İktisada giriş unite10

8/4/2019 ktisada Giri unite10

1/18

229

BLACK320 C

Son dnemde lkemizde de hzla yaygnlaflan bir uygulama zel gvenlik birim-

lerinin kurulmas veya alfltrlmasdr. zellikle byk kurumlarda (holdingler,

niversiteler, bankalar gibi), alfl-verifl merkezlerinde bu uygulamayla youn ola-

rak karfllaflyoruz. Benzer flekilde, konutlardan oluflan sitelerde, site gvenlii vekorumasnn zel gvenlik birimleri tarafndan salanmas yaygnlaflmaktadr.

Sizce bu tr zel gvenlik hizmetlerinin yaygnlaflma nedeni nedir? zel gven-

lik hizmetleri bu hzla yaygnlaflrsa Emniyet Teflkilatnn zellefltirilmesi gnde-

me gelebilir mi?

229

Kamusal Mallarve Dflsallklar10


2/18

Bafllarken

Eksik rekabetin bulunduu piyasalarda firmalar az ya da ok piyasa gcne sa-

hiptirler. Hatta rekabetin derecesi azaldka, piyasa gc daha da artmaktadr.

Piyasa gcne sahip firmalar retimi snrland-

rarak fiyatlarn yksek olmasn salarlar. re-

timde etkinlik salanamadndan, tam rekabet-

i piyasaya gre eksik rekabet piyasalarnda top-

lumun kaynaklar etkin kullanlmamfl olur, bu

durum piyasa baflarszl olarak adlandrlr.

flte, piyasa aksaklklarnn neden olduu bu tr

etkinsizlikler, hkmetlerin piyasaya mdahale

etmesinin gerekesi olmaktadr. rnein, birok

lkede monopollerle mcadele edilmekte veya mo-

nopollere iliflkin dzenlemeler yaplmaktadr. Bu-

nun iin yasal dzenlemeler, fiyatlarn snrlan-drlmas ya da vergileme yntemleri kullanlmak-

tadr. Piyasa baflarszlklarnn yafland bir

baflka alan ise dflsallklar ve kamusal mallarn

varlnda gzlemlenmektedir. Bir ekonomik bi-

rimin retim ya da tketime iliflkin karar baflka-

larn olumlu ya da olumsuz biimde etkiliyorsa

dflsallk ortaya kmaktadr. Kamusal mallar ise

bir takm tketiciler tarafndan birlikte tketilen

mallar olup, bir kiflinin veya bir grubun tketimi

dierlerinin tketimini azaltmamaktadr. Genel-

de rekabeti piyasalarda ok az kamusal mal re-tilirken, gereinde fazla negatif dflsallk sala-

yan mallar retilmektedir. Bu durum piyasa ba-

flarszl olarak adlandrlmakta ve mdahale

gerektirmektedir. Piyasa gcnden kaynaklanan

piyasa etkinsizlikleri nceki nitelerde aklandndan, bu blmde, piyasa ba-

flarszlna neden olan kamusal mallar ve dflsallklar ele alnacaktr.

Anahtar Kavramlar

zel mallar

Kamusal mallar

Bedavaclk

Marjinal sosyal fayda Dflsallk

Marjinal sosyal maliyet

Dflsallklarn isellefltirilmesi

Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda

1. Kamusal mal kavramn ve zelliklerini tanmlayarak kamusal mallarda etkin

retim dzeyinin nasl belirleneceini,

2. Dflsallk kavramn ve zelliklerini tanmlayarak dflsallk trlerini isellefltirme

yntemlerini,

aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

230 Kamusal Mal lar ve Dflsal l k lar


3/18

KAMUSAL MALLAR

Kamusal mal kavramn ve zelliklerini tanmlayarak kamusal mal-larda etkin retim dzeyinin nasl belirleneceini aklayabilmek

Bir ekonomide retilen mallar kategoride deerlendirilir. Bunlar, zel mallar,dflsal fayda yaratan zel mallar ve kamusal mallardr.

zel mallarsadece satn alan iin fayda salayan mallardr. rnein, le ye-meinde yediiniz yiyecek sadece size fayda salar. Ya da yeni satn aldnz ce-ketten fayda elde edecek sadece sizsiniz. Ancak, siz bu fayday isterseniz arkada-flnzla paylaflabilirsiniz. Ceketinizi arkadaflnza katlaca bir toplant iin bir gn-lne dn verebilirsiniz. Bu sizin isteiniz dorultusunda gerekleflir, istemez-seniz gerekleflmez.

Dflsal fayda salayan zel mallar ise ikinci kategoride deerlendirilir. Baz mal-

lar veya hizmetler satn alana fayda salamakla birlikte, dierleri iin de dflsal fay-dayaratmaktadr. rnein, iyi eitim alan bir kiflinin salad fayda sadece kendi-sine ait olmayp, ailesine, evresine ve topluma da yaylr. Yine, bulaflc hastalkla-ra karfl afl olan kifliler kendileri dorudan fayda elde etmekle beraber, topluma dadolayl fayda salarlar. nk, hastaln yaylmasnda nleyici rol stlenirler.

nc kategoride ise, kamusal mallar vardr. Kamusal mallar, toplumuntm yelerinin herhangi bir bedel demeden tketebilecei ve bir kiflinin tketi-minin bir baflkasnn tketimine engel teflkil etmedii mallardr. Bu mallar toplum-da deme yapan ya da yapmayan tm toplum yelerine fayda salar. deme yap-mayanlar bu fayday elde etmekten mahrum braklmad iin kamusal mallardabedavaclk sorunu ile karfllafllr. Bu tr mallara verilebilecek en uygun rnek

ulusal gvenliktir.

Kamusal mal, devlet tarafndan retilen bir mal nitelendirmek iin kullanlmaz. Dier birifadeyle, bir mal kamusal mal olarak nitelendirmek iin onun devlet tarafndan salanpsalanmadna deil, flu iki zellii bir arada bulundurup bulundurmadna baklr: re-tildikten sonra dileyen herkes tarafndan tketilebilme (tketicilerin birbirlerine rakipolmamas) ve faydadan mahrum braklmamadr.

Kamusal mallarn bu zelliklerinin biraz daha yakndan incelenmesi konuyuanlamamz kolaylafltracaktr. Belirli bir retim dzeyinde bir kiflinin tketimi di-er kiflilerin tketim miktarnda bir azalma meydana getirmiyorsa, bu maln tke-timinde kifliler birbirine rakip olmayacaktr. Dier bir ifadeyle, pek ok kifli aynanda ayn mal tketebilecektir. rnein, savunma hizmetleri dfl tehditlere karfltm toplum iindir. Bu tr bir hizmetten herhangi bir vatandafln yararlanmas, di-erlerinin bundan daha az yararlanaca anlamna gelmez. Vatandafllarn birininolmamas bu hizmetin azalmasna veya retilmemesine de neden olmayacaktr.Ancak bu zellik, herkesin bu hizmetten ayn derecede faydalanaca anlamna dagelmez. Bir baflka rnek olarak, su basknlarn nlemek amacyla tasarlanan birsel nleme projesini dflnelim. Bu projenin gerekleflmesi ile salanan fayda tmyreyedir. Blgede yaflayan tm insanlar azalan sel olaslndan ayn anda yarar-lanrlar. Oysa, sel olmas durumunda baz evler daha fazla zarar grrken bazlardaha az zarar grmektedir. Ancak, selin zararn azaltmak iin gereklefltirilen pro-jede bu yredeki halk birbirleriyle tketimde rekabet etmemektedir. nk, bir ki-

231Kamusal Mal lar

A M A

1

zel mallar: Sadece satnalan iin fayda salayanmallardr.

Dflsal fayda: Satn alnanbir mal veya hizmetin, bumal veya hizmet iinherhangi bir bedel demeyennc kiflilere saladfaydadr.

Kamusal mallar: Toplumuntm yelerinin herhangi birbedel demedentketebilecei ve bir kiflinintketiminin bir baflkasnntketimine engel teflkiletmedii mallardr.

D K K A T


4/18

flinin bu projeden fayda elde etmesi, dierlerinin de faydalanmasna engel teflkiletmemektedir. Bu rnekleri daha da artrmak mmkndr. Yukardaki iki rnek-ten de anlafllaca gibi, bu tr mallar fiyat mekanizmas iinde fiyatlandrmak dammkn olmamaktadr.

Kamusal mallarn ikinci zellii deme yapmayanlar faydadan mahrum braka-mamadr. Kamusal mal bir kez retildikten sonra, bu maln faydasn belli bir ki-fliyle snrlandrmak imkanszdr veya bu ynde yaplacak faaliyetler aflr maliyet-lidir. Bir kifli deme yapsn veya yapmasn bu maln tketiminden fayda salaya-caktr. Tketicilerin birbirine rakip olmamas ve faydadan mahrum brakamamazellikleri sk sk bir arada anlmasna ramen, iki kavram arasnda fark vardr. T-ketimde rakip olmama zelliinde belirtildii gibi, kamusal maln bir kifli tarafn-dan tketimi, toplumdaki dier kiflilerin tketimini engellemez. Bir mal tketimderakipsiz olabilir. Fakat, tketimde baz snrlamalar ile baz kifliler faydadan mah-rum braklabilirler. Bylesi bir durumda tketimde rakip olmama flart yerine gel-

mesine karfln, lml bir maliyetin tketimde bulunanlara dettirilme olaslnn ol-duu mallar da kamusal mal olarak nitelendirilebilir mi?

Televizyon yaynlar tketimde rakip olmama ve faydadan mahrum brakmamazellikleri arasndaki fark aklamak iin iyi bir rnektir. Televizyon program ya-ynland zaman, herkes dierlerinin izlemesini engellemeden program seyrede-bilir. Televizyon yayn, kamusal maln tketimde rakip olmama zelliini iyi ak-lar. Ancak televizyon yaynlar flifreli duruma dnfltrldnde, bu programseyretmek iin kiflilerin belli bir dzenee sahip olmas gerekir, aksi halde kiflileryayndan yararlanamayacaktr. Bu durumda yayndan fayda salama konusundabaz insanlar mahrum brakmak olasdr. nk televizyon sistemine ve gerekliolan flifreye sahip olunmamflsa, birey televizyon yayn izleyemeyecektir. Sadecebelli bir maliyete katlanarak oluflturaca dzenek ve flifre yardmyla yayndanfaydalanabilecektir. Sonu olarak, tketimde rakip olunmamasna karfln, lml birmaliyeti yklenmeyenler bu mal ve hizmetin faydasndan mahrum braklabilecek-tir. Bu tip bir mal ve hizmet kamusal maln iki zelliini bir arada taflmaz. Bu ne-denle de flifreli televizyon yayn kamusal mal deildir.

Ulusal savunma hizmeti, kamusal maln her iki zelliini de taflyan iyi bir r-nektir. Ordu, herkesi ayn anda korur ve savunmay sadece belirli kiflilerle snrla-mak olas deildir. Yani, milli savunmann faydalar tm nfus iin tketimde ra-kip olmama zelliine sahiptir ve ayn zamanda baz kiflilerin dflarda braklmasmmkn deildir.

Bedavaclk SorunuFiyat mekanizmas iinde gnll iflbirliinin kamu malnn tahsisini salayp sa-layamad ciddi bir sorundur. Kamusal mallarda deme yapmayanlar dflarda b-

rakamama zelliinden dolay bedavaclk sorunu ortaya kmaktadr. nk, bu

mallardan fayda salayanlar gnll bir iflbirlii iinde retim maliyetine katlma-

maktadrlar. Kamusal mallarda gnll iflbirliinin niin alflmadn anlamak

iin, 100 kiflilik bir toplumda, sel basknlarn azaltmak iin baraj inflaat ve bunun

finansmannn nasl yaplacan dflnelim. Baraj, bu toplum iin kamusal maldr.

Bu kamusal maln toplam maliyetinin 5 trilyon TL olduunu ve bu barajn her bir

bireye salad koruma deerinin 100 milyar TL olduunu varsayalm. Yani, eer

baraj infla edilirse, her birey 100 milyar deerinde fayda salar ve toplam fayda da

10 trilyon TL olur. Sonuta, fayda maliyeti aflt iin, barajn inflas toplumun yara-

232 Kamusal Mal lar


5/18

rnadr. Eer barajn finansman iin her birey 50 milyar TL katkda bulunursa, in-

flaat yaplacaktr ve her birey 50 milyar TL karfllnda 100 milyar TLlik fayda elde

ederek, daha iyi bir refah dzeyine sahip olacaktr.

Burada kritik olan soru fludur: Bu kifliler arasndaki gnll iflbirlii, barajn

infla edilmesine izin verecek mi? Soruya tek bir cevap vermek olanakszdr. Var-

sayalm ki, bu yz kifliden biri, dier doksan dokuz kiflinin barajn inflaat iin ye-

terli finansman salayacana inanmakta ve bu nedenle gnll iflbirliinden ka-

nmaktadr. Yksek maliyete ramen eer baraj infla edilirse, maliyete katlmayan

bu kifli yine de barajdan fayda salayacaktr. Kifli hibir maliyete katlmadan bu tr

bir hizmetten faydalanacan bildii iin gnll olarak maliyete katlmak isteme-

yecektir. Bir kiflinin kamusal maldan fayda elde etmesine karfln, kamusal maln fi-

nansmannda herhangi bir maliyet yklenmekten kanma davranflbedavaclkolarak tanmlanr. Kamusal maldan yararlananlarn says arttka, bedavaclk so-

runu byr. Bu nedenle kamusal maln gnll finansman olasl da ortadan

kalkmaktadr.

Bir baflka rnek olarak, ulusal gvenlik hizmetine bakalm. Kamuda memur

olarak alfltnz ve bu nedenle verginizi dzenli olarak demek zorunda kald-

nz ve serbest alflan komflunuz Ahmet Beyin ise vergi demekle arasnn pek

hofl olmadn kabul edelim. Siz ulusal gvenlik hizmetleri iin her yl epeyce

ykl bir bedel demenize karfln, komflunuz hibir deme yapmadan sizin sala-

dnz kadar fayda salar. Bu durum sizi ve sizinle ayn durumda olan dier top-

lum yelerini rahatsz edecek, muhtemelen sizi ve dier kiflileri de vergi dememe

fleklinde bir davranfla ynlendirebilecektir. Bir dier deyiflle, siz ve sizinle ayn du-

rumda olan toplumun dier yeleri de bu hizmetlerden bedava yararlanma olana-

n dflnmeye bafllarsnz.

Kamusal mallarn varl fiyat sistemi iin sorun yaratr ve piyasa baflarszlna

neden olur. Kamusal mal bir kez retildikten sonra, deme yapsn veya yapmasn

pek ok kifli otomatik olarak bu mal veya hizmetten fayda salar. Bu nedenle t-

keticiler retilen kamu malndan bedava yararlanmak isterler. Ancak, her tketici-

nin byle davranmas sonucunda kamusal maln retim maliyeti karfllanamaya-

caktr. zel firmalar fiyat mekanizmasnn ifllememesi nedeniyle bu tr mallar

retmek istemeyeceklerdir. nk zel firmalar arz ettikleri mal ve hizmet karfll-

nda gelir elde etmek isterler. Bununla birlikte, zel mallarn tketiminde bireyler

rekabet halindedirler ve deme yapmayanlar bu mallarn faydalarndan mahrum

braklrlar. zel firmalarn piyasa mekanizmas iinde nasl davranfllar sergiledik-

lerini daha nceki blmlerde incelemifltik. Bu mekanizmada herkes elde ettii

fayda karfllnda belli bir deme yapmaya gnlldr. Dier bir ifadeyle bu me-

kanizmada ekonomik aktrler arasnda gnll bir iflbirlii vardr. Oysa, kamusal

mallar piyasa mekanizmas iinde fiyatlandrlamadndan herkes fayda salama-

sna karfln, maliyete katlma konusunda bir ikilem yaflar. nk faydas blne-

meyen ve tm topluma fayda salayan bu tr mallarn finansman kayna yine

toplumdur. Her birey, kendisi finansmana katlmasa da bu mallarn dier kiflilerce

finanse edileceine inanr. Bu dflnce tarznn toplum iinde yaygnlaflmas beda-

vaclk sorununa yol aar ve kamusal maln retilmemesi olasln artrr. Bu yz-

den, kamusal mallarn retiminde devletin bizzat retimi stlenmesi alternatifi ya

da piyasaya devlet mdahalesi gndeme gelir.

233Kamusal Mal lar

Bedavaclk: Bir kiflininkamusal maldan fayda eldeetmesine karfln, kamusalmaln finansmanndaherhangi bir maliyetyklenmekten kanmafleklindeki davranfldr.


6/18

Kamusal Mallarda retim Miktarnn BelirlenmesiDier ekonomik kararlarda olduu gibi, bir kamusal maln etkin retim dzeyini

belirlemek iin marjinal fayda ve marjinal maliyet karfllafltrmasna gereksinim du-yulur. Kamusal maln marjinal maliyeti, kaynaklar baflka bir yerde deil de, kamu-sal bir maln retimde kullanmann alternatif maliyetini yanstr. Ancak, tketimin-deki rakip olmama zelliinden dolay, kamusal maln marjinal faydas zel bir ma-ln marjinal faydasndan farkldr. rnein, tketilen ay gibi zel bir maln, ilavebiriminin marjinal faydas, onu tketen tek kiflinin aya bitii deerdir. Savunmagibi bir kamusal maln ilave biriminin retiminin marjinal faydas ise, tek kifli tara-fndan tketilmediinden, tek kifli tarafndan ona biilen deerden farkldr. nk,milli savunma gibi kamusal maln ilave retiminden birok kifli ayn anda yararlan-maktadr. Bu yzden, ilave savunmadan fayda salayan her bireyin marjinal fayda-larn toplamamz gerekir. Bu yolla kamusal maln marjinal sosyal faydas eldeedilir.

Aflada yer alan fiekil 10.1, su basknlarn kontrol altna almak iin infla edilenbir barajn en uygun yksekliinin ya da etkin kt dzeyinin nasl belirlendiinigstermek amacyla izilmifltir. Aklamalar basitlefltirmek iin, barajdan sadece Ave B gibi iki kiflinin faydalandn varsayalm. Bu iki tketiciye ait talep erileri DAve DB ile gsterilmektedir. Talep erisi zerindeki herhangi bir kt dzeyi iin fi-yat, tketicinin marjinal faydasn lmektedir. Toplumun marjinal faydasn belir-lemek iin tm tketicilerin marjinal faydalarnn, bir dier deyiflle ilgili talep d-zeyindeki fiyatn dikey olarak toplanmas gerekir.

fiekil 10.1de, Ann marjinal faydasna Bnin marjinal faydasn ekleyerek herbaraj ykseklii iin marjinal sosyal fayda dzeyi elde edilir. Bu flekilde yaplacakifllemler sonucunda elde edilecek marjinal sosyal fayda (DS) erisi aslnda DAveDB erilerinin dikey olarak toplanmasndan baflka bir fley deildir. DS erisininmarjinal maliyet erisinin (flekilde basitlik salamak asndan 100 milyar TL dze-yinde dz bir doru olarak gsterilmifltir) zerinde yer alan herhangi bir noktasn-da, kifliler ilave kt biriminin marjinal maliyetinden daha ok deme yapmaya g-nlldr. Bu nedenle etkin kt dzeyine ulafllabilmesi iin kt dzeyinin artrl-mas gerekir.

234 Kamusal Mal lar

Marjinal sosyal fayda:Kamusal bir maldan faydasalayan her bireyinmarjinal faydalarnntoplamdr.

fiekil 10.1

20

MetreBaflnaMilyarTL

Barajn Ykseklii

35

DS

MC

50

65

80

100

130

DB

DA

Kamusal Mallarda Etkin retimDzeyi: ktdaki bir artfl MC = DSoluncaya kadar, her iki bireytarafndan da finanse edilecektir.20nci kt biriminden sonra ilavektnn maliyeti A ve B bireylerininelde edecei faydadan daha oktur vektdaki azalma her ikisinin de

faydasna olacaktr. Sonu olarak,en etkin kt miktar, Ann marjinal

faydasnn (35 milyar TL) ve Bninmarjinal faydasnn (65 milyar TL)toplam olan marjinal sosyal

faydann, marjinal maliyete eflitolduu 20 birimdir


7/18

fiekilde, 20 birimin (rneimizde infla edilecek barajn ykseklii) altndaki k-t miktarlarnda A ve Bnin her ikisi de, ilave birimin retimi iin birlikte 100 mil-yar TLlik marjinal maliyettin stnde deme yapmaya gnlldrler. Bu durumdaktdaki bir artfl MC = DS oluncaya kadar, her iki birey tarafndan da finanse edi-lecektir. 20nci kt biriminden sonra ilave ktnn maliyeti A ve B bireylerinin el-de edecei faydadan daha oktur ve ktdaki azalma her ikisinin de faydasna ola-caktr. Sonu olarak, en etkin kt miktar, Ann marjinal faydasnn (35 milyar TL)ve Bnin marjinal faydasnn (65 milyar TL) toplam olan marjinal sosyal faydann,marjinal maliyete eflit olduu 20 birimdir. Dier bir ifadeyle, kamusal maln etkinkt dzeyi, tm tketicilerin talep erilerinin dikey toplamyla elde edilen DSninretilen ktnn marjinal maliyetine eflitlendii kt dzeyidir.

zet olarak, kamusal mallarn kt dzeyi tm bireysel taleplerin dikey top-lamlar ile elde edilen marjinal sosyal fayda erisi ile marjinal maliyet erisinin ke-sifltii noktada belirlenir. Bedavaclk sorunu yznden kamusal mallarn reti-

minde zel kesimin etkin kt dzeyinde retim yapamayacan biliyoruz. Dola-ysyla, kamusal mallar devlet tarafndan retilecek ve genelde vergilerle finanseedilecektir.

Kamusal mallarn devlet tarafndan salanmas bedavaclk sorununu ksmenzer. Ancak buradaki sorun, insanlarn kamusal mala iliflkin taleplerinin akanasl belirleneceidir. Etkin kt dzeyinin belirlenebilmesi iin herkesin talepleri-ni bilmeliyiz ki, dikey toplamlarn alarak marjinal sosyal faydaya ulaflabilelim.zellikle bireyler elde ettikleri faydadan dolay vergilendirileceklerse bu daha zorolacaktr. nk, kifliler faydalarn olduundan dflk gsterme eiliminde olabi-leceklerdir. rnein, A bireyi hi fayda elde etmediini syleyerek vergi deme-yebilir, ya da, fayday dflk gstererek, kamusal mallarn optimal dzeyin altndaretilmesine yol aabilir.

Gen bir giriflimci kurduu bir flirketle havai fiflekgsterilerinin organizasyonunu yrtmektedir. Ana-doludaki kk bir ilin belediye baflkan 29 Ekimkutlamalarnda flehir halknn grmeyi arzulad ha-vai fiflek gsterisi iin gen giriflimci ile anlaflma yap-mak amacyla bir araya gelmifltir. Belediye baflkanflehir halknn bu gsteriyi ne kadar arzuladn gs-termek amacyla bir arafltrma yaptrdn ve flehirdeyaflayan yetiflkinlerin bu gsteri iin kifli baflna 10

milyon lira demeye raz olduklarn sylemektedir. Belediye baflkannn giriflimciye yap-

t neri olduka cazip grnmektedir: Bilet fiyatn dflk tut (rnein, 5 milyon lira gi-bi) ve ok daha fazla bilet sat, bylece kr marjn da yksek olsun. Siz giriflimci olsayd-nz bu teklifi kabul eder miydiniz? Karfl teklifiniz ne olurdu?

DIfiSALLIKLAR

Dflsallk kavramn ve zelliklerini tanmlayarak dflsallk trleri-

ni isellefltirme yntemlerini aklayabilmek

Bir ekonomik birimin retim ya da tketime iliflkin karar, bir baflka birimin veyabirimlerin fayda ya da maliyetlerini piyasa dflnda baflka bir yolla etkiliyorsa, dfl-sallklarn var olduunu syleyebiliriz. fiayet bir ekonomik birimin davranflndan

235Dflsal l k lar

A M A

2Dflsallk: Karar vericilerinretim veya tketimfaaliyetinden dolaync kiflilere yklediklerimaliyetler veya saladklar

faydalardr.

SIRA S ZDE

1


8/18

dierleri yarar salyorsa pozitif dflsallk, zarar gryorlarsa negatif dflsallk vardr.rnein elma retimi yapan bir retim biriminin bal retim ifliyle uraflan komflu-suna salad fayda pozitif dflsallktr. Yine bulaflc hastalklara karfl afl yaptran-

larn evresi iin pozitif dflsallk saladklar rahatlkla sylenebilir. Hatta pozitifdflsallklar salayan mallar kamusal mallar olarak da nitelendirilebilir. Eer bir ki-fli pozitif dflsallk salyorsa, dierleri bunu bir bedel demeden elde edebilir. Aflolan kiflilerin evresindeki tm insanlar iin fayda saladklar gibi. Ancak bir sa-nayi kuruluflunun zehirli atklarn da yaknndan geen bir nehre brakmas, bunehirden balk avlayanlara ve tarlalarn sulayanlara nemli lde zarar verecek-tir ki, bu durum negatif dflsallk olarak adlandrlr. Dflsallklarn varlnda kaynakdalmnda verimsizlik meydana gelecek ve piyasa ekonomisinde sosyal adanetkin olmayan sonular ortaya kacaktr. Yani negatif dflsallklar nedeniyle firmabaz maliyetlere katlanmadndan, gereinden fazla retim yapabilecektir. Yinepozitif dflsallk yaratan firma iin ek bir avantaj salayan mekanizma mevcut ol-

madndan daha az retim gerekleflecektir. Dolaysyla rekabeti piyasalarda okfazla negatif dflsallk ve ok az da pozitif dflsallk retilmektedir. Bu durum kay-naklarn aflr ya da dflk dzeyde tahsis edilmesine neden olduu iin piyasa ba-flarszlnn da nedenlerinden biridir.

Dflsallklar firma maliyetlerine yanstlamadndan, piyasa fiyatlar retime vetketime konu olan mal ve hizmetlerin marjinal sosyal maliyetini ya da marjinalsosyal faydasn ifade etmez. Eer bir maln retim veya tketiminden nc ki-fliler etkilenir, ancak bu etkiler fiyatlara yanstlarak piyasay etkilerse, bu durumdflsallk olarak nitelendirilmez.

Dflsallklarn zellikleriDflsallklarn zelliklerini afladaki flekilde sralamak mmkndr:

Dflsallklar hem retici hem de tketiciler tarafndan meydana getirilebilir. Ekonomik yap ierisinde dflsallklarn taraflarn belirlemek mmkndr.

Ancak, bu taraflarn dflsallklardan dolay katlandklar maliyetler ve sala-dklar faydalar fiyatlandrmak son derece gtr.

Dflsallklar pozitif veya negatif olabilir. Kamusal mallar, dflsallklarn zel bir tr olarak gsterilebilir. zellikle bir

kifli veya firmann ekonomik faaliyetlerinin tm etkileri, herkes tarafndanhissedilen bir pozitif dflsallk ise bu dflsallklar tam kamusal maldr. Bu ne-denle, kamusal mallar ve dflsallk arasndaki ince snr izmek olduka g-tr. Bu zorluk zellikle pozitif dflsallklar ve kamusal mallar arasnda dahada zordur. nk yukarda da deindiimiz gibi, bu ikili temel ilkeleri bak-mndan birbirlerine ok benzemektedir.

Negatif DflsallklarNegatif dflsallklar zel tketim veya retim faaliyetlerinin tketici veya reticitarafndan denmeyen maliyetlerini ifade eder. Bu yzden negatif dflsallklarmeydana geldiinde mal ve hizmetin fiyat, o mal iin ayrlan kaynaklarn tmmarjinal sosyal maliyetlerini yanstmaz. rnein, gbre retiminde ktnn her bi-riminin tketiminden gbre alcs ve satcsnn dflnda nc kiflilere de maliyetyklenir. Sonuta, ne maln reticisi ne de alcs bu nc kiflilere yklenen ma-liyeti dikkate almaz. Eer yaratlan bu negatif dflsall da gz nne alarak mali-yeti belirlemek istersek, yeni bir maliyet kavramna ihtiya duyacamz aktr. Bukavram marjinal dflsal maliyetolarak adlandrlmaktadr. nc kiflilerce yk-

lenilen maliyetten hareketle marjinal dflsal maliyeti flyle tanmlayabiliriz; marjinal

236 Dflsal l k lar

Negatif dflsallk: zeltketim veya retimfaaliyetlerinin tketici veyaretici tarafndandenmeyen maliyetleridir.

Marjinal dflsal maliyet:Mal ve hizmet retimi vetketimindeki bir birimlikartfln dier kiflilere

ykledii ilave maliyettir.


9/18

dflsal maliyet (MEC) mal ve hizmet retimi ve tketimindeki bir birimlik artfln di-er kiflilere ykledii ilave maliyettir. Marjinal dflsal maliyet, bir maln kullanlabi-lir hale getirilmesi iin katlanlan marjinal sosyal maliyetin bir ksmn oluflturmak-

tadr. Bu ksm maln fiyatna yansmaz. Her ne kadar piyasa tam rekabet koflulla-r altnda ifllese bile, negatif dflsallklar maliyetlerin eksik hesaplanmasna nedenolmaktadr.

rnein suni gbre retimi yapan bir firmay ele alalm. Firmann suni gbreretimi srasndaki atklarn yaknndaki nehir ve gle braktn ve havay kirlet-tiini dflnelim. Gbre retimi srecinde meydana gelen bu kirlenme nehirden,glden ve havadan yararlanan dier tketici veya reticilerin faydasn azaltmakta-dr. Bunun sonucu olarak firmann yaratt negatif dflsallklar hem mevcut dnemiin hem de gelecek dnemler iin nc kiflilere maliyet yklemektedir. Dolay-syla negatif dflsallklar, hem iinde yaflanlan dnemin hem de gelecek dneminrefah dzeyinde azalma meydana getirecektir.

Gbre fabrikasnn rekabet koflullar altnda alflt varsaymnda denge ktmiktar ve denge fiyatnn ne olaca Grafik 10.2de gsterilmektedir. Grafikte ta-lep erisi (D), suni gbreyi satn alanlarn ton baflna elde ettikleri marjinal sosyalfayday (MSB); arz erisi (S) ise, retilen her ilave birim iin marjinal zel maliye-ti (MPC) ifade etmektedir.

reticiler kararlarn verirken suni gbrenin marjinal zel maliyetini dikkate al-malarna karfln, marjinal dflsal maliyeti dikkate almazlar. Oysa, ekonomide etkin-liin salanmas iin marjinal sosyal maliyetin marjinal sosyal faydaya eflit olmasgerekir. Etkinlik koflulunun salanmas iin gerekli olan marjinal sosyal maliyet,ktnn marjinal zel maliyeti (MPC) ile marjinal dflsal maliyetinin (MEC) toplam-na eflittir.

Negatif dflsallklar sz konusu olduunda, ktnn marjinal sosyal maliyetimarjinal zel maliyetinden daha yksektir. Bu nedenle marjinal dflsal maliyet ola-s her birim kt dzeyi iin marjinal zel maliyete eklenir. Bu durum, MSC erisiMPC erisinin zerinde izilerek grafikte gsterilmektedir. Dolaysyla iki eri ara-sndaki uzaklk marjinal dflsal maliyeti (MEC) gstermektedir. Grafikte tm kt

dzeyleri iin marjinal dflsal maliyet 10 milyon TLdir. Tam rekabet koflullarnda

237Dflsal l k lar

fiekil 10.2

Fiyat(P),Maliyet(C),Fayda(B)MilyonTL

Yllk Suni Gbre Miktar (Milyon Ton)4.5 5

110105100

D=MSB

S=MPC

C

A

B

MPC+MEC=MSC

Negatif Dflsallklarda Denge Dzeyi:Tm kt dzeyleri iin marjinaldflsal maliyet 10 milyon TLdir. Tamrekabet koflullarnda denge Anoktasnda, yani MPC = MSB

olduunda gerekleflir. Ancak dengedurumunda MSC> MPC olduundan,A noktas etkin denge dzeyini ifadeetmemektedir ve marjinal dflsalmaliyet (MEC) dikkate alnmamfltr.MEC dikkate alndnda denge Bnoktasna kayacaktr. BCA genininalanna eflit net sosyal faydadakikazan yllk ktnn 5 milyontondan 4.5 milyon tona azalmasylammkn olur

Marjinal sosyal maliyet:retimin yaratt marjinalzel maliyet ile marjinaldflsal maliyetin toplamdr.


10/18

denge A noktasnda, yani MPC = MSB olduunda gerekleflir. Ancak denge duru-munda MSC > MPC olduundan, A noktas etkin denge dzeyini ifade etmemek-tedir ve marjinal dflsal maliyet (MEC) dikkate alnmamfltr. MEC dikkate alndn-da denge B noktasna kayacaktr. B denge noktas iin,

koflulu gerekleflmektedir. retilen maln marjinal sosyal faydas A noktasnda tonbaflna 100 milyon TL olduunda, kt miktar 5 milyon ton iken, etkin kaynak tah-sisi sz konusu deildir. nk, kaynaklarn etkin tahsisi iin suni gbrenin mar-jinal dflsal maliyetini de kapsayan, marjinal sosyal maliyetin marjinal sosyal fayda-sna eflit olmas gerekir. Bu flartlar altnda, BCA geninin alanna eflit net sosyalfaydadaki kazan yllk ktnn 5 milyon tondan 4.5 milyon tona azalmasyla mm-kn olur. Bu durumda MSC=MSB kofluluyla fiyat dzeyi de 105 milyon TLye yk-selecektir. Negatif dflsalln meydana geldii durumlarda, tam rekabet piyasasn-

da etkin miktara gre daha ok kt retilir ve satlr. flte devlet bu durumu d-zeltmek iin eflitli mdahale yntemleri uygulayabilir.

Pozitif DflsallklarPozitif dflsallk, bir mal veya hizmeti satn alan veya satanlarn yannda nckiflilerin de fayda elde etmesini tanmlar. Pozitif dflsallk meydana geldiinde pi-yasa fiyatlar bir mal ve hizmetin marjinal sosyal faydasn tam olarak yanstmaz.rnein, piyasa ifllemleri iinde yer ald halde, bulaflc bir hastala karfl paradeyerek afl olan bir kifli, hastaln yaylma riskini azaltt iin dier insanlara dafayda salar. Bu nc kiflilere salanan faydalar piyasa mekanizmas iinde yeralmadndan, mal ve hizmete iliflkin talep fonksiyonuna da dahil olmayacaktr.

Tam rekabet piyasasnda pozitif dflsallklarn piyasa dengesi zerindeki etkisifiekil 10.3te gsterilmektedir. Grafikte yatay eksende yllk afl miktar, dikey ek-sende ise aflnn fiyat (P), maliyet (C) ve fayda (B) dzeyleri verilmektedir. lk du-rumda piyasa dengesi U noktasnda oluflmaktadr. Bu noktada aflnn denge mik-tar 10 milyon adet ve denge fiyat 20 milyon TLdir. Bu rnek iin reticisi ve t-keticisinin yannda nc kiflilerin elde ettii ek fayda veya dflsal faydann piya-sa fiyat cinsinden 5 milyon TL olduunu varsayalm. Bilindii gibi, tketicilerin ka-rar verirken dikkate aldklar marjinal fayda, marjinal zel faydalardr.

Bir kiflinin afl olmaktan dolay elde edecei marjinal zel faydasyla, bu aflyyaptrmak iin katland marjinal maliyet fiekil 10.3te, srasyla MPB ve MSC eri-leriyle gsterilmektedir. Bu iki eri de afl piyasasna aittir. Afl piyasasnda tketi-cilerin afl olmas nedeniyle evreye ykledii bir maliyet olmadndan MPC =MSCdir. Ancak tketiciler tm maliyeti yklenmelerine karfln, faydann tmnkendisiyle snrlandrmak mmkn deildir. Tketici hastaln yaylmasn nledi-i iin bir de dflsal fayda meydana getirir. Sonuta MSB>MPB olur. Bunun nedenimarjinal dflsal faydann (MEB) varldr. Tam rekabet koflullarnda afl piyasasn-da denge U noktasnda meydana gelir. Bu denge noktasnda retici tarafndan sa-lanan marjinal sosyal fayda, marjinal zel fayday aflmaktadr. Her yl 10 milyon aflsatldnda bir aflnn marjinal zel faydas 25 milyon TLdir. Bu durumda marjinalsosyal fayda (MSB), marjinal zel fayda (MPB) ile marjinal dflsal faydann (MEB)toplamna eflittir. Yani,

yazlabilir.

238 Dflsal l k lar

Pozitif dflsallk: Bir malveya hizmeti satn alan veyasatanlarn yannda nckiflilerin de fayda eldeetmesidir.

MSC = MPC + MEC = MSB

MPB + MEB = MSB


11/18

Bu eflitliin saland noktada etkin kaynak kullanm sz konusudur. Yenidenge MSB ile MSCnin birbirini kestii V noktasnda meydana gelir. Bu durumda,

eflitlii gerekleflmektedir.V noktasnda aflnn marjinal sosyal maliyeti 22,5 milyon TL olacaktr. Bu nok-

tay salayan tketici afl fiyat, aflnn piyasa talep erisi zerindeki H noktasnakarfl gelen 17,5 milyon TLye dflecektir. Bu noktada tketici tarafndan talep edi-

len yllk afl miktar 13 milyon adettir. Yeni denge durumunda net faydadaki artflUZV genin alanna eflittir.

Grafikten aka grlecei zere, pozitif dflsallklarn olmas durumunda re-kabeti piyasa kt dzeyi etkin retim dzeyini yanstmamaktadr. 13 milyon adetretilmesi gereken afl miktar yerine 10 milyon adet retim yaplmaktadr. flte buetkinsizlikler dflsallklarn varlnda piyasalara mdahaleleri gerekli klmaktadr.Bu mdahalelerle dflsallklar isellefltirilebilmektedir.

Dflsallklarn sellefltirilmesiDflsallklar nedeniyle meydana gelen aksakl gidermede piyasa mekanizmas ye-tersizdir. Bu yzden, devletin baflarszl gidermede ekonomiye belli aralarlamdahale etmesi gerekmektedir. Devlet, piyasa baflarszln gidermek ve dflsal-lklar isellefltirmek iin vergi, sbvansiyon, yasal dzenlemeler ve retimi stlen-me gibi aralar kullanr. Dflsallklarn isellefltirilmesi, marjinal zel fayda vemaliyetlerin marjinal sosyal fayda ve maliyetleri de kapsayacak flekilde belirlenme-si amacyla retici ve tketici kararlarna dnk dzenlemelerdir. Bu tanma gre,negatif dflsallklarda marjinal dflsal maliyeti isellefltirmek iin bu maliyeti marjinalzel maliyete eklerken, pozitif dflsallklarda marjinal dflsal fayday isellefltirmekiin bu faydann marjinal zel faydaya eklenmesi gerekir. Bir dflsalln iselleflti-rilmesi bir maln tm sosyal maliyeti ve tm sosyal faydasn yanstt iin fiyatlar-da da bir deiflme meydana gelecektir.

Dflsallklarn isellefltirilmesi iin, marjinal sosyal maliyet ve marjinal sosyal fay-dann parasal deerlerini lmek ve bu maliyeti veya fayday elde eden kiflileri tes-

239Dflsal l k lar

fiekil 10.3

Fiyat(P),Maliyet(C),Fayda(B)Milyo

nTL

Yllk Afl Miktar (Milyon Adet)

10 13

25

D=MPB

S=MPC=MSC

V

H

Z

MPB+MEB=MSB

22.5

20

17.5U

Pozitif Dflsallklarda Denge Dzeyi: Tam

rekabet koflullarnda afl piyasasndadenge U noktasnda meydana gelir. Budenge noktasnda retici tarafndansalanan marjinal sosyal fayda, marjinalzel fayday aflmaktadr. Her yl 10milyon afl satldnda bir aflnnmarjinal zel faydas 25 milyon TLdir.Bu durumda marjinal sosyal fayda(MSB), marjinal zel fayda (MPB) ilemarjinal dflsal faydann (MEB)toplamna eflittir. Bu eflitliin salandnoktada etkin kaynak kullanm szkonusudur. Yeni denge MSB ile MSCninbirbirini kestii V noktasnda meydanagelir. Yeni denge durumunda net

faydadaki artfl UZV genin alannaeflittir.

Dflsallklarnisellefltirilmesi: Marjinalzel fayda ve maliyetlerinmarjinal sosyal fayda vemaliyetleri de kapsayacakflekilde belirlenmesiamacyla retici ve tketicikararlarna dnkdzenlemelerdir.

MSC = MEB + MPB = MSB


12/18

Dflsal l k lar

pit etmek gerekir. Ancak dflsallklarn parasal deerini lmek ve dflsallklardanetkilenenleri belirlemek olduka zordur.

Dzenleyici VergilerNegatif dflsallklarn olduu durumda, dflsall meydana getiren firma veya kifliiin, bu ekonomik faaliyet bir maliyet oluflturmazken, maliyet topluma yklen-mektedir. Bu durumda, devlet nc kiflilere yklenen bu maliyetle orantl ola-rak, dflsall meydana getiren firma veya kifliden bir dzenleyici vergi alabilir. D-zenleyici vergilerin amac, bir mal veya hizmetin dflsal maliyetini marjinal zel ma-liyete eklemektir. Bu amac gereklefltirmek iin dzenleyici verginin her birimktnn marjinal dflsal maliyetine eflit olmas gerekir.

rnein, gbre fabrikasnn negatif dflsalln isellefltirmek iin gbre retici-sine dzenleyici bir vergi yklendii kabul edelim. fiekil 10.4te gbre reticisinegetirilen dzenleyici verginin etkisi gsterilmektedir. rnekte, ktnn her birimi-

nin marjinal dflsal maliyetinin 10 milyon TL olduu ve dzenleyici verginin marji-nal dflsal maliyete eflit olduunu varsayalm. Bu koflullar altnda, retilen suni gb-renin tonu baflna 10 milyon TL vergi koyulacaktr. Bu uygulama suni gbre reti-minin marjinal zel maliyetinde bir artfl meydana getireceinden retici tarafndanfiyatlama kararnda dikkate alnacaktr.

Sonu olarak, arz erisi, dzenleyici vergi nedeniyle Sden S1e hareket eder.Bu yeni arz erisi tm marjinal sosyal maliyeti yanstmaktadr. Dzenleyici vergiyebal olarak maliyette meydana gelen artfl, piyasa dengesini A noktasndan B nok-tasna hareket ettirecektir. Bu denge dzeyinde gbrenin piyasa fiyat ton baflna105 milyon TLye ykselmekte, retim dzeyi ise 5 milyon tondan 4.5 milyon to-na dflmektedir.

Ton baflna uygulanan 10 milyon TLlik dzenleyici vergi devlete 45 trilyon TLgelir salayacaktr. Bu grafikteki FBJH alanna eflittir. Dzenleyici vergiler opti-mumdan sapmalar belli lde azaltmaktadr. Verilen rnek iin dzenleyici ver-ginin net refah etkisi ABC geninin alanna eflittir. Bu alan, ilk duruma gre netsosyal faydadaki artfl lmektedir. Bu tip bir dzenleyici verginin uygulanmas

beraberinde afladaki sonular da getirir:

240

fiekil 10.4


Yllk Suni Gbre Miktar (Milyon Ton)4.5 5

110105100

D=MSB

S=MPC

C

A

B

MPC+MEC=MSC=S1

95VERG

F

H

Refahta Net Kazan

J

Dzenleyici Vergilerin Denge Oluflumuna Katks:Arz erisi, dzenleyici vergi nedeniyle Sden S1ehareket eder. Bu yeni arz erisi tm marjinalsosyal maliyeti yanstmaktadr. Dzenleyici vergiyebal olarak maliyette meydana gelen artfl, piyasa

dengesini A noktasndan B noktasna hareketettirecektir. Bu denge dzeyinde gbrenin piyasafiyat ton baflna 105 milyon TLye ykselmekte,retim dzeyi ise 5 milyon tondan 4.5 milyon tonadflmektedir. Ton baflna uygulanan 10 milyonTLlik dzenleyici vergi devlete 45 trilyon TL gelirsalayacaktr. Bu grafikteki FBJH alanna eflittir.Dzenleyici vergiler optimumdan sapmalar bellilde azaltmaktadr. Verilen rnek iin dzen-leyici verginin net refah etkisi ABC genininalanna eflittir. Bu alan, ilk duruma gre net sosyal

faydadaki artfl lmektedir.


13/18

Dzenleyici vergi uygulamas sonucunda, marjinal sosyal maliyet marjinal

sosyal faydaya eflittir. Bu noktada piyasa etkinlii salanmfl olacaktr ve bu

tip bir vergi fiyat artflna bal olarak, talep edilen miktarda bir azalma mey-

dana getirecektir.

Bu vergi ile elde edilecek gelir, bir yandan nc kiflilerin vergi ykn

azaltr dier yandan kamu hizmetleri iin kullanlrsa, dflsal maliyete sebep

olanlardan nc kiflilere gelir transferi yaplmfl olur.

Bu tip bir vergiyle dflsal maliyetleri meydana getirenler iin maliyetler arta-

cak, dier yandan nc kiflilerin zararnda azalma meydana gelecektir.

Negatif dflsallklar nlemek iin kullanlan dzenleyici vergilerin retim ve t-

ketim kararlar zerindeki etkileri kesin olarak bilinmemesine karfln refah etkisi-

nin olumlu olduu ifade edilebilir. nk bu tr vergiler negatif dflsallklar mey-

dana getiren retici ve tketicilere yklenmektedir.

SbvansiyonlarSbvansiyonlar, pozitif dflsallklar meydana getiren retim veya tketim faaliyeti-

nin marjinal dflsal faydasn isellefltirmek iin kullanlr. Ama, tketici veya re-

tici tarafndan yaplan demeleri azaltmaktr. Sbvansiyonlar dzenleyici vergi te-

meline dayanan negatif bir vergi olarak da dflnlebilir. Dflsallklarn isellefltiril-

mesi srecinde sbvansiyonlardan nasl yararlanlacan ve ekonomik etkinlii

salamada nasl kullanlacan, daha nce pozitif dflsallklarn anlatmnda kullan-

dmz afl rneiyle aklayalm.

fiekil 10.5te aflya uygulanacak bir sbvansiyonun denge kt dzeyini nasl et-

kiledii gsterilmektedir. Sbvansiyon uygulamas olmadnda, rekabet piyasasn-

da oluflacak denge noktasnda aflnn fiyat 20 milyon TL, yllk afl miktar ise 10

milyondur. Bu noktadaki tketim dzeyinde marjinal sosyal fayda marjinal sosyal

maliyeti aflmaktadr. Bu fark azaltmak iin uygulanan sbvansiyon, bu maln alc-

s veya satcsna devlet tarafndan yaplan demedir.

241Dflsal l k lar

fiekil 10.5


Yllk Afl Miktar (Milyon Adet)10 13

25

D=MPB

S=MPC

V

H

Z

MPB+MEB=MSB=D1

22.520

17.5U

R

Y

Sbvansiyonlarn Denge Oluflumuna Katks:Sbvansiyon uygulamas olmadnda,rekabet piyasasnda oluflacak dengenoktasnda aflnn fiyat 20 milyon TL,

yllk afl miktar ise 10 milyondur. Bunoktadaki tketim dzeyinde marjinalsosyal fayda marjinal sosyal maliyeti

aflmaktadr. Bu nedenle uygulanan 5milyon liralk sbvansiyon sonrasnda, afltalep erisi D=MPBden D1=MPB+MEByehareket edecektir. Aflya olan talepteki artfl,

piyasa dengesini U noktasndan Vnoktasna kaydrr. Bu noktada aflnn

piyasa fiyat rnn artan marjinal fay-dasn kapsayacak flekilde 22.5 milyonTLye ykselecektir. Ancak sbvansiyonnedeniyle tketiciye yansyan fiyat 17.5milyon TLye dfler.


14/18

Sbvansiyon uygulamas tketicinin dedii fiyat dflrr. Byle bir uygula-mada sbvansiyon miktar mal veya hizmetin marjinal dflsal maliyetine eflittir. r-nekte, afl olan her bir kiflinin marjinal dflsal faydas 5 milyon TL olduu varsay-mnda, devlet afl olan her kifliyi 5 milyon TL sbvanse edecektir. Bu, afl olan herbireyin marjinal zel faydasnda 5 milyon TLlik artfl anlamndadr. Bu durumdaaflnn talep erisi D=MPBden D1=MPB+MEBye hareket edecektir. Aflya olan ta-lepteki artfl, piyasa dengesini U noktasndan V noktasna kaydrr. Bu noktada afl-nn piyasa fiyat rnn artan marjinal faydasn kapsayacak flekilde 22.5 milyonTLye ykselecektir. Ancak sbvansiyon nedeniyle tketiciye yansyan fiyat 17.5milyon TLye dfler. Tketiciye yansyan fiyattaki bu azalma yllk talep edilen mik-tar 13 milyona ykseltecektir. Bu dzey ayn zamanda etkin kt dzeyidir. Aflbaflna devletin yapt sbvansiyonun 5 milyon TL olduu varsaymnda, devlether yl 13 milyon kiflinin afl olmas durumunda 65 trilyon TL deme yapar. Bumiktar, grafikteki RVHY alanna eflittir. Sbvansiyonlar vergi gelirlerinden dendi-

i iin, sbvanse edilecek mal ve hizmet gruplarnn devlet tarafndan ok dikkat-li belirlenmesi gerekir. nk etkinlik mant tm sbvansiyonlar hakl karmaz.

Aflada yer alan tablo hava kirliliini engellemenin fayda ve maliyetlerine iliflkin parasaldeerleri gstermektedir. Bu tabloyu esas alarak,

a. Kirlilii azaltmann marjinal faydasn bulunuzb. Kirlilii azaltmann marjinal maliyetini bulunuzc. Toplumun 5 birim hava kirliliine raz olmas durumunda, net kazan veya kayp

ne olur?d. Kirlilii tamamen ortadan kaldrmann topluma ykledii net kazan veya kayp

nedir?e. Hava kirlilii iin etkin bir dzenleme yaplrsa, her yl izin verilecek kirlilik mik-

tar ne olur?

242 Dflsal l k lar

Kirlilik Kirlilii Dflrmenin Kirlilii DflrmeninDzeyi Toplam Faydas Toplam Maliyeti(ton/yl) (trilyon TL/yl) (trilyon TL/yl)

0 0 4101 30 2602 70 1603 150 804 270 205 430 0

SIRA S ZDE

2


15/18

zetKamusal mal kavramn ve zelliklerini tanmlaya-

rak kamusal mallarda etkin retim dzeyinin na-

sl belirleneceini aklayabilmek

Toplumun tm yelerinin herhangi bir bedel de-

meden tketebilecei ve bir kiflinin tketiminin bir

baflkasnn tketimine engel teflkil etmedii mallar

kamusal mallardr. Bu mallar toplumda deme ya-

pan ya da yapmayan tm toplum yelerine fayda

salar. deme yapmayanlar bu fayday elde etmek-

ten mahrum braklmad iin kamusal mallarda

bedavaclk sorunu ile karfllafllr.

Kamusal mallarn varl fiyat sistemi iin sorun ya-

ratr ve piyasa baflarszlna neden olur. Bu yz-

den, kamusal mallarn retiminde devletin bizzatretimi stlenmesi alternatifi ya da piyasaya devlet

mdahalesi gndeme gelir.

Kamusal mallarn kt dzeyi tm bireysel taleple-

rin dikey toplamlar ile elde edilen marjinal sosyal

fayda erisi ile marjinal maliyet erisinin kesifltii

noktada belirlenir. Bedavaclk sorunu yznden

kamusal mallarn retiminde zel kesim etkin kt

dzeyinde retim yapamaz. Dolaysyla, kamusal

mallar devlet tarafndan retilir ve genelde vergiler-

le finanse edilir.

Dflsallk kavramn ve zelliklerini tanmlaya-

rak dflsallk trlerini isellefltirme yntemlerini

aklayabilmek

Bir ekonomik birimin retim ya da tketime iliflkin

karar bir baflka birimin veya birimlerin fayda ya da

maliyetlerini piyasa dflnda baflka bir yolla etkili-

yorsa, dflsallklarn var olduunu syleyebiliriz. Re-

kabeti piyasalarda ok fazla negatif dflsallk ve

ok az da pozitif dflsallk retilmektedir. Bu durum

kaynaklarn aflr ya da dflk dzeyde tahsis edil-

mesine neden olduu iin piyasa baflarszlnn da

nedenlerinden biridir.

Devlet, piyasa baflarszln gidermek ve dflsallk-

lar isellefltirmek iin vergi, sbvansiyon, yasal d-zenlemeler ve retimi stlenme gibi aralar kulla-

nr. Dflsallklarn isellefltirilmesi, marjinal zel fay-

da ve maliyetlerin marjinal sosyal fayda ve maliyet-

leri de kapsayacak flekilde belirlenmesi amacyla

retici ve tketici kararlarna dnk dzenlemeler-

dir. Bu tanma gre, negatif dflsallklarda marjinal

dflsal maliyeti isellefltirmek iin bu maliyeti marji-

nal zel maliyete eklerken, pozitif dflsallklarda

marjinal dflsal fayday isellefltirmek iin bu fayda-

nn marjinal zel faydaya eklenmesi gerekir. Bir

dflsalln isellefltirilmesi bir maln tm sosyal ma-

liyeti ve tm sosyal faydasn yanstt iin fiyatlar-da da bir deiflme meydana gelecektir.

Negatif dflsallklarn olduu durumda, dflsall

meydana getiren firma veya kifli iin, bu ekonomik

faaliyet bir maliyet oluflturmazken, maliyet topluma

yklenmektedir. Bu durumda, devlet nc kifli-

lere yklenen bu maliyetle orantl olarak, dflsall

meydana getiren firma veya kifliden bir dzenleyici

vergi alabilir. Dzenleyici vergilerin amac, bir mal

veya hizmetin dflsal maliyetini marjinal zel mali-

yete eklemektir. Bu amac gereklefltirmek iin d-

zenleyici verginin her birim ktnn marjinal dflsalmaliyetine eflit olmas gerekir.

Sbvansiyonlar, pozitif dflsallklar meydana getiren

retim veya tketim faaliyetinin marjinal dflsal fay-

dasn isellefltirmek iin kullanlr. Ama, tketici

veya retici tarafndan yaplan demeleri azaltmak-

tr. Sbvansiyonlar dzenleyici vergi temeline da-

yanan negatif bir vergi olarak da dflnlebilir.

zet 243

A M A

1

A M A

2


16/18

Kendimizi Snayalm1. Pozitif dflsallk meydana getiren bir ekonomik faaliye-tin marjinal dflsal faydasn isellefltirmek iin afladaki-

lerden hangisi kullanlr?

a. Artan oranl vergiler

b. Sabit oranl vergiler

c. Sbvansiyonlar

d. Cezalar

e. Yasaklamalar

2. Mal ve hizmetin tketiminde rakip olmama ve fayda-dan mahrum brakamama zelliklerini taflyan mallar afla-

dakilerden hangisi ile adlandrlr?

a. Normal mal

b. Dflk malc. zel mal

d. Kamusal mal

e. Dflsallk yaratan zel mal

3. Afladakilerden hangisi dflsallklarn zellikleri arasn-da yer almaz?

a. Dflsallklar reticiler ya da tketiciler tarafndan

yaratlr

b. Dflsallklar pozitif olabilir

c. Dflsallklar negatif olabilir

d. Kamusal mallar dflsallklarn zel bir trdre. Ekonomik yap ierisinde dflsallklarn taraflarn

belirleyebilmek olanakszdr

4. Kamusal mallarda etkin kt dzeyinin belirlenmesiiin gerekli koflul afladakilerden hangisidir?

a. Marjinal sosyal fayda = Marjinal maliyet

b. Marjinal sosyal fayda = Fiyat

c. Marjinal sosyal fayda = Ortalama toplam maliyet

d. Marjinal maliyet = Fiyat

e. Marjinal maliyet = Ortalama toplam maliyet

5. Bir mal veya hizmetin retiminde ya da tketimindekibir birimlik artfln dier kiflilere ykledii maliyet aflada-

kilerden hangisi ile adlandrlr?

a. Marjinal maliyet

b. Marjinal dflsal maliyet

c. Ortalama maliyet

d. Toplam maliyet

e. Marjinal sosyal maliyet

6. Negatif dflsallklarn sz konusu olmas durumunda,retimin marjinal sosyal maliyeti (MSC) afladakilerden

hangisi kullanlarak belirlenir?

a. MSC = Marjinal zel maliyet + Marjinal sosyal fayda

b. MSC = Marjinal zel maliyet Marjinal dflsal maliyet

c. MSC = Marjinal sosyal fayda + Marjinal dflsal maliyet

d. MSC = Marjinal zel maliyet + Marjinal dflsal maliyet

e. MSC = Marjinal soysa fayda marjinal dflsal maliyet

7. Bir mal satn alan ya da satanlarn yannda nc ki-flilerin fayda elde etmeleri afladaki kavramlardan hangi-

si ile adlandrlr?

a. Negatif dflsallk

b. Marjinal sosyal fayda

c. Marjinal zel faydad. Pozitif dflsallk

e. Toplumsal fayda

8. Pozitif dflsallk yaratan bir maln retimi tam rekabetkoflullarndaki retim dzeyi ile karfllafltrldnda afla-

daki deerlendirmelerden hangisi geerli olur?

a. Daha az retim gereklefltirilir

b. Hi retim yaplmaz

c. Daha fazla retim gereklefltirilir

d. Eflit miktarlarda retim gereklefltirilir

e. Karfllafltrma yaplamaz

9. Pozitif dflsallklarn varl halinde ortaya kan marji-nal sosyal fayda (MSB) afladakilerden hangisi kullanla-

rak belirlenir?

a. MSB = Marjinal zel fayda + Marjinal dflsal fayda

b. MSB = Marjinal zel fayda Marjinal dflsal fayda

c. MSB = Marjinal zel fayda + Marjinal dflsal maliyet

d. MSB = Marjinal zel fayda Marjinal dflsal maliyet

e. MSB = Marjinal sosyal maliyet + Marjinal dflsal maliyet

10. Negatif dflsallk yaratan bir maln retimi tam rekabet

koflullarndaki retim dzeyi ile karfllafltrldnda afla-daki deerlendirmelerden hangisi geerlidir?

a. Daha az retim gereklefltirilir

b. Hi retim yaplmaz

c. Daha fazla retim gereklefltirilir

d. Eflit miktarlarda retim gereklefltirilir

e. Karfllafltrma yaplamaz

Kendimizi Snayal m244


17/18

Yaflamn inden 245

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Kamu mal, dflsallk, bedavaclk sorunu

Emniyet gleri tarafndan sunulan gvenlik hizmetleri

kamusal mallar iin gzel bir rnek teflkil eder. Devriye

gezen bir polis ekibi, sularn nlenmesi ve sulularn ya-

kalanmasn salayarak toplumun btnne dnk bir

hizmet sunar. Eer herkes kendi polisini istihdam etmek

durumunda kalsayd, ortalkta ok fazla sayda polis ola-candan, yaratlacak dflsal fayda zel faydaya oranla ok

daha fazla olurdu. Ancak byle bir ortamda birok kifli

iin kendi polis memurunu istihdam etme olgusu sz ko-

nusu olamayacaktr. nk bunun getirecei zel maliyet

elde edilecek zel faydadan ok daha byk olur. te

yandan, zel olarak istihdam edilen polis memuru grev

baflndayken zel polis istihdam etmeyenlerin bu gven-

lik hizmetinden ayr tutulmalar mmkn olmayacak ve

sz konusu kifliler hibir maliyete katlanmakszn gvenli

bir ortamda bulunacaklardr. Ksaca, byle bir durumda

ciddi bir bedavaclk sorunu ortaya kacaktr. Dolaysyla,

i gvenlik hizmetlerinin bir kamu hizmeti olarak sunul-

mas daha avantajl grnmektedir. Ancak gvenlik hiz-

metlerinin tamamnn bu kategoriye girdiini syleyeme-

yiz. Belirli bir mlkn korunmas ile ilgili bir grev sz

konusu olduunda gvenlik hizmeti piyasa tarafndan da

salanabilir. Piyasada bu hizmet zel gvenlik firmalar

tarafndan salanmaktadr. Yukarda szn ettiimiz tr-deki kurumlar zel gvenlik birimleri istihdam ederek g-

venlik hizmeti almaktadrlar. nk bu durumda elde edi-

lecek zel fayda katlanlacak zel maliyeti aflmaktadr. Bu

sonu flu soruyu akla getirir: Bu durumda bir mddet son-

ra resmi emniyet glerinin zellefltirilmesi sz konusu

olabilir mi? Bu soruya verilecek cevap hayr fleklindedir.

nk polis teflkilat sular nleme ve su iflleyenleri ya-

kalama konusunda ok daha byk bir tecrbeye sahip-

tir. te yandan, Emniyet Teflkilat gerek birikimi, gerekse

sahip olduu olanaklar nedeniyle lek ekonomilerinden

yararlanmakta ve ok daha zor grevlerin stesinden ge-

lebilmektedir. Bu yzden bir kamusal mal olarak polis

teflkilatnn varlna her zaman ihtiya duyulacaktr.


18/18

Baflvurabileceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - Sra Sizde Yant Anahtar246

Baflvurabileceimiz Kaynaklarstnel, B.(1988). Ekonominin Temelleri. Ankara:

Toygar, s.316-334.

Dinler, Z.(1999). Mikro Ekonomi. Bursa: Ezgi, s.450-473.

Eren, E.(1997). Mikro ktisat. stanbul: Der, s.320-340.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. c Ayrntl bilgi iin Dflsallklarn sellefltirilmesi

konusuna baknz.

2. d Ayrntl bilgi iin Kamusal Mallar konusuna

baknz.

3. e Ayrntl bilgi iin Dflsallklarn zellikleri

konusuna baknz.

4. a Ayrntl bilgi iin Kamusal Mallarda retim mik-tarnn Belirlenmesi konusuna baknz.

5. b Ayrntl bilgi iin Negatif Dflsallklar konusuna

baknz.

6. d Ayrntl bilgi iin Negatif Dflsallklar konusuna

baknz.

7. d Ayrntl bilgi iin Pozitif Dflsallklar konusuna

baknz.

8. a Ayrntl bilgi iin Pozitif Dflsallklar konusuna

baknz.

9. a Ayrntl bilgi iin Dflsallklarn sellefltirilmesi

konusuna baknz.10. c Ayrntl bilgi iin Negatif Dflsallklar konusuna

baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Giriflimci bu teklifi kesinlikle kabul etmemelidir. nk

bu tr bir gsteri iin piyasa etkin zm yaratamaya-

cak, zira flirket sahibi bilet satmakta ciddi bir sorunla kar-

fl karflya kalacaktr. Bunun nedeni olduka aktr: fiehir

halknn havai fiflek gsterisini izleyebilmek iin bilet al-

masna gerek yoktur. Havai fiflek gsterisi iin tketiciyi

faydadan mahrum brakma sz konusu olmadndan,

toplum havai fiflek gsterisini bedava izlemek asndan

gl bir gdye sahip olacaktr. Ksacas, gen giriflimci

bedavaclk sorunu ile karfl karflya kalr. Piyasann yarat-

t bu baflarszln nedeni havai fiflek gsterisinin yarat-

t dflsallktr. Eer giriflimcimiz belediye baflkannn bu

nerisini kabul ederse, sz konusu dflsall gz ard et-mifl olur. Havai fiflek gsterisi sosyal adan arzulanr ol-

masna karfln, zel bir hizmet olarak bu koflullarda krl-

lktan uzaktr. Sonu olarak, giriflimci sosyal adan etkin

olmayan bir karar alarak havai fiflek gsterisi iin beledi-

ye baflkannn yapt teklifi reddetmelidir.

Piyasa havai fiflek gsterisi konusunda baflarsz olmasna

karfln, bu sorunun zm olduka basittir: Yerel yne-

tim bu gsteri iin herkesin dedii p vergisini bir mik-

tar arttrarak, giriflimcimizi havai fiflek gsterisini gerek-

lefltirmesi iin istihdam edebilir.

Sra Sizde 2

a.

b. Baknz tablo

c. Net Kazan = (430 150) 80 = 200

d. Net Kazan = (430 410) 80 = 20

e. MC = MB eflitliinin saland 3 birimlik kirlilikdzeyinde

Kirlilik Marjinal MarjinalDzeyi Fayda Maliyet(ton/yl) (MB) (MC)

0 -- --1 30 1502 40 1003 80 804 120 605 160 20

İktisada giriş unite10

Documents