodici).

Ropstvo u kraljevsko doba je bilo patrijarhalnog karaktera. Robovi su bili najniži članovi

porodice. Postojao je patronatski odnos, tj. pojedini članovi roda mogli su uzeti druga lica pod svoju

zaštitu – i oni bi tada postajali patroni, dok su oni koje patroni štite bili klijenti. U zamjenu za zaštitu od

strane patrona, klijenti su se patronima zaklinjali na vjernost.

3.6. Kurije i tribe

Kurije su bile društvene jedinice sastavljene od deset rodova. One su se dalje udruživale u

plemena koja su se nazivala tribe. Tribe su bile sastavljene od deset kurija. U konačnici, tri tribe

(Ticiji, Ramni i Luceri) sačivanjale su rimski narod.

3.7. Komcijie

Komicije su bile skupštine na kojima su prisustvovali članovi kurija. Na njima su mogli uzeti

učešće svi odrasli muškarci. Na komicijama su se rješavala pitanja vjerskog i porodičnog karaktera,

pitanja o životu cijele zajednice, zatim su birani kraljevi i donešene odluke o objavi rata, otvarani su

testamenti, vršena usinovljenja, obavljano suđenje za teške prijestupnike itd. Komicije su se

održavele po kurijama i svaka je kurija imala po jedan glas.

12

3.8. Kraljeva vlast

Kralj je bio vojskovođa u ratu i vrhovni sveštenik u vrijeme mira. Njegova vanjska obilježja su

bila purpurni ogrtač, zlatna dijadema i skiptar sa orlom. Na ceremonijama ispred kralja bilo je 12

liktora koji su nosili snopove pruća i sjekiru. Kralja su birale komicije i njegova vlast bila je ograničena.

O položaju rimskog kralja postoje i neslaganja – Momzen tvrdi da je kralj bio apsolutni gospodar, dok

Engels smatra da je kralj bio tek plemenski vođa.

3.9. Senat u kraljevsko doba

U rano doba senat su činile rodovske stariješine. Prvobitno se senat sastojao od 100 članova,

a zatim se broj povećao na 300. Senat je bio kraljev savjetnik i imao ulogu očuvanja tradicije predaka.

Također, sve odluke donešene na komicijama morale su dobiti odobrenje senata da bi bile validne.

3.10. Patriciji i plebejci

Gornji sloj stanovništva činili su patriciji, starosjedioci Rima, i u početku samo su oni sačinjavali

rimski narod. Plebejci su činili potčinjeni sloj stanovništva, bilo ih je mnogo više od patricija. U osnovi,

patricije je činilo pridošlo ili pokoreno stanovništvo.

3.11. Rana rimska religija

Rimska religija je dijelom zasnovana i na ranijim totemističkim vjerovanjima, odnosno razne

životinje sačuvane su kao zaštitnici, ili su bile posvećene nekom od božanstava. Posebno je poznata

legenda o nastanku grada Rima u kojoj važnu ulogu ima vučica. Vuk je ostao i poslije u rimskoj

religiji, pa su postojali praznici vezani za vuka (vuk = lupus) Luperkalija, svetilište Luperkal,

sveštenički kolegij luperci itd. Tu su i životinje posvećene božanstvima, npr. djetlić, vuk i bik su

posvećeni Marsu, guske Junoni itd.

U rimskoj religiji važnu ulogu imali su i rodovski i porodični kultovi. Mnoga božanstva

predstavljala su personifikacije prirodnih sila. Jačanjem porodice kao osnovne društvene jedinice

jačali su i porodični kultovi. Porodične vjerske obrede predvodio je otac porodice, njihov kulturni

centar bilo je ognjište. O blagostanju i napretku porodice brigu su vodili penati, a van kuće o

porodičnoj imovini brinuli su se lari. Mrtvi preci o kojima se brinu njihovi potomci bili su dobra

božanstva – mani, a u slučaju da se potomci ne brinu o precima, onda bi oni postajali zla božanstva –

lemuri.

13

3.11.1. Rimski animizam

Glavna karakteristika rimskog animizma je njegova apstraktnost i bezličnost. Za razliku od

grčke religije, božanstva u rimskoj religiji nisu bila predstavljena u liku čovjeka, nego su ona duhovna,

apstraktna bića. Za rimski animizam su posebno karakteristične predstave o posebnim mističnim

silama koje se nalaze u prirodnim pojavama – a te sile su božanstva koja čovjeku mogu pričiniti korist

ili štetu.

3.11. 2. Rimski panteon

Janus – starinsko rimsko božanstvo, bog vrata, prethodnik Jupitera

Jupiter – vrhovni bog, bog neba

Mars – bog rata, zaštitnik i izvor rimske moći

Kvirin – Marsov dvojnik

Veste – čuvarke i zaštitnice domaćeg ognjišta (jedan od najpoštovanijih kultova u Rimu)

Dijana – zaštitnica žena, boginja mjeseca i plodnosti

Venera – zaštitnica voćnjaka, boginja obilja i procvata prirode

Junona – genije-čuvar žene

Minerva – zaštitnica zanata

Saturn – bog usjeva, praznik posvećen njemu je Saturnalija

Vulkan – bog vatre, zaštitnik kovačkog zanata

Cerera – boginja biljnog carstva, boginja mrtvih (preuzeta od Grka, Demetra)

Liber – identičan sa Dionisom, grčkim bogom vina i veselja

Libera – identična sa grčkom Korom, Demetrinom kćerkom

Od Grka u Rim prelazi i poštovanje Apolona, Hermesa i drugih božanstava. Trojstvo Cerera,

Liber i Libera bili su plebejska božanstva, dok su Kapitolsko trojstvo (Jupiter, Junona i Minerva) i kult

Veste bili patricijski vjerski centri. Rimski panteon nije ostao zatvoren; Rimljani su prihvatali i druga

božanstva, naročito božanstva njihovih ratnih neprijatelja.

4. Rimska republika (509. – 31. / 27.)

4.1. Periodizacija republikanskog doba

Doba rane republike (509. – 264.)

Doba uspona i procvata Rimske republike (264. – 133.)

Kriza i propast Rimske republike (133. – 31. 27.)14

4.2. Osnovne karakteristike rane republike

Nova organizacija vlasti – novo državno uređenje

Političke borbe patricija i plebejaca

Početno širenje Republike na susjedne pokrajine, a potom i na cijelo Apeninsko poluostrvo

Uspostavljanje robovlasničkog društvenog sistema i njegova dalja izgradnja

4.3. Magistrature

Magistrature su bile nove činovničke funkcije osnovane u vrijeme rane republike. Naziv

magistratura potiče od riječi magister što znači stariješina. Postojale su magistrature višeg reda -

magister majores i magistrature nižeg reda – magister minores. U rukama magistratura bila je izvršna

vlast.

Više magistrature :

dva konzula

pretori – zamjenici konzula

dva cenzora – vodili skupljanje poreza, funkcija im uspostavljena 443. g. st. e.

diktator – pojedinac se bira na funkciju diktatora u kriznim situacijama kada postoji

opasnost za državu. Mandat je trajao šest mjeseci i tokom tog perioda diktator je imao

neograničenu vlast.

Niže magistrature :

kvestori – zaduženi da vode brigu o državnoj imovini. U početu su svake godine birana po

dva kvestora, od 267. g. st. e. po četiri, a u vrijeme krize Rimske republike po 20 ili 40.

edili – zaduženi za čuvanje javnog reda i mira. U početku su birana po dva, a kasnije po 4

edila.

narodni tribuni – poslanici iz reda plebejaca koji su imali pravo veta na sve odluke senata.

Senat – je bio najviši državni organ u Rimskoj republici. Rješavao je pitanja iz domena religije,

državnih finansija, unutrašnje i vanjske politike. U senatu su vođene rasprave i donošene odluke o

svim najvažnijim pitanjima. Senat, istina, nije imao izvršnu vlast, ali je imao naredbodavnu vlast. Po

uspostavljanju Rimske republike senat je imao 300 članova, da bi se vremenom broj povećavao, prvo

na 600, a onda i na 900 članova.

15

4.4. Rimsko-keltski ratovi

Godine 390. ili 387. st. e. etrurski grad Kluzij pozvao je Rimljane da im pomognu u borbi sa

Keltima (Galima) koji su opkolili grad. Rimljani su tu trebali biti posrednici u pregovorima između

Etruraca i Kelta, pa su poslali svoju delegaciju. Međutim, tri rimska poslanika su na pregovorima ubila

keltskog poglavicu i time uvela Rim u rat sa Keltima.

Prvi direktan sukob Rimljana i Kelta dogodio se 390. g. st. e. kod rječice Alije, pritoke Tibra. Tu

su Rimljani doživjeli težak poraz, a Kelti su sebi otvorili put prema Rimu. Zbog toga je većim dijelom

rimsko stanovništvo evakuisano, a u gradu je ostala sam posada na Kapitolu. Nadolazeći Kelti su

rušili sve pred sobom i u gradu napravili pravi pustoš. Ostao je sačuvan jedino Kapitol, i to na način

da su uspavanu kapitolsku posadu probudile graktajuće Junonine guske.

Rimljani su morali platiti 1000 funti zlata kako bi se Kelti povukli iz grada. Nakon njihovog

povlačenja, grad je ponovo izgrađen, ali je rimski utjecaj oslabio u Laciju i došlo je do privremenog

raskida saveza sa latinskom federacijom, što je omogućilo latinskim gradovima da osnaže. Oko grada

Rima se tada grade veliki zidovi koji su trebali braniti grad od budućih napada, a ti zidovi postoje i

danas. Međutim, sukob između Rimljana i Kelta nije bio završen, čak štaviše, tek je tada počeo i, sa

prekidima, trajao je narednih 350 godina. Na kraju pobjednik je bio Rim, što mu je omogućilo da

proširi svoju vlast i utjecaj, a van tih granica ostale su samo periferne keltske oblasti Hibernija (Irska) i

Kaledonija (Škotska).

Kada su se plebejci, koji su činili većinu rimske vojske, vratili u grad nakon prvog sukoba sa

Keltima naišli su na uništenu imovinu, a njihova je stoka bila oteta. Oni su tada bili prisiljeni da traže

pozajmice što je ubrzo dovelo do sporova sa patricijima. Patricijske interese zastupao je Furije Kamil,

koji je bio poštovan kao spasitelj i obnovitelj Rima. S druge strane, plebejske interese zastupao je

heroj odbrane Kapitola, Marko Manlije. Manlije, iako patricij po porijeklu, zalagao se za prava

plebejaca, a naročito za oprost dugova plebejcima. Zbog toga patriciji su ga optužili da želi preuzeti

vlasti i osudili su ga na smrt.

4.5. Rimsko-samnitski ratovi

Uzrok rata bilo je širenje i razvijanje rimske hegemonije južno od rijeke Po. Povod je bilo

rimsko osvajanje grada Kapue u Kampaniji.

Rim je od 354. g. st. e. bio u savezu sa Samnitima, ali zbog pitanja Kampanije taj savez nije

bio trajan. Velika osačka zajednica, kojoj su pripadali i Samniti, nije bila jedinstvena. Samniti iz

16

gorskih krajeva su živjeli u kontinuiranom neprijateljstvu sa osačkim srodnicima u Kampaniji. Česti su

bili upadi gorskih Samnita u kampansko područje, kao i u područja grčkih kolonija na jugu Italije.

Samnitska federacija obuhvatala je veći teritorij od latinskog i samnitski vojnici su se odlikovali

hrabrošću. Međutim, prednost latinske federacije na čelu sa Rimom sastojala se u njenoj većoj

centralizaciji. Također, u društvenom i ekonomskom pogledu Rimljani i saveznici su stajali iznad

Samnita.

Po rimskoj tradiciji Rimljane su pozvali Kapuanci jer su bili ugroženi od napada gorskih

Samnita. Kako bi dobili pomoć Rimljana, Kapuanci su priznali njihovu vrhovnu vlast.

4.5.1. Prvi rimsko-samnitski rat (343. – 341.)

Pošto su Samniti odbili da obustave napade na Kapuance, oni su došli u sukob sa Rimljanima,

jer su sada Rimljani imali vlast u Kapui.U tom ratu Rimljani su pobijedili, a u borbama su se istakli

konzul Marko Valerij Korvin i vojni tribun Publije Decij. Prvi je učestvovao u navednom dvoboju sa

Galom, a drugi se istakao u borbama u Kaudinskom klancu.

Nakon rata Kampanija je bila čvrsto vezana za Rim, a njeni stanovnici su možda dobili i

građansko pravo bez prava glasa u Rimu. Sa novom osvojenom teritorijom, Kampanijom, Rimljani su

dobili i novu snagu i vojnike.

4.6. Latinski rat (340. – 337.)

Odmah po završetku Prvog rimsko-samnitskog rata Rimljani su se našli u teškom ratu protiv

svojih latinskih saveznika. Latinski saveznici su tražili jednaka prava sa Rimom, koji je do tada bio

dominatan u savezu. Ta prava su se ogledala u dobijanju punog rimskog građanstva, čime bi put do

konzulata bio otvoren. Međutim, Rimljani su se tome protivili. Kada je latinski pretor Lucije Anije

izložio zahtjeve pred senatom, naišao je na žestok otpor.

Rat je postao neizbježan. Pobunjenim Latinima su se pridružili Volsci i Kampanci, a sa

Rimljanima su stali Samniti i Hernici. Uviđajući da će rat biti težak, konzuli Torkvat i Publije Decije

Mus su odlučili da osnaže unutrašnju strukturu i disciplinu u rimskoj vojsci. Tako su oni naredili da

nijedan vojnik ne smije napustiti svoju poziciju, osim ako mu je to naređeno. Cilj ovakve odluke bio je

da se održi borbena linija i cjelovitost nastupanaj odbrane.

Jedna od važnijih bitaka desila se u blizini Vezuva, kod rijeke Veseris. Rimske trupe su

predvodili konzuli Publije Decije Mus i Tit Manlije Torkvat. Prema Liviju, dok je rimska vojska

17

marširala blizu Kapue, oni i njihovi saveznici su izvojevali pobjedu uništivši ili zarobivši ¾

neprijateljske vojske, ali su i sami imali gubitke.

18