İktisada giriş unite12

8/4/2019 ktisada Giri unite12

1/18

261

BLACK320 C

Aylk olarak yaynlanan bir dergiden yaplan yukardaki alntda, Trkiye ekono-

misinde yaklaflk iki yl sren ekonomik durgunluun sona erdii ve ekonomikcanlanmann bafllad vurgulanarak yukarda grdnz grafik kullanlmak-

tadr. Yazara gre, ekonomik bymenin grafikte izledii seyir gz nne alnd-nda, gelecek aylar toplumsal refahn artaca bir dnem olarak nitelenebilir.

Ekonomik bymenin hzlanmas size ne anlam ifade ediyor? Ekonomi hakkndasadece grafikte yer alan tek bir gstergeyi kullanarak yazarn bu tr bir sonuca

ulaflmasn nasl deerlendiriyorsunuz? Yukardaki grafii esas aldnzda siz deyazar gibi iyimser olabilir misiniz?

261

Milli GelirMuhasebesi 12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2001-I II III IV 2002-I II III IV 2003-I

KAYNAK: DE

E k o n o m i d e y e n i d e n g n e fl a t

GSM

H

Deiflim

Oran


2/18

BafllarkenBir rencinin bir renim dnemindeki performansn deerlendirebilmek iin,renciye dnem sonunda verilen karne esas alnr. Yine bir flirketin belirli bir d-

nemdeki performansn lebilmek iin bu flirketin o dneme iliflkin mali tablolar-n, rnein bilano ve gelir tablosu gibi, incelememiz gerekir. Peki bir ekonominin

performansn nasl lebiliriz? Gnmzde bir lkeye ait milli gelir muhasebesi so-nucu ortaya kan milli gelir hesaplar, bu amala kullanlan temel lm aracdr.

17nci ve 18inci yzyllarda merkantilizm ad verilen iktisadi yaklaflm geer-li iken, birok kifli lkenin ekonomik performansn lmenin en iyi yolunun lke-nin elinde bulunan deerli metal stokuna bakmak olduuna inanyordu. rne-in; lkenin mevcut altn stokundaki artfl, ekonomik performansn iyi olduunuve lkedeki zenginliin arttn ifade etmekteydi. Ekonomik faaliyetleri belirli birdnem ierisinde deerlendiren, yani bir akm olarak ele alan ilk kifli Francois Qu-esneydir. Quesney 1758 ylnda yaynlad Tableau Economique isimli kitabn-da, bir nceki nitede ele aldmz, ekonominin farkl sektrleri arasndaki mal-hizmet ve gelire iliflkin devresel akm ortaya koymaktayd. Fransa Kral XVinci

Louisnin doktoru olan Quesneyin sz konusu akm dflncesini insan vcudun-daki kan dolaflmndan hareketle ortaya atmfl olduu ne srlr.

Bir lkenin makro ekonomik performansn zetleyen milli gelir hesaplarnnilkel biimi bundan 200 yl nce ngilterede gelifltirilmifltir. Ancak, gnmzdekimilli gelir muhasebesi sistemi Byk Bunalm dneminde 1932de ABDde SimonKuznets tarafndan gelifltirilmifltir. Sistem lkenin her blgesinden eflitli kaynak-lardan toplanan ok byk saydaki mikro ekonomik verinin birlefltirilmesi ve or-tak bir yntemle zetlenerek periyodik olarak aklanmasna dayanmaktadr. He-men belirtelim ki Kuznets bu konudaki katklar karfllnda 1971 ylnda Nobelktisat dln kazanmfltr. Gnmzde birok lke sz konusu ortak zetleme

yntemini kullanarak milli gelir muhasebesi sistemini yrtmektedir. Tpk bir ifl-letmenin tuttuu muhasebe kaytlarnn bu iflletmenin mali durumunu incelemekamacyla kullanlmas ve belirli bir dnemin sonunda (rnein bir yl gibi) bumuhasebe kaytlarndan yararlanlarak hazrlanan zet mali tablolarn (bilano,gelir tablosu gibi) iflletmenin performansn ortaya koymas gibi, milli gelir hesap-lar da lkenin ekonomik durumunu incelemek ve bu hesaplardan yola klarakoluflturulan gayrisafi milli hasla gibi baz kavramsal byklkler ise lkenin eko-nomik performansn lmek amacyla kullanlmaktadr.

Anahtar Kavramlar Gayrisafi milli hasla Katma deer Toplam harcamalar Milli gelir Kullanlabilir gelir

Reel gayrisafi milli hasla Kayt dfl ekonomi

AmalarmzBu niteyi tamamladnzda...1. Bir ekonomide retilen mal ve hizmetlerin toplam deerinin belirlenmesi ama-

c ile gelifltirilen GSMH kavramn tanmlamak ve temel zelliklerini,2. retimin deerini hesaplamak iin kullanlacak eflitli yntemleri,3. retimin deeri ile ilgili alternatif kavramlar,4. Fiyat deiflmelerinin retimin deeri zerinde nasl etkili olduunu ve bunun

nasl giderilebileceini,5. retimin deerini lmek iin gnmzde kullanlan yntemlerin tafld

eksiklikleri,... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

262 Mil l i Gel i r Muhasebesi


3/18

MLL GELR HESAPLARI

Bir ekonomide retilen mal ve hizmetlerin toplam deerinin belir-lenmesi amac ile gelifltirilen GSMH kavramn tanmlamak ve te-mel zelliklerini aklayabilmek

Bir lkede geliri oluflturan faaliyetlerin llmesi, milli gelir muhasebesiolarakadlandrlmaktadr. Bir ekonomide limonlu kekten helikoptere, kitaptan konuta,sa kesiminden pizza datmna kadar deiflen milyonlarca tr mal ve hizmet re-tilmektedir. Peki bu kadar genifl bir yelpazedeki veriler nasl toplanabilir? Devlet,belirli bir organizasyon erevesinde bu konuda gerekli ve ayrntl bilgileri topla-makta, bu verileri birlefltirerek ve zetleyerek kamuoyuna aklamaktadr. Akla-nan bu sonular olduka ayrntl bilgi iermekte ve lkede o dnemde gerekle-flen ekonomik faaliyetlerin sonucunu gstermektedir. rnein; Trkiyede bu

amala grevlendirilen kamu kurumu, Devlet statistik Enstits (DE)dr. DE buverileri, 1987 ylna dek yl sonu itibariyle ylda bir kez aklarken, 1987den bu ya-na aylk bazda lmler yaparak ylda drt kez aklamaktadr. Milli gelir muha-sebesi sistemi ierisinde yaynlanan bu rakamlar ekonominin tarm, sanayi, konutgibi farkl sektrlerine ait retim verilerini, lkedeki gelirlerin kaynaklarn (cret,faiz ve kr gibi) ve eflitli trdeki mallara yaplan harcamalar kapsamaktadr. Bunedenle milli gelir hesaplar ekonomik faaliyetlerin genel bir zetini sunmann ya-n sra lkedeki retim, gelirler ve harcamalar arasndaki karfllkl iliflkileri de gs-termektedir. Dolaysyla milli gelir hesaplarnn incelenmesi lkedeki retim, gelirve istihdam dzeyinin nasl belirlendiini ortaya koyabilmekte ilk adm olacaktr.

Yukardaki aklamalarmzda lkede milyonlarca tr mal ve hizmet retildii-ni ve milli gelir hesaplarnn lkenin retim miktarn lmek amacyla kullanlabi-

leceinden bahsettik. Burada karflmza bir sorun kmaktadr: Ton, adet, saat, m3

gibi farkl birimlerde retilen bu kadar ok mal ve hizmetin miktarlarn nasl top-layabiliriz? Bunun tek cevab, sz konusu mal ve hizmetlerin deerini ifade edenortak bir lt olarak fiyatlarnn kullanlmasdr. Zira retilen ve satlmak amacy-la piyasaya sunulan her mal ve hizmetin bir fiyat vardr ve bu fiyat toplam retimdeerinin belirlenmesinde bir l olarak fonksiyon grmektedir. flte bir ekono-mide belirli bir dnemde retilen tamamlanmfl (nihai) mal ve hizmetlerin piyasadeerinin toplam gayrisafi milli hasla(GSMH) olarak adlandrlmakta ve bukavram lkenin genel ekonomik performansnn deerlendirilmesinde en younkullanlan kavram olmaktadr. rnein, 2002 yl sonunda Trkiyenin GSMHs273.5 katrilyon TLdir. Yani Trk vatandafllarnn sahip olduu retim faktrleri ta-rafndan 2002 ylnda retilen otomobillerin, filmlerin, eitim hizmetlerinin, buda-

yn ve dier tm mal ve hizmetlerin deerlerinin toplam 273.5 katrilyon liradr.Yukarda verilen GSMH tanmnda akla kavuflturulmas gereken baz zel-

likler ve teknik terimler sz konusudur. ncelikle retimi lerken ifte saymadanyani ayn rn iki kez GSMH hesaplarna dahil etmekten kanmamz gerekir.nk ara maldediimiz baz mal ve hizmetler dier baz mal ve hizmetlerinretilmesinde kullanlmaktadr. Eer bu tr mal ve hizmetleri de GSMHy hesap-larken gz nne alrsak ifte sayma yapmfl oluruz. Bir mal retiminden mamulmal haline gelinceye kadar getii btn retim aflamalarnda milli gelir hesaplar-na dahil edilirse, sonuta elde edilen GSMH rakam gereinden byk kar. Bunedenle her iflletmenin kendi retimi sonucunda GSMHya net olarak katt dee-ri bulmak ve toplama gitmek gerekir. flletmenin gereklefltirdii retimin deerin-den kullanlan ara mallarnn deerini kartarak elde edebileceimiz bu rakam

katma deerolarak adlandrlmaktadr. Durumu bir rnekle aklamaya alflalm.

263Mil l i Gel i r Hesaplar

A M A 1

Milli gelir muhasebesi: Birekonomide belirli birdnemde gereklefltirilenekonomik faaliyetlerin lmsistemidir.

Trkiyede GSMH verileri DEweb sitesinde BafllcaEkonomik Gstergelerbafll altndabulunabilir:http://www.die.gov.tr

Gayrisafi milli hasla: Birekonomide belirli birdnemde retilen tamam-lanmfl (nihai) mal vehizmetlerin piyasa fiyatlarile ifade edilen deerleritoplamdr.

Ara mal: Bir baflka mal veyahizmetin retilmesindekullanlan mal vehizmetlerdir.

Katma deer: Her retim

aflamasnda ara mallarnndeerine yaplan ilavedir.


4/18


5/18

bor nedeniyle yapt faiz demeleri transfer demelerine rnek teflkil eder. Butr demeler yaratlan bir deer karfllnda yaplmad iin bunlar GSMHya da-hil etmek doru deildir. zel kesimin transfer demeleri ise bafllar ve herhangi

bir flekilde bir kifli veya kurulufltan baflka bir kifli veya kurulufla fon aktarlmasdr(rnein bir arkadaflnza bor vermeniz gibi). Yine bu tr demeler bir retim kar-fll yaplmad iin bunlarn da GSMH hesaplarna dahil edilmeleri iin bir nedenyoktur. Menkul kymetlerin alm ve satm da retim karfllnda yaplan demelerkapsamna girmemektedir ve dolaysyla GSMHya dahil edilmemeleri gerekir.

Beflinci olarak, ikinci el mallarn satfl da GSMH hesaplanrken gz nne aln-maz. Bunun nedeni aktr. Bir mal retildiinde bu maln deeri GSMHya dahiledilmektedir. Bu maln ikinci el piyasada tekrar satlmas durumunda satfl deeriGSMHya dahil edilirse ikinci kez saylmfl olur ve GSMHnn gereinden fazla he-saplanmasna yol aar. rnein, yeni bir otomobil satn alp bunu bir yl sonra sat-tnz varsayalm. Otomobil retildii zaman bu yeni otomobilin deeri GSMHyadahil edilir, ancak otomobilin tekrar satfl ile belirlenen deeri GSMHya dahil edil-mez. Aksi takdirde tekrar sayma sz konusu olacaktr.

Son olarak, GSMH o lke vatandafllarnn sahip olduu retim faktrleri tarafn-dan gereklefltirilen retimin deerini ifade etmektedir. Bu durumda GSMHnn birksm yurtdflnda retilen mal ve hizmetlerden oluflurken, bir ksm da yurtiinderetilmesine ramen GSMH hesaplar dflnda kalmaktadr. rnein, bir Trk fir-masnn Azerbaycanda elde ettii kr Trkiye GSMHna dahil edilirken, bir Almanfirmasnn Trkiyede elde ettii kr Trkiyedeki GSMH hesaplarna dahil edilme-mekte, Alman GSMHna katlmaktadr. Bu nedenle retim faktrlerinin mlkiyeti-nin kimde olduuna baklmakszn o lke snrlar iinde retilen tamamlanmflmal ve hizmetlerin toplam deerini gsteren ve gayrisafi yurtii hasla (GSYH)olarak adlandrlan bir alternatif tanm gelifltirilmifltir. Gnmzde birok lke iin

GSMH ve GSYH arasndaki fark olduka kktr. rnein, lkemizde 2002 so-nu itibariyle GSMH 273.5 katrilyon lira iken GSYH 276.0 katrilyon liradr. Trki-yeye sz konusu yl ierisinde transfer edilen faktr gelirleri, Trkiyeden yurtd-flna transfer edilen faktr gelirlerinden byk olduu iin GSMH GSYHdan dahakk kmaktadr.

Afladaki tabloda verilen Trkiyede 1968 ve 2002 yllarna ait sektrel bazdaki GSMH de-erlerini inceleyerek Trk ekonomisinde gzlenen yapsal deiflim hakknda yorum yapa-bilir misiniz?

265Mil l i Gel i r Hesaplar

Gayrisafi yurtii hasla: Birlke snrlar ierisinderetilen tamamlanmfl mal

ve hizmetlerin piyasafiyatlar ile ifade edilendeerleri toplamdr.

Sektrler 1968 2002

Tarm 10.6 15.9

Sanayi 5.6 34.1

nflaat 2.2 5.4

Ticaret 3.9 26.7

Ulafltrma-Haberleflme 2.4 15.6

Mali Kurumlar 0.8 2.6

Serbest Meslekler 0.7 2.8

Mesken Gelirleri 3.1 6.0

Devlet Hizmetleri 1.4 5.1

Dfl Alem Gelirleri 0.2 -2.2

thalat Vergileri 1.3 6.0

zafi Banka Hizmetleri -0.7 -1.8

GSMH 31.5 116.2

* 1987 Fiyatlar ile trilyon TL.

SIRA S ZDE

1


6/18

GSMHNIN HESAPLANMASI

retimin deerini hesaplamak iin kullanlacak eflitli yntemleriaklayabilmek

Gayrisafi milli haslann yaratlan, kazanlan ve harcanan gelir olarak trl g-rnfl vardr. GSMHya bu farkl yaklaflmlar ayn nesnenin farkl cephelerden ta-nmlanmasna benzemektedir; ancak, sonuta tanmlanan yine de ayn nesnedir.Bir nceki bafllk altnda ortaya koyduumuz flekliyle GSMH belirli bir dnemdeyaratlan tm mal ve hizmetlerin parasal deerini ifade ettii gibi, bu mal ve hiz-metlerin retimine katlan retim faktrlerine denen cret, faiz, rant ve krlar top-lamn da ifade eder. te yandan elde edilen gelirin bir flekilde harcand dfl-nlrse ekonomideki harcamalar toplam da yaratlan retimin deerine eflit olmakdurumundadr. GSMH ksaca zetlenen farkl cepheye gre farkl yoldan he-

saplanabilmektedir: retim kesimlerinin yaratt mal ve hizmetlerin toplam alnarak Gelir oluflumu ynnden Harcamalar ynndenretim kesimlerine gre GSMH kesimlerden her birinin kaynana kadar gidip

bir yl iinde yaratlan deerlerin toplamn almakla hesaplanabilir. Bu retim ke-simleri rnein tarm, sanayi, ulafltrma-haberleflme, ticaret, devlet hizmetleri vb.olabilir. Bir rnek olmas asndan Trkiyede 2002 ylna iliflkin GSMHnn kesim-lere gre dalm afladaki grafikte gsterilmektedir.

GSMH gelir oluflumu veya gelir dalm ynnden hesaplanrken izlenecekyol, gelirlerin ayr ayr tespiti ve toplamann alnmasdr. Bunun iin de ifli, memurve dier alflanlarn bordrolarda gzken maafl ve cretlerini, iflyerlerinde denencret gelirlerini ve dier gelir gruplarnn gelir vergisi beyannamelerinde gsterilengelirleri bilmek gerekir. Vergi alflkanlnn zayf, arafltrma ve istatistiklerin yeter-siz olduu bir lkede GSMHy gelir oluflumu ynnden hesaplayabilmek son de-rece gtr. Bununla birlikte Trkiyede Devlet statistik Enstittsnn GSMHygelir oluflumu ynnden hesaplama giriflimleri vardr. retim faaliyetlerine katlmsonucu elde edilen cret, faiz, kr ve rant gelirlerinin toplam o lkede elde edi-len gelirler toplamdr. Daha sonra ayrntl olarak ele alacamz gibi, lkedeki

266 GSMHnn Hesaplanmas

A M A

2

Dierleri2%Devlet4 %

Mesken5 %

nflaat5 %

Sanayi29 %

Ticaret23 %

Tarm14 %

Ulafltrma13 %

thalat5 %

Trkiyede GSMHnin Oluflumu: Trkiyede2002 yl GSMHsnn sektrel dalmngsteren yandaki pasta flekle gre, drttemel sektr olarak ne kan sanayi,ticaret, tarm ve ulafltrma-haberleflmesektrleri toplam GSMHnn yaklaflk2/3n olufltururken dier sektrler iseancak 1/3n oluflturabilmektedir.

fiekil 12.1


7/18

retim faktrlerinin elde ettii sz konusu gelirler toplam milli gelirolarak ad-landrlr. Firmalar asndan denen dolayl vergiler (satfl vergisi, katma deer ver-gisi, retim vergisi gibi) ve retim faaliyetlerine katlan sermaye mallar iin ayrlanamortismanlar (aflnma pay) da bir maliyet demesi olarak kabul edildii iin, do-layl vergiler ve amortismanlarn milli gelire eklenmesi bize GSMHy verecektir.zetle gelir oluflumu ynnden GSMH,

GSMH = cret + Faiz + Kar + Rant + Dolayl Vergiler + Amortismanlar

fleklinde hesaplanmaktadr.GSMHy hesaplamada nc yol harcamalar yaklaflmdr. flletmelerin stokla-

rndaki artfl miktarn da bir harcama olarak kabul edersek, tamamlanmfl mal vehizmetlere yaplan toplam harcama miktarnn tamamlanmfl mal ve hizmetlerintoplam deerine eflit olmas gerekir. Zira retilen mallar ya birileri tarafndan satnalnmal veya reticilerin stoklarna ilave edilmelidir. Her iki durumda da retilenmallarn deeri harcama kapsamna dahil edilmektedir. Tamamlanmfl mal ve hiz-metlere yaplan toplam harcama miktar genellikle drt ksma ayrlmaktadr. Bun-lardan ilki tketim harcamalardrve kiflilerin gnlk gereksinmelerini doru-dan karfllayacak olan mal ve hizmetlere yaptklar harcamalardan oluflmaktadr.Tketim harcamalar dayankl tketim mallarna, dayanksz tketim mallarna vehizmetlere yaplan harcamalar fleklindeki ayrfltrlabilir. Bu anlamda rnein yiye-cek ve giyecek ihtiyalarnz iin yaptnz harcamalar, otomobiliniz iin satn al-dnz benzine ve bulaflk makinesine dediiniz para, evdeki su tesisatn tamirettirmek iin ustaya yaptnz deme hep birer tketim harcamas niteliindedir.

kinci harcama tryatrm harcamalardrve firmalarn ve devletin yeni te-sisat ve tehizat ile yeni binalara yaptklar harcamalar, stoklardaki artfllar ve kifli-

lerin yeni ev yaptrmak iin harcadklar miktarlarn toplamndan oluflmaktadr.Ancak, bu flekilde hesaplanan yatrm miktar gayrisafi yatrm miktar olarak dadeerlendirilebilir. Zira bu hesaplamann yapld dnemde kullanmda olan mev-cut fabrika ve tehizatn bir ksm aflnmfltr, yani amortisman sz konusudur. Buyzden lkedeki net yatrm miktarn hesaplayabilmek iin gayrisafi yatrm tuta-rndan amortismanlarn dfllmesi gerekir. Elde edilen net yatrm deeri lkedekisermaye mallarnn ne kadar arttn gsteren olduka yararl bir l konumun-dadr. Net yatrmlarn pozitif olmas durumunda, sermaye stokundaki artfl nede-niyle retken kapasite artacaktr. Net yatrmlarn negatif olmas ise sermaye sto-kunda bir azalfl anlamna geldiinden lkenin retken kapasitesi azalacaktr.

GSMH harcamalar ynnden hesaplanrken gz nne alnan gayrisafi yatrmlardr, netyatrmlar deil.

GSMH hesaplanrken gz nne alnacak nc tr harcama devletin mal vehizmet almlar iin yapt harcama toplamdr. Kamu tketim harcamalar veya k-saca kamu harcamalarolarak adlandrlan bu harcamalar devletin stlendiifonksiyonlar yerine getirebilmek amacyla tm kamu kurumlar tarafndan yaplanmal ve hizmet almlar karfllnda yaplan demeler toplamndan oluflmaktadr.Transfer demeleri cari retim karfllnda yaplan harcamalar olmadklar iin bukalem ierisinde yer almamaktadr.

Drdnc ve son harcama tr ise mal ve hizmetlere iliflkin net ihracattr. Bukalem yabanclarn bizim rettiimiz mal ve hizmetlere yaptklar harcamalar (ih-

267GSMHnn Hesaplanmas

Milli gelir: retimfaktrlerinin cret, faiz, krve rant fleklindekigelirlerinin toplamdr.

Tketim harcamalar:Kiflilerin gnlkgereksinimlerini dorudankarfllayacak olan mal vehizmetlere yaptklarharcamalar toplamdr.

Yatrm harcamalar:Firmalarn ve devletin yenitesisat ve tehizat ile yenibinalara yaptklarharcamalar, stoklardakiartfllar ve kiflilerin yeni evyaptrmak iinharcadklar miktarlarntoplamdr.

D K K A T

Kamu harcamalar: Devletinmal ve hizmet almlar iinyapt harcamalartoplamdr.

Net ihracat: hracat gelirleriile ithalat harcamalararasndaki farktr.


8/18

racat) ile yabanclarn rettii mal ve hizmetlere bizim yaptmz harcamalar (itha-lat) arasndaki farka eflittir. Ksaca net ihracat, ihracat gelirleri ile ithalat harcama-lar arasndaki farktr. rettiimiz mallarn bir ksmn yabanclar tkettii, bizim t-kettiimiz mallarn bir ksmn da yabanclar rettii iin bu kalemi gz nne al-mak zorunludur.

thalat ihracattan fazla olabilecei iin net ihracat deeri negatif olabilir.

Yukarda ortaya konan tketim harcamalar, yatrm harcamalar, kamu harca-malar ve net ihracat deerleri toplam bize GSMH deerini verecektir. Bundansonraki nitelerimizde ok sk olarak kullanacamz iin GSMHnn bu flekilde ya-plan tanmn formle etmemiz olduka yararl olacaktr. Tketim harcamalarn C,yatrm harcamalarn I, kamu harcamalarn G, ihracat EX ve ithalat IM ile gste-rirsek, GSMH

GSMH = C + I + G + (EX-IM)

fleklinde yazlabilir. Afladaki Tablo 12.2de Trkiyede harcamalar ynndenGSMHnn oluflumu incelenebilir.

GSMH deerini hesaplamak zere kullanlacak yntem ne olursa olsun, sonuta elde edi-

lecek deer ayn kmaktadr. Bunun nedenini daha nce rendiimiz bir kavram kulla-

narak aklayabilir misiniz?

268 GSMHnn Hesaplanmas

D K K A T

Harcamalar Ynnden GSMH(1987 Fiyatlar ile) Trkiyedeharcamalar ynnden GSMHnnoluflumunu gsteren yandakitabloya gre, zel tketim

harcamalar GSMHnn 2/3nolufltururken, bu harcama grubuiinde dayanksz tketimmallarna yaplan harcama ilksrada yer almaktadr. te

yandan dfl ticarette ithalatihracattan kk olduu iin netihracat kalemi pozitif bir deerleGSMH hesaplarna dahilolmaktadr.

Harcama Tr Trilyon (TL) GSMH Pay

ZEL TKETM 74.3 0.64

Dayankl 11.2 (0.10)

Dayanksz 55.3 (0.47)Hizmetler 7.8 (0.07)

KAMU TKETM 9.9 0.09

GAYRSAF YATIRIM 27.1 0.23

Makine 9.8 (0.08)

Konut 11.8 (0.10)

Stok Deiflmeleri 5.5 (0.05)

NET HRACAT 4.9 0.04

hracat 46.7 (0.40)

thalat -41.8 (-0.36)

GSMH 116.2 1.00

Tablo 12.2

SIRA S ZDE

2


9/18

GSMH LE LGL DER KAVRAMLAR

retimin deeri ile ilgili alternatif kavramlar aklayabilmek

fiu ana kadar yaptmz aklamalarda bir lkede gerekleflen retimin deerinince tanmladk, daha sonra da bu kavramn hesaplanabilmesi iin kullanlabile-cek eflitli yntemleri inceledik. Bu konudaki aklamalarmz srasnda gayrisafimilli haslann lkedeki refah dzeyinin bir ls olarak da kullanlabileceindensz ettik. Ancak GSMH bu anlamda nemli bir saknca taflmaktadr. Zira ekono-mide her yl retim faaliyeti sonucunda mal ve hizmetler yaratlrken, geen yllar-dan devralnan sermaye tehizatnda (makineler, binalar, yollar, kprler, barajlarvb.) bir miktar aflnma ve eskime meydana gelir. Bu aflnma ve eskimenin para ileifadesine veya aflnma eskimeyi gidermek iin gayrisafi milli hasladan ayrlan veharcanan ksma amortisman ad verilir. Bu nedenle GSMHnn bir ekonomininbrt retim gcn gsterdiini sylemek yanlfl olmaz. Bunun iin iktisatlar sa-fi milli hasla (SMH) olarak adlandrlan ve sz edilen aflnma ve ypranmalarda gz nne alan bir baflka lt gelifltirmifllerdir. Safi milli hasla, GSMHdan l-kede o dnem iin hesaplanan amortisman deerinin karlmas ile bulunur. SMHrakamna ulaflabilmek iin devletin resmi istatistikileri, lkedeki amortisman mik-tarn tahmin ederler ve bu deeri GSMH rakamnda dflerler. SMH amortismanla-r da hesaba katt iin ekonominin net retim gcn gstermek asndanGSMHdan daha doru bir gsterge niteliindedir. Ancak, SMHya iliflkin rakamlarllmesi pek kolay olmayan amortismanlara iliflkin tahmin hatalarn da iermek-tedir. Daha sonraki nitelerde greceimiz gibi, SMH rakamlar retim gc konu-sunda daha gereki lt olmasna karfln, ekonomik analizlerde daha ok

GSMHya iliflkin rakamlar kullanlmaktadr. Aslnda SMH ve GSMH birbirlerine ya-kn deerler olduklar ve ayn ynde deiflim sergiledikleri iin hangisini kulland-mz pratikte ok fazla sorun yaratmamaktadr.

GSMH hesaplanrken retilen mal ve hizmetlerin deerini belirlemede ortak l-t olarak piyasa fiyatlarnn kullanldndan sz etmifltik. Dolaysyla piyasadakisatfl fiyatnn sz konusu mal veya hizmetin deerini yansttn kabul etmifltik.Bu durum aklc bir yaklaflm olmasna karfln bir baflka sorunu da beraberinde ge-tirmektedir. Zira piyasada geerli olan fiyatlarn iine bir miktar vergi de dahildir.rnein Trkiyede satn aldnz mal hizmetlerin fiyatlar iine eflitli oranlardakatma deer vergisi dahildir. rnein, bir gmlek satn aldnz zaman dediiniz50 milyon lirann iine %15 orannda KDV de dahil edilmektedir. Bir dier deyifllesatn aldnz gmlein deeri 43.5 milyon liradr, KDV fiyatlara dahil edildii iin

bu gmlee dediiniz 50 milyon lirann yaklaflk 6.5 milyon liras vergi olarakdevlete aktarlmaktadr. Uygulamada bu tr vergilere dolayl vergilerad verilir.Dolaysyla lkede gereklefltirilen retimin daha gereki olarak deeri llmekisteniyorsa dolayl vergilerin de gz nne alnmas gerekir. Yukarda hesaplad-mz SMH deerinden lkede devlete aktarlan dolayl vergiler karlrsa elde edi-lecek deere milli gelirad verilmektedir. Elde edilen bu byklk, daha nce dedeinildii gibi, bir dier taraftan lkedeki retim faktrlerine yaplan gelir deme-lerinin (cret, faiz, kr ve rant) toplamna da eflit olmak zorundadr.

Gerek GSMH, gerek SMH retilen mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlar ile ifade edilen deer-leri toplamdr. Bu yzden de istatistiklerde ve baz alflmalarda piyasa fiyatlaryla GSMH

ve piyasa fiyatlaryla SMH ad ile geerler. Milli gelir ise SMHnn faktr gelirleri toplamolarak ifadesidir. fiu halde milli gelire faktr fiyatlar ile safi milli hasla denilebilir.

269GSMH le lgi l i Dier Kavramlar

A M A

3

Amortismanlar: retim

faaliyeti sonucunda mal vehizmetler yaratlrkengemifl yllardan devralnansermaye mallarnda meydangelen aflnma ve eskimeninparasal deeridir.

Safi milli hasla: GSMHdeerinden amortismanlarnkarlmas ile elde edilen velkenin net retim gcngsteren deerdir.

Dolayl vergi: Bir mal veyahizmet satn alnd zamandenen vergidir.

Milli gelir: SMHdan dolaylvergilerin karlmas ile eldeedilen ve dier yandanfaktr gelirleri toplamna daeflit olan byklktr.

D K K A T


10/18

te yandan baz amalara uygun dflmesi nedeniyle bir ulusu oluflturan insan-larn ne kadar gayrisafi gelir elde ettiklerini renmek isteyebiliriz. Bu byklkkiflisel gelirolarak adlandrlmakta ve iki flekilde milli gelirden farkllaflmaktadr.lk olarak retime katldklar iin gelir elde eden baz retim faktrleri fiilen bugeliri elde edemezler. rnein bir firmann elde ettii krn tamam bu firmann sa-hiplerine ait olmasna karfln, bu krn tamam firma sahiplerinin eline gemez. Bukrn bir ksm yasalar gerei iflletme bnyesinde tutulmak zorundadr (yedek ak-eler gibi). Benzer flekilde cret sahipleri de fiilen bu geliri elde edemezler. Ziraalflanlar (ayn zamanda iflverenler) bu cretlerinin belirli bir oran kadarn sosyalgvenlik kurulufllarna (Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sand ve Ba-Kur gibi)prim olarak demektedirler. Dolaysyla bu tr demelerin milli gelirden dfllme-si gerekir. kinci olarak baz kifliler retime katlmakszn da gelir elde edebilirler.rnein, iflsizlik sigortas demeleri, ekonomik adan gsz olanlara yardm ya-plmas gibi. Bu tr demelere transfer demesi dendiini daha nce grmfltk.

Dolaysyla ekonomideki transfer demelerinin de milli gelire eklenmesi gerek-mektedir. Buna gre milli gelirden datlmayan krlar ve sosyal gvenlik primdemeleri kartlr, kamu ve zel sektr transfer demleri eklenirse elde edilecekgayrisafi gelir bykl kiflisel gelir olacaktr.

Devletin borcu karfllnda dedii faizin transfer demesi olarak kabul edildiini daha

nce belirtmifltik.

Son olarak bir lkede kiflilerin net olarak ne kadar gelir elde ettiini bilmemizgerekebilir. Zira yukarda ifade edilen kiflisel gelir kavram fiilen kiflilerin eline ge-ene geliri ifade etmemektedir. lkedeki kifliler ellerine geen kiflisel gelirlerindenbir ksmn dorudan devlete vergi olarak derler. Araya hibir arac girmeksizin,kiflinin kendi beyanna gre yaplan bu demelere dolaysz vergi ad verilir. Do-laysz vergilerin en ak rnei gelir vergisidir. flte kiflisel gelirden dolaysz vergi-lerin karlmasndan sonra kalan ksma kullanlabilir gelirad verilmektedir.Baflka bir deyiflle kiflisel gelir bireylerin kiflisel amalar iin kullanabilecekleri ni-hai gelir tutardr.

Aflada karflk olarak verilen deerleri kullanarak istenenleri hesaplaynz:

Transfer demeleri = 12 trilyon TL

Dolayl Vergiler = 30

Dolaysz Vergiler = 40

SMH = 800 Datlmayan Karlar = 10

Amortismanlar = 5

Sosyal Gvenlik Primleri = 5

STENENLER:

GSMH .........................................

Milli Gelir .........................................

Kiflisel Gelir .........................................

Kullanlabilir Gelir .........................................

270 GSMH le lgi l i Dier Kavramlar

Kiflisel gelir: Milli gelirden

datlmayan flirket krlarve sosyal gvenlik amalprim demlerininkartlmas, kamu ve zelsektr transfer demlerininilave edilmesi ile bulunangayrisafi gelirdir.

D K K A T

Kullanlabilir gelir: Kifliselgelirden dolaysz vergilerkarldktan sonra kalanksmdr.

SIRA S ZDE

3


11/18

FYAT DEfiMELER VE GSMH

Fiyat deiflmelerinin retimin deeri zerinde nasl etkili olduu-nu ve bunun nasl giderilebileceini aklayabilmek

Enflasyonu tartflrken fiyatlar genel dzeyinin zaman ierisinde deifltiini belirt-

mifltik. GSMH mal ve hizmetleri cari fiyatlar ile deerlendirdii iin GSMHdaki de-

iflmeler hem fiyat deiflmelerini hem de retim miktarndaki deiflmeleri yansta-

caktr. Eer yarn tm fiyatlar ikiye katlanacak olsa, bu GSMHnn da ikiye katlan-

masna yol aar. Piyasada o anki fiyatlarla hesaplanan bu GSMH deerine cari fi-yatlarla GSMH veya nominal GSMH ad verilir. GSMHnn toplam retimdekideiflmeleri ifade eden inandrc bir lt olabilmesi iin fiyat deiflikliklerinin et-

kisinin bir flekilde giderilmesi gerekir.

ktisatlar, yaklaflk olarak da olsa, fiyat deiflimlerinin etkisini giderebilecek

yollar nermifllerdir. Bunun iin bir temel yl (baz yl) seilir ve tm mal ve hizmet-

lerin deeri bu baz yldaki fiyat ile ifade edilir. rnein, 1987 yl baz yl olarak

alnmflsa ve 1987 ylnda biftein kilo baflna deeri 10,000 lira ise dier tm yl-

larda biftein kilosu 10,000 lira olarak deerlendirilir. Bu yzden rnein, 2002de

2 milyon kg biftek retilmiflse, biftein kilosu 2002 ylnda 10,000 liradan yksek

olsa bile deeri 20 milyar lira (2 milyon kg x 10,000 lira) olacaktr. Bu flekilde 1987

ve 2002 yllar arasnda kalan dnemde biftek fiyatlarnda grlen deiflmelerin et-

kisi giderilmifl olur.

GSMHnn hem cari fiyatlarla hem de sabit fiyatlarla ifade edilmesi bir gelenek

haline gelmifltir. Sabit fiyatlarn kullanlmas ile hesaplanan GSMH deerine reelGSMH veya sabit fiyatlarla GSMH ad verilir. Reel GSMH deeri yukarda izah

edilen flekilde fiyat deiflmelerinin etkisinin giderilmesinden sonraki GSMH raka-mdr. Yani cari fiyatlarla ifade edilen nominal GSMH fiyat deiflmelerinin etkisini

de yanstrken, sabit fiyatlarla ifade edilen reel GSMH baz olarak seilen bir yln

fiyatlar ile ifade edildii iin fiyat deiflmelerinden etkilenmemektedir. Bu neden-

le GSMHdaki artfllar bir refah lt olarak kullanlacaksa nominal deerler zel-

likle yksek enflasyon dnemlerinde pek fazla anlam ifade etmeyecei iin reel

deerlerin kullanlmas gerekir.

Belirli bir dnem ierisinde fiyatlarn ne kadar deifltiine iliflkin bir lnn

bulunmas nominal deerleri reel deerlere dnfltrmek asndan ok yararldr.

Bu tr bir ly elde etmenin yolu bir grup mal ve hizmetin cari fiyatlarla ifade

edilen deerini ayn mal ve hizmet grubunun baz ylndaki fiyatlarla ifade edilen

deerine blmektir. rnein bir grup mal ve hizmetin 2002 yl fiyatlar ile ifadeedilen deeri 100 milyon lira, bu mal ve hizmet grubunun 1987 yl fiyatlar ile de-

eri 70 milyon lira olsun. Bu durumda sz konusu mal ve hizmetler grubunun fi-

yatlar 1987-2002 dneminde yaklaflk %43 orannda artmfltr. 2002 fiyatlar ile he-

saplanan deeri 1987 fiyatlar ile hesaplanan deere blersek (100 milyon / 70 mil-

yon = 1.43) bu sonucu kolayca bulabiliriz.Bu da sz konusu mal ve hizmet grubu

iin fiyatlarn 1987-2002 dneminde yzde 43 arttn gsterir.

Cari fiyatlarla ifade edilen bir grup mal ve hizmetin deerinin ayn mal grubu-

nun sabit fiyatlarla ifade edilen deerine oran fiyat indeksiolarak adlandrlmak-tadr. Bu nedenle yukarda elde ettiimiz 1.43 deeri fiyat indeksini gstermekte-

dir. Fiyat indeksinin en nemli fonksiyonu cari fiyatlarla ifade edilen nominal de-

271Fiyat Deiflmeleri ve GSMH

A M A

4

Nominal (cari fiyatlarla)GSMH: Hesaplama yaplandnemde piyasada geerliolan fiyatlarn kullanlmasile bulunan GSMH deeridir.

Reel (sabit fiyatlarla)GSMH: Belirli bir yln

fiyatlar esas alnarakhesaplanan GSMH deeridir.

Fiyat indeksi: Cari fiyatlarlaifade edilen bir grup mal vehizmetin deerinin ayn malgrubunun sabit fiyatlarlaifade edilen deerineorandr.


12/18

Fiyat Deiflmeleri ve GSMH

erleri sabit fiyatlarla ifade edilen reel deerlere dnfltrmekte kullanlmasdr.

Deflate etme (indirgeme) olarak bilinen bu dnfltrme ifllemi cari fiyatlarla ifade

edilen deerin fiyat indeksine blnmesiyle gereklefltirilmektedir. Nominal GSMH

rakamlarn reel GSMH rakamlarna dnfltrmek amacyla kullanlan zel fiyat in-

deksine GSMH deflatr denir. Yukardaki rneimizde cari fiyatlarla, yani 2002yl fiyatlar ile deeri 100 milyon lira olan mal ve hizmetleri sabit fiyatlarla ifade et-

mek iin 1.43e blmemiz gerekir.

Fiyat indeksinin bu tr sorunlarn zmnde nasl kullanlabileceini grebil-

mek iin, ekmek retiminin 1998-2002 yllar arasnda reel olarak ne lde artt-

n belirlemek istediimizi kabul edelim. Her yl retilen ekmein cari fiyatlarla

llen deerinin Tablo 12.2nin ilk stununda, ekmein birim fiyatnn da ikinci

stunda gsterildii gibi olduunu varsayalm. fiimdi reel ekmek retimi deerinin

sz konusu dnemde nasl bir seyir izlediini grebilmek iin 1998 yln baz ola-

rak kabul ederek bir fiyat indeksi oluflturalm. Bunun iin her yla ait ekmek fiya-

tn baz yl olarak kabul ettiimiz 1998 yl fiyatna blmemiz yeterlidir. Hesapla-nan indeks deerleri tablonun 3nc stununda verilmektedir. lk stunda yer alan

her yla ait cari fiyatlarla ekmek deerlerini o yla ait fiyat indeksine blerek her y-

la ait nominal deerleri 1998 fiyatlar ile ifade edilen reel deerlere dnfltrmfl

oluruz. Hesaplanan bu deerler tablonun 4nc stununda yer almaktadr. Buna

gre 4nc stun ekmek retiminin reel olarak ne kadar arttn hesaplamak ama-

cyla kullanlabilecek verileri iermektedir. rnein 1998-2002 dneminde ekmek

retimi nominal olarak yzde 37.5 orannda artarken, reel olarak yzde 14.6 art-

mfltr. Tabloyu biraz daha yakndan incelediimiz de 1999 ylnda cari fiyatlarla

ekmek retimi azalmfl grnmesine karfln sabit fiyatlarla ekmek retimi artmak-

tadr. Bunun nedeni sz konusu ylda ekmein birim fiyatnda grlen dflmedir.

te yandan 2002 ylnda cari fiyatlarla ekmek retimi artmfl grnmesine karflnsabit fiyatlarla ekmek retimi azalmaktadr. Bunun nedeni de ekmek fiyatnda g-

rlen hzl artfltr. Grld gibi cari fiyatlarla ifade edilen deerlere bakarak re-

timin deeri konusunda karar vermek kimi zaman yanlfl sonular karmamza ne-

den olabilir. zellikle youn fiyat artfllarnn yafland dnemlerde nominal de-

erlere deil reel deerlere bakmak gerekmektedir.

272

GSMH deflatr: NominalGSMH rakamlarn reelGSMH rakamlarnadnfltrmek amacylakullanlan zel fiyatindeksidir.

Tablo 12.3

Cari Fiyatlarn SabitFiyatlaraDnfltrlmesinde

Fiyat ndeksininKullanm

(I) (II) (III) (IV)Ekmek retimi 1995 Fiyat ile(Cari Fiyatlarla) Ekmek Fiyat Fiyat ndeks Ekmek retimi

YIL milyar TL TL (Fiyat/95 Fiyat) (I/III)1998 1600 500 1.00 1600

1999 1500 450 0.90 1667

2000 2000 520 1.04 1923

2001 2100 550 1.10 1909

2002 2200 600 1.20 1833


13/18

Afladaki tabloda Trkiye ekonomisinde 2001 ve 2002 yllarna ait nominal ve reel GSMH

deerleri (trilyon TL) ile GSMH deflatr (1987=100) yer almaktadr. Tabloyu dikkatlice

inceledikten sonra, Trkiyede 2002 yl nominal ve reel GSMH artfl oranlarn hesaplaya-

rak, bu deerlerle GSMH deflatr artfl oran arasndaki iliflkiyi ortaya koymaya alflnz.

GSMHNIN KULLANIMINDAK SINIRLAR

retimin deerini lmek iin gnmzde kullanlan yntemlerintafld eksiklikleri aklayabilmek

GSMH ve bundan yola klarak hesaplanan kavramlarn kullanm asndan bazsnrlar iinde olduunu kavramak milli gelir analizi ynnden olduka nemlidir.ok yararl birer lt olmalarna karfln bu kavramlar ekonomik refahla ilgili eniyi ltler konumunda deildir. Bu rakamlarla ilgili en az 6 adet sakncal noktaher zaman aklda tutulmaldr. ncelikle, GSMH ve bununla ilgili dier gelir kav-ramlar lkenin nfusu bilinmedii srece pek fazla anlam ifade etmezler. rneinbir lkenin GSMHsnn 50 trilyon lira, nfusunun 10 milyon kifli olmas ile GSMHs-nn 50 trilyon lira, nfusunun 50 milyon kifli olmas ok farkl fleyler ifade etmek-tedir. Bir lkedeki nfus byklnn etkisini giderebilmek iin kifli baflna re-timi ifade etmek zere kifli baflna GSMH kavram (GSMH/Nfus) kullanlr. eflit-li lkelerde yaflayan bireylerin ortalama refah dzeylerini karfllafltrmak iin kiflibaflna milli gelirrakamlar kullanlr. Bunun iin ulusal para birimi ile hesapla-nan rakamlar nce ortak bir para ls ile ifade edilir. Gnmzde bu amalakullanlan en yaygn yntem GSMH ve kifli baflna milli gelir rakamlarn Amerikandolarna evirmektir.

kinci olarak, GSMH ve dier gelir kavramlar bir insan iin en deerli faaliyetolan dinlenmeyi hesaba katmamaktadr. rnein 1800l yllarda dnyada ortalamahaftalk alflma sresi 70 saat iken gnmzde 40 saate dflmfltr. nsanlar refahdzeyleri arttka daha fazla dinlenmeyi daha fazla alflmaya tercih etmektedirler.Refahmza katks olan daha fazla bofl vakit GSMH rakamlarna yansmamaktadr.

nc olarak, GSMH ve dier gelir kavramlar retilen mallarn kalitesindekideiflmeleri gz nne almamaktadr. retilen maln kalitesindeki bir iyileflme, bu-nun maln fiyatna yansmamas durumunda GSMH hesaplarna yansmamaktadr.rnein eskisine oranla ok daha etkili olan yeni bir ilacn gelifltirildiini dflne-lim. Gelifltirilen bu ilacn retim miktar ve maliyeti eski ila ile ayn ise, yeni ilamuhtemelen eskisiyle ayn fiyata satlacaktr. Bu durumda GSMHda bir deifliklikolmayacaktr. Oysa yukarda da belirttiimiz gibi yeni gelifltirilen bu ila eskisindenok daha etkindir.

Drdnc olarak, GSMH ve dier gelir kavramlar lkede yaratlan gelirin bile-flimi ve dalm konusunda ayrntl bilgi vermemektedir. GSMH hesaplanrkenretilen her mal ve hizmet fiyat ile deerlendirilmektedir. rnein deerleri konu-

sunda hepimiz farkl fleyler dflnsek de, bilimsel bir inceleme kitab da 5 milyon

273GSMHnn Kul lanmndaki Sn r lar

Nominal Reel GSMHYllar GSMH GSMH Deflatr

2001 176.500 107.8 1637.3

2002 273.500 116.2 2353.7

A M A 5

Kifli baflna milli gelir:Mevcut milli gelir deerininnfusa blnmesi ilebulunan ve bir refah ltolarak kullanlan deerdir.

SIRA S ZDE

4


14/18

liraya, resimli roman da 5 milyon liraya satlyor olabilir. Bunun dflnda GSMH vedier gelir kavramlar lkede yaratlan toplam geliri lmekte, ancak bunun kiflilerarasnda nasl paylaflld konusunda bilgi vermemektedir.

Beflinci olarak, GSMH ve dier gelir kavramlar mal ve hizmetlerin retimindenkaynaklanan baz sosyal maliyetleri yanstmamaktadr. zellikle lkedeki fabrikala-rn, brolarn ve iftliklerin faaliyetleri sonucu evrede yaratlan hasar GSMH hesap-larna yansmamaktadr. Firmalarn, tketicilerin ve devletin eflitli flekillerde su kay-naklarn ve atmosferi kirlettikleri hepimizin bildii bir gerektir. Ancak, evre zerin-de yaratlan bu tr maliyetler GSMH hesaplanrken gz nne alnmamakta ve bu du-rum ekonomik refahmzn olduundan daha yksek grnmesine neden olmaktadr.

Altnc ve son olarak, GSMHnn hesaplanmasnda ilke olarak bu deere dahiledilmesi gerekirken dahil edilemeyen ok sayda faaliyet sz konusudur. rnein,yasal srece sokularak aklanmadklar mddete yasal olmayan faaliyetlerden el-de edilen gelir GSMH hesaplarna dahil edilememektedir. te yandan daha az ver-

gi demek veya hi vergi dememek amacyla kazanlan ancak beyan edilmeyengelirler de GSMH kapsam dflnda kalmaktadr. GSMH hesaplarna dahil edilmesigerekirken, hesaplarn dflnda kalan ekonominin bu ksmna kayt dfl ekonomiad verilmektedir. Bu konuda eflitli tahminler yaplmasna karfln, rnein Trki-yede mevcut GSMH deerinin yaklaflk %50si kadar kayt dfl ekonomik faaliyet-lerin bulunduu tahmin edilmektedir.

Bir gnlk gazeteden alnan afladaki haberde 2002 ylnda Trkiyede yaplan vergi de-

netimleri sonucunda vergi kaann byk boyutlara ulaflt vurgulanmaktadr. Habere

gre, yaplan incelemeler sonucunda vergi demekle ykml kifli ve kurulufllarn elde et-

tikleri gelirin ancak yarsn beyan ettikleri belirlenmifltir. Bu durum kayt dfl ekonomi ve

GSMHnn bykl konusunda size ne ifade etmektedir?

274 GSMHnn Kul lanmndaki Sn r lar

Kayt dfl ekonomi: GSMHhesaplarna dahil edilmesigerekirken hesaplarndflnda kalan ekonomikfaaliyet hacmidir.

SIRA S ZDE

5


15/18

zetBir ekonomide retilen mal ve hizmetlerin toplam de-

erinin belirlenmesi amac ile gelifltirilen GSMH kavra-

mn tanmlamak ve temel zelliklerini aklayabilmek

Bir lkede geliri oluflturan faaliyetlerin llmesi

milli gelir muhasebesi olarak bilinmektedir.

Milli gelir hesaplar ekonomik faaliyetlerin genel

bir zetini sunmann yan sra lkedeki retim, ge-

lirler ve harcamalar arasndaki karfllkl iliflkileri de

gstermektedir.

Milli gelir muhasebesi kapsamnda hesaplanan te-

mel kavram, ekonomide belirli bir dnemde reti-

len tamamlanmfl mal ve hizmetlerin piyasa deeri-

ni ifade eden gayrisafi milli hasladr.

retimin deerinin hesaplamak iin kullanlacak

eflitli yntemleri aklayabilmek

Gayrisafi milli haslann hesaplanmasnda yarat-

lan, kazanlan ve harcanan gelir cephelerinden

yararlanlabilir.

Gayrisafi milli hasla belirli bir dnemde yaratlan

tm mal ve hizmetlerin parasal deerini ifade ettii

gibi, bu mal ve hizmetlerin retimine katlan retim

faktrlerine denen cret, faiz, kr ve rant gelirleri

toplamn da ifade eder.

te yandan elde edilen gelirlerin bir flekilde har-cand dflnlrse ekonomideki tketim, yatrm

ve kamu harcamalar ile net ihracat toplamnn da

yaratlan retimin deerine eflit olmas gerekir.

retimin deeri ile ilgili alternatif kavramlar

aklayabilmek

Gayrisafi milli hasla retim faaliyetleri srecinde

kullanlan makine, tehizat ve binalardaki aflnma

ve ypranmay gz nne almaz.

Amortisman denilen sz konusu aflnma ve ypran-

malar toplamnn gayrisafi milli hasladan dfllme-

si ile elde edilen kavram safi milli hasladr ve lke-

nin net retim gcn gstermektedir.

Safi milli hasladan mal ve hizmet almlar srasnda

denen dolayl vergilerin dfllmesi suretiyle milli

gelir ad verilen gelir kavramna ulafllr.

lkedeki kiflilerin ne kadarlk gayrisafi gelir elde

ettiklerini gsteren kiflisel gelir kavram ise milli ge-

lirden datlmayan flirket karlar ve sosyal gvenlik

kurumlarna yaplan prim demelerinin dfllmesi,

kamu ve zel sektr tarafndan yaplan transfer de-

melerinin eklenmesi ile hesaplanmaktadr.

Kiflilerin eline geen net geliri gsteren ve kiflisel

gelirden dolaysz vergilerin dfllmesi ile hesapla-nan gelir kavram ise kullanlabilir gelir olarak ad-

landrlmaktadr.

Fiyat deiflmelerinin retimin deeri zerinde na-

sl etkili olduunu ve bunun nasl giderilebileceini

aklayabilmek

Gayrisafi milli hasla piyasa fiyatlar ile lld

iin, retim miktarndaki deiflmelerin yannda fi-

yat deiflmelerini de yanstr.

Nominal gayrisafi milli hasla denilen cari fiyatlarla

llen bu deerden fiyat deiflikliklerinin etkisini

giderebilmek iin oluflturulan fiyat indeksleri kulla-nlr. Bylece gayrisafi milli hasla baz olarak kabul

edilen belirli bir yln fiyatlar ile ifade edilir ve za-

man ierisinde fiyatlarda meydana gelen deiflme-

lerin etkisi giderilmifl olur.

Belirli bir yln fiyatlar ile ifade edilmesi halinde el-

de edilen deer reel gayrisafi milli hasla veya sabit

fiyatlarla gayrisafi milli hasla olarak bilinmektedir.

retimin deerini lmek iin gnmzde kullan-

lan yntemlerin tafld eksiklikleri aklayabilmek

lkedeki retimin deerini gstermesinin yannda,gayrisafi milli hasla kavramnn kullanmnda baz

kstlar sz konusudur. rnein gayrisafi milli has-

la deeri, bunun ka kiflilik bir nfusla yaratld

konusunda bir bilgi vermemekte, dinlenmeye ayr-

lan zaman hesaba katmamakta, retilen mallarn

kalitesindeki iyileflmeleri gz nne almamakta,

retim faaliyetleri sonucu evreye verilen zarar gz

ard etmekte, retimin bileflimi ve dalm hakkn-

da bir bilgi sunamamakta ve lkedeki kayt dfl eko-

nomik faaliyetleri kapsam dflnda brakmaktadr.

zet 275

A M A

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A

5


16/18

Kendimizi Snayalm1. Afladaki mal ve hizmetlerden hangisi GSMHya dahiledilmelidir?

a. Otomobil retiminde kullanlan elik

b. Annenizin kek piflirmek iin evde kulland un

c. Arkadaflnza bir yl iin bor olarak verdiiniz para

d. Bir yaknnzn satn ald kullanlmfl otomobile

yapt deme

e. Ev hanmlarnn ocuk bakm ile yarattklar katma

deer

2. Afladaki tabloda petrol retimine iliflkin eflitli retimaflamalarnda gereklefltirilen satfllarn deeri verilmekte-

dir. Bu tabloya gre petrol retimi nedeniyle GSMHya

dahil edilecek deer ka trilyon TLdir?

a. 80

b. 100

c. 180

d. 195

e. 295

3. Bir lkede adalet hizmetleri para ile alnp satlmad-na gre, bir hakimin bir yl iinde rettii adalet datma

hizmetinin GSMHya katks nasl hesaplanabilir?

a. Hakimin sonuca balad davalarn parasal deeri ileb. Bu hakimin devlete maliyeti ile

c. Asgari yaflam standardnn gerektirdii gnlk har-

cama tutar ile

d. Dava sahiplerinin dedii resim, har ve benzeri

demelerin tutar ile

e. Bu hakimin devlete salad karn parasal deeri ile

4. Afladakilerden hangisi milli gelir hesaplanrken top-lama dahil edilmemesi gereken gelirlerden biridir?

a. Bir iflinin bir aylk emeinin karfll olarak ald

cret

b. Bir firmaya ait tahvilden elde edilen faiz geliri

c. Sahip olunan ikinci bir konuttan alnan kira tutar

d. Ortak olunan flirketten alnan kar pay

e. Fak-Fuk-Fondan alnan kmr yardm

5. Toplam harcama tutarnn tamamlanmfl mal ve hiz-metlerin toplam deerine eflit olabilmesi iin afladaki

varsaymlardan hangisi gereklidir?

a. Tketim harcamalarnn peflin yapldn kabul etmek

b. Kamu kesiminin vergi toplamadn kabul etmek

c. Stok deiflmelerini harcama olarak kabul etmek

d. hracatn ithalata eflit olduunu kabul etmeke. flletmelerin yatrm yapmadklarn kabul etmek

6. Milli gelir rakamndan yararlanarak GSMH deerineulaflabilmek iin afladaki ekleme ve/veya kartmalar-

dan hangisi yaplmaldr?

a. Dolaysz vergileri kartmak

b. Transfer demelerini eklemek, datlmayan karla-

r kartmak

c. Dolaysz vergileri ve transfer demelerini kartmak

d. Dolayl vergileri ve amortismanlar eklemek

e. Sosyal gvenlik kurumlarna yaplan prim deme-

lerini karmak

7. Afladaki grafikte bir lkede 1990-2002 dnemine aitCari fiyatlarla ve 1990 fiyatlar ile llen nominal ve reel

GSMH deerleri grlmektedir. Bu grafie gre lkenin iin-

de bulunduu ekonomik ortam afladakilerden hangisidir?

a. Durgunluk ortam

b. Enflasyonist ortam

c. Depresyon ortam

d. Deflasyonist ortam

e. Resesyon ortam

8. Bir lkede hesaplanan reel GSMH 120 trilyon TL ve fi-yat indeksi 1.25 ise nominal GSMH deeri ka trilyon

TLdir?

a. 90b. 100

c. 120

d. 150

e. 220

9. Trkiyede 1979 ylnda net yatrmlarn deeri -7.8 mil-yar TLdir. Buna gre sz konusu ylda Trkiyede serma-

ye stoku nasl bir deiflim gstermifltir?

a. Net yatrmlar sermaye stokunu etkilemez

b. Azalmfltr

c. Artmfltr

d. Sabit kalmfltr

e. Karar verilemez

10. Uyuflturucu ticaretinin yaygn olduu baz Latin Ame-rika lkelerinde GSMH deerinin olduundan daha dflk

hesapland ne srlmektedir. Bu tespit doru ise, sz

konusu lkeler iin afladaki deerlendirmelerden hangi-

si dorudur?

a. Kayt dfl ekonomi yaygndr

b. lkede potansiyelin altnda retim yaplmaktadr

c. retim faktrlerinin fiyat yksektir

d. Devlet aflr vergi toplamaktadre. Bu lkelerde gelir dalm adil deildir

Kendimizi Snayal m276

retim Aflamas Satfllarn Deeri(trilyon TL)

Petrol karma 50Rafineri 65Datm 80Perakende Satfl 100Toplam 295

rtfl

ran Nominal

GSMH

ReelGSMH

Yllar


17/18

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Reel GSMH, Toplam Harcamalar.

Ekonomik byme reel GSMH artfl oran ile ifade edildi-

i iin, grafie gre Trkiye ekonomisi 2002 yl birinci

eyreinden ( aylk dneminden) itibaren klmeden

tekrar bymeye dnmfltr. Bir dier deyiflle, Birinci

nitede grdmz gibi, ekonomi dibe oturmufl ve can-

lanma dnemine girmifltir. Ekonomik bymenin yukar-

da verilen tanm esas alndnda ve konjonktrn can-lanma dnemine girdii dflnldnde, reel GSMHda-

ki artfl ekonominin retim hacminde bir artfla iflaret et-

mektedir. GSMH hesaplama yntemlerini hatrlarsanz bu

deiflim ayn zamanda cret, faiz, kr ve rant gelirlerinin

toplamnda da, ekonomideki toplam harcamalarda da ar-

tfl anlamna gelmektedir. Buna gre toplumsal refahta bir

nceki dneme gre artfl olduu yorumuna katlmak ge-

rekir. Tek bir gsterge kullanlarak bu tespiti yapma ko-

nusunda da yazar bir hata yapmamaktadr. Zira GSMH ge-

rek oluflumu gerekse hesaplama yntemleri asndan bu

bilgileri bnyesinde barndran bir deiflkendir.

Baflvurabileceimiz KaynaklarAren, S. (1992). stihdam Para ve ktisadi Politika(10.

Bask). Ankara: Savafl, s. 1-9.

Samuelson P.A. (1982). ktisat(ev. D. Demirgil). stan-

bul: Mentefl, s. 205-230.

lgener, S. (1991). Milli Gelir, stihdam ve Ekonomik

Byme (7. Bask). stanbul: Der, s. 19-69.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Milli Gelir Hesaplar konusuna

baknz.

2. b Ayrntl bilgi iin Milli Gelir Hesaplar konusuna

baknz.

3. b Ayrntl bilgi iin Milli Gelir Hesaplar konusuna

baknz.

4. e Ayrntl bilgi iin Milli Gelir Hesaplar konusuna

baknz.

5. c Ayrntl bilgi iin GSMHnn Hesaplanmas

konusuna baknz.

6. d Ayrntl bilgi iin GSMH ile lgili Dier Kavramlar

konusuna baknz.

7. b Ayrntl bilgi iin Fiyat Deiflmeleri ve GSMH

konusuna baknz.8. d Ayrntl bilgi iin Fiyat Deiflmeleri ve GSMH

konusuna baknz.

9. b Ayrntl bilgi iin GSMHnn Hesaplanmas

konusuna baknz.

10. a Ayrntl bilgi iin GSMHnn Kullanmndaki

Snrlar konusuna baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Bu deerlendirmeyi yapabilmek iin tabloda sunulan ve-rileri yzde dalmlar fleklinde dzenlemek, soruyu daha

net olarak cevaplandrmamza olanak tanr. Nitekim 1968

ylnda lkedeki retimin %34 tarm sektrnde, %18i

ise sanayi sektrnde gereklefltirilmifltir. 2002 ylnda ise

tarm sektrnn GSMHya katks %14e dflerken sanayi

sektrnn katks %29a ykselmifltir. Bu durum 1968de-

ki tarma dayal ekonomik yapnn deiflerek 2002 ylnda

sanayiye dayal yapya dnfltn ifade etmektedir. te

yandan ticaret sektrnn payndaki artfl da dikkat eki-

cidir. 1968 ylnda GSMHnn %12si ticaret sektrnde ya-

ratlmflken bu oran 2002 ylnda %23e ykselmifltir. Yu-

karda ortaya konan ekonomik yap deifliklii ekonomik

kalknma srecinde yaflanan doal bir geliflmedir. Ksaca

1968 ylnda Trkiye bir tarm lkesi profili izerken, 2002

ylnda bir sanayi lkesi grnm sergilemektedir.

Sra Sizde 2

Bu durumu ortaya karan kavram Birinci nitede grd-

mz mal ve hizmetlerin devresel akm kavramdr.

Sz konusu devresel akm modeline gre, ekonomide bir

kiflinin yapt harcama bir baflkasnn veya baflkalarnn

gelirini oluflturduu iin gerek yaratlan gelir, gerek elde

edilen gelir ve gerekse gereklefltirilen harcamalar asn-dan yaplacak hesaplamalar ayn sonucu verecektir.

Yaflamn inden - Baflvurabi leceimiz Kaynaklar - Kendimizi Sna yal m Yant Anahtar - S ra Sizde Yant Ana htar 277

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2001-I II III IV 2002-I II III IV 2003-IKAYNAK: DE

E k o n o m i d e y e n i d e n g n e fl a t

GSM

H

Deiflim

Oran


18/18

Sra Sizde 3

GSMH = SMH + Amortismanlar

GSMH = 800 + 5

GSMH = 805

Milli Gelir = SMH Dolayl Vergiler

Milli Gelir = 800 30

Milli Gelir = 770

Kiflisel Gelir = Milli Gelir (Datlmayan Karlar + Sosyal

Gvenlik primleri) + Transfer demeleri

Kiflisel Gelir = 770 (10 + 5) + 12

Kiflisel Gelir = 767

Kullanlabilir Gelir = Kiflisel Gelir Dolaysz Vergiler

Kullanlabilir Gelir = 767 40

Kullanlabilir Gelir = 727

Sra Sizde 4

Nominal GSMH artfl oran yaklaflk %55, reel GSMH artfl

oran ise yaklaflk %8 olarak hesaplanmaktadr. 2002 yln-

da Trkiye ekonomisi bir nceki yla gre yaklaflk %8 b-

yrken nominal GSMHnn daha hzl (yaklaflk %55) art-

mas ekonomide bir fiyat artfl sorununun mevcut oldu-

unu gstermektedir. Nitekim GSMH deflatr de ayn

dnemde yaklaflk %44 orannda artarak bu durumu net

bir flekilde ortaya koymaktadr.

Sra Sizde 5

Habere gre vergi kaaklnn yaygn olmas kayt dfl

ekonominin de son derece yaygn olduunun bir gster-

gesidir. Haberde mkelleflerin elde ettikleri gelirin ancak

yarsn devlete beyan ederek kaytlara geirdikleri fleklin-

deki tespit, beyan edilmeyen ksmn GSMH hesaplar d-

flnda tutulduunu gstermektedir. Kald ki kayt dfl eko-

nominin tek kayna da beyan edilmeyen gelirler deildir.

Yasal olmayan faaliyetlerden elde edilen bir ksm gelirin

de kayt dfl kald dflnlrse Trkiyede kayt dfl eko-

nominin GSMHnn %50ine ulaflt dflnlebilir. Daha

somut olarak ifade edersek, eer yukarda yaptmz tes-

pitler doru ise, Trkiyede 2002 ylnda kifli baflna dflen

milli gelirin 2900 dolar deil, 5000 dolar civarnda olduu-

nu sylemek gerekir.

Sra Sizde Yant Anahtar278

İktisada giriş unite12

Documents