İktisada giriş unite02

8/4/2019 ktisada Giri unite02

1/26

33

BLACK320 C

Mutluluk parayla satn alnabilir mi? ktisatlar bu soruya cevap verebilmek iin

gemifl yllarda psikoloji literatrn kullanmakta, psikologlar tarafndan yrt-

len arafltrma sonularndan yararlanmaktaydlar. 1960larn ortalarnda yap-

lan bir arafltrmada, eflitli gelir dilimlerine giren insanlara mutlu olup olmadk-

lar sorulmufltur. Elde edilen sonulara gre, geliri en yksek olan insanlar ayn

zamanda en mutlu insanlardr. Son yllarda iktisatlarn bu soruna bakfl psiko-

loglardan farkllaflmfltr. Gemifl yllarda yaplan bu arafltrmann elde ettii so-

nucun geersizliini, yani nl flarkda belirtildii gibi parayla saadet olmazsylemini, bu nitede reneceiniz kavramlarla kantlayabilir misiniz?

33

Ktlk,Tercih ve Fayda 2


2/26

Bafllarken

Kitabmzn girifl nitesinde, bireylerin ve toplumun karfl karflya bulunduu te-

mel ekonomik sorunun ktlk olduunu belirtmifltik. Genelde iktisat tanm, ktlk

ve iktisadi faaliyet kavramlar kullanlarak yaplr ve iktisat; ekonomik birimlerin

snrsz isteklerini karfllamak iin snrl kaynaklar nasl kullandn arafltrr.

Ktlk beraberinde tercih sorununu da yaratr. nk, tm isteklerimizi karflla-

madaki glk bizi snrl kaynaklarmz en iyi flekilde nasl kullanabileceimiz

konusunda seim yapmaya zorlamaktadr. yle ki, bu zorunluluk, iktisadn bir

tercih bilimi olarak adlandrlmasna neden olmaktadr. Buna gre iktisat, ekono-

mik birimlerin yapt tercihleri aklamak ve tercihleri etkileyen durumlar deiflti-

inde nelerin olabileceini ngrmektedir.

Tercih yapmak fayda ve maliyetle ilgilidir. Tm ekonomik birimler yapacaklar

tercihlerde en ok fayda saladklar mal ve hizmetlere yneleceklerdir. Bu mal ve

hizmetleri mmkn olabildiince en dflk maliyetle elde etmeye alflarak, elde

ettikleri net fayday en yksek dzeye karma abas iinde olacaklardr. Ktlk,tercih ve fayda kavramlar arasnda mevcut olan ve iktisat biliminin de temelini

oluflturan bu karfllkl iliflkilerin daha yakndan incelenmesi gerekmektedir.

Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda 1. Ktlk olgusunun neden olduu tercih yapma zorunluluunu ve bunun

ekonomik birimlere ykledii maliyeti,

2. Ktlk, tercih ve frsat maliyeti kavramlarn bir araya getirerek ekonomide etkin

retim dzeyinin nasl salanabileceini,

3. Ne, nasl, kimin iin retilecektir fleklinde zetlenen iktisadi sorularn cevap-

lanabilmesi iin gelifltirilen karar mekanizmalarn,

4. Tketicilerin rasyonel davranarak en yksek fayda dzeyini salayan tercih-

leri nasl yapacaklarn

aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

34 Kt l k , Tercih ve Fayda

Anahtar Kavramlar

retim faktrleri

Frsat maliyeti

retim imkanlar erisi

Artan frsat maliyeti

Piyasa ekonomisi

Toplam fayda

Marjinal fayda

Azalan marjinal fayda ilkesi

Tketici dengesi


3/26

KITLIK VE TERCH

Ktlk olgusunun neden olduu tercih yapma zorunluluunu vebunun ekonomik birimlere ykledii maliyeti aklayabilmek

Mevcut kaynaklarn isteklerimizi aflmas sonucu varolan ktlk ekonomi bilimininortaya kfl nedenidir. nk ekonomi bilimi, kaynaklarn kt olmas nedeniyle in-sanlarn yaptklar tercih ve bu tercihler sonucunda insanlar arasndaki ekonomiketkileflimleri inceler.

Kaynaklar, mal ve hizmet retiminde kullanlan doa ya da insanlar tarafn-dan salanan tm aralardr. Doa tarafndan salanan kaynaklar su, petrol, mine-raller, vahfli yaflam, orman vb. binlerce varl ierir. Tm bu doal kaynaklar ifa-de etmek iin toprak terimi kullanlr. Toprak ne kadar ok olursa olsun, snrlarvardr. Bu snrllk yznden kullanm iin alternatifleri arasnda tercih yaplmas-n zorunlu klar. rnein, bir araz parasnn farkl amalar iin kullanlabilecei-

ni dflnebiliriz. fiyle ki; zerine ev infla edilebilir, alflverifl merkezi ya da benzinistasyonu infla edilebilir, otel, renci yurdu ya da otopark yaplabilir. Ancak bun-larn tm yaplamaz, sadece alternatiflerden biri tercih edilir.

nsanlar tarafndan salanan kaynaklar iinde ilk olarak dorudan emek fakt-rn gsterebiliriz. Emek, mal ve hizmet retmek iin gerekli fiziksel ve zihinselalflmalardr. Emek de bir tr kt kaynaktr. nk hem zaman snrldr (bir gn-de 24 saat vardr) hem de kalifiye eleman says ok fazla deildir. rnein, giri-flimci emein zel bir tr olup, yeni rnler gelifltirmek iin snrl kaynaklar bir-lefltiren, risk alan kiflilerdir. Greceli olarak bu ruha ok az kifli sahip olduu iinkt bir insan kaynadr.

nsanlar tarafndan salanan bir baflka kaynak ise, sermaye olarak adlandrlanve dier mallar retmek iin kullanlan makineler, aralar ve fabrikalardr. Ekono-

mi biliminde sermaye kavram ile fiziksel sermaye mallar ifade edilir, bu kavram fi-nansal sermayeden farkldr. Finansal sermaye fiziksel sermaye zerinde mlkiyethakkn ifade eder. rnein, elinde bin adet TOFAfia ait hisse senedi bulunduranifltirakiler finansal sermayeye sahiptirler. Ancak TOFAfi araba retim fabrikalar veeflitli aflamalardaki pek ok araba stokuna sahiptir. Finansal pay sahipleri dolaylolarak TOFAfin fiziksel sermayesine sahiptirler. Ksaca finansal sermaye ile fizikselsermaye arasndaki iliflki; finansal sermayenin fiziksel sermaye satn alabilmek iingerekli olmasdr. Bu yzden para dorudan bir retim faktr (sermaye) deildir.

ktisat reniminiz boyunca hatrda tutmanz gereken bir olguyu, (iktisat olmayanlarnska dfltkleri bir yanlg olarak) tekrar vurgulamakta yarar gryoruz: Para ile serma-ye birbirinden farkl kavramlardr. Para bir finansal ara niteliinde iken, sermaye birretim faktrdr.

Makinelere, binalara yaplan yatrmlarla sonulanan fiziksel sermaye yannda, birde insanlarn kendilerine yapt yatrmla ortaya kan befleri sermaye vardr. Befle-ri sermaye, alflanlarn eitim ve yetifltirilme aracl ile elde ettikleri bilgi birikimive yetenekleridir. nsanlar ekonomist, avukat, doktor mhendis olmak iin niversi-telere devam ederler. Mesleklerinde daha iyi olmak iin yksek lisans, meslek iieitim ve doktora yaparlar. Eitim ile birlikte insanlarn verimlilikleri de artar.

Dikkat edilirse, yukarda akladmz kaynaklar guruba ayrp, bunlar top-rak, emek ve sermaye olarak tanmladk. Bu kaynaklar ayn zamandaretim fak-trleriya da girdilerolarak da adlandrlrlar. Kaynaklar ne kadar ok olursa ol-sun snrldr. retim faktrleri snrl olduu iin, bir ekonomide retilebilecek malve hizmetlerde snrl olacaktr. Bu snrllklar, ekonomide bir maln retimi arttr-

35Kt l k ve Tercih

A M A

1

Kaynaklar: Mal ve hizmetretiminde kullanlan doaya da insanlar tarafndansalanan tm aralardr.

Sermaye: Dier mallarretmek iin kullanlanmakineler, aralar ve

fabrikalardr.

Befleri sermaye:alflanlarn eitim veyetifltirilme aracl ile eldeettikleri bilgi birikimi veyetenekleridir.

Emek: Mal ve hizmetretmek iin gerekli fizikselve zihinsel alflmalardr.

D K K A T

retim faktrleri (girdiler):Toprak, emek ve sermayedenoluflan kaynaklar.


4/26

dnda baflka mallarn retiminin azalmas gerektiini ortaya koyar. Aslnda top-lumda her fley kttr, yani bireylerin tmnn ihtiyalarna yetecek kadar bol mik-tarda kaynaklar veya mallar mevcut deildir. nsanlar bu mallara sahip olmak iste-

diklerinde bir bedel demeleri gerekir. flte bu nedenle nceki nitede ele ald-mz ekonomik mal kavram ortaya kar.

Baz kitaplarda toprak, emek ve sermaye adl retim faktrlerini bir araya getirerek re-tim faaliyetini organize eden giriflimci (mteflebbis) bir drdnc retim faktr olarakele alnr. Kitabnzdaki yaklaflmda giriflimci, drdnc retim faktr olarak deil, emekfaktr iinde deerlendirilmektedir.

Aslnda tm kaynaklarda var olan ktlk, insanlarn arzuladklarndan daha azmal ve hizmete sahip olacaklar sonucunu dourmaktadr. Bu nedenle insanlar se-im yapmak zorunluluu ile karfl karflyadrlar. Yani kifliler, bir fleyden fazlasnasahip olmak iin teki fleyden azna sahip olmay kabul etmek durumundadrlar.

Tercih ve Frsat MaliyetiTm isteklerimizi karfllamadaki glk, bizi snrl kaynaklarmz en iyi flekildenasl kullanabileceimiz konusunda seim yapmaya zorlamaktadr. Kt kaynaklarnnasl kullanaca konusunda aklc seimlerin yaplmas ekonominin temel konu-sunu oluflturmaktadr. Rasyonel(aklc) seimlerin yaplabilmesi iin, dikkate al-nan her bir seenek ya da alternatife iliflkin maliyetlerin karfllafltrlmas gerekir.Belirli bir karar ya da seimin salad fayda, bu seime iliflkin maliyeti aflyorsarefah dzeyimiz ykselecektir ve seim rasyoneldir.

Ekonominin bize rettii temel derslerden birisi, yaptmz tm seimlerin birmaliyet iermesidir, yani bedavaclk sz konusu deildir. Beendiimiz bir fleyi eldeetmek istediimizde ya da bir fley yapmak istediimizde, alternatif baflka bir fleye sa-hip olmaktan ya da baflka bir fleyi yapmaktan vazgememiz gerekir. Belirli bir tercihya da davranfl iin vazgemek zorunda kaldmz en deerli alternatif bu seimin yada davranfln frsat maliyetidir. Alternatif maliyet olarak da adlandrlan frsat mali-yetini, ksaca bir karar uygularken vazgeilen karar fleklinde tanmlayabiliriz.

rnein, bu blm okurken hangi alternatiflerden vazgeiyorsunuz? Belkibaflka bir ders alflacaktnz, belki ok sevdiiniz bir filmi izleyecektiniz, belki deyakn arkadaflnzla birlikte gelecee iliflkin hayaller kuracaktnz. flte bu blmokumanzn frsat maliyeti en ok yapmak istediiniz alternatif fleydir. Daha basitbir rnek olarak, yaz tatilini Antalyada ya da Bodrumda geirmek zere karar ver-mek durumunda olan bir ift, flayet Bodrum tatilini tercih etmifl ise Antalyadaki ta-tilden vazgeecektir. Bu durumda Bodrumda tatil yapmann alternatif maliyeti An-

talyadaki tatil olacaktr.Yine herkesi etkileyen bir baflka rnek meclisteki bte tartflmalar ve sonu-lardr. Eer lke kaynaklar yeterli deilse, bir kesimin harcamalarndaki artfl birbaflka kesimin harcamalarndaki azalfla neden olacaktr. rnein savunma harca-malar arttrlrsa, eitim ve salk gibi harcamalarn kslmas zorunluluu ortayakar. Bu rneimizde belirli bir dnem iin daha fazla savunma amal mal vehizmet retilmesi, lke ekonomisinin snrl kaynaklar nedeniyle baflka amalmal ve hizmet retiminde azalmaya neden olacaktr. Burada savunma harcamala-rnn yaplmamas gibi bir sonu karlamaz, elde edilecek sonu savunma har-camalarnn alternatif maliyetlerini doru olarak belirlenebilmesidir. Bu nedenleiktisatlarn vurgulad husus, bir karara iliflkin fayda ve maliyet analizi doruyaplmyorsa, kt kaynaklarn nasl kullanlaca konusunda salkl deerlendir-

melerin yaplamayacadr.

36 Kt l k ve Tercih

D K K A T

Rasyonel seim: Dikkatealnan her bir seenek ya daalternatife iliflkinmaliyetlerinkarfllafltrlmasdr.

Frsat maliyeti: Bir kararuygularken vazgeilen birbaflka karardr.


5/26

Frsat Maliyeti ve Parasal MaliyetFrsat maliyeti, ktlkla karfl karflya bulunan insanlarn yaptklar tercihleri nemli

lde etkiler. Eer bir mal ya da hizmetin frsat maliyeti artyorsa, insanlar bununalmn azaltr ve bunun yerine daha ucuz olan ikame etmeye alflr. Bu ereve-de frsat maliyeti ile fiyat arasndaki iliflkiyi bilmemiz ok nemlidir. Piyasa ekono-milerinde her fleyin bir fiyat vardr. Ancak bir maln, rnein bir arabann gerekmaliyeti piyasa fiyat deildir. nk arabann gerek maliyeti, araba retimi nede-niyle vazgeilen retilemeyen dier fleylerin (buzdolab, bilgisayar, buday, eitimgibi) deeridir. Yani frsat maliyetine, bir otomobil retimi iin ekonominin katlan-d gerek fedakarlk olarak bakabiliriz. yi iflleyen bir piyasada bir maln fiyat ilefrsat maliyeti arasnda ok yakn bir iliflki vardr. Bir mal satn almak iin vazge-tiimiz TL miktar o mal iin parasal fiyattr. Bu alm kararnn frsat maliyeti isevazgetiimiz en iyi alternatif karardr. Daha basit bir rnek olarak, bir fincan kah-ve aldnzda bir baflka fleyi almaktan vazgeiyorsanz, eer vazgetiiniz en iyi

fley bir dilim pasta ise, bir fincan kahvenin frsat maliyeti bir dilim pastadr. Bunla-r deer cinsinden lmede parasal fiyatlar kullanabiliriz. Eer bir fincan kahve 1milyon TL ve bir dilim pasta 2 milyon TL ise, bir fincan kahvenin frsat maliyeti ya-rm dilim pastadr. Frsat maliyetini hesaplamak iin kahvenin fiyatn pastann fi-yatna oranlamak yeterlidir. Bu oran bize nispi fiyat vermektedir ki, bu ayn za-manda frsat maliyetidir. Yani bir fincan kahve alabilmek iin ne kadarlk pastadanvazgememiz gerektiini gstermektedir.

Ancak frsat maliyeti ile parasal maliyetin ayn fley olduunu sylemek bir yanl-g olur. nk piyasa iyi ifllemediinde parasal maliyet frsat maliyetini yanstmaz.Hatta baz fleyler ak bir fiyat etiketi taflmazlar. rnein, niversitede okumanz so-nucu ailenizin katland parasal maliyet ile ekonomik adan hesaplayacanz frsat

maliyeti ayn deildir. Ailenizin katland parasal maliyetleri kolaylkla hesaplayabi-lirsiniz: Okul harlar, kitap krtasiye almlar, barnma ve yeme harcamalarn alt al-ta yazp toplayabilirsiniz. Ancak bu toplama ifllemini yaparken dikkat edilmesi gere-ken sorunlar sz konudur. Zira, rencilik yapmyor olsaydnz bile giyim ve yemekiin harcama yapacaktnz. Dolaysyla giyinme, beslenme ve barnma gibi harcama-lar renci olmanz nedeniyle katlanlan maliyetler ierisinde yer almamaldr. teyandan sorunu parasal maliyete indirgediimiz zaman nemli bir kavram gz ardedilmektedir. Buna gre, renci olmasaydnz ne yapardnz sorusunun cevaplan-drlmas gerekiyor. rnein, renci olmasaydnz byk bir olaslkla bir ifle giripalflacaktnz. O zaman niversitede renci olmann frsat maliyeti alflmanz du-rumunda elde edebileceiniz gelir olarak deerlendirilebilir. Oysa yukarda da belirt-tiimiz gibi parasal maliyet kavram bu hususu iermemektedir.

Bir mhendis ve bir iktisat sohbet ederken konu iktisat biliminin konusuna gelmifltir. kti-sat, iktisadn sonsuz ihtiya-kt kaynaklar-tercih yapma zorunluluu lemesi zerine ku-rulduunu ifade ederek bu sorunlarn insanln tarihiyle zdefl olduunu ne srmfltr.Tartflmann dier taraf olan mhendis buna itiraz etmifl ve insanlarn isteklerinin karflla-namaz olmadn iddia etmifltir. Bunun kant olarak da kendi yaflamndan bir rnek ver-mektedir. Mhendis her sabah kahvaltda istedii kadar ay iebildiini ifade ederek iktisat-nn yaklaflmna itiraz etmektedir. Mhendisin dflt hatay ortaya koyabilir misiniz?

37Kt l k ve Tercih

Parasal fiyat: Bir mal satnalmak iin vazgetiimiz TLmiktardr.

SIRA S ZDE

1


6/26

RETM MKANLARI ERS

Ktlk, tercih ve frsat maliyeti kavramlarn bir araya getirerek eko-

nomide etkin retim dzeyinin nasl salanabileceini aklayabilmek

ktisad tanmladmz ve iktisadi dflnme tarznn temellerini ele aldmz ilknitede ekonomik iliflkileri aklamada ve anlafllr biime getirmede modellerinkullanldndan sz etmifltik. retim imkanlar snr, ekonominin en nemli kavramlarndan ktlk, seim (tercih) ve frsat maliyeti gibi temel kavramlar aklama-da kullanlan yararl bir analitik modeldir. Bir ekonomide binlerce mal ve hizmetretilmesine ramen, ekonomideki retimin iki genifl kategoride toplanabileceinivarsayalm. Bunlarn da tketim mallar ve yatrm mallar olduunu dflnelim,hatta kolaylk salamak amacyla tketim mallarn temsil etmek zere tereyanve yatrm mallarn temsil etmek zere de bilgisayar rnek mallar olarak seelim.Varsaymmzn gerei olarak tereya ve bilgisayar endstrileri ekonominin tm

retim faktrlerini kullanmaktadrlar. retim imkanlar (snr) erisi, mevcutretim faktrleri ve retim teknolojisi veri iken, belirli bir dnemde ekonomininmaksimum dzeyde retebilecei eflitli kt (rn) bileflimlerini gsteren eridir.Tablo 2.1de tereya ve bilgisayar iin retim imkanlar snr zerinde alt farklseim gzlemi yaplmfl ve fiekil 2.1de bu tablodan hareketle oluflturulan retimimkanlar snr (erisi) izilmifltir.

Bu ekonomide eer tm kaynaklar tereya endstrisinde kullanlmfl olsayd, ylda800 bin ton tereya retilecekti ve hi bilgisayar retilmeyecekti. fiayet tm kaynaklarbilgisayar endstrisinde kullanlmfl olsayd ylda 500 bin adet bilgisayar retilecekti vehi tereya retilmeyecekti. Bu iki u durum dflnda, eer ekonomideki kaynaklar ikiendstri arasnda paylafllmfl olsayd, rnein C noktasndaki gibi 200 bin adet bilgisa-yar retilmifl olsayd geriye kalan kaynaklarla 650 bin ton tereya retilirdi. Ya da Dnoktasndaki gzleme gre 300 bin adet bilgisayar retilmifl olsayd, tereya retimi

500 bin tona dflecekti. fiekil 2.1 ve Tablo 2.1de ekonomideki mevcut kaynaklarn te-reya retiminden bilgisayar retimine kaydrlmas durumunda ya da tersi olduundamaksimum dzeyde retilebilecek olas retim dzeyleri gsterilmifltir.

38 retim mkankanlar Erisi

retim imkanlar erisi:Mevcut retim faktrleri veretim teknolojisi veri iken,belirli bir dnemdeekonominin maksimumdzeyde retebilecei eflitlikt (rn) bileflimlerinigsteren eridir.

Tablo 2.1

retimmkanlar Snr

(1) (2) (3) (4) (5) (6)Gzlemler Tereya Alternatiflere Bilgisayar Alternatiflere Frsat

(Bin ton/Yl) Gre Deiflim (Bin adet/Yl) Gre Deiflim MaliyetiT B

A 800 - 0 - -B 750 -50 100 100 0,C 650 -100 200 100 1D 500 -150 300 100 1,5E 300 -200 400 100 2F 0 -300 500 100 3

100

0100

200

300

400

200

Teretafl(BinTon/Yl)

500

600

700

800

300 400 500 600

900A

B

C H

D

E

F

G

Bilgisayar (Bin Adet/Yl)

A M A

2


7/26

retim imkanlar erisi, ktln sonularn, ekonomideki tercihleri ve her ter-cihin frsat maliyetini gstermektedir. fiekil 2.1den farkl durum gzlenebilir.Bunlar eri zerindeki noktalar ile erinin iinde ya da dflndaki noktalardr. lkolarak eri iindeki G noktasna bakalm. Bu bileflime gre ekonomide 300 binadet bilgisayar ve 300 bin ton tereya retilmektedir. Ancak retim imkanlar sn-r erisi bize ayn kaynaklarla daha fazla bilgisayar retilmesinin mmkn olduu-nu (E noktas gibi) ya da D noktasna gelmekle daha fazla tereya retilebilecei-ni gstermektedir. Hatta her ikisinden de daha fazla retimin olas olabileceini (Dve E aras) ortaya koymaktadr. G noktas gibi retim imkanlar erisi iinde kalannoktalarda, ekonomi baz nedenlerden dolay iyi ifllemiyor, dolaysyla etkin re-tim salanamyor demektir. Bu da sz konusu ekonomide iflsizlik ya da atl kapa-sitenin mevcut olduuna iflaret etmektedir.

kinci olarak, eri dflndaki H noktas gibi bir bileflimi retmenin imkansz ol-duunu sylemek gerekir. nk ekonomi bu dzeydeki bir retimi gerekleflti-

recek kaynaklara sahip deildir.nc olarak, eri zerindeki her nokta etkin retim bileflimlerini gsteren

noktalardr. retim imkanlar erisi zerinde bulunan noktalar mevcut kt kaynak-larla retilebilecek maksimum retim miktarlarn gstermektedir. retim imkanlarsnr zerinde yer alan sz konusu etkin noktalara ulaflldnda (B, C gibi), mallar-dan birisini biraz daha fazla retmenin tek yolu dierini az retmektir. Dikkat edi-lirse retim imkanlar snr orijine gre ibkey izilmifl bir eridir. retim imkan-lar erisinin niin bu biime sahip olduu artan frsat maliyeti kavram ile ilgilidir.

Artan Frsat MaliyetiTablo 2.1de gzlemlenen retim imkanlar, ekonominin btn iin frsat maliye-ti kavramn aklamaktadr. Daha fazla bilgisayar retmenin frsat maliyeti reti-minden vazgeilen tereya miktardr. rnein, toplum retim faktrlerinden birksmn tereya retiminden bilgisayar retimine kaydrdnda, D noktasndan Enoktasndaki bileflime geldiinde 200 bin ton tereya retiminden vazgeerek 100bin adet fazladan bilgisayar retebilmifltir. Yani ekonomi D noktasnda iken, 100bin adet daha fazla bilgisayar retmenin frsat maliyeti 200 bin ton tereyadr.

Tabloda frsat maliyeti konusunda gzlemlenen nemli bir durum artan frsatmaliyetidir. nk gzlemlerde srasyla afla doru inildike bilgisayar retimiartmaktadr. Bu artfllarn 100er birimlik (bin adetlik) olduu grlmektedir. Oysavazgeilen tereya retimi ilk satrdan ikinci satra geiflte 50 birimken (bin ton),nc satra geiflte 100 birime, drdnc satrda 150, beflinci satrda 200 birimeykselmifltir. Yine son satrda 100 birimlik bilgisayar retimi iin vazgeilen tere-

ya miktar 300 birim olmufltur. Buradan kan sonu; bilgisayar retmenin, tere-ya retimi cinsinden frsat maliyeti srekli artmaktadr. Her ilave bilgisayar gide-rek daha fazla tereya retiminden vazgemeyi gerektirmektedir. Bu durum artanfrsat maliyeti olarak ifade edilir. O halde artan frsat maliyeti, bir maln dahafazla retilmesi iin dier maldan artan miktarlarda vazgeilmesi gereken bir du-rum olarak tanmlanr.

Peki artan frsat maliyetinin altnda yatan temel mantk nedir? fiimdi ksaca bu-nu aklayalm: Varolan snrl kaynaklardan bazlar tereya retimi iin uygunolurken, bazlar da bilgisayar retimi iin uygun nitelik taflmaktadr. rnein, te-reya retiminde olduka iyi olan iflgcnn byk bir ksm, bilgisayar retimin-de iyi olmayabilir. Bylesi bir durumda daha fazla bilgisayar retimi gereklefltiril-mek istendiinde, giderek bilgisayar retimi iin uygun olmayan sadece tarmla

39retim mkankanlar Erisi

Artan frsat maliyeti: Birmaln daha fazlaretilebilmesi iin diermaln retimindenvazgeilmesi gerekenmiktarn her aflamadaartmasdr.


8/26

iliflkili kifliler ve kaynaklar da bilgisayar retimine kaydrlacaktr. Sonuta verimdflkl gzlenecek ve ayn saydaki bilgisayar retimindeki artfl iin giderekdaha fazla miktarda tereya retiminden vazgeilecektir. Yani iftileri, gda ve zi-

raat mhendislerini, gereinden fazla topra bilgisayar retimine ynlendirirseniz,bunun tereya retimi asndan yksek bir maliyet taflyacan ve bilgisayar re-timine de ok az katk yapacan herhalde dflnebilirsiniz.

Dikkat edilirse, yukarda aklamaya alfltmz artan frsat maliyeti nedeniyleretim imkanlar erisi orijine gre ibkey izilmifltir.

Frsat maliyetini analiz etmenin bir yolu da, retim imkanlar snr erisine i-zilen teetlerin eimini incelemektir. Bunun iin rneimizdeki retim imkanlarerisine bakarsanz bilgisayar retimi arttka eim negatif olmakla birlikte sreklidikleflmektedir. izilen teetlerin eiminin negatif iflaretlisi marjinal dnflm ora-n olarak tanmlanr. Marjinal dnflm oran, bir maldan bir birim daha fazlaretmek iin teki maldan ne kadar fedakarlk etmek gerektiini gstermektedir.

Bu ise dikkat ederseniz frsat maliyeti tanm ile ayndr.Bu durumda biz frsat maliyetini retim imkanlar snr erisine teetin eimiile lebiliriz. Bunun iin gerekli forml ise,

fleklinde yazlabilir. DT ile tereya retim miktarndaki deiflim, DB ile bilgisayarretimindeki deiflim aklanmaktadr. Tablo1in son stununda ise bu deerlerhesaplanmfltr. Buna gre A dan B bileflimine geilirken bir bilgisayar daha fazlaretmenin frsat maliyeti yarm ton tereya iken, C den Dye geiflte 1,5 tona yk-selmifl ve E den Fye geiflte ise 3 tona ulaflmfltr. Yani ilave bir bilgisayar retebil-mek iin 3 ton tereya retiminden vazgeilmesi gerektii anlafllmaktadr.

fiekil 2.1de aka grlecei zere, retim imkanlar erisi ibkey bir eriolarak izilmifltir. Bu eriye gre frsat maliyetini konuflurken, yani bilgisayarn te-reya cinsinden frsat maliyetini hesaplarken, ekonominin rettii her bir maln nemiktarda olduuna bakmak olduka nemlidir. Ekonomideki kaynaklarn oubilgisayar retiminde kullanld zaman, retim imkanlar snr erisi olduka dik-leflir. nk tereya retimine ok uygun olan retim faktrleri bilgisayar reti-minde kullanlmaktadr. Bu durumda ekonomide vazgeilen her bilgisayar iinnemli miktarda tereyanda artfl salanacaktr. Ya da nemli miktarda tereyaretiminden vazgeilerek ilave bir bilgisayar retilecektir. Yine ekonomide kay-naklarn ou tereya retiminde kullanlyorsa, retim imkanlar snr erisi ol-duka yatay bir hal almaktadr. Bunun anlam tereya retiminden ok az feda-

karlk yapmakla bilgisayar retimi nemli lde arttrlabilecektir.Frsat maliyetinin artan olmas durumunda retim imkanlar erisi orijine greibkey olacaktr ve ekonomide en yaygn biimde karfllafllan durumu akla-maktadr. fiayet frsat maliyeti deiflmiyorsa (yani her retim dzeyi iin bir sabiteeflit ise), byle bir durumda doru fleklinde bir retim imkanlar erisi ile karfl kar-flya kalrz.

retim mkanlar Erisinde Kaymalar: Ekonomik Bymeretim imkanlar erisi belirli bir zaman diliminde, veri kaynak arz ve sabit birteknolojiye gre izilmekte, etkin retim koflullar altnda farkl mallarn birbirleri-ne dnflmn gstermektedir. fiayet ekonomide, mevcut olan kaynaklar (retimfaktrleri) ve veri teknoloji ile retim imkanlar snrna eriflilemiyorsa, kaynaklarn

tm etkin kullanlmyor, dolaysyla daha az retim gereklefltiriliyor demektir.

Frsat Maliyeti = Marjinal Dnflm Oran = DTDB


Marjinal dnflm oran: Birmaldan bir birim daha fazlaretmek iin teki maln

retiminden ne kadarfedakarlk etmek gerektiinigstermektedir.


9/26

retim imkanlar snr zerinde eri boyunca etkin retim gerekleflmekte veteknoloji ile toplumun sahip olduu kaynaklarn sabit olduu varsaylmaktadr.Oysa bu kaynaklar zamanla artabilecei gibi, teknolojik geliflmeler de yaflanabil-mektedir. rnein; zaman ierisinde bir lkenin iflgc says, sermaye stoku vebunlarn nitelikleri arttrlabilir veya yeni bir teknik bulufl gereklefltirilebilir. By-le bir durumda retim imkanlar erisi de deiflir. rneimizde bilgisayar endst-risindeki teknolojik ilerleme sayesinde mevcut kaynaklarla retilebilecek bilgisa-yar says artabilir. Ekonomide retilen tereya miktar veri iken, daha fazla bilgi-sayar retilebilir. fiekil 2.2de grld gibi, retim imkanlar erisi dflar kayar.retim imkanlar erisinin saa kaymas mallarn daha fazla retilebilecei anlam-na gelmektedir. retimin artmas ise ekonomik byme olarak tanmlanr. fiekil2.2ye gre, ekonomik byme nedeniyle toplum retimini D noktasndan E nok-tasna taflmfltr.

retim imkanlar erisindeki kayma, tek maldaki retim artfln yanstmak yerineiki maln retiminde de artfl biiminde gzlenebilir. Hatta her iki mal balamndaayn ynde ve byklkte saa kayabilecei gibi, farkl byklklerde de saa ka-yabilir. rnein, bilgisayar retiminde daha fazla saa kayma gzlenirken tereyaretiminde daha az saa kayma gzlenebilir. Bu durum fiekil 2.3de gsterilmekte-dir. fiekle gre, ekonomik byme sonucu retim imkanlar erisi saa doru kay-mfl ve ekonomi her iki maldan da daha fazla retebilir hale gelmifltir. Ancak dikkatedilirse bilgisayar retimindeki artfl tereya retimindeki artfltan daha fazladr.

41retim mkanlar Erisi

fiekil 2.2

100

00

200

300

400

100

Tereya(BinTon/Yl)

500

600

700

800

200 300 400 500

900


600 750

D

E

retim mkanlar ErisindekiKayma - I: retim faktrlerimiktarndaki artfl ve teknolojik

yenilikler retim imkanlarerisinin saa doru kaymasnaneden olur. Bilgisayarteknolojisindeki geliflmelernedeniyle, retim imkanlarerisi yatay eksende saa dorualmfltr. Dikkat edilirseekonomi artk ayn miktarkaynakla hem daha fazlabilgisayar, hem de daha fazlatereya retme olanana

kavuflmufltur.

fiekil 2.3

100

00

200

300

400

100

Tereya(BinTon/Yl)

500

600

700

800

200 300 400 500

900


600 800

D

E

retim mkanlar Erisindeki Kayma II:retim faktrlerinin miktarnda meydanagelen artfl ve ekonomik byme retimimkanlar erisini saa doru kaydran

faktrler arasnda yer alr. rneinekonomik byme nedeniyle eri bir btnolarak, eski eriye paralel olacak fleklidesaa kayabilir. Ancak, yandaki flekilde degrld gibi, eri bir eksende,dierinegre, daha fazla saa alabilir. rneinretim faktrleri miktarndaki artfl

younlukla bilgisayar retimineaktarlmflsa, bilgisayarretimindeki artfl tereya retimindekiartfla gre daha fazla olacaktr.


10/26

retim imkanlar erisi saa doru kaydka, toplum iin daha nce imkanszolan mal bileflimleri artk imkan dahiline girecektir. rnein, 1970li yllarda reti-mi olanaklar dahilinde olmayan mal ve hizmetler gnmzde, kimi zaman bizi fla-flrtacak lde retim olanaklarna kavuflmufltur. fiphesiz bu geliflmenin ardndayatan en nemli faktrler, yatrmlardaki artfl ve teknolojik geliflmedir. Byk birekonomik duraklama ve savafllar yaflanmazsa, gnmzde birlikte retimi olanak-lar dahilinde grlmeyen birok mal ve hizmetin retimi belki de 2020lerde ola-nak dahilinde olacaktr. Bu nedenle olanakszlklar geicidir; ekonomik bymeve teknolojik ilerleme sonucu retim imkanlar snrn gsteren eride kaymalarolmas beklenen bir geliflmedir.

Ekonominin retim kapasitesindeki artfl olarak tanmlanan byme ayn za-manda ktlk ve tercih balamnda incelenmesi gereken bir ekonomik sorundur.Bir dier deyiflle, eer flimdi gelecek iin yatrm yapmazsak (eitime, teknolojiye,sanayileflmeye, sala ve aileye) ve her fleyi bugnk tketimi dflnerek ele alr-

sak, yeterli ekonomik byme salanamaz. Peki bunun sonucu ne olur? retimimkanlar erisine iliflkin flekilde deifliklik yaparak eksenlerden birisinde yatrmmallarn, teki eksende ise tketim mallarn gsterelim. fiekil 2.4de yer alan ay-n kaynaklara sahip iki ayr ekonominin zelliini flu flekilde aklayabiliriz: fieklina blmnde yer alan ekonomi tercihini tketim mallar retiminde kullanmaktave bu nedenle daha az yatrm mal retebilmektedir. fieklin b blmnde yer alanekonomi ise, a blmndeki ekonominin aksine, tercihlerini daha ok yatrm ma-l retme biiminde kullanmaktadr. fiekilden anlaflld gibi, flayet toplum tercihi-ni daha fazla yatrm mallar retme ynnde yaparsa, retim imkanlar erisi da-ha fazla saa kayacaktr. nk daha fazla yatrm lkenin sermaye stokunu artt-racaktr. Dolaysyla retim imkanlar erisindeki kayma, kaynaklarn ne kadarnnyatrm mallar ve ne kadarnn tketim mallar arasnda tahsis edildiine baldr.Eer gelecek iin daha fazla yatrm mal retilmesi tercih edilmiflse, byme dahahzl gerekleflecek; byme nedeniyle toplumun btn bireyleri kazanl kacakve refah dzeyi ykselecektir. fiphesiz, bu durumda refah artflnn mutlak eflitlikanlamnda paylafllacan sylemek mmkn deildir.


fiekil 2.4

00 1

YatrmM

allar

Tketim Mallar

2 3 4 5 6

5

10

15

20

25

D

00 1

Yatrm

Mallar

Tketim Mallar

5

10

15

20

25

30

2 3 4 5 6 7

D

30

Yatrm ve Tketim MallarArasndaki Tercih ve EkonomikByme: Ekonomik bymesonucunda oluflan yenikaynaklarn tketim veya

yatrm mal retimindekullanlmas tercih edilebilir.fieklin a blmnde yer alanekonomi tercihlerini tketimmal retimi lehine kullanmaktayken, b blmnde yeralan ekonomi tercihlerini

yatrm mal retimi ynndekullanmaktadr. Daha fazla

yatrm mal retilmesisermaye stokunu arttracaiin bu ekonominin retimimkanlar erisindeki saadoru kayma da fazladr. Buda daha fazla ekonomikbyme anlamna gelmektedir.

(a) Tercihlerini Tketim Malretiminde Kullanan lke

(b) Tercihlerini Yatrm Malretiminde Kullanan lke


11/26

Bu kitabn editrne mektup yazan bir rencihaftada ancak 10 saati alflmaya ayrabildi-ini ve ileride iyi bir iktisat olabilmek iinktisada Girifl dersinden yksek not almakistediini ifade etmekte, bunun iin neyapmas gerektiini sormaktadr. Bu -rencinin yazd mektupta Muhasebe der-sine de ilgi duyduu anlafllmaktadr. Buarkadaflmza ktisada Girifl dersinden ala-ca notu ykseltebilmesi iin ne yapmasgerektiini, yukarda rendiimiz retim im-kanlar erisini kullanarak, aklayabilir misiniz?

ALTERNATF KTSAD SSTEMLER

Ne, nasl, kimin iin retilecektir fleklinde zetlenen iktisadi soru-

larn cevaplanabilmesi iin gelifltirilen karar mekanizmalarn

aklayabilmek.

retim imkanlar erisi ktlk ve tercih sorununu basit bir flekilde aklamakla bir-

likte, her ekonominin yantlamaya alflt temel sorular da tartflmamza olanak

salamaktadr. Tm ekonomilerin yant arad temel soru; neler retilecek, na-

sl retilecek ve kimler iin retilecek ya da nasl paylafllacak biimindedir.

Bunlarn ilki neler retilmeli sorusudur. Bu soru aslnda retim imkanlar snr

zerinde hangi noktada bulunulmal ve hangi mallarn ne dzeyde retilmesi so-runu ile ilgilidir. Bunun bir sorun olarak ortaya kma nedeni ise, kaynaklarn et-

kin kullanm asndan bir fleyin retimi arttrlrken dierinin retiminden vazge-

ileceinin bilinmesidir. Her toplum kt kaynaklar ile neler reteceine karar ve-

rir. Tketim mallarndan ne kadar, yatrm mallarndan ne kadar retilecektir? Yi-

ne, devlet ne kadar kamusal mal retecektir? Bunlar tketici, retici ve devletin ka-

rar ve tercihleri aracl ile belirlenir.

Karfllafllan ikinci soru; bu mal ve hizmetlerin nasl retileceidir. Burada her

toplumun kendine uygun retim tekniini mutlaka semesi gereklilii vurgulan-

maktadr. Seilebilecek en doru retim yntemi ile kt baflna en dflk maliyet-

le retimin gereklefltirilmesi salanacak ve etkin retim sayesinde retim imkan-

lar snr erisi zerinde ekonominin iflleyifli salanacaktr.Yantlanmas gereken son soru ise bu mal ve hizmet retiminin kimler iin ya-

placadr. Aslnda bu soru ekonomideki retimin toplum yeleri arasnda nasl

paylafltrlacana iliflkindir. Toplumun rettii kt tm yeler arasnda eflit bir fle-

kilde mi paylafllmal? Yoksa ok reten daha fazla mal m almal? alflamayacak

durumda olanlar ve alflmak istemeyenlere ne kadar pay verilmeli? Bunlar tama-

men blflm sorunudur. Blflme iliflkin karar almada her toplum geleneksel ve

kltrel deerlerden etkilenerek, lkede uygulanan ekonomik sistem erevesin-

de zm arar.

43Alternati f kt isadi Sstemler

A M A

3

Sayn Hocam,Ben ktisat Fakltesi birinci snf rencisiHasan Bayrak. Uzunca bir sreden beri sizesormak istediim bir soruyu yneltmek isterim.Ben iktisat dersleri konusunda uzmanlaflmakistiyorum. ktisada Girifl dersimizin de bunedenle zel bir nem tafldna inanyorum.Sizden ricam bu konudaki baflarm arttrabilmekve iyi bir iktisat...

SIRA S ZDE

2


12/26

Alternati f kt isadi Sstemler

Bu temel sorunun zm iin, toplumlar siyasi yaplarna uygun ekonomik

sistemleri benimseyerek, bu erevede davranfl iinde olurlar. Ekonomilerin iflle-

yifl sistemleri ile ilgili olarak bir uta piyasa ekonomileri, dier uta ise kumanda

ekonomileri yer almaktadr. Bu iki u sistem dflnda her iki sistemin bir ksm yn-

lerini kabul eden, dnya zerinde en yaygn biimde gzlemlenen karma ekono-

mik sistem ise her lkede farkl olarak uygulanmaktadr.

Piyasa Ekonomileri Sistemi

Piyasa ekonomisinde neyin, nasl ve kimler iin retilecei konusu birbirlerin-den bamsz bireysel tketiciler, reticiler, devlet ve dier organizasyonlarn ka-

ralarna bal olup, bunlar piyasalarda birbirleri ile etkileflim iindedirler. Bu sis-

temde temel koordinasyonu piyasada belirlenen fiyatlar salar. Bu yzden serbest

piyasa sistemine ou kez fiyat sistemi de denir.

Serbeste oluflan fiyatlar piyasa ekonomisinde nemli roller stlenirler, bunlar:

Fiyatlar neyin retilecei ve tketilecei konusunda sinyal grevi stlenirler

Fiyatlar insanlarn tketimlerine ve retimlerine ynelik teflvik mekanizma-

s olufltururlar

Fiyatlar blflm mekanizmas zerine nemli grev stlenir.

fleklinde sralanabilir. Bu rolleri aklamaya flyle bir rnekle bafllayalm. niversi-

te rencileri iin bilgisayar almak ve kullanmak konusunda yeni bir akm baflla-

dn ve artk kahvehaneler yerine internet kafelerin tercih edildiini varsayalm.

Bu varsaym altnda ekonomik birimlerin alacaklar kararlarda fiyatlarn nasl etki-

li olduuna bakalm.

lk olarak tercihlerdeki bu deiflmenin hangi hizmetin daha fazla retileceine

iliflkin nasl bir sinyal verdiini inceleyebiliriz. rencilerin internet kafelere daha

fazla gitmeleri, talebi dolaysyla buralarda retilen hizmetin fiyatn ykseltir. Yk-

sek fiyat firmalar daha fazla internet kafe amaya ynlendirir, nk firmalar k-

rn olduu sinyalini almfllardr. stelik bu hizmetle ilgili baz yan dallar iin de

(bilgisayar ve bilgisayar sarf malzemeleri, bilgisayar programlar ve bakm malze-

meleri gibi) talep artar. Dolaysyla bunlarn hem retimi hem de fiyatlar artar. Bu

talep artfl sayesinde bilgisayar retiminde alflan insanlarn cretlerinde de artfl

gzlenir. Sonu olarak fiyatlar tketicilerden, bilgisayar ifllerinde alflanlara kadar

herkes iin sinyal grevi stlenir.

fiimdi ise fiyatlarn nasl bir teflvik unsuru olduuna bakalm. nternet kafe hiz-

metleri iin artan fiyatlar dier firmalar bu alana ynelmeye teflvik eder. Yksek

kazantan daha fazla pay alma abas rekabeti glendirirken hizmet retiminin

miktarn ve kalitesini arttrr. fiayet dflk fiyatlar sz konusu ise kazanlarn da

dflk olduu ve retimin azalaca konusunda sinyal vererek piyasaya giriflleri

engeller.Son olarak fiyatlar gelir dalmn da etkiler. Fiyatlarn yksek oluflu, bu en-

dstride genelde talebin yksek oluflunun da bir gstergesidir. Bu ise endstridegelirin artmakta olduunun ve alflanlara daha fazla cret verilebileceinin birgstergesidir. te yanda fiyatlar dflk ise gelir de dflk olacaktr. Yine fiyatlarnhzla deifltii durumlarda gelir dalm ok hzl etkilenir. zellikle gelirini ayar-lama olana bulamayanlar (memurlar gibi) kayplara urayabilir.

Piyasa ekonomisinin iyi ifllemesi iin fiyat dzeyinin istikrarl olmas gereklidir.

te yandan, ekonomik birimlerin mlkiyet hakkna sahip olmas ve kamu otorite-

44

Piyasa ekonomisi: Neyin,nasl ve kimler iinretilecei sorularna bir-birinden bamsz olarakhareket eden tketiciler,reticiler, devlet ve dierorganizasyonlarnkararlarna bal olarak

cevap bulunan ekonomiksistemdir.


13/26

si tarafndan piyasalara mdahale edilmemesi de piyasa ekonomisinin gereklilikle-

ri arasnda yer alr. Bylelikle etkinlik salanacak, ekonomi retim imkanlar snr

zerinde bulunacaktr. Piyasa ekonomisinde fiyatlarn serbeste belirlenmesi ve

ekonomik birimlerin i ve dfl ticareti serbeste yapabilmeleri, piyasa ekonomile-

rinde devletin hibir rolnn bulunmad anlamna gelmemektedir. Piyasa eko-

nomilerinde devlet, i ve dfl gvenlii salamann yannda piyasalarn salkl ifl-

lemesine ve mlkiyet haklarnn oluflumuna katk yapar. Ancak devletin ekonomi

zerindeki rol snrl olup sadece piyasa baflarszlklar durumunda devreye gir-

mesi kabul edilir.

Kumanda Ekonomileri SistemiKumanda ekonomileriya da merkezi plan ekonomilerinde temel ekonomik so-rulara (ne, nasl, kimin iin) iliflkin kararlar merkezi otorite tarafndan alnr. Hk-

metin kontroln elinde bulunduranlar merkezi plan erevesinde ekonomik bi-

rimlerin hangi faaliyetlere katlacan, retim ve tketim tercihlerini ve gelirin b-lflmn kontrol altnda tutarlar.

Kumanda ekonomilerinde ou fiyatlar devlet tarafndan belirlenir ve ekono-

mide etkinsizliklerin ortaya kmasna neden olur. rnein, eski Sovyetler Birli-

inde ekmek fiyat ok dflk belirlendii iin, iftiler ineklerini ekmekle besli-

yorlard. nk izlenen politikalar insanlarn bu flekilde davranmasn teflvik edi-

yordu. neklerin normalde ot veya tahlla beslendiklerini bildiimize gre, eski

Sovyetlerdeki bu durum kaynak israfndan baflka bir anlama gelmiyordu. Zira re-

tim maliyeti asndan ekmek ok daha yksek bir bedel denmesini gerektirdii

halde, merkezi kararlarla ekmek fiyatnn maliyetinin ok altnda belirlenmesi, di-

er besleme yntemlerinin maliyetiyle karfllafltrldnda ekmek kullanmn daha

ucuz hale getirmiflti. Dolaysyla etkinlikten uzak olarak gereklefltirilen retim ne-deniyle ekonomi retim imkanlar snr altnda alflmaktayd.

Yine kumanda ekonomilerinde yaygn olan kamu mlkiyeti insanlar iin bir

teflvik unsuru oluflturmaz. nk insanlar abalar karfll deil de ihtiyalarna

gre gelir elde ederlerse, arzuladklar kaynaklara serbeste sahip olamazlarsa et-

kinlikleri azalr. rnein bir mucit buluflu zerinde hak sahibi olmaz ise byle bir

bulufl iin fazla aba gstermeyecektir. Dolaysyla daha az bulufl olacak, toplum

yeterince geliflme gsteremeyecektir. Sonuta retim imkanlar snr erisi altnda

faaliyet srdrlecektir.

Merkezi planl ekonomiler 20. yzyln ortalarnda hemen hemen dnya nfu-

sunun yarsn kapsyordu. Dou Avrupa lkeleri, eski Sovyetler Birlii, in gibi l-

keler merkezi planl ekonomilerdi. Gnmzde bu alan olduka daralmfltr. 20.yzyln sonlarnda kumanda ekonomiler piyasa ekonomilerine dnfl abas iine

girmifllerdir.

Karma Ekonomi SistemiDnyada gzlemlenebilen ekonomik sistemlerin hi birisi yukarda akladmz

serbest piyasa ve kumanda ekonomileri sistemiyle tam olarak rtflmemektedir.

Ancak her iki sistemin baz elerini ayn anda benimseyerek, lkeler genelde kar-

ma ekonomik sistem iinde faaliyetlerini srdrrler. Ancak bu karma durum ho-

mojen deildir. Yani kamu ve zel kesimin kombinasyonlar, her lke iin farkl

olarak uygulanmaktadr.

45Alternati f kt isadi Sstemler

Kumanda ekonomisi: Temelekonomik sorulara iliflkinkararlarn merkezi otorite(devlet) tarafndan alnd

ekonomik sistemdir.


14/26

Ksaca karma ekonomik sistem, zel mlkiyetin yannda kamu mlkiyetinide kabul eden, piyasa mekanizmasnn yannda mdahaleyi de iine sindirebilen,fiyat mekanizmasnn yannda merkezi planlar da uygulama abas iinde olan birsistem nitelii taflmaktadr. Ancak bu durum daha nce de belirtildii gibi sektr-den sektre, ekonomiden ekonomiye fakllklar gstermektedir. Fakat 21. yzylile birlikte bu karma sistemlerde piyasa ekonomilerinin arl giderek artma ei-limine girmifltir.

Berlin duvarnn yklmas sonrasnda 1990l yllarda merkezi plan ekonomilerinin k-mesi dnyada tek bir ekonomik sistemin kalmasna neden oldu: Karma ekonomik sistem.Bu sistemi ksaca devletin de yer ald kapitalizm olarak tanmladmza gre, karmaekonomik sistemin boyutunu nasl lebiliriz? Dier lkelerle karfllafltrldnda, acabaTrkiyede karma ekonominin boyutlar hakknda sizin deerlendirmeniz ne olurdu?(pucu: evrenizdeki kaynaklardan veya http://www.tcmb.gov.tr/evds adresinden Trki-

yede retim deerlerinin oluflumunu inceleyiniz)

TERCH VE FAYDA

Tketicilerin rasyonel davranarak en yksek fayda dzeyini sa-

layan tercihleri nasl yapacaklarn aklayabilmek

Etkin iflleyen bir ekonomide retim imkanlar erisi zerinde nerede olunacatoplumun tercihine gre belirlenir. nsanlarn tercihleri ise, mallardan ne kadarhofllandklar ile ilgilidir. Bir kez tercihler belirlendikten sonra, ekonomide hangimal ve hizmetin ne kadar retilecei, dolaysyla ne kadar tketilecei de belirlen-mifl olur.

Aklamalarmz basitlefltirmek iin flyle bir soru ile bafllayalm: Kifliler niintercih yaparlar? lk nitemizde de akland zere, bu soruya flu flekilde cevapvermek mmkndr: Kendilerine en yararl (faydal) olan seme abas, ya da el-de edilen fayday en yksek dzeye kartma (fayda maksimizasyonu) gayretleri-dir. Fayda, bireyin tketilen mal ve hizmetten elde edecei memnuniyettir. Ger-ek yaflamda kiflinin elde edecei memnuniyetin ya da faydann llp lleme-yecei iktisatlar arasnda tartflma konusu oluflturmufltur. Tartflmaya taraf olanlar-dan bir ksm, faydann llebileceini ne srmfllerdir. Fayday lmek iinutil ad verilen bir birim ya da dorudan paray kullanmfllardr. Bu gruba say-salclar ya da kardinalistler denilmektedir. Dier tarafta ise faydann llemeyece-ini ileri sren srasalclar ya da ordinalistler vardr. Bunlara gre, insanlar bir ma-

l dierinden daha ok beendiklerini syleyebilirler; ancak ne kadar daha fazlafayda elde ettiklerini syleyemezler. Biz bu tartflmalara girmeden aklamalarm-z kardinalist yaklaflm erevesinde srdreceiz.

Toplam ve Marjinal FaydaBelirli bir zaman diliminde, bireyin dier mal ve hizmetlerden olan tketimi sabitiken, bir maln eflitli miktarlarnn tketilmesi sonucu ulafllan tatmin dzeyi top-lam faydaolarak tanmlanr ve TU harfleriyle sembollefltirilir. Fayda birimi olarakutil kullanldnda, toplam fayda fonksiyonu, bu maln tketilen miktarna saylarverilerek oluflturulur. rnein btn gndz a kalmfl bir kiflinin akflam yemeiiin pideciye gittiini dflnelim. Yedii ilk lahmacundan sonra kendine gelebili-

yor ve 20 birim fayda saladn dflnyor, ikinci lahmacunu yediinde toplam

46 Tercih ve Fayda

A M A

4

Fayda: Bireyin tketilen malve hizmetten elde edeceimemnuniyettir.

Karma ekonomi: Kamumlkiyeti ve zel mlkiyetin,piyasa ekonomisi ve piyasaekonomisine devletmdahalesinin, fiyatmekanizmas veplanlamann farkl llerdebir araya getirilmesi ilealflan ekonomik sistemdir.

Toplam fayda: Belirli birzaman diliminde, bireyindier mal ve hizmetlerdenolan tketimi sabit iken, birmaln eflitli miktarlarnntketilmesi sonucu ulafllan

tatmin dzeyidir.

SIRA S ZDE

3


15/26

faydas 34 birime, ncde ise 43 birime ykseliyor. Drdnc lahmacunu yedi-inde toplam fayda 47 birim oluyor. Grld gibi, drdnc lahmacuna kadardaha fazla tketim ile toplam fayda arasnda pozitif iliflki sz konusudur. rnei-mizdeki birey beflinci lahmacunu yediinde toplam faydas 47 birimde kalmakta-dr. Bireyin lahmacun tketmeye devam etmesi halinde, altncy tkettiinde iseelde ettii toplam faydann azalarak 42 birime dfltn kabul edelim. Grld- gibi, birey beflinci lahmacunu yediinde ilave fayda elde edememifl dolaysylatoplam faydas deiflmemifltir. Ancak bir sonraki lahmacun ise kendisine skntvermeye bafllamfl ve toplam faydas 42 birime dflmfltr. Tm bu geliflmeleri afla-daki yer alan Tablo 2.2den izlemek mmkndr.

Marjinal fayda ise, belirli bir zaman diliminde bir maldan (rneimizdeki lah-macundan) bir birim daha fazla tketilmesi sonucunda toplam faydada meydanagelen deiflme olarak tanmlanr. Ksaca ilave tketilen birimin salad faydamarjinal fayda olup MU harfleriyle sembolize edilir. Herhangi bir X mal iin mar-jinal fayda (MUx), toplam faydadaki deiflmenin tketim miktarndaki deiflmeyeoran olarak veya toplam fayda fonksiyonunun eimi fleklinde formle edilir:

Yukardaki eflitlikte DTUX terimi X malnn toplam faydasndaki deiflmeyi,DQXise tketilen X mal miktarndaki deiflmeyi ifade etmektedir. rneimizde ilklahmacun ile ikinci lahmacun arasndaki toplam faydadaki deiflme (DTU = TU2TU1 fleklindeki hesaplama gerei) 14 birimdir. Miktardaki deiflme ise (DQ = Q2Q1 fleklindeki hesaplama gerei) bir birim olduuna gre marjinal fayda flu flekil-de hesaplanr:

Tabloyu dikkatle incelersek, toplam fayda belirli bir dzeye kadar her ilave bi-rim ile artmaktadr. Ancak bu artfl azalarak devam etmektedir. Hatta toplam faydaen yksek dzeye ulafltktan sonra ilave tketimin toplam faydaya katks negatifdeer almaktadr. Dolaysyla tketici gittike azalan bir marjinal fayda dzeyi ilekarfl karflyadr.Azalan marjinal fayda, bir maln ilave miktarlar tketildike el-de edilecek marjinal faydann gittike azalaca ve belirli bir tketim miktarnda s-fra dflecei ilkesidir.

MUx = TU2 - TU1Q2 - Q1

= 34 - 202 - 1

= 14

MUx =TUxQx

47Tercih ve Fayda

Tablo 2.2

X Mal iinToplam veMarjinal Fayda

Tketilen Toplam Fayda Marjinal FaydaLahmacun (TUx) (MUx)

Miktar

0 0 -1 20 202 34 143 43 94 47 45 47 06 42 -5

Marjinal fayda: Belirli birzaman diliminde bir maldanbir birim daha fazlatketilmesi sonucu toplamfaydada meydana geliflmedeiflmedir.

Azalan marjinal fayda: Birmaln ilave miktarlartketildike elde edilen ekfaydann (marjinal faydann)azalaca ilkesidir.


16/26

Yukarda verilen Tablo 2.2deki toplam fayda ve marjinal fayda deerleri gra-fiklerde gsterildiinde fiekil 2.5de grlen iliflkiler elde edilmektedir. fiekle gretoplam faydann maksimum olduu noktada marjinal fayda sfr olmaktadr.

Tketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonufiimdiye kadar yaptmz aklamalarda tketicinin mal ve hizmet tketerek faydasaladn ve amacnn kendisine en yksek tatmin (fayda) dzeyini salayan malbileflimlerini semek olduunu grdk. Bu nedenle eflitli mal bileflimleri arasndatercih yapma durumunda olan bir tketicinin amac bunlardan elde ettii faydaymaksimize etmektir. Doal olarak burada sorun tketicinin hangi miktarlarda maltketmesi durumunda elde ettii fayday maksimize edeceidir. ktisat teorisi tke-ticilerin tercihleri asndan gelifltirilen bir kural kullanarak bu konuya cevap ara-maktadrlar. Fayda maksimizasyonu kural ad verilen bu kurala gre, tketici

bir mal iin harcad parann marjinal faydas bir baflka mala harcad parannmarjinal faydasna eflit olduu mal bileflimi tercihi ile fayday maksimize eder. r-nein tketicinin lahmacun ve hamburger tkettiini varsayarsak, elde edilecekfaydann maksimize edilebilmesi iin afladaki eflitliin salanmas gerekir:

Harcanan bir birim para iin elde edilen marjinal fayday hesaplayabilmek iin,

bu maln marjinal faydasn bu maln her birimi iin harcanan paraya (yine bu fi-

yatna) blmemiz yeterli olacaktr. fiimdi bu eflitliin ne anlama geldiini anlayabil-

Lahmacunun Marjinal Faydas

Lahmacun Fiyat= Hamburgerin Marjinal Faydas

Hamburger Fiyat

48 Tercih ve Fayda

fiekil 2.5

00 1

Toplam

Fayda

Tketim Miktar

2 3 4 6

10

20

3040

50

7

00 1

MarjinalFayda

Tketim Miktar

2 3 4 5 6

5

10

15

20

25

7-5

-10

5

Toplam ve Marjinal Fayda Erileri:Tablo 2.2de verilen toplam faydave Marjinal fayda deerleri grafikortama aktarldnda, toplam

faydann nce artan, maksimumyapan ve daha sonra izilen bireri olduu grlmektedir.Marjinal fayda ise bafllangtanitibaren azalan bir eridir. te

yandan toplam faydannmaksimum olduu noktadamarjinal fayda sfr olmaktadr.

Fayda maksimizasyonukural: Bir mal iinharcanan bir birim parannmarjinal faydasn bir baflkamala harcanan bir birim

parann marjinal faydasnaeflitleyen mal bileflimlerinintercih edilmesi ile eldeedilen faydann maksimumolacan ifade edenkuraldr.


17/26

mek iin baz varsaymlar yapalm. Sorunu basitlefltirmeyi amalayan bu varsaym-

lardan ilki tketicinin gelirinin sabit olduu fleklindedir. te yandan rnek olarak

alacamz iki tr maln (yani lahmacun ve hamburgerin) fiyatlarnn sabit kald-

n kabul edeceiz. Ve bir de hatrlatma yaptktan sonra rneimizi incelemeye ge-

ebiliriz. Bu hatrlatma biraz nce rendiimiz azalan marjinal fayda kavramdr.

Sadece marjinal fayda deerlerine bakarak tketicinin elde ettii tatmin dzeyi hakknda

yorum yapmak gereki deildir. rnein, bir tketiciye ilave bir elmas verildiinde bu-

nun marjinal faydas 10,000 util, ilave bir elma verildiinde ise bunun marjinal faydas

100 util olabilir. Ancak elmas 100 milyar liraya, elma 100 bin liraya mal oluyorsa, elmaya

yaplan harcamann her lirasnn tketiciye salad marjinal fayda, elmasa yaplan harca-

mann her lirasnn salad marjinal faydadan daha byktr. Bu nedenle rasyonel dav-

ranan tketici elmay tercih ederek tatmin dzeyini arttracaktr.

Yukardaki basitlefltirici varsaymlar altnda, tketicinin belirli bir zaman dilimiierisinde (rnein bir hafta gibi) ne miktarda lahmacun ve ne miktarda hamburger

tketmesi durumunda fayda maksimizasyonunu gereklefltirecei sorununu incele-

meye geebiliriz. Bu amala aflada hazrladmz Tablo 2.3 kullanacaz. Tablo-

da tketicimizin haftada 30 milyon liralk gelirini bu iki maln tketimi iin ayrd-

n, hamburgerin tanesinin 4 milyon, lahmacunun tanesinin de 2 milyon lira olduu-

nu kabul edersek, tketicinin Tablo 2.3deki bileflimleri oluflturabileceini grrz.

Tabloya gre tketicimizin bir haftada tketecei 4nc hamburgerin marjinal

faydas 20dir. Hamburgerin birim fiyat 4 milyon lira olduuna gre, bu hambur-

ger iin harcanan lirann marjinal faydas 5 olmaktadr. Tketicimiz gelirinin kalan

ksm ile tanesi 2 milyon liradan 7 adet lahmacun tketebilir. Tketilen son lahma-

cunun marjinal faydas 10 olduuna gre, bu lahmacun iin harcanan lirann mar-

jinal faydas da 5 olmaktadr. Bylece tketici maksimizasyon koflunu gereklefltir-mifltir. Yani,

sonucundan hareketle, tketicimiz haftada 4 adet hamburger, 7 adet de lahmacuntketerek en yksek fayday salamaktadr.

MUHPH

= MULPL

204

= 102

5 = 5

49Tercih ve Fayda

D K K A T

Tablo 2.3

FaydaMaksimizasyonuSalayan Mal

Bileflimi

Hamburger Marjinal Fayda Lahmacun Marjinal Fayda(adet/hafta) (MUH) (adet/hafta) (MUL)

3 24 1 164 20 3 145 16 5 126 12 7 107 8 9 8


18/26

Bu fayda maksimizasyonu yaklaflmnn ardnda yatan mant daha iyi kavra-yabilmek iin, tketicimizin farkl bir kombinasyon oluflturmas durumunda neolacan inceleyelim. rnein tketicimizin 3 adet hamburger, 9 adet lahmacuntketmeye karar vermesi halinde ne olacan ele alalm. Bu durumda tketilenhamburgere harcanan bir birim parann marjinal faydas,

olarak bulunur. Tketilen dokuzuncu lahmacun iin harcanan parann marjinalfaydas ise

olarak birlenebilir. Dikkat edilirse tketicinin haftada 4 hamburger, 9 adet lahma-cun tketmesi halinde,

koflulu gerekleflmemektedir. Buna gre tketicinin hamburger iin harcad pa-radan elde ettii marjinal fayda lahmacun iin harcad paradan elde ettii marji-nal faydadan byktr. Rasyonel davranfl gerei, tketici bu durumda elde ettiifayday arttrabilmek amacyla tkettii hamburger miktarn arttrmaya ve lahma-cun miktarn azaltmaya bafllayacaktr. Hamburger tketiminin salad para biri-mi baflna ek fayda artt srece, tketici hamburger tketimini arttracak ve lah-macun tketimini ksacaktr. nk bu sayede toplam faydas artmaktadr. Her ikimaln marjinal faydalarnn fiyatlarna oran eflitlendiinde tketici maksimum fay-day salayacaktr. Tablomuza gre tketici haftada tanesi 4 milyon liradan 4 adet

hamburger ve tanesi 2 milyon liradan 7 adet lahmacun tkettii zaman elde ettiifayday maksimum dzeye kartmaktadr. Zira bu tketim bilefliminde marjinalfaydalarn fiyatlara oran eflitlenmektedir.

Peki tketici bu noktada durmayp hamburger tketimini arttrmaya devameder ve haftada 5 adet hamburger, 5 adet de lahmacun tketmeye bafllarsa duru-mu ne olur? ncelikle bu durumda fayda maksimizasyonu flart yerine gelmemek-tedir. nk 5 adet hamburger tketiminden elde edilen marjinal faydann ham-burger fiyatna oran

olarak belirlenirken, 5 adet lahmacun tketmenin salad marjinal faydann fiya-

tna oran ise

olarak hesaplanmaktadr. Dikkat edilirse, bu kez de lahmacun tketimine harca-nan bir birim parann marjinal faydas hamburger iin hesaplanan marjinal fayda-y aflmaktadr. Bu durumda tketici, daha nce yaptnn tersine, lahmacun tke-timini arttrarak hamburger tketimini ksacaktr.

Bu aklamalarmza gre, rasyonel davranan tketici kendisine en yksek fay-da dzeyini salayan mal bileflimini tercih edecektir. Elde edilen toplam faydannmaksimum olduu bu tercih bileflimi tketici dengesiolarak adlandrlmaktadr.Buna gre tketicinin dengeye gelebilmesi iin gerekli flart, her mal iin harcanan

son liralarn salad faydalarn birbirine eflit olmasdr.

MULPL

= 122

= 6

MUHPH

= 164

= 4

MUHPH

= MULPL

MULPL

= 82

= 4

MUHPH

= 244

= 6

50 Tercih ve Fayda

Tketici dengesi:Tketicinin belli flartlarda enyksek fayda dzeyinisalad durumdur.


19/26

Bir fastfood restoran zincirinin yandaki reklamna gre,haftann belirli gnlerinde belirli saatler arasnda yiyebil-diiniz kadar uygulamas yaplmaktadr. Bu kampanyadasz edilen gn ve saatlerde sabit bir cret deyerek yiye-bildiiniz kadar fastfood rnn herhangi bir ek bedeldemeksizin yiyebilirsiniz. Sizce bu tr bir uygulama ilefirma ciddi bir zarar riski stlenmekte midir? Amac eldeettii kr maksimum dzeye kartmak olan bir firmannbu davranfln azalan marjinal fayda ilkesi ile aklayabilirmisiniz?

51Tercih ve Fayda

SIRA S ZDE

4


20/26

zetKtlk olgusunun neden olduu tercih yapma zo-

runluluunu ve bunun ekonomik birimlere ykle-dii maliyeti aklayabilmek

Bir ekonomide kaynaklar toprak, emek ve serma-

yeden oluflur. Bu kaynaklar retim faktrleri (ya da

girdiler) olarak adlandrlr.

ktisadi anlamda, alnan her karar ve yaplan her

tercih bir maliyet taflr. Bir tercih yaparken vazge-

mek zorunda kaldmz en deerli alternatif bu ter-

cihin frsat maliyetini oluflturur.

Parasal maliyet frsat maliyetinin bir paras olabilir.

Ktlk, tercih ve frsat maliyeti kavramlarn bir ara-

ya getirerek ekonomide etkin retim dzeyinin na-

sl salanabileceini aklayabilmek

Mevcut retim faktrleri ve teknoloji veri iken, be-

lirli bir dnemde ekonominin maksimum dzeyde

retebilecei eflitli rn bileflimlerini gsteren s-

nr erisi retim imkanlar erisidir. Bu eri ktln

sonularn, ekonomideki tercihleri ve her tercihin

frsat maliyetini gstermektedir.

Bir maln daha fazla retilmesi iin dier maln re-

timinden vazgeilmesi gereken miktar her aflamada

artar. Bu durum artan frsat maliyeti olgusunu ifade

eder. Zaman ierisinde ekonomideki retim faktrlerinin

miktar ve nitelii deiflebilir, retimde daha st

dzey teknolojiler kullanlabilir. Bu deifliklikler

retim imkanlar erisinin yer deifltirmesine neden

olur. retim imkanlar erisi saa doru kaydka

toplum iin daha nce imkansz olan mal bileflim-

lerinin retimi imkan dahiline girer.

Ne, nasl, kimin iin retilecektir fleklinde zetle-

nen iktisadi sorularn cevaplanabilmesi iin geliflti-rilen karar mekanizmalarn aklayabilmek

Ne, nasl, kimin iin retilecektir? sorunlarnn -

zm iin benimsenen karar mekanizmas ekono-

mik sistemlerin temelini oluflturur. Bu sorunlarn

zm tamamyla piyasaya braklmflsa piyasa

ekonomisi, tamamyla devlet tarafndan salanyor-

sa kumanda ekonomisi, devlet ve piyasa tarafndan

birlikte salanyorsa karma ekonomi sisteminden

sz edilir.

Tketicilerin rasyonel davranarak en yksek fayda

dzeyini salayan tercihleri nasl yapacaklarn

aklayabilmek

Ekonomik birimlerin tketim eyleminden amalar

elde ettikleri toplam fayday maksimize etmektir.

Bir maln ilave miktarlar tketildike toplam fayda-

da meydana gelen deiflme marjinal fayda olarak

tanmlanr. Marjinal fayda her ilave tketimle birlik-

te azalr ve belirli bir tketim dzeyinde sfra iner.

Marjinal faydann sfr olduu tketim dzeyinde

toplam fayda maksimumdur.

Bir mal iin harcanan bir birim parann marjinal

faydas, bir baflka mala harcanan bir birim parannmarjinal faydasna eflit olduunda tketici maksi-

mum fayday elde eder. Bu nedenle tketilen tm

mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna orannn

birbirine eflit olmas durumunda tketici dengeye

gelir.

zet52

A M A

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4


21/26

Kendimizi Snayalm1. Doa tarafndan sunulan tm doal kaynaklar, bir re-tim faktr olarak afladakilerden hangisi ile adlandrlrlar?

a. Sermaye

b. Toprak

c. Temel girdi

d. Giriflim

e. Emek

2. Dier mallar retmek amacyla kullanlan makineler,aralar ve fabrikalar bir retim faktr olarak afladakiler-

den hangisi ile adlandrlr?

a. Ara mallar

b. Doal kaynaklar

c. Toprakd. Sermaye

e. Giriflim

3. Afladaki ifadelerden hangisi alternatif maliyet kavra-mn tanmlamak amacyla kullanlabilir?

a. Bir tercihin hayata geirilmesi ile gndeme gelen

kaynak kullanm

b. Bir kararn uygulamaya konulmas sonucu ortaya

kan olumsuzluklar

c. Bir karar uygularken vazgeilen bir dier karar

d. Bir kararn uygulanmas ile elde eden olumlusonular

e. Bir tercihin yaplmas sonucu ortaya kan belirsizlik

4. Aflada yer alan retim imkanlar erilerinin hangisi lkedesermaye youn bir retim gereklefltirildiini gstermektedir?

5. Aflada yer alan retim imkanlar erisine gre, eko-nomide kaynaklarn etkin olarak kullanlmadn ifade

eden retim bileflimi afladakilerden hangisidir?

a. A

b. B

c. C

d. D

e. E

6. Afladaki grafiklerden hangisi retimde daha st birteknolojinin kullanlmas durumunu gstermektedir?

7. Kapitalist retim iliflkileri ierisinde ne, nasl, kiminiin sorularnn cevabn afladakilerden hangisinin ver-

mesi gerekir?

a. Piyasa

b. Devlet

c. Merkezi plan

d. Siyasi otoritee. Sivil toplum rgtleri

Kendimizi Snayal m 53

TketimMallar

SermayeMallar

A

B

E

C

D

B Mal

A Mal

a.

B Mal

A Mal

b.

B Mal

A Mal

c.

B Mal

A Mal

d.

B Mal

A Mal

c.

TketimMallar

SermayeMallar

TketimMallar

SermayeMallara. b.

TketimMallar

SermayeMallarc.

TketimMallar

SermayeMallard.

TketimMallar

SermayeMallarf.


22/26

8. Afladakilerden hangisi toplam fayda (TU) ve marjinalfayda (MU) arasndaki iliflkiyi doru olarak ifade etmektedir?

a. TU ve MU birlikte artarlar

b. TU ve MU birlikte azalrlar

c. TU maksimum olduunda MU sfrdr

d. MU maksimum iken TU sfrdr

e. MU artarken TU negatiftir

9. Afladaki tabloya gre, bir gnde tketilen ay mikta-r 6 bardaktan 8 bardaa kt zaman marjinal fayda ka

utildir?

a. 0

b. 1

c. 2

d. 3

e. 4

10.Afladaki tabloya gre, tketici haftada ka kg st veka kg portakal tkettii zaman dengeye gelmektedir?

a. 3 kg st, 7 kg portakal

b. 2 kg st, 4 kg portakal

c. 4 kg st, 6 kg portakal

d. 1 kg st, 4 kg portakal

e. 2 kg st, 5 kg portakal

Kendimizi Snayal m54

Tketilen ay Toplam Fayda

(bardak/gn) (util)

2 104 186 248 2810 28

St MUST St Fiyat Portakal MUPOR Portakal Fiyat(kg/hafta) (milyon TL/kg) (kg/hafta) (milyon TL/kg)

1 40 5 4 14 2

2 30 5 5 10 2

3 15 5 6 8 2

4 5 5 7 6 2


23/26

Yaflamn inden

Bu amala kullanabileceimiz kavram azalan marjinal fay-da ilkesidir. Azalan marjinal fayda ilkesi tketicilerin ya-

pacaklar her trl tercihte geerlidir. Burada cevapland-

rlmas gereken soru azalan marjinal fayda ilkesinin gelir

iin de geerli olup olmaddr. Nasl ki bir maln artan

miktarlarn tkettiimiz zaman marjinal fayda azalyorsa,

acaba daha fazla gelir elde ettike gelirin marjinal faydas

da azalr m? Bu soru uzunca bir sreden beri iktisatlar

arasnda tartflmalara konu olmufltur. Artan oranl vergi

sisteminin (yani daha fazla gelir elde ettike daha yksek

oranda vergi denmesi) ardnda yatan mantk gelirin mar-

jinal faydasnn azalaca grflne dayanmaktadr. Elde

edilen her ek 1 liralk gelir daha az fayda salyorsa, bu-

nun belirli bir oranndan vazgemek (devlete aktarmak)

kifliye daha az ac verecektir. Sonu olarak zenginlerin

yoksullara gre daha yksek oranda vergilendirilmesi ver-ginin topluma ykledii acy hafifletecektir (burada ac

szcn kullanma nedenimiz fiziki bir eziyetten sz et-

mek deil, verginin zorunlu bir tasarruf olmasndan kay-

naklanmaktadr). Oysa herkes ayn oranda vergilendiril-

mifl olsa bu ac daha yksek olacaktr.

Daha nce szn ettiimiz, Nobel dll iktisat David

Myers tarafndan 1992 ylnda yaplan ve insanlarn neden

mutlu olduklarnn incelendii bir arafltrmada yukarda

ifade edilen grflle eliflen baz sonular elde edilmifltir.

Refah dzeyi yksek olan uluslarn vatandafllar, dflk

refaha sahip olan bir ulusun insanlarna gre daha mutlu

olmalarna karfln bu iliflki ok gl deildir. Mutluluunderecesinde refah dzeyinden daha ok ulusun demokra-

si karnesi ne kmaktadr. lkenin demokrasi gemifli ne

kadar uzunsa, bu lkelerin vatandafllar daha mutludurlar.

Myers aflada yer alan grafii kullanarak, 1990lara kadar

gelirle mutluluunun ayn ynde deifltiini (yani parayla

saadet olduunu), ancak toplum belirli bir gelir dzeyine

ulafltktan sonra (arafltrmaya gre vergi sonras kifli bafl-

na 7000 $) gelir ykseldike kendisini mutlu hissedenlerin

orannda nemli bir deifliklik olmadn vurgulamakta-

dr. zetle, belirli bir gelir dzeyine erifltikten sonra pa-

rayla saadet olmamaktadr.

Yaflamn inden 55

VergiSonras

kiflibaflnaGelir

(1990Fiyatlarilebindolar)

2

4

68

10

12

14

16

18

1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990Yllar

Kendisini

okMutluOlarak

Tanmlay

anlarnOran

10

20

3040

50

60

70

80

90

ok Mutlularn Oran

Kifli Baflna Gelir


24/26

Baflvurabileceimiz Kaynaklarfiahin, H.(1999). Mikro ktisat. Bursa: Ezgi, s.19-44.

nsal, M.E.(2001). Mikro ktisat.Ankara: maj, s.10-11,

115-128.

Ouz, O.(1992). ktisada Girifl. stanbul: Marmara niver-

sitesi, s.55-74.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Ktlk ve Tercih konusuna

baknz.

2. d Ayrntl bilgi iin Ktlk ve Tercih konusuna

baknz.

3. c Ayrntl bilgi iin Tercih ve Frsat Maliyeti

konusuna baknz.4. e Ayrntl bilgi iin retim mkanlar Erisi

konusuna baknz.

5. d Ayrntl bilgi iin retim mkanlar Erisi

konusuna baknz.

6. b Ayrntl bilgi iin retim mkanlar Erisi

konusuna baknz.

7. a Ayrntl bilgi iin Piyasa Ekonomisi Sistemi

konusuna baknz.

8. c Ayrntl bilgi iin Toplam ve Marjinal Fayda

konusuna baknz.

9. c Ayrntl bilgi iin Toplam ve Marjinal Faydakonusuna baknz.

10. a Ayrntl bilgi iin Tketici Dengesi: Fayda

Maksimizasyonu konusuna baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Bu tartflmada mhendis nemli bir yanlgya dflmekte ve

ihtiya-istek szcklerini efl anlaml olarak kullanmakta-

dr. stekler ihtiyalarla ayn fley deildir. ktisatlara gre

ihtiya kavram objektif olarak tanmlanamaz. rnein,

bir kifli yeni bir giysiye ihtiyacm var dediinde bunun

gelifligzel bir dilek mi, flk grnmek amacyla ortaya -

kan bir istek mi, yaflam srdrmek iin bir zorunluluk mu

olduunu syleyebilmek mmkn deildir. Bunu syle-

yen kifli kuzey lkelerinde yaflayan evsiz birisi ise, bu ki-

flinin donmamak iin daha kaln giysiye ihtiyac olduunu

syleyebiliriz. Gnlk konuflma dilinde ihtiya szc

dikkat edilmeden kullanlmaktadr. Bu tr konuflmalarda

genellikle kastedilen o anda sahip olunmayan bir fleyin

arzulanmasdr. Bu nedenle insanlarn istekleri sonsuzdur.

Sizi mutlu edecek her istediiniz materyale sahip olduu-nuzu dflnn. stediiniz tm giysilere, otomobillere,

evlere, CDlere, konser biletlerine ve istediiniz dier b-

tn fleylere sahip olduunuzu kabul edelim. Acaba bu du-

rum mutluluunuza katkda bulunabilecek baflka bir fle-

yin bulunmad anlamna gelir mi? Bu soruya verilecek

yant muhtemelen hayr olacaktr. Her fleye sahip olman-

za ramen, piyasaya yeni srlen mal ve hizmetleri dfl-

nn. te yandan merhamet, arkadafllk, aflk, sevgi, prestij,

resim yapma yetenei ve daha birok konuda istekleriniz

karfllanmamfl olabilir. Yaflamda her insann ok sayda is-

tei olabilir, ancak bunlarn hepsi tatmin edilemez, nk

bunlar tatmin edebilmek amacyla kullanlan kaynaklar

snrldr. Bu durum ktlk gereini gz nnde tutmam-

z gerektirir. Dolaysyla her birey tercih yapma zorunlulu-

u ile karfl karflyadr. Ne zaman bir tercih yaplrsa veya

bir fley satn alnrsa arzulanan baflka bir fley yaplamaz.Bir dier deyiflle ktlk gereinin var olduu bir dnyada,

karfllanan her istek, dier istek veya isteklerin karfllan-

madan kalmasna veya bunlardan vazgeilmesine neden

olur.

Sra Sizde 2

rencinin sorduu bu soruyu cevaplayabilmek iin n-

ce mevcut kstlar hatrlayalm: lk olarak, bu renci haf-

tada ancak 10 saatini alflmaya ayrabilmektedir. te yan-

dan bu sreyi sadece iki ders, ktisada Girifl ve Muhasebe,

arasnda paylafltrmaktadr. Bu kstlar altnda, retim im-

kanlar erisini olufltururken dikey eksene Muhasebe der-

sinden alnmas beklenen notu, yatay eksene de ktisada

Girifl dersinden alnmas beklenen notu koyalm. Arkada-

flmz haftada 10 saatin tamamn ktisada Girifl alflmaya

ayrrsa snavda 90-100 aras bir not alacak, ancak Muha-

sebe dersinden snfta kalacaktr. Tersine, sz konusu 10

saatin tamamn Muhasebe alflmaya ayrrsa, snavda bu

dersten 90-100 aras bir not alacak ve muhtemelen ktisa-

da Giriflten snfta kalacaktr. Buna gre, arkadaflmzn

karfl karflya kalaca retim imkanlar erisi afladaki gi-

bi izilecektir. fiekilde yer alan retim imkanlar erisi, as-

lnda, bir saat daha fazla iktisat alflmann frsat maliyeti-ni temsil etmektedir. 1 saat daha fazla iktisat alflmann

frsat maliyeti 1 saat daha az muhasebe alflmak olarak

ifade edildii iin retim imkanlar erisi dz izgi halin-

de elde edilmektedir. Burada rneimizi basit tutmak (ve

muhasebecileri kzdrmamak) iin artan frsat maliyeti ol-

gusunun gz ard edildiini belirtmek gerekir.

Baflvurabi leceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayal m Yant Anahtar - S ra Sizde Yant Anahtar56


25/26

Eer bu arkadaflmz X noktasnda bulunmay tercih eder-

se her iki derse de haftada 5er saat alflma zaman ayra-

cak ve her iki dersten de 50-60 puan aras not alacaktr.

Ancak arkadaflmzn amac ktisada Girifl dersi snavndan

daha yksek bir not almak olduuna gre, retim imkan-

lar erisi zerinde X noktasndan Y noktasna kayacak ve

Muhasebe dersi iin 2.5, ktisada Girifl dersi iin 7.5 saati-

ni ders alflmaya ayracaktr. Bu durumda, ktisada Girifl

dersi snavndan alnacak not 80-90 aralna karken,

Muhasebe dersi snavndan alnacak not 0-49 aralna

dflmektedir. Dolaysyla, ktisada Girifl dersinden daha

yksek bir ortalamaya sahip olmann frsat maliyeti Muha-

sebe dersinden kalmak fleklinde belirmektedir. Burada

kritik sorulardan bir tanesini hemen dikkatinize sunalm.Peki bu arkadaflmzn Muhasebe dersinden alnacak notu

dflrmeden, ktisada Girifl dersi notunu arttrmas mm-

kn deil midir? Tabi ki mmkndr. Ancak bunun iin

retim imkanlar erisinin mutlaka saa doru kaymas

gerekmektedir. Bunun iin de sabit kabul ettiimiz faktr-

lerin deiflmesi gerekir: Ders alflma sresinin haftada 10

saatten 15 saate karlmas gibi.

Sra Sizde 3

Dnyada pr kapitalist sistemi uygulayan lke bulunma-

dn, komnist bloun kmesi ile merkezi planlamayadayal olarak retim yapan lke de kalmadn dflnd-

mzde, uygulama alan kalan tek ekonomik sistemin

karma ekonomik sistem olduunu syleyebiliriz. Bu sis-

tem iinde kt kaynaklarn nasl kullanlaca konusunda-

ki kararlar ksmen zel sektr, ksmen de kamu sektr

tarafndan alnmaktadr. Alnan bu kararlar ise, lkenin

btn asndan (yani makro ekonomik adan) deer-

lendirildiinde, lkede yaratlan ktnn ne kadarnn zel

kesim, ne kadarnn kamu kesimi tarafndan yaratldn

belirler. Bu yzden, dersimizin makro iktisatla ilgili bl-

mn incelerken reneceiniz gibi, gayrisafi milli hasla

denilen ve lkede yaratlan ktnn deerini gsteren kav-

ram bize yardmc olacaktr. Aflada yer alan grafik, eflit-

li lkelerde, yaratlan ktya oranla kamu sektrnn b-

ykln (payn) gstermektedir. Grafie gre dnya-

nn nde gelen kapitalist lkeleri olarak tandmz sana-

yileflmifl ekonomilerde devlet bykl farkllklar gs-

termektedir. rnein, svete ekonominin %60dan fazla-

sn kamu sektrnn faaliyetleri olufltururken Japonyada

bu oran %30 civarna inmektedir. Trkiyede ise devletin

ekonomideki pay yaklaflk %25 civarndadr.

Sra Sizde 4

Azalan marjinal fayda ilkesi yiyebildiiniz kadar trn-

deki reklamlarn anlafllmas iin en iyi ara niteliindedir.

Azalan marjinal fayda ilkesine gre, bu restoranda yemek

yeme eylemimiz, yediklerimizden elde ettiimiz marjinal

fayda sfr olduunda sona erecektir. Reklamda grld

gibi, baz restoranlarda mflteriler sabit bir cret deyerek

diledikleri kadar yemek yiyebilmektedirler. Bu konuda

restoranlarn koyduu tek kst yiyeceklerin bir antaya

doldurularak restoran dflna karlamayacadr. Azalan

marjinal fayda ilkesi bu restorana gelen tm mflteriler

iin geerli olduundan, marjinal faydalar sfr olduunda

her mflteri yeme eylemini sonlandracaktr. Hatrlarsanz

marjinal faydann sfr olduu noktada toplam fayda mak-

simum olmaktadr. Bu doyum noktasna ulaflldktan son-ra yenecek ilave bir yudum bile artk ek fayda salamaya-

cak ve marjinal faydann negatife dnflmesine neden ola-

bilecektir. Bu tr uygulamalarda nemli olan noktalardan

bir tanesi de uygulanacak sabit cretin belirlenmesidir.

Tketicilerin sonsuza kadar yemek yiyemeyecekleri bilgi-

si altnda, restoran sahibi ortalama bir mflteriden elde

edilebilecek kr ieren bir fiyat belirlerse, zarar etmek bir

yana, artan satfllar nedeniyle krn arttracaktr.

Sra Sizde Yant Anahtar 57

0

20

40

60

80

100

0

20 40 60 80 100

Y

X

10 saatktisada Girifl

2,5 saat Muhasebe7,5 saat ktisada Girifl

5 saat Muhasebe5 saat ktisada Girifl

7,5 saat Muhasebe

2,5 saat ktisada Girifl

10 saat Muhasebe

ktisada Giriflden Beklenen Not

MuhasebedenBeklenenNot

0

Trkiye

0,2 0,4 0,6 0,8

Japonya

ABD

Almanya

ngiltere

Hollanda

sve


26/26

İktisada giriş unite02

Documents