İKTİSADA GİRİŞ 2

3. İŞSİZLİK, ENFLASYON VE UZUN DÖNEM BÜYÜME

1. Nominal ve Reel Toplam Çıktı (Nominal ve Reel GSYİH)

• Toplam Çıktı, iki şekilde ölçülür: GSYİH ve GSMH. Toplam Çıktı olarak GSYİH’yı kullanacağız.

Sabit Fiyatlarla Toplam Çıktı (GSYİH)

• Eğer temel bir yıl belirler ve sonraki tüm yıllar için Toplam Çıktı’yıhesaplarken, seçilen bu temel yılın (baz yılın) fiyatlarını kullanırsak, elde edilen Toplam Çıktı’ya sabit fiyatlarla Toplam Çıktı (sabit fiyatlarla GSYİH) veya Reel Toplam Çıktı (Reel GSYİH) denir.

Örnek: Ekonomide sadece 3 nihai mal olduğunu varsayalım: x, y, z

2004 2005 2006

Miktar Fiyat Miktar Fiyat Miktar Fiyat

x 100 10 105 12 104 14

y 110 15 111 18 115 20

z 90 20 93 25 95 30

Cari fiyatlarla GSYİH

(Nominal GSYİH)

(100x10)+(110x15)+(90x20)

=4450

(105x12)+(111x18)+(93x25)

=5583

(104x14)+(115x20)+(95x30)

=6606

2004 fiyatlarıyla GSYİH

(Reel GSYİH veya sabit fiyatlarla

GSYİH)

=4450 (105x10)+(111x15)+(93x20)

=4575

(104x10)+(115x15)+(95x20)

=4665

𝑃 = 𝑡 yılındaki 𝑍ı𝑚𝑛𝑖 𝐺𝑆𝑌İ𝐻 𝐷𝑒𝑓𝑙𝑎𝑡ö𝑟ü =𝑡 yılındaki Nominal GSYİH

𝑡 yılındaki Reel GSYİH

• Zımni GSYİH Deflatörü bir fiyat endeksidir.

• Deflatör anlam olarak fiyat artışlarından arındırmak demektir.

𝑃2004 =4450

4450× 100 = 100

𝑃2005 =5583

4575× 100 = 122,03

𝑃2006 =6606

4665× 100 = 141,61

• Deflatör dışında kullanılan diğer fiyat endeksleri:

▪ Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) Bir ülkede tüketim amaçlı olarak kullanılan mal ve hizmet fiyatlarında meydana gelen yıllık ortalama değişmeleri ölçer.

oHer ay tipik kentli tüketicinin satın aldığı sabit piyasa sepetini temsil eden mal grubu kullanılarak hesaplanan fiyat endeksi.

▪ Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) Bir ülkede üretimi yapılan ve yurtiçine satışa konu olan ürünlerin, üretici fiyatlarını zaman içinde karşılaştırarak fiyat değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir.

oÜreticinin üretim sürecinin her aşamasında karşı karşıya olduğu fiyatların ölçümüdür.

oÜFE’nin avantajlarından biri üretim sürecinde fiyat artışlarının erken ortaya çıkmasıdır. Bu endekslerdeki hareketlerin bazen tüketici fiyatlarının gelecekteki değişimlerinin göstergesi olması nedeniyle ÜFE’nin gelecekteki TÜFE’nin öncü göstergesi olduğu kabul edilir.

• 𝑡 dönemindeki büyüme oranı =𝐺𝑆𝑌İ𝐻𝑡−𝐺𝑆𝑌İ𝐻𝑡−1

𝐺𝑆𝑌İ𝐻𝑡−1× 100

oBurada GSYİH Reel veya Nominal olabilir. Hangisi kullanıldıysa bulunan büyüme oranı onun büyüme oranıdır.

oÖrnekte büyüme oranları:

2005 yılındaki nominal GSYİH büyüme oranı =5583 − 4450

4450× 100 = 25,46

2005 yılındaki reel GSYİH büyüme oranı =4575 − 4450

4450× 100 = 2,81

2006 yılındaki nominal GSYİH büyüme oranı =6606 − 5583

5583× 100 = 18,32

2006 yılındaki reel GSYİH büyüme oranı =4665 − 4575

4575× 100 = 1,97

• Enflasyon Oranı=𝑃𝑡−𝑃𝑡−1

𝑃𝑡−1× 100

o Burada P olarak kullanılan endeks TÜFE, ÜFE veya GSYİH Deflatörü olabilir.

o Örnekte enflasyon oranı (GSYİH Deflatörü değişim oranı):

2005 yılındaki enflasyon oran𝚤 =122,03 − 100

100× 100 = 22,03

2006 yılındaki enflasyon oran𝚤 =141,61 − 122,03

122,03× 100 = 16,05

• 𝑡 dönemindeki GSYİH ($) =Nominal 𝐺𝑆𝑌İ𝐻𝑡(𝑇𝐿)

Nominal Döviz Kuru𝑡(𝑇𝐿/$)

• 𝑡 dönemindeki Kişi Başına GSYİH =𝐺𝑆𝑌İ𝐻𝑡

𝑌𝚤𝑙 𝑂𝑟𝑡𝑎𝑠𝚤 𝑁ü𝑓𝑢𝑠𝑡

oBurada GSYİH Reel veya Nominal olabilir. Hangisi kullanıldıysa kişi başına gelir onun cinsinden hesaplanmış olur.

• Verimlilik Toplam çıktının işçi sayısına (toplam çalışma saatine) oranı veya (çalışan başına çıktı) ortalama emek verimliliği veya kısaca verimlilik olarak adlandırılır.

oSermaye niteliğindeki iyileşmeler ve işgücünün bilgi ve becerisindeki artışlar emek verimliliğinde artışlar sağlar.

Tablo 1: Türkiye’de TÜFE, 1960-2018

Kaynak: World Development Indicators

TÜFE Yüzde Değişim TÜFE

TÜFE Yüzde Değişim TÜFE

TÜFE Yüzde Değişim TÜFE

1960 0.00 5.66 1980 0.00 94.26 2000 20.59 54.92

1961 0.00 3.17 1981 0.00 37.61 2001 31.80 54.40

1962 0.00 3.89 1982 0.00 29.14 2002 46.10 44.96

1963 0.00 6.36 1983 0.00 31.39 2003 56.05 21.60

1964 0.00 1.12 1984 0.01 48.39 2004 60.87 8.60

1965 0.00 4.56 1985 0.01 44.96 2005 65.85 8.18

1966 0.00 8.47 1986 0.01 34.61 2006 72.17 9.60

1967 0.00 13.97 1987 0.02 38.86 2007 78.49 8.76

1968 0.00 6.05 1988 0.03 68.81 2008 86.69 10.44

1969 0.00 4.92 1989 0.04 63.27 2009 92.11 6.25

1970 0.00 7.92 1990 0.07 60.30 2010 100.00 8.57

1971 0.00 19.01 1991 0.12 65.98 2011 106.47 6.47

1972 0.00 15.42 1992 0.20 70.08 2012 115.94 8.89

1973 0.00 13.94 1993 0.34 66.09 2013 124.63 7.49

1974 0.00 23.90 1994 0.69 105.21 2014 135.66 8.85

1975 0.00 21.23 1995 1.30 89.11 2015 146.07 7.67

1976 0.00 17.46 1996 2.35 80.41 2016 157.42 7.78

1977 0.00 25.99 1997 4.37 85.67 2017 174.97 11.14

1978 0.00 61.90 1998 8.06 84.64 2018 203.55 16.33

1979 0.00 63.54 1999 13.29 64.87

2. İstihdam, İşsizlik ve İşsizlik OranıKurumsal olmayan sivil nüfus Okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzur evi, özel nitelikteki hastane, hapishane, kışla ya da ordu evinde ikamet edenler dışında kalan nüfus.İşgücüne dahil olmayan Çalışmak istemeyen ya da iş aramaktan vazgeçen kişidir.İşgücü (sivil işgücü) İstihdam edilenler ile işsizler toplamıdır.

𝑖ş𝑔ü𝑐ü = 𝑖𝑠𝑡𝑖ℎ𝑑𝑎𝑚 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑒𝑛𝑙𝑒𝑟 + 𝑖ş𝑠𝑖𝑧𝑙𝑒𝑟𝑛ü𝑓𝑢𝑠 = 𝑖ş𝑔ü𝑐ü + 𝑖ş𝑔ü𝑐ü𝑛𝑑𝑒 𝑜𝑙𝑚𝑎𝑦𝑎𝑛𝑙𝑎𝑟

İstihdam edilenler İlgili dönemde ekonomik faaliyete katılan (Kâr, yevmiye veya ücret karşılığı veya ücretsiz olarak) veya böyle bir işle bağlantılı 15 ve daha yukarı yaştaki kişilerdir. İşsizler İlgili dönemde istihdam halinde olmayan (Kâr karşılığı, yevmiyeli, ücretli veya ücretsiz olarak hiçbir işte çalışmamış ve böyle bir işle bağlantısı da olmayan) ve iş arayan 15 ve daha yukarı yaştaki kişilerden oluşur.

İşsizlik oranı İşsizler sayısının işgücüne bölümüdür.

işsizlik oranı =işsizler

istihdam edilenler + işsizler

İşgücüne katılım oranı İşgücünün 15 ve daha yukarı yaştaki kişilere (çalışma yaşındaki nüfus) oranıdır.

işgücüne katılım oranı =işgücü

çalışma yaşındaki nüfus

İşsizlik 3 çeşit olarak sınıflandırılabilir:

1. Friksiyonel (geçici) işsizlik

2. Yapısal işsizlik

3. Konjonktürel işsizlik

Friksiyonel (geçici) işsizlik İşsizliğin işgücü piyasasının normal işleyişinden dolayı ortaya çıkan kısmı; kısa dönem iş/beceri eşleşmesi sorununu belirtmek için kullanılır.

Yapısal işsizlik İşsizliğin ekonominin yapısındaki değişimden dolayı ortaya çıkan ve belli endüstrilerde önemli kayıpla sonuçlanan kısmıdır.

• Friksiyonel işsizlik Birkaç hafta kadar süren, kısa vadeli iş/vasıf eşleşme sorunlarını belirtmek için kullanılırken yapısal işsizlik yıllarca sürebilecek daha uzun vadeli uyum sorunlarını ifade etmektedir.

• Yapısal işsizlik Dinamik bir ekonominin göstergesi olsa da vasıfları geçersiz hale gelmiş olduğu için işlerini kaybedenlere zarar vermektedir.o Doğal işsizlik oranı Ekonominin doğal işleyişinin sonucu olarak ortaya çıkan

işsizliktir. Friksiyonel ve yapısal işsizliğin toplamı olarak ifade edilir.

Konjonktürel işsizlik Friksiyonel artı yapısal işsizliğin (doğal işsizlik oranı) üzerindeki işsizlik• Durgunluklardaki işsizliğin önemli bir kısmı konjonktürel işsizlik gibi görülmektedir.

İşsizlik konusunda belirtilmesi gereken ilave bazı önemli noktalar vardır:

Faklı Demografik Gruplar için İşsizlik Oranı

• Demografik gruplar arasındaki işsizlik oranları büyük farklılıklar göstermektedir.

• İşsizlik oranı eğitim durumu, cinsiyet ve yaş için farklılık göstermektedir.

Umudu Kırılmış İşçiler (Çalışanlar)

Umudu kırılmış çalışan etkisi Kişilerin çalışmak isterken iş bulamamaktan ötürü cesaretlerini kaybederek iş aramayı durdurmaları, böylece işsiz ve işgücü sınıflamasından çıkmasıyla ölçülen işsizlik oranındaki azalıştır.

• İş aramaktan vazgeçen kişiler işsiz olarak değil işgücünden ayrılmış şeklinde sınıflandırılırlar.

• İnsanlar iş bulma konusunda cesaretlerini kaybederek (örneğin, resesyon dönemlerinde) iş aramaya son verebilirler.

• Bu durum hesaplanan işsizlik oranlarını iş aramayanların artık işsiz sayılmamasından dolayı düşürmektedir.

İşsizliğin süresi

İşsizlik oranı işsizliği zaman içinde belli bir anda ölçmektedir.

• Ortalama işsiz kalmış bir çalışanın ne kadar süredir çalışmadığı hakkında bir bilgi vermemektedir.

Tablo 2: Türkiye’de kurumsal olmayan nüfusun işgücü durumu (bin kişi), 2005-2018

Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)

15 ve daha yukarı yaştaki nüfus

İşgücü İstihdam edilenler

İşsiz İşgücüne dahil

olmayan nüfus

İşgücüne katılma

oranı (%)

İşsizlik oranı (%)

Tarım dışı işsizlik

oranı (%)

İstihdam oranı (%)

2005 48 356 21 691 19 633 2 058 26 665 44.9 9.5 12.0 40.6

2006 49 275 21 913 19 933 1 980 27 362 44.5 9.0 11.1 40.5

2007 50 177 22 253 20 209 2 044 27 925 44.3 9.2 11.2 40.3

2008 50 982 22 899 20 604 2 295 28 083 44.9 10.0 12.3 40.4

2009 51 833 23 710 20 615 3 095 28 124 45.7 13.1 16.0 39.8

2010 52 904 24 594 21 858 2 737 28 310 46.5 11.1 13.7 41.3

2011 53 985 25 594 23 266 2 328 28 391 47.4 9.1 11.3 43.1

2012 54 961 26 141 23 937 2 204 28 820 47.6 8.4 10.3 43.6

2013 55 982 27 046 24 601 2 445 28 936 48.3 9.0 10.9 43.9

2014 56 986 28 786 25 933 2 853 28 200 50.5 9.9 12.0 45.5

2015 57 854 29 678 26 621 3 057 28 176 51.3 10.3 12.4 46.0

2016 58 720 30 535 27 205 3 330 28 185 52.0 10.9 13.0 46.3

2017 59 894 31 643 28 189 3 454 28 251 52.8 10.9 13.0 47.1

2018 60 654 32 274 28 738 3 537 28 380 53.2 11.0 12.9 47.4

4. TOPLAM HARCAMA VE DENGE DÜZEYİ

*** ‘‘Toplam Harcama ve Denge Düzeyi’’ konusu devletin ve dış dünyanın olmadığı varsayımı altında anlatılacaktır. Daha sonra, önce devlet sonra da dış dünya modele katılacaktır.

Toplam çıktı Belirli bir dönemde bir ekonomide üretilen (arz edilen) mal ve hizmetlerin toplam miktarıdır.

Toplam gelir Belirli bir dönemde tüm üretim faktörlerinden elde edilen toplam gelirdir.

Toplam çıktı (gelir) (Y) Toplam çıktı ve toplam gelir arasındaki eşitliği hatırlatan birleşik terimdir.

• Belirli herhangi bir dönemde, toplam çıktı (üretim) ve toplam gelir arasında tam bir eşitlik vardır.

• Çıktıdan (Y) bahsettiğimizde, nominal çıktıyı değil, reel çıktıyı kastediyoruz.

Toplam tasarruflar (S) Toplam gelirin tüketilmeyen kısmıdır.𝑡𝑎𝑠𝑎𝑟𝑟𝑢𝑓 ≡ 𝑔𝑒𝑙𝑖𝑟 − 𝑡ü𝑘𝑒𝑡𝑖𝑚

𝑆 ≡ 𝑌 − 𝐶

Denklik (özdeşlik) Her zaman geçerli (doğru) olan durum

Şekil 1 Tasarruf ≡gelir-tüketim özdeşliği

Verginin olmadığı bir ekonomide gelirler ya tüketim için

harcanırlar veya tasarruf edilirler.

A. HANEHALKI TÜKETİM (C) VE TASARRUFU

• Toplam tüketimin belirleyicileri1. Hanehalkı geliri2. Hanehalkı serveti3. Faiz oranları4. Hanehalkının gelecek hakkındaki beklentileri

• Geliriniz daha fazla olduğunda, tüketiminizin de daha fazla olması beklenebilir.

• Servetiniz daha fazla olduğu durumda, tüketiminizin de daha fazla olması beklenebilir.

• Daha yüksek faiz oranları borç alma maliyetlerini yükselteceği için, harcamaları azaltıcı etkiye sahip olacakları beklenebilir.

• Gelecek hakkında olumlu beklentilerin büyük olasılıkla güncel harcamaları artırıcı etkisi olacaktır.

Tüketim fonksiyonu Tüketim ile gelir arasındaki ilişkiyi gösteren fonksiyondur.

Şekil 2 Hanehalkları için Tüketim Fonksiyonu

Hanehalkı bireylerinin tüketim fonksiyonu,

hanehalkı gelirinin her seviyesindeki tüketim miktarını gösterir.

Şekil 3 Toplam Tüketim Fonksiyonu

Toplam tüketim fonksiyonu, her bir toplam gelir düzeyindeki toplam tüketim düzeyini göstermektedir. Bu fonksiyonun yukarı eğimli (pozitif eğimli) olması yüksek

gelir düzeyinin yüksek tüketim harcamasına (daha fazla bir tüketime) neden olduğunu belirtmektedir.

• Düz bir doğru olan tüketim fonksiyonunu açıklamak için aşağıdaki denklemi kullanabiliriz:𝐶 = 𝑎 + 𝑏𝑌

Marjinal tüketim eğilimi (MPC) Gelirdeki değişimin tüketimde ne kadarlık bir değişime yol açacağını gösteren orandır.

• Tüketim harcamalarındaki değişmenin gelirdeki değişmeye oranıdır.

MPC ≡ tüketim fonksiyonunun eğimi =Δ𝐶

Δ𝑌Marjinal tasarruf eğilimi (MPS) Gelirdeki değişimin tasarrufta ne kadarlık bir değişime yol açacağını gösteren orandır.

• Tasarruflardaki değişmenin gelirdeki değişmeye oranıdır.

MPS =Δ𝑆

Δ𝑌

𝑀𝑃𝐶 +𝑀𝑃𝑆 ≡ 1o 𝑀𝑃𝐶 +𝑀𝑃𝑆 ≡ 1 elde edilişi;

𝛥𝑌 ≡ 𝛥𝐶 + 𝛥𝑆 dolayısıyla,𝛥𝑌 ≡ 𝛥𝐶 + 𝛥𝑆 her iki tarafı 𝛥𝑌’ye bölersek,Δ𝑌

Δ𝑌≡

Δ𝐶

Δ𝑌+

Δ𝑆

Δ𝑌veya,

1 ≡ 𝑀𝑃𝐶 +𝑀𝑃𝑆

Şekil 4 C=100+0.75Y Denkleminden Elde Edilen Toplam Tüketim Fonksiyonu

Bu basit tüketim fonksiyonunda gelirin sıfıra eşit olduğu noktada tüketim 100’e eşittir. Gelirdeki her 100 birimlik artış sonucunda tüketim 75 birim artacaktır. Bu doğrunun eğimi

de 0.75’tir.

Şekil 5 Tüketim Fonksiyonundan Tasarruf Fonksiyonunun Elde Edilişi

S≡Y-C olduğu için tüketim fonksiyonundantasarruf fonksiyonunu elde etmek kolaycayapılabilir. Orijinden 45⁰ açılı çizilen düz çizgitüketim ve geliri grafiksel olarak karşılaştırmakiçin kullanılan uygun bir araçtır. Gelir Y=200 iken,tüketim 250 olmaktadır. 45⁰ çizgisi tüketimingelirden 50 fazla olduğunu bize göstermektedir.Yani, S≡Y-C=-50’dir. Gelir Y=800 iken, tüketimgelirden 100 milyar düşüktür. Yani, Y=800 ikenS=100’dür.

oTüketim fonksiyonu 45⁰ doğrusunun üstündeyse, tüketim gelirden daha fazladır ve tasarruf miktarı negatiftir.

oTüketim fonksiyonunun 45⁰ doğrusunu kestiği yerde, tüketim gelire eşittir ve tasarruf miktarı sıfırdır.

oTüketim fonksiyonu 45⁰ doğrusunun altındaysa, tüketim gelirden daha azdır ve tasarruf miktarı pozitiftir.

• Dikkat edilirse, tasarruf fonksiyonunun eğiminin ΔS/ΔY olduğu görülür. Bu oran aslında marjinal tasarruf eğiliminden (MPS) başka bir şey değildir.

oBu fonksiyonlar bize toplulaştırılmış olarak, her gelir düzeyi için, tüketicilerin gelirlerini tüketim ve tasarruf arasında nasıl bölüştürdüklerini göstermektedir.

oDiğer bir deyişle, bu fonksiyonlar toplulaştırılmış tüketici davranışını temsil etmekte ve içermektedir.