İktisada giriş unite18

8/4/2019 ktisada Giri unite18

1/26

405

BLACK320 C

Yukardaki izgi film kahramanlarn tanmayannz yoktur herhalde. Tafl Devri

dizisinin kahramanlar, zaman zaman, artan fiyatlardan ve parann deersizlefl-mesinden bahsederek, gnmzn en nemli ekonomik sorunlarndan bir tanesi

olan enflasyona gnderme yaparlar.

Trk insan, uzun soluklu enflasyonla ilk kez 1950lerin ortalarnda tanflt.

Ancak enflasyonun gnlk yaflantmza esas girifli 1970lerin baflndan itibaren

gerekleflti. O tarihten bu yana da, yani yaklaflk eyrek yzyldr, enflasyonla bir-

likte yaflyoruz. Bugnenflasyon canavar adn verdiimiz bu ekonomik olgu-

nun gemiflinin nerelere uzandn hi dflndnz m? Acaba Tafl Devrinde

gerekten enflasyon var myd dersiniz?

405

Toplam Talep-Toplam ArzAnalizive Enflasyon 18


2/26

BafllarkenMakro iktisattaki en nemli konulardan birisi, ekonomideki fiyatlar genel dzeyi-nin belirlenmesidir. Makro iktisada girifl yaptmz 11nci nitede, makro iktisa-

dn temel ilgi alanlarndan bir tanesinin enflasyon olduunu belirtmifl ve enflas-yonu tanmlamfltk. Dolaysyla, bir ekonomide fiyatlar genel dzeyinin nasl be-lirlendiini ve neden deifltiini aklayabilmek, makro iktisad kavrayabilmeninnemli aflamalarndan birisidir.

fiu ana kadar ele aldmz nitelerde, nce ekonominin mal ve hizmet reti-len sektrlerinde dengenin nasl salandn grdk. Bylece ekonomide gerek-lefltirilen retim miktarnn nasl belirlendiini ve neden kimi zaman artp, kimizaman azaldn belirledik. Daha sonraki nitelerde ise, ekonominin finansalcephesinde faiz orannn nasl belirlendiini ve neden deifltiini belirlemeye a-lfltk. Bu analizlerimizde devletin sahip olduu iki temel iktisat politikas aracnn,

yani para ve maliye politikalarnn, rendiimiz temel denge deiflkenleri zerin-de nasl bir etki yaratacan inceledik. Bu analizleri yaparken deiflmeyen temelbir varsaymmz vard:Ekonomide fiyatlar genel dzeyi sabittir.

Yaptmz bu varsaym deifltirerek, ekonomide fiyatlar genel dzeyinin naslbelirlendiini incelemeye geebiliriz. Bu amala kullanacamz analiz tekniitoplam arz toplam talep (ksaca AS-AD analizi) olarak adlandrlan, son derecegl bir analiz tekniidir. Yntemin avantaj, sadece fiyatlar genel dzeyinin na-sl belirlendiini ve neden deifltiini aklamaya olanak salamasndan deil, da-ha nceki nitelerde ele aldmz mal-hizmet piyasas dengesi, para piyasas den-gesi ve firmalarn retim/fiyatlama kararlarn bir araya getirerek senteze ulaflma-sndan kaynaklanmaktadr. Ksaca, AS-AD analizinde flu ana kadar makro ikti-sat kapsamnda ele aldmz konularn bir sentezine ulaflmay amalyoruz.

Bu nitede, nce toplam talep ve toplam arz erilerini ayrntl olarak ele ala-rak, bu erilerin pratik kullanmlarn tartflacaz. Daha sonra toplam talep vetoplam arz erilerini bir araya getirerek, bir ekonomide denge fiyat dzeyinin na-sl belirlendiini ele alacaz. Burada gereklefltireceimiz analiz, fiyatlar geneldzeyinin ekonomik faaliyetleri nasl etkiledii ve ekonomik faaliyetlerin fiyatlar

genel dzeyini nasl etkiledii konusunda tespitler yapmamza olanak tanyacak-tr. Son olarak, para ve maliye politikalarnn ekonomi zerindeki etkilerini ve enf-lasyonun nedenlerini ele alacaz.

Anahtar Kavramlar Toplam talep Toplam talep (AD) erisi Toplam arz Toplam arz (AS) erisi Tam kapasite Denge fiyat dzeyi Srekli enflasyon Talep enflasyonu Maliyet enflasyonu Stagflasyon

AmalarmzBu niteyi tamamladnzda...1. Toplam talep kavramn tanmlayarak, toplam talep erisinin ne ifade ettiini,2. Toplam arz kavramn tanmlayarak, toplam arz erisinin ne ifade ettiini,3. Bir ekonomide fiyatlar genel dzeyinin ve retim miktarnn nasl belirlendii-

ni ve neden deifltiini,4. Toplam arz toplam talep analizini kullanarak, para ve maliye politikalarnn

ekonomide fiyatlar ve retim zerindeki etkilerini,5. Enflasyon olgusunun zelliklerini ve trlerini sralayarak enflasyonun

nedenlerini... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

406 Toplam Talep - Toplam Arz Anal izi ve Enflasyon


3/26

TOPLAM TALEP VE TOPLAM TALEP ERS

Toplam talep kavramn tanmlayarak, toplam talep erisinin neifade ettiini aklayabilmek

Bir ekonomide fiyatlar genel dzeyinde meydana gelen deiflmelerin aklanabil-mesi iin bafllang noktas, bir nceki nitede ele aldmz para piyasasdr. Parapiyasas dengesini incelediimiz 17nci nitede, ekonomik birimlerin ellerinde tut-mak istedikleri para miktarn belirleyen faktrlerin; faiz oran (i), gelir (Y) ve fiyat-lar (P) olduunu belirlemifltik.

Para talebinin nominal gelirle ayn ynde deifltiini ifade ederken, para talebinin reelgelir ve fiyatlar tarafndan belirdiinden sz etmifltik. 17nci nitede gerek reel gelirin,gerekse fiyatlarn para talebi zerinde benzer etkiler yarattn ifade ederek nominal ge-

lir artflnn etkilerini ele almfltk. fiu ana kadar gereklefltirdiimiz analizlerde fiyatlargenel dzeyini sabit kabul ettiimiz iin, nominal gelirdeki artfllarn nedeni de reel gelirartfllar olmaktayd. Artk ekonomide fiyatlarn da deiflmesine olanak tandmza gre,nominal gelir artfllarnn fiyat artfllarndan da kaynaklanabileceini gz nne almakzorundayz.

Fiyatlarn para talebini nasl etkilediini anlamak olduka kolaydr. rnein,iflinize her gn dolmufla binerek gittiinizi ve bu amala her sabah cebinizde 1milyon lira bulundurduunuzu kabul edelim. Fiyatlar artt ve dolmufl yolcu tafl-ma fiyatlar 1 milyon 500 bin liraya kt zaman, artk her sabah cebinizde buamala bulunduracanz para miktar 1 milyon 500 bin liraya kacaktr. Belirli bir

miktarda ifllemi gereklefltirebilmek iin gerekli para miktar, bu ifllemlerin ortala-ma fiyatna gre belirlenir. Bu ifllemlerin fiyatnn ikiye katlanmas para talebininde ikiye katlanmas anlamna gelmektedir.

Toplam Talep Erisinin Elde EdilmesiToplam talep, bir ekonomide retilen mal ve hizmetlere olan talebin toplamnifade etmektedir. Toplam talep erisini elde edebilmek iin, fiyatlar genel dzeyi(P) deifltii zaman, retim miktarnn bundan nasl etkileneceini incelememizgerekir. Bir dier deyiflle, rnein, fiyatlar artt zaman retim miktar artar m,azalr m, yoksa sabit mi kalr? sorusunun cevabn vermemiz gerekmektedir. Buamaca ulaflmak iin gerekli aralar, yani mal ve hizmet piyasasn ve para piyasa-sn, daha nceki nitelerde ele aldk. Dolaysyla yapmamz gereken, ekonomininreel sektr (mal ve hizmet piyasas) ile parasal sektrn (para piyasasn) biraraya getirerek senteze ynelmektir.

Toplam talep erisini elde edebilmek iin, maliye politikas deiflkenleri (kamu harcama-lar G, vergiler T) ile para politikas deiflkeninin (para arz Ms) sabit olduunu ka-bul edeceiz. Bir dier deyiflle, fiyatlardaki deiflme karflsnda, devletin ekonomiyi etkile-mek iin herhangi bir nlem almadn kabul edeceiz. fiphesiz, bu varsaym daha son-ra deifltirmemiz gerekmektedir. Toplam talep erisinin ne ifade ettiini anlayabilmek iinbu varsaym yapmamz olduka yararl olacaktr.

Yukarda sz ettiimiz gibi, fiyatlarda meydana gelecek artfl para talebini arttr-

maktadr. fiimdi bu deiflikliin para piyasas zerinde yarataca etkiyi ve daha

407Toplam Talep ve Toplam Talep Erisi

A M A

1

D K K A T

Toplam talep: Bir ekonomideretilen mal ve hizmetlereolan talebin toplamdr.

D K K A T


4/26

sonra meydana gelecek zincirleme deifliklikleri fiekil 18.1 aracl ile ele alalm.Fiyatlarn, rnein P0 dzeyinden P1 gibi daha yksek bir dzeye kmas para ta-lebini arttrmaktadr. Buna gre fleklin a blmnde, P0 fiyat dzeyi iin izilmiflolan Md0 para talebi erisi, para talebindeki artfl ifade etmek zere saa doru ka-yarak Md1 konumuna gelecektir. Bafllangtaki i0 faiz orannda, fiyatlarda meydanagelen artfl para piyasasnda bir talep fazlas yaratacaktr. Ekonomik birimler, artanfiyatlar nedeniyle nceki duruma gre ellerinde daha fazla para tutmak isteyecek-lerdir. Varsaymmz gerei arz edilen para miktar sabit tutulduu iin, para piya-sas ancak daha yksek bir faiz orannda (flekle gre, i1) dengeye gelebilmektedir.

fiekil 18.1in b blmnden grlebilecei gibi, artan faiz oran karflsnda bazyatrm projeleri krl olmaktan kaca iin planlanmfl yatrm harcamalar (I)azalacaktr. rnein, flekle gre faiz orannn i0dan i1e ykselmesi karflsndaplanlanan yatrm harcamalar I0dan I1e gerilemektedir. Faiz oranndaki bu artflkarflsnda planlanan yatrm harcamalarnn azalmas, bafllangtakine gre dahadflk bir harcama dzeyine iflaret eder. Bu da, fleklin c blmnde grlen

C+I0+G+X toplam harcama fonksiyonunun aflaya doru kayarak C+I1+G+X ko-numuna gelmesine yol aar. Bafllangtakine gre daha dflk bir toplam harcama,stoklarda planlanmamfl bir artfl yarataca iin, firmalar retimlerini ksacaklar vesonuta retim Y0 dzeyinden Y1 dzeyine gerileyecektir. Yaflanan bu zincirlemedeiflikliklerin sebebini ve sonucunu bir cmleyle zetlersek, fiyatlar genel dze-yinin artmas (P) retimin azalmas (Y) ile sonulanmfltr.

Fiyatlar dflerse, yukarda ortaya konan sre tersine iflleyecektir. Fiyatlardakidflfl para talebini azaltacak ve denge faiz orannn dflmesine yol aacaktr. Da-ha dflk bir faiz oran ise planlanmfl yatrm harcamalarn ve dolaysyla toplamharcamalar arttracaktr. Stoklarda planlanmamfl bir azalma ile karfllaflan firmalarise retimlerini arttrarak bu deiflime uyum gsterirler. Sonuta, fiyatlardaki dflfl

(P) ile bafllayan deiflim sreci retimin artmas (Y

) ile sona ermifltir.

408 Toplam Talep ve Toplam Talep Erisi

fiekil 18.1

Fiyatlar genel dzeyinde

meydana gelen artfl para talebiniMd0dan Md

1e arttrmaktadr.Para arz sabitken, faiz orani0dan i1e ykselir.

Fiyat Artflnn Ekonomideki Etkisi

FaizOran

i

i1

i0

Para Miktar

M

Md0 (P0)

Md1 (P1)

Ms

FaizOran

i

i1

i0

II1 I0

I

Yatrmlar

Toplam

Harcamalar

AE

45

Y1retim

Artan faiz oran

yatrmlar I0dan I1edflrmektedir.

Azalan planlanmfl yatrmlara

bal olarak planlanan toplamharcamalar azalmakta vedenge retim (gelir) dzeyiY0dan Y1e dflmektedir.

45

Y0Y

C+I0+G+X

C+I1+G+X


5/26

Yukarda szel olarak ifade edilen fiyatlardaki dflme srecini, fiekil 18.1deki gibi grafik-ler izerek tekrarlamanz konuyu kavramanz asndan son derece yararl olacaktr.

Yukardaki paragraflarda elde edilen sonucu ksaca tekrarlayalm: P, YveP, Y. Bu durum fiyatlar ile retim (reel gelir) arasnda ters ynl bir iliflki oldu-unu gstermektedir. Toplam retim (reel gelir) ve fiyatlar genel dzeyi arasnda-ki ters ynl iliflki toplam talep erisi (AD) olarak adlandrlr. Aflada yer alanfiekil 18.2de, sz edilen ters ynl iliflki nedeniyle negatif eime sahip olan top-lam talep (AD) erisi gsterilmektedir.

Toplam talep erisi ile ilgili olarak zerinde durulmas gereken iki husus sz ko-nusudur. lk olarak, AD erisi zerindeki her noktada hem reel sektr, hem de pa-rasal sektr dengededir. Dikkat ederseniz, fiyatlardaki deiflikliin para piyasasndadengeyi nasl etkilediini inceleyerek bafllayan sre, mal ve hizmetler piyasasnda(reel sektrde) dengenin nasl deifleceini tespit ederek sonulanmaktadr. Dahance ele aldmz fiekil 18.1 aracl ile bu sreci net olarak grmfltk. Dolaysy-la, fiekil 18.2deki toplam talep erisi zerindeki X noktasnda hem para piyasasdengededir (yani, para arz ve talebi eflittir), hem de mal ve hizmetler piyasas den-gededir (yani, planlanan toplam harcamalar retimin deerine eflittir). Ayn durumY noktas ve AD erisi zerindeyer alan dier tm noktalar iin geerlidir.

zerinde durulmas gereken ikinci husus, toplam talep erisinin ne ifade ettiiile ilgilidir. Toplam talep erisi, mikro iktisatta ele aldmz bireysel talep erisi ve-

ya piyasa talep erisinden daha karmaflk bir anlama sahiptir. Hemen belirtelim ki,toplam talep (AD) erisi ne piyasa talep erisidir, ne de ekonomideki piyasa taleperilerinin toplamn ifade etmektedir.

Bunun nedenini anlayabilmek iin negatif eime sahip olan bireysel talep erisinin ardn-daki mant hatrlamaya alfln. Hatrlamakta glk ekiyorsanz, nite 3de talep eri-si baflln ksaca gzden geirmeniz yararl olacaktr.

Talep erisi, dier koflullar sabitken, olas her fiyat dzeyinde bir bireyin veyatek bir piyasann satn almak istedii mal miktarn ifade eder. Bu nedenle, mikroiktisatta bireysel talep erisini veya piyasa talep erisini izerken dier fiyatlarn vegelirin sabit olduunu kabul ederiz. Bu varsaymn sonucunda, bir maln fiyat

ykseldiinde satn alnmak istenen miktarn azalmasnn nedenlerinden bir tane-


D K K A T

Toplam Talep (AD) Erisi:Toplam retim ve fiyatlargenel dzeyi arasndaki tersynl iliflkidir.

fiekil 18.2

Toplam Talep (AD) Erisi: ADerisinin negatif eimi fiyatlar

genel dzeyi ile retim miktararasndaki ters ynl iliflkiyi

yanstmaktadr. AD erisizerinde yer alan her noktadaekonominin reel ve parasalsektrleri dengededir.

P

P2

P1

P0Fiyatlar

retim Miktar (Reel Gelir)

Z

Y

X

AD

YY2 Y1 Y0

D K K A T


6/26

si, dier mallara gre incelenen maln daha pahal hale gelmesidir. Bu da tketici-lerin fiyat artan mal yerine dier mallar ikame etmeleri, yani fiyat artan maldansatn alnmak istenen miktarn azalmas anlamna gelmektedir. Ayrca bir maln fi-

yatnn artmas durumunda gelir sabit kalyorsa reel gelir azalr. Bu da fiyat ykse-len maldan daha az satn alnmasna neden olabilir.

Bireysel talep erisinin aksine, toplam talep erisinde ekonomideki tm fiyat-lardan bahsedilmekte ve dolaysyla durum nemli bir farkllk gstermektedir.Ekonomideki tm fiyatlarn ykselmesi nedeniyle, bireysel talep erisinin negatifeimli olmasn aklarken kullandmz mantk zincirini toplam talep erisininnegatif eimi iin kullanamayz. Fiyatlar artt zaman, para talebi de artt iintoplam taleple fiyatlar arasnda ters ynl bir iliflki ortaya kmaktadr. Zira, paraarz sabitken, para piyasasnda dengenin salanabilmesi iin faiz orannn yksel-mesi gerekmektedir. Dolaysyla, toplam retim miktarnn dflmesine neden olanfaktr faiz orandr.

Bu aklamalarmza gre, mikro iktisatta rendiimiz bireysel talep erisininveya piyasa talep erisinin ardnda yatan mant kavrayabilmek iin para piyasa-snn nasl alfltn bilmemize gerek yoktur. Oysa, toplam talep erisinin ne ifa-de ettiini kavrayabilmek iin, parasal sektrle reel sektr arasndaki etkileflimi an-lamamz gerekmektedir. Bu nedenle yukardaki fiekil 18.1in iflleyifli ve sonuta18.2de izilen toplam talep erisi, mal ve hizmet piyasalar ile para piyasalar hak-knda flu ana kadar rendiklerimizi bir araya getirmektedir.

Toplam Harcamalar ve Toplam TalepEkonominin reel sektrne iliflkin aklamalar yaptmz 12 ve 13nc nitelerdehanehalklar, firmalar, devlet ve yabanclar (net ihracat anlamnda) tarafndan ya-plmas planlanan harcamalar toplamna planlanan toplam harcamalar adn vermiflve AE ile gstermifltik. te yandan, mal ve hizmet retiminin gereklefltirildii re-el sektrde denge flart olarak, planlanmfl toplam harcamalarn toplam retime eflitolmas gerektiini belirtmifltik. Toplam harcamalarn tketim (C), yatrm (I), kamuharcamalar (G) ve net ihracatn (X) toplamndan olufltuu gz nne alndnda,denge flart olarak

elde etmifltik. Toplam talep erisi zerindeki her noktada hem parasal sektr, hemde reel sektr dengede olduu iin, toplam talep miktar da planlanan toplam harca-

malara eflit demektir. Bu durumu daha nce ele aldmz fiekil 18.1 ve 2yi gz n-ne alarak grebilirsiniz. Fiyatlar ykseldii zaman AD erisi zerinde yukarya do-ru kaymaya neden olan faktr planlanmfl toplam harcama miktarndaki azalmadr.

Toplam Talep Erisinin Yer DeifltirmesiToplam talep erisinin elde edilmesi srecinde devletin kullanabilecei iktisat poli-tikas aralarna ait deiflkenlerin, yani kamu harcamalar (G), vergiler (T) ve paraarznn (Ms) sabit olduunu kabul etmifltik. Sabit kabul ettiimiz bu deiflkenlerdemeydana gelecek deiflmeler toplam talep erisinin yer deifltirmesine neden olur.

Bu durumu grebilmek iin, nce para arzndaki bir artfl ele alalm. Fiyatlarbelirli bir dzeyde iken merkez bankasnn para arzn arttrmas, para piyasasndadenge faiz orannn dflmesine neden olur. Faiz oranndaki dflfl planlanmfl yat-

Y = AEY = C + I + G + X

410 Toplam Talep ve Toplam Talep Erisi


7/26

rm harcamalarn ve dolaysyla toplam harcamalar arttrr. Para arzndaki artflnsonucu, belirli bir fiyat dzeyinde, retimde meydana gelen artfltr. Bu da ancakAD erisinin fiekil 18.3teki gibi saa doru kaymas ile mmkn olur.

Kamu harcamalarnda ortaya kacak bir artfl veya vergilerde gereklefltirilecekbir dflfl de, her fiyat dzeyinde toplam retim miktarnn (reel gelirin) artmasnaneden olur. Kamu harcamalarndaki artfl direkt olarak toplam harcamalar arttrmak-ta, bu da retim miktarnda bir artflla sonulanmaktadr. te yandan, vergilerde ger-eklefltirilecek bir azalma tketim harcamalarnn artmasna neden olmakta, bu datoplam harcamalarn artmasna ve retimin ykselmesine yol amaktadr. Dolaysy-la, kamu harcamalarnda meydana gelecek artfl veya vergilerde gereklefltirilecekdflfl, fiekil 18.3te olduu gibi AD erisinin saa doru kaymasna neden olur.

Maliye politikasna iliflkin aklamalar yaptmz 15inci nitenin ilgili blmlerini tek-rarlamanz, yukarda yaplan aklamalar anlamanza katkda bulunacaktr.

Para arzndaki ve kamu harcamalarndaki azalma veya vergilerdeki artmannretim zerinde yarataca etkileri deerlendirebilmek iin, yukarda zetlenen s-reci tersine evirmek yeterlidir. Bu durumda toplam talep erisi sola doru kaya-cak ve her fiyat dzeyinde retim miktar azalacaktr. AD erisinin sola doru kay-mas aflada yer alan fiekil 18.4te gsterilmektedir.


fiekil 18.3

Toplam Talep Erisinin Saa Kaymas: Paraarznda ve kamu harcamalarndaki artfl,vergilerdeki dflfl toplam talep erisinin saadoru kayarak AD0konumundan AD1konumuna gelmesine neden olur. rnein,

para arzndaki artfl karflsnda toplam taleperisinin yer deifltirmesinin nedeni, para

piyasasnda faiz orannn dflmesi, bununyatrm harcamalarn arttrmas ve sonutatoplam harcamalarn artmasdr. Sonutaher bir fiyat dzeyinde toplam retim miktar

artmaktadr.

P

Fiyatlar

P0

retim Miktar (Reel Gelir)Y0 Y1

Y

AD1AD0

D K K A T

fiekil 18.4

Toplam Talep Erisinin Sola Kaymas: Paraarznda ve kamu harcamalarndakiazalma, vergilerdeki artma toplam taleperisinin sola doru kayarak AD0konumundan AD1 konumuna gelmesineneden olur. AD erisinin sola doru kaymassonucunda herbir fiyat dzeyinde retimmiktar azalmaktadr.

P

P0Fiyatlar

retim Miktar (Reel Gelir)

Y1 Y0Y

AD1AD0


8/26

Aflada yer alan Tablo 18.1, Ms, G ve T deiflkenlerindeki deiflmeler karflsndatoplam talep erisinin konumunda meydana gelecek deiflmeleri zetlemektedir.

Toplam talep erisini anlayp anlamadnz grebilmek iin, Tablo 18.1de verilen herbir deiflikliin AD erisi zerinde yarataca etkiyi adm adm ortaya koyunuz.

Yanda yer alan karikatrde enflasyonun faiz ora-nn etkiledii, faiz orannn da enflasyon zerin-de etkili olduu ifade edilmekte ve bunun bir k-sr dng yaratt vurgulanmaktadr. rendii-miz analiz tekniklerini kullanarak, enflasyon vefaiz oran arasndaki bu karfllkl etkileflimin na-sl ortaya ktn, bunun neden bir ksr dngzellii gsterdiini aklayabilir misiniz?

TOPLAM ARZ VE TOPLAM ARZ ERS

Toplam arz kavramn tanmlayarak, toplam arz erisinin ne ifa-

de ettiini aklayabilmek

Toplam arz, bir ekonomideki toplam mal ve hizmet arzdr. Toplam talep erisi-nin altnda yatan mantk konusunda kk tartflmalar olmasna karfln, toplam arzerisinin ardndaki mantk zinciri ile ilgili olarak iktisatlar arasnda olduka nem-li anlaflmazlklar sz konusudur. te yandan, toplam arz erisinin flekli de tartflmakonusudur.

Toplam arz erisi, bir ekonomideki tm firmalar tarafndan arz edilen toplam

miktar ile fiyatlar arasndaki iliflkiyi gsterir. Toplam arz erisini kavrayabilmekiin, bireysel olarak bir firmann davranfl ile ilgili baz hatrlatmalar yapmak yarar-l olacaktr.

Bir ekonomide faaliyet gsteren her bir firmann arz erilerini bir araya getire-rek toplam arz erisini elde etmek ilk bakflta mantkl grnebilir. Ancak bir eko-nomideki fiyatlar genel dzeyi ile toplam retim miktar arasndaki iliflkinin (yaniAS erisinin) ardndaki mantk ile tek bir firmaya ait arz erisinin ardndaki mantkarasnda nemli farkllklar sz konusudur. Toplam arz erisi bir piyasa arz erisideildir ve ekonomideki bireysel arz erilerinin toplanmas ile elde edilen bir e-ri anlamna da gelmemektedir. Bunun nedenini grebilmek iin, 3nc nitedegrdmz bireysel arz erisinin ardnda yatan mant ksaca hatrlayalm. Arz

erisi, dier koflullar sabitken, bir firmann olas tm fiyat dzeylerinde satmak is-

412 Toplam Arz ve Toplam Arz Erisi

Tablo 18.1

Toplam TalepErisinin YerDeifltirmesi: zet

Genifllemeci Para Politikas Daraltc Para Politikas

M AD erisi saa kayar M AD erisi sola kayar

Genifllemeci Maliye Politikas Daraltc Maliye Politikas

G AD erisi saa kayar G AD erisi sola kayar

T AD erisi saa kayar T AD erisi sola kayar

D K K A T

A M A

2

Toplam Arz: Bir ekonomidekitoplam mal ve hizmet arzdr.

Toplam Arz (AS) Erisi: Bir

ekonomideki tm firmalartarafndan arz edilen toplammiktar ile fiyatlar arasndakiiliflkidir.

SIRA S ZDE

1


9/26

tedii mal miktarn gsterir. Bu nedenle, bir firmaya ait arz erisini izerken, c-retler de dahil olmak zere, tm girdi fiyatlarnn sabit olduunu kabul ederiz. Birfirmaya ait arz erisi, firmann rettii maln fiyatnn deiflmesi durumunda firma-nn retim miktarnn ne olacan gsterir, ancak bu srete maln retiminde gir-di olarak kullanlan dier mallarn fiyatlarnda deifliklik sz konusu olmamakta-dr. Ekonominin btn iinde tek bir firma olduka kk kalaca iin, tek birfirma asndan bu varsaym aklc olabilir. rettii maln fiyat artan bir firmannekonomideki girdi fiyatlarn da nemli miktarda arttrmas olasl olduka d-flktr. Amac kr maksimizasyonu olan bir firmann rettii maln fiyat artarken,kulland girdilerin fiyatnda bir deifliklik yoksa retimini arttrmas normaldir.

Burada sorun, ekonomideki tm mallarn fiyatlarnn artmas durumunda ne ola-cadr. Ekonomideki tm fiyatlar ykselirken, firmann karfllaflt maliyetlerin sa-bit kalacan kabul etmek, en azndan iki nedenle gereki deildir. ncelikle, ba-z firmalarn retimleri dier firmalarn girdisini oluflturur. Bu nedenle, ekonomide

fiyatlar genel dzeyi artyorsa, en azndan baz girdilerin fiyatnda da bir artfl szkonusu olacaktr. kinci olarak, ekonomideki tm fiyatlar ykselirken, nemli girdimaliyetlerinden birisini oluflturan cretlerin sabit kalacan varsaymak gereki de-ildir. Fiyatlar genel dzeyinin ykseldii bir ortamda, kullanlan btn girdilerin fi-yatlar sabit kalamayaca iin, fiyatlar genel dzeyindeki artfl, firmalarn bireyselarz erilerinin yer deifltirmesine neden olacaktr. Bu durumda toplam arz erisininelde edilebilmesi iin bireysel arz erilerinin toplanmas mmkn olmayacaktr.

Bir ekonomideki btn firmalarn bireysel arz erilerinin toplamnn toplam arzerisini oluflturmamasnn bir dier nedeni, ok sayda firmann piyasada belirle-nen fiyata gre retim karar vermemesi, aksine bunlarn fiyat belirlemesidir. Sa-dece tam rekabet piyasalarndaki firmalar piyasa gleri tarafndan belirlenen fiya-ta gre retim kararn deifltirmektedirler. Aksak rekabet piyasalarndaki firmalarise talep ve maliyetler konusundaki beklentilerine uygun olarak retim miktarlar-n ve retimlerinin satfl fiyatn belirleyebilmektedirler. rettii maln satfl fiyatnbelirleyen firmalar, ayn anda hem fiyat hem de retim miktarn belirledikleri iinbireysel arz erisine sahip olamazlar. Dolaysyla bunlar bir araya getirerek toplamarz erisini elde etmek de sz konusu olamaz.

Yukardaki paragraflarda sz edilen hususlar gz nne alndnda, bafllang-ta sorduumuz soru hal cevaplandrlamamfltr: Toplam retim ile fiyatlar geneldzeyi arasndaki iliflki hakknda ne syleyebiliriz? Fiyatlar genel dzeyi deifltiin-de girdi fiyatlar da deifltii ve ok sayda firma hem retim miktarn hem de sa-tfl fiyatn belirledii iin, arz szcnn geleneksel anlamnda bir toplam arz e-risinden sz etmek mmkn deildir. Bu nedenle, toplam arz erisini ekonomide-

ki tm firmalarn ve piyasalarn fiyat ve retim konusundaki kararlarn bir arayagetiren fiyat/retim etkileflimi erisiolarak deerlendirmek mmkndr. Buradacevaplandrlmas gereken bir dier soru karflmza kmaktadr: Peki bu erininflekli nasldr?

Ksa Dnem Toplam Arz ErisiBirok iktisat, en azndan ksa dnemde, toplam arz erisinin pozitif eime sa-hip olduunu savunmaktadr.

ktisada Girifl dersi kapsamnda sadece ksa dnem toplam arz erisini ele alacaz. Top-lam arz erisinin uzun dnemde alaca flekil ve bunun izlenecek iktisat politikalar a-

sndan douraca sonular ktisat Teorisi derslerinizde ayrntl olarak ele alnacaktr.

413Toplam Arz ve Toplam Arz Erisi

D K K A T


10/26

te yandan, birok iktisat dflk retim dzeylerinde (rnein ekonominindaralma aflamasnda bulunmas gibi) toplam arz erisinin olduka yatk, yksekretim dzeylerinde (rnein ekonominin canlanma aflamasnda olmas gibi) isetamamen dik veya olduka dik olacan savunmaktadrlar. Sz edilen bu fark-l grfllerin bir araya getirilmesi ile izilen toplam arz (AS) erisi fiekil 18.5tegrlmektedir.

fiekilde verilen toplam arz erisinin fleklini anlayabilmek iin, genifllemeci birpara ve maliye politikasnn izlendiini, bunun sonucunda toplam talebin arttnkabul edelim. Artan toplam talep karflsnda firmalarn retim ve fiyat konusundagsterdikleri tepkiyi inceleyerek AS erisinin fleklini aklamaya alflalm. Bu tr-den bir genifllemeci iktisat politikas karflsnda firmalarn retim ve fiyat konusun-da gsterecei tepki iki faktre bal olacaktr:

Ekonominin, geniflleme dneminde ulafllan en yksek kapasiteye ne kadaryakn olduu,

Fiyatlar genel dzeyindeki artfl karflsnda girdi fiyatlarnn buna hangi hz-da uyum gsterdii.

Kapasite Kstlar: Mikro iktisatta ksa dnemkavram ile retim faktrlerin-den bazlarnn sabit kald ve bunun firmann retim konusundaki kararlarn s-nrlandrd bir dnem kastedilir. rnein, bir iftinin yapaca tarmsal retimksa dnemde iftinin sahip olduu topraklarn bykl ile snrldr. Buradasahip olunan topran bykl sabit retim faktrdr. malat yapan firmalarnretim kararlar ise ksa dnemde fiziki retim olanaklarnn bykl ile snrl-dr. Uzun dnemde iflletmeler retim kapasitelerini arttracak yatrmlara giriflerekbu tr kstlar aflabilirler. rnein, yukarda sz edilen ifti ilave toprak satn

alarak, imalat firma ise yeni bir fabrika binas infla ederek retim konusunda k-sa dnemde karfllafltklar kstlar uzun dnemde aflabilirler.

Ksa dnemde retim kapasitesinin sabit olduu grfl makro iktisatta danemli bir yere sahiptir. Makro iktisatta, firmalarn tam kapasitede veya buna ya-kn bir dzeyde alflp alflmadklar ile ilgilenilmektedir. Bir firma elinde bulunansermaye ve iflgcnn tamamn retim faaliyetlerinde kullanyorsa tam kapasite-de retim yapyor demektir. Kimi zaman firmalar atl sermaye ve atl iflgc ileretim yapyor olabilirler. Burada sz edilen atl sermaye ve atl iflgc deyimle-ri ile, firmann elinde bulunan ancak cari retim dzeyinin gereklefltirilmesindeihtiya duyulmayan sermaye ve iflgc miktar kastedilmektedir. rnein, serma-yeyi elden karmak baz maliyetler getiriyorsa, ekonomi daralma dneminde olsa

ve firma retimini bir miktar ksmfl olsa bile, sermayenin retimde kullanlmayan

414 Toplam Arz ve Toplam Arz Erisi

fiekil 18.5

Ksa Dnemde Toplam Arz Erisi: Ksadnemde toplam arz erisi pozitif bireime sahiptir. Dflk gelir dzeylerindeAS erisi olduka yatk bir eime sahiptir.Ekonomi tam kapasiteye yaklafltka ASerisi dikleflmekte, tam kapasiteyeulaflldnda ise yatay eksene dik bir

konum almaktadr.

PAS

DC

YA B

Fiyatlar

Toplam retim

Atl sermaye: Mevcut retimdzeyiningereklefltirilmesinde ihtiyaduyulmayan sermayemiktardr.

Atl iflgc: Mevcut retimdzeyiningereklefltirilmesinde ihtiyaduyulmayan iflgc

miktardr.

Tam kapasite: Bir firmannelinde bulunan sermayestoku ve iflgcnntamamn retimfaaliyetlerindekullanmasdr.


11/26

ksmn elde tutmaya devam edebilir. Byle bir durumda firma elinde bulunan ser-maye stokunun tamamn kullanmyor demektir. Ekonomik daralmann ksa sre-cei ve gelecekte retim miktarn arttrabilmek iin bu sermayeye ihtiyalar ola-can dflnyorlarsa, firmalar yukarda zetlenen biimde davranabilirler. Ayngerekelerle bir miktar iflgcnn atl kalmasna da katlanlabilir. Zira ok saydaifliyi iflten karmak, hem ynetim maliyetleri asndan, hem de ifli morali asn-dan firmaya daha byk bir yk getirebilir.

Makro iktisatta ekonominin bir btn olarak tam kapasitede alflp alflmadsorunu ile de ilgileniriz. Eer ekonomide bir konjonktrel iflsizlik mevcut ise, mev-cut iflgcnn tamam retimde kullanlmyor demektir. Bir dier deyiflle, ekono-mide mevcut cari cret dzeyinden alflmak istedikleri halde ifl arayan ve bulama-yan insanlar mevcuttur. Dolaysyla, firmalar atl sermaye ve iflgc bulundurmasa-lar bile, konjonktrel iflsizliin sz konusu olduu bir ortamda, ekonomi tam ka-pasitenin altnda, yani eksik kapasitede alflyor olabilir.

retim Dzeyi ve Fiyat/retim Etkileflimi: Ekonominin dflk retim d-zeylerinde, hem firmalar asndan, hem de ekonominin btn asndan atl ka-pasite sz konusu olacaktr. Byle bir ortamda firmalar, muhtemelen eksik kapasi-tede retim yaparlar ve ellerinde atl sermaye ve iflgc bulundururlar. te yan-dan, dflk retim dzeylerinde ekonominin btn asndan bakldnda kon-jonktrel iflsizlik sz konusu olacaktr. Byle bir ortamda, talepte meydana gelecekartfl karflsnda firmalarn fiyatlar arttrmaktan ziyade, retimi arttrarak tepki ver-meleri olasl yksektir. Firmalar atl kapasiteye sahip olduklar iin, daha fazlaretim yapmann getirecei ek maliyet nispeten dflk olacaktr. Ayrca, iflsizleriniinden daha fazla iflgc istihdam edebilirler ve bunun firmaya maliyeti oldukadflk kalabilir. Buna gre, ekonomi dflk bir retim dzeyinde bulunduunda,toplam talepte ortaya kacak artfln retimde artfla neden olacan ve fiyatlarndeiflmeden kalacan veya ok az bir artfl gereklefleceini sylemek mmkn-dr. Bu sonucun ortaya kmas, dflk retim dzeylerinde toplam arz (AS) eri-sinin olduka yatk olmasn gerektirmektedir. fiekil 18.5te yer alan AS erisi ze-rinde A noktasna gre B noktasndaki retim daha fazladr. Ancak B noktasnnifade ettii fiyat dzeyi A noktasnn ifade ettii fiyat dzeyine olduka yakndr.

retim artmaya devam ettii srece yukarda elde edilen sonu da deiflmeyebafllamaktadr. Firmalar ve bir btn olarak ekonomi tam kapasiteye yaklafltka,talepteki artfl karflsnda firmalarn tepkisi retimi arttrmaktan ok fiyatlar arttr-mak fleklinde deiflmektedir. Zira, firmalar retimi arttrdka ksa dnem retimsnrlarna doru yaklaflmaya bafllarlar. te yandan firmalar retim artfln gerek-lefltirebilmek iin daha fazla ifli istihdam edeceklerinden iflsizlik de azalmaya bafl-

layacak ve sonuta ekonomi tam kapasite retim dzeyine doru yaklaflacaktr.retim arttka sermayenin ve iflgcnn fiyat daha hzl artmaya bafllayacak, buda firmalarn rettikleri maln fiyatn arttrmalarna yol aacaktr.

Belirli bir retim dzeyinden sonra firmalarn retimi daha fazla arttrmalarmmkn deildir. Bu retim dzeyinde firmalar ve bir btn olarak ekonomi tamkapasitede alflmaya bafllayacaktr. te yandan, ekonomideki konjonktrel iflsiz-lik sorunu da byk lde ortadan kalkar. Byle bir retim dzeyinde iken talep-te meydana gelecek artfllar karflsnda firmalar, artk sadece fiyatlar arttrarak ce-vap vereceklerdir. Buna gre, ekonomide en yksek dzeyde retimin gereklefl-tirildii, yani tam kapasiteye ulaflld bir dnemde toplam arz erisi dik olacaktr.fiekil 18.5teki AS erisi yksek retim dzeylerinde yatay eksene dik bir doru ha-lini almaktadr. rnein, C noktasndan D noktasna geildii zaman retimde de-

ifliklik olmamakta, sadece fiyatlar artmaktadr.


Eksik kapasite: Tam

kapasitenin altndaalfllmasdr.


12/26

Toplam Arz ve Toplam Arz Erisi

Ksa Dnemde Toplam Arz Erisinin Yer DeifltirmesiToplam talep erisinde olduu gibi, toplam arz erisi de yer deifltirebilir. Bir fir-

mann retim kararn etkileyen her faktr AS erisinin yer deifltirmesine nedenolur. Bu faktrlerden bazlar maliyet floklar, ekonomik byme, yatrm a vedoal afetlerdir. fiimdi bunlar ksaca ele alalm.

Maliyet fioklar: Firmalarn retimle ilgili olarak verecekleri kararlar maliyet-lerden nemli lde etkilenir. Fiyatlar genel dzeyinde meydana gelecek bir ar-tfl sonrasnda baz maliyetler fiyatlarla ayn anda artarken, bazlar belirli bir gecik-me ile fiyat artflna tepki verir ve bazlar sabit kalr. Fiyatlarla ayn anda artmayabafllayan maliyetler AS erisinin fleklini belirlemede etkili olmaktadr.

Ancak, kimi zaman fiyatlar genel dzeyindeki artfltan bamsz olarak da mali-yet deifliklikleri yaflanabilir. rnein petrol fiyatlarnn artmas bu konuda verile-bilecek gzel bir rnek teflkil etmektedir. Petrol pek ok firmann ve sektrn ennemli girdisi durumundadr. Firmann kulland bu girdinin fiyat artarsa, firma

rettii maln fiyatn arttrarak ve retimini ksarak buna cevap verir. Ekonomi birbtn olarak ele alndnda maliyetlerde meydana gelecek artfl, fiekil 18.6nn ablmnde olduu gibi, AS erisini sola doru kaydracaktr. Belirli bir retim d-zeyinde, AS erisinin sola doru kaymas daha yksek bir fiyat dzeyi anlamnagelmektedir.

Maliyetlerde meydana gelecek azalma ise, fleklin b blmnde gsterildii gi-bi, AS erisini saa doru kaydracaktr. Belirli bir retim dzeyinde AS erisininsola doru kaymas daha dflk bir fiyat dzeyi anlamna gelmektedir.

Toplam arz erisinin yer deifltirmesine neden olan maliyet deifliklikleri mali-yet floku veya arz floku olarak adlandrlr.

Ekonomik Byme: Ekonomik byme toplam arz erisinin saa doru kay-masna neden olur. Daha nce sz edildii gibi, AS erisinin yatay eksene dik olan

ksm ekonominin tam kapasite, yani maksimum retim dzeyini gsterir. Ekono-

416

fiekil 18.6

Toplam Arz Erisinin Yer Deifltirmesi

a. Toplam Arzdaki AzalmaToplam arz erisinin sola doru kayarak AS1konumundan AS2konumuna gelmesininnedenleri arasnda maliyetlerdeki artfl

(rnein, cretlerin artmas, enerji fiyatlarnnykselmesi gibi), doal felaketler, yatrm ave benzeri faktrler saylabilir.

b. Toplam Arzdaki ArtmaToplam arz erisinin saa doru kayarak AS1konumundan AS2konumuna gelmesininnedenleri arasnda maliyetlerdeki azalma,

ekonomik byme, iyi hava koflullar ve benzerifaktrler saylabilir.

P

Y

Fiyatlar

retim Miktar

AS1

AS2

P

Y

Fiyatlar

retim Miktar

AS1

AS2

Maliyet (arz) floku: Toplamarz erisinin yerdeifltirmesine neden olanmaliyet deifliklikleridir.


13/26

minin retebilecei maksimum miktar ise mevcut kaynaklar ve teknoloji tarafndanbelirlenir. flgc arz artarsa veya ekonominin sahip olduu sermaye stokundabyme gerekleflirse AS erisi saa doru kayacaktr.

Yatrm A: Zaman ierisinde sermaye mallar retimde kullanlmalarnnsonucunda aflnmaya urarlar ve gerekli biimde bakmlar yaplmazsa tedrici ola-rak yok olurlar. Eer bir ekonomide sermaye stokuna yeterli dzeyde ilave yapl-mazsa, sahip olunan sermaye stoku azalacaktr. Sermaye stokundaki azalma ise ASerisinin sola doru kaymasna neden olur.

Hava Koflullar, Doal Felaketler ve Savafl: Hava koflullarndaki deiflikliklerAS erisinin yer deifltirmesine yol aar. rnein, fliddetli bir kuraklk tarmsalrnler arzn azaltacak, ideal hava koflullar ise verimli bir hasat mevsimi yarata-ca iin tarmsal rn arzn arttracaktr. te yandan ekonomi doal felaketler ve-ya savafl nedeniyle kayba uramflsa, AS erisi sola doru kayacaktr. Bir ekonomi-nin sahip olduu kaynaklarn azalmasna veya hasar grmesine neden olan her

fley toplam arz erisinin sola kaymasna yol aar.Toplam arz erisinin yer deifltirmesine neden olan faktrler, aflada yer alan

Tablo 18.2de zetlenmektedir.

Toplam arz erisini anlayp anlamadnz grebilmek iin Tablo 18.2de verilen her fak-trn AS erisini neden saa veya sola doru kaydracan aklaynz.

Yanda yer alan grafikte 1980-2002

dneminde Trkiyede sanayi sekt-rne ait yllk ortalama kapasite kul-lanm orannn izledii seyir grl-mektedir. Yaratt katma deerinbykl nedeniyle, sanayi sekt-rnn ekonomide srkleyici sek-tr olduu gz nne alndnda,Trkiye ekonomisinin 80li yllarla90l yllar arasnda AS erisi ze-rindeki seyrini tartflabilir misiniz?


Tablo 18.2

Toplam ArzErisinin YerDeifltirmesi: zet

AS Erisinin Saa Kaymas AS Erisinin Sola Kaymas(Toplam Arzda Artma) (Toplam Arzda Azalma)

Maliyetlerdeki Azalma Maliyetlerdeki Artma

- Girdi fiyatlarnn dflmesi - Girdi fiyatlarnn artmas

- cretlerin dflk kalmas - cretlerin ykselmesi

Ekonomik Byme Yatrm A

- Daha fazla sermaye - Aflnan sermaye mallarnn

- Daha fazla iflgc yenilenmemesi

- Teknolojik ilerleme

deal Hava Koflullar Kt Hava Koflullar, DoalFelaketler ve Savafl

D K K A T

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

0,84

0,8

0,76

0,72

0,68

0,64

SIRA S ZDE

2


14/26

DENGE FYAT DZEY

Bir ekonomide fiyatlar genel dzeyinin ve retim miktarnn naslbelirlendiini ve neden deifltiini aklayabilmek

Bir ekonomide denge fiyat dzeyi, toplam talebin toplam arza eflitlendii nokta-da, yani AD ve AS erilerinin kesifltii noktada belirlenir. Daha nce izdiimiz ADve AS erilerinin ayn grafikte gsterilmesi ile elde edilen fiekil 18.7de denge fiyatdzeyi P0, denge retim dzeyi ise Y0 olarak belirlenmektedir.

Yukarda yer alan fiekil 18.7deki denge fiyat ve retim dzeyinin belirlenme-

si olduka basit grnmesine karfln, baz makro ekonomik sorunlarn incelenme-sinde son derece gl bir analiz teknii olma zellii gstermektedir. AS-AD ana-lizinin nemini grebilmek iin, bu erilerin zelliini bir kez daha tekrarlayalm:AD erisi zerindeki her nokta reel sektr ve parasal sektrn dengede olduunugstermekte, AS erisi zerindeki her nokta ise firmalarn retim/fiyatlama konu-sundaki tepkilerini yanstmaktadr. Bu nedenle AS ve AD erilerinin kesiflme nok-tas reel sektr, parasal sektr ve firmalarn retim/fiyat kararlar arasndaki okynl bir dengeye iflaret etmektedir. Sz edilen bu zellie bal olarak, para vemaliye politikalarnn ekonomik etkilerini inceleyebilmek, enflasyonun nedenleri-ni arafltrabilmek iin AS-AD analizi son derece gl bir tekniktir.

Yanda yer alan makalede, Trkiyedeher seim ncesi izlenen genifllemecipara ve maliye politikalarnn ekono-mide istikrarszla neden olduu savu-nulmaktadr. Yazar ortaya kan bu fiilidurumun Trkiye ekonomisine ve Trk toplumuna ykledii maliyetin deer-lendirmesini yapmakta, toplumun inan-d ve destekledii iktisat politikalarile sorunun zlebileceini ifade et-mektedir. Seim ekonomisi ad verilensz konusu genifllemeci politikalarnekonomik istikrar nasl etkilediiniaklayabilir misiniz?

418 Denge Fiyat Dzeyi

A M A

3

Denge fiyat dzeyi: Toplamtalebin toplam arzaeflitlendii, bir dier deyiflleAD ve AS erilerinin kesiflmenoktas tarafndanbelirlenen fiyat dzeyidir.

fiekil 18.7

Denge Fiyat Dzeyi: AD erisizerindeki her noktada reel ve

parasal sektr dengededir. AS erisizerindeki her nokta isefirmalarn retim/fiyatlamakararlarn yanstr. Buna gre, P0veY0para piyasas, mal piyasas ve

firmalarn retim/fiyatlama kararlararasndaki ok ynl dengeyi temsileden fiyat ve retim dzeyidir.

P

AS

AD

Y

Fiyatlar

P0

Y0

retim Miktar

SIRA S ZDE

3


15/26

AS-AD ANALZ VE PARA-MALYE POLTKALARI

Toplam arz - toplam talep analizini kullanarak, para ve maliyepolitikalarnn ekonomide fiyatlar ve retim zerindeki etkilerini

aklayabilmek

Daha nceki nitelerden hatrlayacanz gibi, maliye politikas aralarnn kamuharcamalar (G) ve vergilerden (T), para politikas aracnn ise para arzndan (Ms)olufltuunu tespit etmifltik. Genifllemeci bir iktisat politikasnn ekonomiyi canlan-drmay hedeflediini ve bunun kamu harcamalarnda ve para arznda artfl, vergi-lerde bir azalma ile gereklefltirilebileceini daha nce ortaya koymufltuk. Benzerflekilde, daraltc bir iktisat politikasnn ise ekonomik faaliyet hacmini yavafllatma-y amaladn ve bunun kamu harcamalar ve para arznda dflfl, vergilerde ar-tfl ile gereklefltirilebileceini belirlemifltik. te yandan, bu nitede daha nce

gereklefltirdiimiz analizlerde genifllemeci politikalarn AD erisini saa dorukaydrdn, daraltc politikalarn ise AD erisini sola doru kaydrdn ortayakoymufltuk. Bu rendiklerimizden sonra cevaplandrlmas gereken soru, geniflle-meci ve daraltc iktisat politikalarnn ekonomideki denge fiyat dzeyi ve dengeretim (reel gelir) dzeyi zerindeki etkilerinin ne olacadr.

ktisat politikas deiflikliklerinin etkilerini deerlendirirken, politika deiflikli-inin gereklefltirildii dnemde, ekonominin AS erisi zerinde hangi noktadabulunduuna dikkat etmek zorundayz. Ekonomi, fiekil 18.8deki AS erisi zerin-de iflaretlenen A noktasnda olduu gibi, toplam arz erisinin yatay blmnde fa-aliyet gsteriyorsa, AD erisini saa doru kaydran genifllemeci bir politika fiyat-larda kk, retimde ise byk bir artflla sonulanmaktadr. Denge gelir dze-

yinde Y0dan Y1e meydana gelen artfl, denge fiyat dzeyinde P0dan P1e meyda-na gelen artfltan daha byktr. Genifllemeci bir iktisat politikasndan da bekle-nen budur. Zira, fiyatlar genel dzeyindeki kk bir artfla karfln retimde ciddibir artfl gereklefltirilebilmifltir.

Ekonomi, fiekil 18.9daki AS erisi zerindeki B noktasnda olduu gibi, toplamarz erisinin dik olduu blmde faaliyet gsteriyorsa, genifllemeci iktisat politika-s retimde kk bir artfl (Y0dan Y1e) yaratrken, fiyatlar genel dzeyini dahafazla (P0dan P1e) arttrmaktadr. Bu durumda genifllemeci politika kendisindenbekleneni gereklefltirememifl demektir. Zira retimde kk bir artfl ortaya kar-

419AS-AD Anal izi ve Para-Mal iye Pol i t ikalar

A M A 4

fiekil 18.8

Genifllemeci ktisat PolitikasnnSonular-I: Toplam talep erisi bir dizifaktre bal olarak saa kayabilir. Bufaktrler arasnda para arzndaki artfl,vergilerdeki dflfl ve kamuharcamalarndaki artfl yer alr. Eerekonomi AS erisinin yatk blgesindeise AD erisindeki kayma retimde birartfl yaratrken, fiyatlar zerindekietkisi snrl kalmaktadr.

retim Miktar

Fiyatlar

P

P1P0

Y0 Y1

Y

AS

AD1AD0

AA'


16/26

ken fiyatlar nemli oranda artmfltr. retim tam kapasite snrna yakn bir dzey-de olduu iin, retimi daha fazla arttrma abas, retimde bir deifliklik yaratmaz-ken fiyatlarn daha yksek bir dzeye kmasna yol amaktadr.

Yukarda ele aldmz iki flekil (fiekil 18.8 ve 9), iktisat politikasnda bir dei-fliklik gereklefltirilmeden nce ekonominin durumunu bilmenin ne kadar nemliolduunu ortaya koymaktadr. Ekonomide faaliyet gsteren firmalarn ounluunemli dzeyde eksik kapasite ile alflyorlarsa ekonomi AS erisinin yatay ks-mnda veya yaknnda bulunuyor demektir. Eer ekonominin iinde bulunduudurum buysa, toplam talepte meydana gelen artfl karflsnda firmalar fiyatlar art-trmaktan ok retimi arttrarak tepki verirler. Ekonomide faaliyet gsteren firma-

lar retim kapasitelerinin tamamna yakn bir blmn kullanyorlarsa, ekonomiAS erisinin dik blmne yakn bir noktada bulunuyor demektir. Byle bir du-rumda toplam talebi arttran genifllemeci politikalar karflsnda firmalar retimi art-trmaktan ok fiyatlar arttrmaktadrlar.

Bu blme kadar yaptmz analizlerde genifllemeci maliye politikasnn en azndan ksadnemde retimi arttrc etkilerinden sz ettik, ancak bu harcamalarn finansman yn-temlerinin tamamn incelemedik. Kamu kesimi bte kst denilen kavrama gre, kamuharcamalar vergilerle, merkez bankas araclyla (yani para baslarak) ve borlanmaylafinanse edilebilir. Bunlardan vergilerdeki artfln ve para arzndaki artfln ekonomide ya-ratabilecei etkileri daha nce incelemifltik. Eer devlet yapt harcamalarn bir ksmnhalktan borlanarak finanse ederse, bunun fiyatlar ve retim zerindeki etkisini ortaya

koyabilir misiniz?

ENFLASYON VE NEDENLER

Enflasyon olgusunun zelliklerini ve trlerini sralayarak enflas-

yonun nedenlerini aklayabilmek

Enflasyonun nedenlerini tartflmadan nce, enflasyon kavram konusunda bir ay-rm yapmamz gerekmektedir. Enflasyon, daha nce de tanmladmz gibi, fiyat-lar genel dzeyindeki artfltr. Bu tanma gre, AD erisini saa doru, AS erisiniise sola doru kaydran her faktr enflasyona neden olur. Ancak bir kerelik enflas-yon ile srekli enflasyon kavramlarn birbirinden ayrmak gerekmektedir. Srek-li enflasyon, fiyatlar genel dzeyinin uzunca bir sre artmaya devam etmesidir.

420 Enflasyon ve Nedenleri

fiekil 18.9

Genifllemeci ktisat PolitikasnnSonular-II: Toplam talep erisindekisaa doru kayma, ekonominin tamkapasite noktasna yaklaflt birortamda AS erisinin dik blgesindeiken gerekleflirse fiyatlar nemlilde artarken, retim zerindekietkisi snrl kalmaktadr.

Fiyatlar

P

P1P0

Y

AS

AD1

AD0

B B'

Y0

Y1

retim Miktar

A M A

5

Enflasyon: Bir ekonomidefiyatlar genel dzeyindeortaya kan artfltr.

Srekli enflasyon: Fiyatlargenel dzeyindeki artfln

uzunca bir sre devametmesidir.

SIRA S ZDE

4


17/26

Fiyatlar genel dzeyindeki bir kerelik artfln ok sayda sebebi olabileceini da-ha nceki aklamalarmzdan kartmak mmkndr. Ancak, srekli artan fiyatla-rn arkasnda srekli artan para arznn bulunduu gnmzde birok iktisat ta-

rafndan kabul edilmektedir. Bu da, bafllangtaki nedeni ne olursa olsun, sreklienflasyon parasal bir olgudurfleklindeki grflleri gndeme getirmektedir.

Bir kerelik enflasyon ve srekli enflasyon kavramlar arasndaki fark ortayakoyduktan sonra, eflitli trdeki enflasyon kavramlarna gre enflasyonun neden-lerini ortaya koymaya geebiliriz.

Talep EnflasyonuToplam talep artflnn neden olduu enflasyon talep enflasyonu olarak adland-rlmaktadr. Talep enflasyonunun nasl alfltn anlayabilmek iin, daha nce in-celediimiz fiekil 18.8 ve 9 kullanlabilir. Bu grafiklerin her ikisinde de, toplam ta-lep erisinin AD0 konumundan AD1 konumuna gelmesiyle enflasyon bafllamakta-

dr. AD erisinin saa doru kayarak yer deifltirmesi sonucu fiyatlar genel dzeyiP0dan P1e ykselmekte, retim de Y0dan Y1e kmaktadr. Toplam talep arttzaman ekonomi AS erisinin dik blmnde faaliyet gsteriyorsa (fiekil 18.9da ol-duu gibi), fiyat artfl retim artflnn nne gemektedir.

Maliyet EnflasyonuMaliyet artflnn neden olduu enflasyon maliyet enflasyonu olarak bilinir. r-nein, dnya petrol fiyatlarnda gemiflte yaflanan artfllar genel bir maliyet artflnaneden olmufltur. Maliyetlerde meydana gelen artfl, aflada yer alan fiekil 18.10da-ki gibi, toplam arz erisinin sola kaymasna neden olur. Devletin para ve maliyepolitikasn deifltirerek AS erisindeki kaymaya tepki gstermediini kabul eder-sek AD erisi yer deifltirmeyecektir. Bu durumda AS erisinin sola doru kayma-

s fiyatlar P0dan P1e ykseltirken, retimin de Y0dan Y1e dflmesine neden ol-maktadr. Fiyatlar artarken retimin azald bu ortam stagflasyon (durgunlukiinde enflasyon) olarak adlandrlr. fiekil 18.10a gre stagflasyonun nedenlerin-den bir tanesi maliyetlerdeki artfltr.

Yukarda ele aldmz rnekte, AS erisinin sola doru kaymasna karfln, dev-letin genifllemeci bir iktisat politikas izleyerek retimdeki azalmaya karfl nlemalmadn kabul etmifltik. Eer devlet retimdeki azalmaya karfl kamu harcamala-rn (G) veya para arzn (Ms) arttrarak veya vergileri azaltarak (T) nlem alrsa,toplam talep erisi fiekil 18.11deki gibi saa doru kayacaktr. Oluflan yeni dengenoktasnda retim tekrar Y

0

dzeyine artmfl, ancak fiyatlar bir kez daha artarak P1dzeyinden P2 dzeyine ykselmifltir.

421Enflasyon ve Nedenleri

Talep enflasyonu: Toplamtalep artflnn neden olduuenflasyondur.

Maliyet enflasyonu: Maliyetartfllarnn neden olduuenflasyondur.

Stagflasyon: Fiyatlarartarken retimin azaldortamdr.

fiekil 18.10

Maliyet Enflasyonu: Maliyetlerdemeydana gelecek artfl AS erisinisola doru kaydrr. Devletin budeifliklik karflsnda herhangi birnlem almadn kabul edersekAD erisi yer deifltirmeyecek,sonuta fiyatlar artarken retim

azalacaktr.Fiyatlar

P

P1

P0

Y

AS1

AS0

Y1 Y0

retim Miktar

AD


18/26

Para Arz ve EnflasyonPara arzndaki artfllarn fiyatlar genel dzeyini arttracan grebilmek oldukakolaydr. Daha nce incelediimiz fiekil 18.8 ve 9da gsterildii gibi, para arzn-daki (Ms) bir artfl AD erisini saa doru kaydrr ve sonuta fiyatlar genel dzeyiartar. Daha nce de ele aldmz gibi, bu bir talep enflasyonudur.

Para arzndaki artfl talep enflasyonu yaratt gibi, srekli enflasyonun ortayakmasnda da nemli bir rol oynamaktadr. rnein para arz sabitken kamu har-camalarnn arttrlmas ile genifllemeci bir maliye politikasnn izlendiini kabuledelim. Kamu harcamalarndaki artfl karflsnda para arznn sabit kalmas, merkezbankasnn genifllemeci maliye politikasna uyumgstermediini ifade etmektedir.Kamu harcamalarndaki artfl toplam talep erisini saa doru kaydracak ve fiyat-

lar genel dzeyi artacaktr. Aflada yer alan fiekil 18.12de AD0 erisinin saa do-ru kayarak AD1 konumuna gelmesi ile bu durum gsterilmektedir.

fiimdi fiyatlar genel dzeyi artt zaman neler olacan hatrlayalm. Yksekbir fiyat dzeyi para talebinin de artmasna neden olmaktayd. Para arz sabitken,para talebinin artmas para piyasasnda denge faiz orannn artmasna neden olur.Faiz orannn artmas ise planlanmfl yatrm harcamalarnda bir azalmaya neden

422 Enflasyon ve Nedenleri

fiekil 18.11

Maliyet Enflasyonu ve Genifllemeci

Politika: Maliyet artfl nedeniyle AS erisisola doru kayarken para ve maliyepolitikas deiflmezse retim Y0dan Y1edflmekte, fiyatlar P0dan P1e

ykselmektedir. Ancak, para ve maliyepolitikas toplam talep erisini AD0danAD1e kaydracak flekilde ve ldedeifltirilirse, retimdeki dflfln nnegeilebilmekte, fiyatlar ise P2dzeyinekmaktadr.

P

Fiyatlar

retim Miktar

P1

P2

P0

Y1 Y0

AS1AS0

AD1

AD0

Y

Ms veya G veya T

MaliyetArtfl

fiekil 18.12

Srekli Enflasyon ve Para Politikas: Paraarz sabitken, Gde meydanagelecek artfl toplam talep erisiniAD0dan AD1e kaydrr. fiekilde yeralmamasna karfln, bu nlem faizlerinartmasna ve zel kesim yatrmlarnnazalmasna neden olur. Merkez bankas

para arzn arttrarak faiz orann sabittutma abas ierisinde olursa AD erisi

bir kez daha saa doru kayar. Sonutaortaya kan durum sreklienflasyondur.

P

Fiyatlar

retim Miktar

P1

P2

P0

Y1

AS

AD0 Y

P3 Ms

Ms

GAD1

AD2AD3


19/26

olur. Oluflan yeni denge yksek kamu harcamalar, dflk yatrm harcamalar, da-ha yksek bir faiz oran ve daha yksek bir fiyat dzeyine karfllk gelmektedir.

fiimdi rneimizi bir adm daha ileriye gtrelim ve genifllemeci maliye politi-kas karflsnda faiz orann sabit tutabilmek iin, merkez bankasnn para arzn art-trarak genifllemeci maliye politikasna uyumgsterdiini kabul edelim. Kamu har-camalarndaki artfl sonucu ykselen fiyatlar para talebini arttrmakta ve faiz oran-n ykseltmekteydi. Bu durumda, merkez bankas faiz orann sabit tutabilmek iinpara arzn arttrmak durumundadr. Para arzndaki artfl toplam talep erisinin birkez daha saa kayarak AD1den AD2 konumuna gelmesine yol aar. Para arznda-ki artfl sonucu AD erisinde gerekleflen bu kayma, fiyatlarn daha da ykselerekP2 dzeyine kmasna neden olur. Kolayca tespit edebileceimiz gibi, merkezbankasnn faiz oran artflnn nne geebilmek amacyla genifllemeci maliye po-litikasna uyum gstermesi sonucunda fiyatlar bir kez daha ykselmifltir. Artan fi-yatlar para talebini bir kez daha arttraca iin denge faiz oran yeniden ykselme

eilimine girecektir. Faiz orann sabit tutma abas ierisinde olan merkez banka-s, bu amacna ulaflabilmek iin para arzn yeniden arttrmak zorundadr. Para ar-z artfl toplam talep erisini AD3 konumuna getirirken fiyatlarn P3e ykselmesi-ne yol amaktadr. Sz edilen bu sre, merkez bankas uyumcubir para politi-kas yrtt srece devam edecektir. Grld gibi, fiyatlar srekli artmakta;fiyat artfllarnn ardnda ise tek bir faktr yatmaktadr: para arz. Bu nedenle srek-li enflasyonun en nemli nedeni merkez bankasnn izledii uyumcu para politika-s ve bunun sonucunda srekli artan para arzdr.

Bu niteye bafllarken Trkiyede yksek enflasyonun yaklaflk eyrek yzyllk bir gemifli-nin bulunduundan sz ettik. Yukardaki blmde ise srekli enflasyonun temel sebebi ola-rak da para arzn gsterdik. Ulaflabileceiniz en yakn kaynaktan Trkiye ekonomisine aitenflasyon ve M1 anlamndaki para arz rakamlarn elde ederek, enflasyon ve para arz ara-sndaki iliflkinin teorik aklamalarmz dorulayp dorulamadn arafltrabilir misiniz?

423Enflasyon ve Nedenleri

SIRA S ZDE

5


20/26

zetToplam talep kavramn renerek, toplam talep e-

risinin ne ifade ettiini aklayabilmek

Bir ekonomide retilen mal ve hizmetlere olan ta-

lebin toplamn ifade etmek zere kullanlan top-

lam talep kavram, retim miktar ile fiyatlar genel

dzeyi arasnda ters ynl bir iliflkinin varln gs-

teren toplam talep erisi ile zetlenebilir.

Fiyatlar genel dzeyi ykseldii zaman retim mik-

tarnn dflmesine neden olan faktr faiz orandr.

Bu nedenle, toplam talep erisi zerindeki her nok-

tada reel sektr ve parasal sektr dengededir.

Toplam talep erisi, kamu harcamalar ve para arz

arttnda, vergiler azaldnda, toplam talebin artt-

n ifade etmek zere saa doru kayar. Toplamtalep erisinin sola doru kaymas ise kamu harca-

malar ve para arznn azalmas, vergilerin artmas

durumunda sz konusu olur.

Toplam arz kavramn tanmlayarak, toplam arz

erisinin ne ifade ettiini aklayabilmek

Bir ekonomideki toplam mal ve hizmet arzn ifade

eden toplam arz, ekonomideki tm firmalar tarafn-

dan arz edilen toplam miktar ile fiyatlar arasndaki

iliflkiyi gsteren toplam arz erisi ile zetlenebilir.

Toplam arz erisi dflk retim dzeylerinde yatk,yksek retim dzeylerinde ise dik bir flekil alr.

Ancak birok iktisat toplam arz erisinin, en azn-

dan ksa dnemde, pozitif bir eime sahip olduu-

nu savunmaktadr.

Bir firmann retim kararn etkileyen her faktr

toplam arz erisinin yer deifltirmesine neden olur.

Bu faktrler arasnda maliyet floklar, ekonomik b-

yme, yatrm a ve doal afetler yer almaktadr.

Bir ekonomide fiyatlar genel dzeyinin ve retim

miktarnn nasl belirlendiini ve neden deifltiini

aklayabilmek

Bir ekonomide denge fiyat dzeyi, toplam talebin

toplam arza eflitlendii noktada, yani toplam arz ve

toplam talep erilerinin kesifltii noktada belirlenir.

Toplam arz ve toplam talep erilerinin kesiflme nok-

tas reel sektr, parasal sektr ve firmalarn re-

tim/fiyatlama karar arasndaki ok ynl bir den-

geye iflaret eder.

Toplam arz - toplam talep analizini kullanarak,

para ve maliye politikalarnn ekonomide fiyatlar

ve retim zerindeki etkilerini aklayabilmek

zlenecek para ve maliye politikalarnn etkileri-

ni deerlendirebilmek iin en nemli nokta, eko-

nominin toplam arz erisinin hangi blgesinde

bulunduudur.

Ekonomi toplam arz erisinin yatay blmnde bu-

lunuyorsa, genifllemeci politikalarn arlkl etkisi

retim zerinde iken fiyatlar arttrc etkisi snrl

kalmaktadr.

Ekonomide faaliyet gsteren firmalarn ounluu

retim kapasitelerinin tamamn kullanyorlarsa,

ekonomi toplam arz erisinin dik blmnde yeralaca iin, genifllemeci para ve maliye politikalar-

nn arlkl etkisi fiyatlar arttrmak fleklinde olacak,

retim zerinde olumlu bir etki yaratmayacaktr.

Enflasyon olgusunun zelliklerini ve trlerini ak-

layarak enflasyonun nedenlerini aklayabilmek

Ekonomideki srekli fiyat artfllar ile bir kerelik fi-

yat artfllarn birbirinden ayrmak gerekir. Toplam

talep erisini saa, toplam arz erisini sola doru

kaydran her faktr bir kerelik fiyat artflna neden

olur. Srekli artan fiyatlarn arkasnda srekli ar-tan para arznn bulunduu genel kabul gren bir

tespittir.

Toplam talep artflnn neden olduu enflasyon ol-

gusu talep enflasyonu olarak adlandrlrken, mali-

yet artfllar nedeniyle ortaya kan enflasyon mali-

yet enflasyonu olarak bilinir.

Merkez bankasnn faiz orann sabit tutmak gibi bir

kaygyla, genifllemeci maliye politikalarna uyum

gstererek genifllemeci bir para politikas izlemesi

srekli enflasyonun ardnda yatan temel faktrdr.

zet424

A M A

1A M A

4

A M A

5A M A

2

A M A

3


21/26

Kendimizi Snayalm1. Fiyatlar ve retim miktar arasnda negatif bir iliflkiortaya kmasna neden olan faktr afladakilerden

hangisidir?

a. Para arz

b. Faiz oran

c. flsizlik dzeyi

d. Sermaye stoku

e. Kapasite kullanm oran

2. Afladaki flekilde yer alan AD0 erisinin AD1 konumu-na gelmesine nedeni afladakilerden hangisidir?

a. Kamu harcamalarndaki artfl

b. Vergilerdeki azalma

c. Para arzndaki azalma

d. Fiyatlardaki artma

e. flsizlikteki azalma

3. Bir ekonomideki ortalama kapasite kullanm orann

gsteren afladaki grafie gre, ekonominin iinde bu-lunduu durum ile toplam arz erisi arasnda nasl bir ilifl-

ki kurulabilir?

a. Ekonomi toplam arz erisinin dik blgesinde

bulunmaktadr

b. Toplam arz erisi saa doru kaymfltr

c. Toplam arz erisinin dik blgesinin bafllangc afla-

ya kaymfltr

d. Ekonomi toplam arz erisi zerinde aflaya doru

kaymaktadr

e. Ekonomi toplam arz erisi zerinde yukarya do-

ru kaymaktadr

4. 17 Austos 1999 depremi sonrasnda Trkiyede GSMHyaklaflk yzde 6.5 orannda azalmfltr. Bu sonu veri iken,

afladakilerden hangisi depremin ekonomik etkilerini de-

erlendirmek iin kullanlabilir?

a.

b.

c.

d.

e.

5. I. Reel sektr dengesiII. Reel cret dengesi

III. Parasal sektr dengesi

IV. Firmalarn retim ve fiyatlama karar

Toplam arzn toplam talebe eflitlendii noktada yukardasralanan denge unsurlarndan hangileri bir arada gerek-

leflmifl olur?

a. II-III-IV

b. I-II-III

c. I-II-III-IV

d. I-II-IV

e. I-III-IV

Kendimizi Snayal m 425

0,85

0,75

0,65

0,55

0,45

0,35

Kap.Kul.Oran

ocak

flubat

mart

nisan

mays

haziran

temmuz

austos

eyll

ekim

kasm

aralk

P

Y

AS0 AS1

P

Y

AS0

AS1

P

Y

AS0AS1

P

Y

AS0AS1

P

Y

AS0AS1

P

AD0AD1

Y


22/26

6. Maliyetlerde meydana gelecek bir artfln denge fiyatdzeyi ve retim miktar zerinde yarataca etkiyi tespit

edebilmek iin afladakilerden hangisi kullanlabilir?

a.

b.

c.

d.

e.

7. Genifllemeci bir maliye politikasnn amalarna ulafla-bilmesi iin ekonominin AS erisi zerinde bulunmas ge-

reken nokta afladakilerden hangisinde gsterilmektedir?

a.

b.

c.

d.

e.

8. Daraltc bir para politikasnn fiyatlar (P) ve retim (Y)zerinde yarataca etki afladakilerden hangisidir?

a. P, Y

b. P, Y

c. P, Y

d. P, Y

e. P, Y etkilenmez.

9. Afladakilerden hangisi talep enflasyonunun nedenle-rinden birisi deildir?

a. Para arznn artmas

b. Otonom tketim harcamalarnn artmas

c. Kamu harcamalarnn artmas

d. Maliyetlerin artmas

e. Vergilerin azalmas

10. Srekli enflasyonun temel nedeni afladakilerdenhangisidir?

a. Para arz

b. Faiz oran

c. flsizlik oran

d. Kapasite kullanm oran

e. hracatn ithalat karfllama oran

Kendimizi Snayal m426

P

P1

P0

Y

AS1 AS0

AD

Y1 Y0

P

P0

P1

Y

AS1AS0

AD

Y0 Y1

P

P1

P0

Y

AS1

AS0

AD

Y0 Y1

P

P0

P1

Y

AS0

AS1

AD

Y1 Y0

P

P0

P1

Y

AS0

AS1

AD0

Y0

AD1

P

Y

AS

P

Y

AS

P

Y

AS

P

Y

AS

P

Y

AS


23/26

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Enflasyon, hiperenflasyon

ktisat tarihilerinin yapt arafltrmalara gre, enflasyo-

nun tarihi Milattan nceki dneme kadar uzanmakta ve

enflasyonun 4000 yaflnda olduu tahmin edilmektedir.

Yaplan arafltrmalar sonucunda Asya, Hindistan, Roma,

Yunan, Msr ve Mezopotamya uygarlklarnda fliddetli enf-

lasyonlar yaflandna dair bulgular mevcuttur. Arkeolog-

larn yapt kazlarda, Mezopotamyann beflii Babil ken-

tinde, M.. 1790-1750 dnemine ait fiyat verilerinin ifllen-

dii kil tabletler bulunmufltur. Gnmzde zellikle gelifl-

mekte olan lkeleri srekli tehdidi altnda tutan enflas-

yon, M.. de insanln en byk sorunlarndan biriydi.

M.. 1894-1595 yllar arasn inceleyen uzmanlar, Mezo-

potamyada 1750-1684 yllar arasnda ok yksek bir enf-

lasyon orannn yaflandn tespit etmektedirler. Antik Yu-

nan uygarlnn ise M.. 4nc yzylda enflasyonist bir

ortamla karfllaflt, bu dnemde zeytinya fiyatlarnn

100 kat arttna iliflkin kantlar mevcuttur. Roma mpara-torluu ise M.. 2nci yzylda enflasyon dalgasyla karfl

karflya kalmfl ve yzyllk bir sre iinde tahl fiyatlar 50

kat artmfltr.

Enflasyonun gemifli ile ilgili bugne kadar yaplmfl en

kapsaml tarihi arafltrma niteliindeki Great Wawe B-

yk Dalgaisimli kitapta, fiyat artfllarnn drt byk dal-

ga halinde geldii belirlenmektedir. Bu dalgalardan ilki,

orta a dnemine ait ve 12nci yzyl sonlarnda bafllayp

14nc yzyln ortalarna kadar devam eden bir dnem.

rnein, 1315 ylnda ngilterede yaflanan kt hava ko-

flullar ve veba salgn sonucunda buday fiyatnn 8 kat

artt biliniyor. 16nc yzyln ortalarndan bafllayp 17nci

yzylda sona eren ikinci dalgada ise, tam 180 yl sre ile

kimi zaman lml, kimi zaman da olduka yksek fiyat ar-

tfllar yaflanyor. Bu dnemde yaflanan enflasyonun ardn-

da ise genellikle hzl nfus artflnn bulunduu kabul

edilmektedir. Bu dnemde artan talep yannda, para mik-

tarndaki hzl artfln da enflasyona ciddi katkda bulun-

duu, rnein 1550 ylnda Avrupada 10 bin ton olan g-

mfl arznn, 1660 ylnda 34 bin tona ulaflt bilinmekte-

dir. Yaflanan nc dalgada ise, 1730larda bafllayan fiyat

artfllar Fransz Devrimi ve Napolyon Savafllar srasnda

dorua ulaflmfltr. Bu dnemde tarmdaki fiyat artfllarnn

kimi zaman yzde 200lere ktna iliflkin kantlar bulun-

maktadr. 1920lerde bafllayan ve Alman Hiperenflasyonu

ile arpc bir boyut kazanan drdnc enflasyon dalgas

gnmze kadar devam eden bir dnemdir. Bu dnemierisindeki en yksek enflasyon, 1990l yllarn baflnda

yaflanan i savafl dneminde % 286, 125, 293, 792ye kan

Yugoslav hiperenflasyonudur.

Baflvurabileceimiz KaynaklarParasz, . (1999). ktisada Girifl. Bursa: Ezgi, s. 239-253.

Paya, M. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, s. 237-244,

376-391.

Tunca, Z. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, s. 101-

111, 241-251.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Toplam Talep ve Toplam Talep

Erisi baflln inceleyiniz.

2. c Ayrntl bilgi iin Toplam Talep Erisinin Yer

Deifltirmesi baflln inceleyiniz.

3. d Ayrntl bilgi iin Toplam Arz ve Toplam Arz

Erisi baflln inceleyiniz.

4. c Ayrntl bilgi iin Ksa Dnem Toplam Arz

Erisinin Yer Deifltirmesi baflln inceleyiniz.5. e Ayrntl bilgi iin Denge Fiyat Dzeyi baflln

inceleyiniz.

6. a Ayrntl bilgi iin Denge Fiyat Dzeyi baflln

inceleyiniz.

7. b Ayrntl bilgi iin AS-AD Analizi ve Para-Maliye

Politikalar baflln inceleyiniz.

8. c Ayrntl bilgi iin AS-AD Analizi ve Para-Maliye

Politikalar baflln inceleyiniz.

9. d Ayrntl bilgi iin Talep Enflasyonu baflln

inceleyiniz.

10. a Ayrntl bilgi iin Para Arz ve Enflasyon bafllninceleyiniz.

Yaflamn inden - Baflvurabi leceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayal m Yant Anahtar 427


24/26

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Enflasyonun faiz oranlarn, faiz oranlarnn da enflasyonu

besledii ksr dng sreci, bu nitede grdmz ana-

liz teknikleri ile rahata aklanabilir. Herhangi bir neden-

le toplam talepte meydana gelen saa doru kayma, ayn

gelir dzeyinde daha yksek bir fiyat dzeyi gerektirmek-

tedir. Fiyatlarda ortaya kan artfl da para talebini arttra-

ca iin para talebi erisi saa doru kayacak ve faiz ora-

n ykselecektir. Faiz orannn artmas, ayn gelir dzeyi-

nin srdrlebilmesi iin AD erisinin yeniden saa do-

ru kaymas ve yeniden fiyatlarn ykselmesi anlamna gel-

mektedir. Para veya maliye politikas aralar ile ekonomi-

ye mdahale edilmedii srece bu ksr dng devam

eder.

Sra Sizde 2

1980li yllar olarak adlandrlan 1980-1989 dneminde,

sanayi sektrnde ortalama yllk kapasite kullanm oran

yaklaflk yzde 79 dzeyindedir. Nitekim bu dnemdeki

ortalama yllk retim artfl hz da yaklaflk yzde 5 civa-

rndadr. Tm dnyada ve lkemizde krizler dnemi ola-

rak bilinen 90l yllar ise ekonomik faaliyet hacminin cid-

di dalgalanmalar gsterdii bir dnemdir. rnein bu d-

nemde Trkiye ekonomisi 1994 ylnda yzde 6.1, 1999

ylnda ise yzde 6.4 orannda klmfltr. Nitekim budalgalanmalar sonucunda 1990-1999 dneminde Trki-

yede ortalama yllk retim artfl hz ancak yzde 3.5 do-

layndadr. Bu geliflmelere paralel olarak, ayn dnemde

sanayi sektr kapasite kullanm oran da ylda ortalama

yzde 73e gerilemifltir. Buna gre Trkiye ekonomisi 90l

yllarda, 80li yllara gre, toplam arz erisi zerinde daha

aflada yer alan bir blgede faaliyet gstermektedir.

Sra Sizde 3

Yazar yapt yorumda, Trkiyede siyasi tkanklklar art-

tka, mevcut siyasi tablonun deiflmesi olasl ok d-

flk de olsa, kurtuluflun seimde grldn belirtmek-

tedir. Yazar seim ekonomisiolarak adlandrd geniflle-

meci politikalarn ekonomideki faturasnn basit bir gs-

tergesi olarak afladaki grafii kullanmakta, dflme eili-

mine giren enflasyon orannn seimin yapld yl ve son-

rasnda artma eilimi gsterdiini tespit etmektedir. Son-

raki yllarda uygulanan daraltc politikalarn enflasyonda

dflfl eilimi yaratmasna karfln, alnan erken seim ka-

rarnn ekonomiyi tekrar bafllangca dndrd belirtil-

mekte ve katlanlan maliyetlerin bofla gittii savunulmak-

tadr. Yazarn kulland grafikteki taral alanlar seim yl-

larn ifade etmektedir.

Bu nitede yaptmz analizlerde genifllemeci para ve

maliye politikalarnn toplam talep erisini saa doru

kaydrdn, bunun da fiyatlar genel dzeyini arttrdn

metin ierisinde gerekli grafikleri kullanarak aklamfltk.

Sra Sizde Yant Anahtar428

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0

-0,2

-0,4

Enf.De.Oran

1983 1985 19871989 1991 1993 1995 1997


25/26

Sra Sizde 4

Youn i borlanma ile finanse edilen kamu kesimi har-

camalarnn veya bte aklarnn ilk olumsuz etkisi pa-

ra piyasalarnda kamu sektrnn aflr bir arlk ka-

zanmasdr. Bir ekonomide kt kaynak olan tasarruflarn

byk bir blmne kamu kesiminin talip olmas faiz

orannn ykselmesine yol at gibi, zel sektrn kul-

lanabilecei kredi hacminin azalmasna da neden ol-

maktadr. Dolaysyla hem ykselen faizlere, hem de

bor alnarak yatrmlarda kullanlabilecek tasarruflar-

dan zel sektrn kredi kullanmnn azalmasna bal

olarak zel sektr yatrmlarnda bir azalma ortaya k-

maktadr. ktisat literatrnde bu olgu mali kalabalk-

laflmaveya dfllama etkisi (crowding-out)olarak adlan-

drlmaktadr. Mali kalabalklaflma etkisini deiflik gs-tergelerle lmek mmkndr. Bu gstergelerden bir

tanesi lkedeki net kredi hacminin M2Y para arzna ora-

ndr. Hatrlayacanz gibi, M2Y para arz nakit, banka-

clk sistemindeki TL ve dviz mevduatlarn toplamn-

dan oluflmaktadr. Net kredi hacminin M2Y tanmna

oranlanmas ile toplanan mevduatn ne kadarlk bir ks-

mnn krediye dnfltrld ortaya kmaktadr. Bu

orannn ykselmesi ve yzde 100e yaklaflmas mali ka-

labalklaflma etkisinin yavaflladn, orann dflmesi ise

etkinin glendiini ifade edecektir.

Yukardaki grafikte grld gibi, Trkiyede 1988-2002

dneminde bu oran genel anlamda bir dflfl eilimi gs-

termektedir. Bu durumda mali kalabalklaflma etkisi nede-

niyle, zel sektr yatrmlar zerinde caydrc bir etkinin

yaratldn sylemek mmkndr. borlanmann eko-

nomi zerindeki yk azaltldnda hem zel sektre kre-

di olarak verilebilecek kaynaklar artacak, hem de faiz

oranlar dflme eilimine girecektir. Bunlarn sonucunda

yatrmlarn canlanmas ile Trkiye istikrarl bir ekonomik

byme trendi yakalayabilir.

Sra Sizde 5

Trkiyede para-kredi istatistikleri konusunda, 1970 nce-

si dneme iliflkin salkl veriler ne yazk ki bulunmamak-

tadr. Bu nedenle 1973-2002 dnemini kapsayan veriler

kullanlarak izilen afladaki grafik, yoruma yer brak-

makszn para arz ile enflasyonun ayn ynde deifltiini

gstermektedir. Grafiin hazrlanmasnda kullanlan veri-

ler mevsimlik dalgalanmalardan arndrlmfl ve para arz

verileri bir dnem gecikmeli olarak grafie aktarlmfltr.

Ele alnan 30 yllk srete, Trkiyede fiyatlar ylda orta-

lama yzde 49 orannda artarken, para arz artfl hz ise

ylda ortalama yzde 45 civarndadr.

Sra Sizde Yant Anahtar 429

0.9

0,8

0,7

0,6

0,5

0,4

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2002

Net Kredi/M2Y

9

876543210

1801501209060300

1975 1978 1982 1985 1988 1991 1994 1997Yllar

M1

Enflasyon

% Para Arz % Enflasyon


26/26

İktisada giriş unite18

Documents