sosyal psİkolojİ unite02

8/3/2019 SOSYAL PSİKOLOJİ unite02

http://slidepdf.com/reader/full/sosyal-psikoloji-unite02 1/16

Alg›, baflka insanlar› ve olaylar› tan›ma ve anlama biçimimizdir. Dolay›s›yla alg› aç›s›ndan; sizin kim oldu¤unuz, ne oldu¤unuz önemli de¤il, baflkalar›n›n sizin kim oldu¤unuz, ne oldu¤unuz hakk›ndaki düflünceleri önemlidir.

Amaçlar›m›z

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;Baflkalar›yla ilgili izlenimlerimizin nas›l oluflturdu¤umuzu aç›klayabilecek,Baflkalar›na iliflkin izlenimlerin nas›l bütünlefltirildi¤ini aç›klayabilecek,Baflkalar›na iliflkin yarg›lar›m›z› bozan alg›sal yanl›l›klar› tan›mlayabilecek,Atfetmenin ne oldu¤unu ve ifllevlerini aç›klayabilecek,Atfetmede yap›lan hatalar›n nedenlerini sayabileceksiniz.

17

Sosyal Alg› 2



G‹R‹fi Yukar›da verilen örnek olay›n benzerlerine günlük hayat›m›zda s›kl›kla rastl›yoruz.

Bu ba¤lamda sosyal alg›, çevremizdeki insanlar›, olaylar› ve iliflkileri anlama vebilme çabam›z› anlat›r. Bir kiflinin resmine ya da caddeden geçen birisine flöyle birgöz atmak bile; bize kiflinin nas›l biri oldu¤una iliflkin bir fikir verebilmektedir.Hatta bir ismi duymak bile, o isim sahibinin nas›l bir kimse oldu¤u konusunda bi-ze bir fleyler söyler. Demek istedi¤im iki kifli karfl›laflt›¤›nda, bu anl›k bir karfl›lafl-ma bile olsa, birbirleri hakk›nda bir izlenim olufltururlar. Sonraki iliflkilerinin s›kl›-¤› ve düzeyi, bu ilk izlenim taraf›ndan önemli ölçüde etkilenecektir. Buna önceliketkisi denilmektedir.

Bu ünitede toplumsal alg› üzerinde duraca¤›z. Alg›lar›m›z› ne tür bilgiler üzeri-ne kurdu¤umuz, nerden etkilendi¤i; do¤ruluk ya da yanl›fll›k derecesi nedir gibi...

‹ZLEN‹M OLUfiTURMAÇok s›n›rl› bilgi ve ipuçlar›na dayanarak birisi hakk›nda izlenim oluflturmaya ça-l›flmak; biz insanlardaki, önemli evrensel bir e¤ilimdir. ‹nsanlar, yaln›zca bir kaçdakika gördükleri bir kiflinin (hata foto¤raf›n) çok say›da özelli¤i hakk›nda yarg›-larda bulunmak e¤ilimindedirler. Örne¤in bir tan›d›¤›n›z›n, yafll› bir insan› karfl›-dan karfl›ya geçirmesini gördü¤ünüz an› unuttuktan çok zaman geçtikten bile, oarkadafl›n›z› yard›msever ve nazik olarak hat›rlars›n›z. Demek istedi¤im, bir izleni-me dayal› olarak yapt›¤›m›z kiflilik ç›kar›mlar›, bu durumda, h›zla, neredeyse ken-dili¤inden, bir insan hakk›nda minimal bilgi üzerinde yap›l›r ve uzun zaman son-ra da de¤iflmezler. Afla¤›da bu izlenimlerimizi nas›l oluflturdu¤umuzu tart›flaca¤›z.

‹zlenim Oluflturma Fiziksel Özelliklerden Etkilenir

Karfl›laflt›¤›n›z bir kiflinin görünüfl, davran›fl, hatta jestler gibi gözlenebilir özelliklerin-den; h›zla, onun nas›l bir insan oldu¤una iliflkin ç›kar›mlarda bulunmaya yöneliriz.

Fiziksel ‹puçlar›‹nsanlar›n özellikleriyle ilgili izlenimlerin ilk belirleyicisi, onlar›n görünüflleri vedavran›fllar›d›r. Bu ipuçlar›, dikkate de¤er flekilde ayr›nt›l› izlenim edinmemizi sa¤-larlar. Örne¤in bir kimsenin yüzündeki sakal›n biçimine bakarak, onunla ilgili pekçok yarg›ya var›labilir.

‹lk karfl›laflt›¤›m›z birisindeki fiziksel özelliklerin, sizde uyand›rd›¤› izlenimleri an›msa-

maya çal›fl›n.

Ay›r›c› Özellik Ay›r›c› özellikten kast›m›z, kiflide ilk bak›flta göze çarpan özelliktir. Bu ay›r›c›l›-dikkat çekicili¤i nedeniyle de, izlenim edinme üzerinde son derece etkilidirler. Ör-ne¤in yeni bafllad›¤›n›z ifl yerindeki oda arkadafl›n›z koltuk de¤ne¤iyle yürüyorsa,onunla ilgili ilk izlenimimiz ne giyimi, ne saç biçimi, ne cinsiyeti olur. Sadece fizik-sel engelidir.

‹nsanlardaki ay›r›c› özellikle yukar›daki örnekte oldu¤u gibi fiziksel görüntüyleilgili olabilece¤i gibi, kiflinin tutum ve davran›fl›yla ilgili de olabilir. Örne¤in birtoplant›da en önde oturup, f›rsat geldikçe sorular soran birinin davran›fl›, toplant›üzerinde egemenlik kurmak istemesi olarak alg›lan›r. Ay›r›c› özelli¤in izlenim edin-medeki belli bafll› etkileri flunlard›r: Birincisi, ay›r›c› özellikler daha çok dikkat çe-

ker. ‹kincisi, ay›r›c› özelli¤e sahip insanlar›n, bulunulan toplumsal ba¤lamda daha

19Ünite 2 - Sosyal Alg›

Sosyal Alg›: Baflka insanlar›ve olaylar› tan›ma veanlama çabas›d›r.

‹zlenim Oluflturma: Birkiflinin baflka birisihakk›nda genel bir yarg›yavarmak için; de¤iflik bilgikaynaklar›n› birlefltirmesürecidir.

SIRA S ‹ZDE



etkili olmak istiyor gözükmeleri, nedensellik alg›lar›m›z› etkilemektedir. Bir üçün-cü etkisi, bireydeki ay›r›c› özellik bir sosyal grubun özelli¤i ise, grubun öteki bü-tün özellikleri o kifliye atfedilir. Diyelim ki, kiflideki ay›r›c› özellik uyuflturucu ba-¤›ml›l›¤› ise, ba¤›ml›lar›n öteki bütün özelliklerini tafl›d›¤› izlenimi oluflur.

‹zlenim Oluflturma Karfl›dakinin Ait Oldu¤uSosyal Kategoriden EtkilenirCinsiyet, ›rk ve sosyal s›n›f gibi sosyal kategoriler de alg›lamam›z› etkiler. Biz bafl-kalar›ndaki ay›r›c› bir özelli¤e tepki verirken, çok kez onu, bir grup veya katego-rinin parças› olarak alg›lar›z. Örne¤in, parktaki t›rafls›z, kirli-pasakl›, y›rt›k ayakka-b›l› ve al›flverifl torbas› tafl›yan bir adam›, sadece farkl› birisi olarak görmez, onuhemen bir evsiz olarak kategorize ederiz. Bir basketbol maç›na gitti¤imizde, genel-likle insanlar› hemen flu befl sosyal gruptan biri olarak görürüz; tak›m üyeleri ha-kemler, amigolar ve gözlemciler, gazeteciler.

Kategorizasyon veya gruplama ifllemi çok h›zl› ve otomatiktir; zaman veya dü-flünce gerektirmez. Kategorilere ay›rma, en kaba düzeyiyle, görünüflteki do¤albenzerliklere göre yap›l›r. ‹nsanlar› genellikle kültürel olarak tan›mlanm›fl farklarolan fiziksel karakteristiklerine (saç uzunlu¤u, makyaj, giyim tarz›) göre “erkek” veya “kad›n” olarak tan›mlama e¤ilimi gösteririz.

Kategorizasyonun sonuçlar› nelerdir? Bir bireyin belli bir kategorinin üyesi ol-du¤una karar verdi¤imizde, onunla ilgili yarg›lar›m›zda, kategoriye ait flemalar›m›-z› kullan›r›z. fiemalar konusu “sosyal bilifl” ünitesinde ayr›nt›l› olarak aç›klanm›flt›r.

‹zlenim Oluflturma Ba¤lamdan Etkilenir‹zlenimlerimiz, karfl›lafl›lan ba¤lama ba¤l› olarak da de¤iflmektedir. Örne¤in çokçekici bir yüzün foto¤raf› gösterildi¤inde; hemen sonra gösterilen daha az çekici

bir yüz; oldu¤undan daha az çekici görünür. Tersi de olabilir: Çok çirkin bir foto¤-raftan hemen sonras›nda gösterilen normal güzellikte bir resim, oldu¤undan dahagüzel olarak alg›lan›r. Buna z›tl›k etkisi denilmektedir. Buna karfl›l›k çok çekicibirinin foto¤raf›yla, daha az çekici birinin foto¤raf› birlikte gösterilmesi; az çekiciolan›n, oldu¤undan daha çekici olarak alg›lanmas›n› sa¤layacakt›r. Buna da ben-

zefltirme etkisi denilmektedir.

‹zlenim Oluflturma Biliflsel Yükten (Meflguliyet) EtkilenirBir insan›n baflkas› hakk›nda oluflturdu¤u izlenim; o kiflinin, o andaki meflguliye-tinden fazlaca etkilenir. Baflkalar› hakk›nda izlenim olufltururken, akl›m›z›n baflkafleylerle meflgul olmamas›; ve dikkatimizi o insan›n davran›fl› üzerinde yo¤unlaflt›r-mam›z gerekir. Ne var ki, çok kez kafam›zda bin bir düflünce vard›r: ‹flimizle, aile-mizle, gelece¤imizle geçimimizle, çeflitli iliflkilerimizle ilgili pek çok düflünce veduyguyla meflgulüzdür. Kafa meflguliyeti; insanlar hakk›nda yüzeysel, eksik, yan-l›fl izlenimlerdir.

Meflgul oldu¤umuz zaman, baflkalar›n›n bireysel niteliklerini ayn› ve de¤iflmezoldu¤unu düflünürüz. Örne¤in bir profesörün anlatt›¤› s›k›c› bir dersi dinlerken,onun rolünün onu böyle yapt›¤›n› düflünmek yerine; onun her zaman bofl ve s›k›-c› oldu¤unu düflünebiliriz.

‹zlenim edinmede meflguliyetin ne demek oldu¤unu; “kör filin hangi organ›n› tutarsa; fili

o organ olarak tan›mlar” ifadesi, ile iliflkilendirilebilir misiniz? Nas›l?

20 Sosyal Psikoloj i

Z›tl›k Etkisi: ‹lk edinilenizlenime ba¤l› olarak,sonras›ndaki izlenimin daha

olumlu ya da daha olumsuzolmas›d›r.

Benzefltirme: Birisi çokçekici olan iki kifli birliktegörüldü¤ünde; daha azçekici olan›n, oldu¤undandaha çekici olarakalg›lanmas›d›r.

SIRA S ‹ZDE



‹zlenim Oluflturma Sözel Olmayan Davran›fllardanEtkilenir

Bizim baflkalar›yla ilgili ilk izlenimlerimizin kayna¤›; çok kez, duygu ve niyetleriniletimindeki sözsüz davran›fllard›r. Bir kimsenin bir baflkas› selam verdi¤inde gü-lümseyip gülümsememesi; yürürken z›p z›p z›plamas› ya da kararl› oluflu; el-kolhareketlerinin abart›l› ya da s›n›rl› gözükmesi; bir gün için birlikte oldu¤umuz bi-risini de¤erlendirmede kullanaca¤›m›z modeli oluflturmam›zda önemli bilgiler sa¤-lar. En önemli sözsüz iletiflim kanal›m›z yüz ifadeleri ve vücut hareketleridir.

Yüz ‹fadeleriÜnlü Romal› hatip Çiçero, bundan iki bin küsur y›l önce, “yüz, ruhun görüntüsüdür”demifl. Dilimizdeki “yüzünde meymenet yok”; ya da “içinin kötülü¤ü yüzüne vur-mufl” deyimleri de, kötü olarak düflünülen insanlar için kullan›l›r. Çiçero’dan y›llarsonra Çarls Darvin (1872. Aktaran: Franzoi, 2000), “yüz ifadelerinin” sadece iletiflim-

de önemli bir rol oynamad›klar›n›; belli duygusal ifadelerin do¤ufltan oldu¤unu vedünyan›n her yan›nda anlafl›labildi¤ini söylemifltir. Yap›lan araflt›rmalar; insanlar›n,hangi toplumdan olurlarsa olsun; 6 temel duyguyu do¤ru bir flekilde tan›yabildikle-rini göstermektedir: Mutluluk, flaflk›nl›k, k›zg›nl›k, üzüntü, korku ve i¤renme.

Darvin’e göre yüz ifadelerine bakarak insanlar›n duygular›n› anlama yetimiz,bizim türümüzde genetik olarak vard›r ve bizim için yaflamsal öneme sahiptirler.Bu yeti, türlerin yaflamas›na nas›l yard›mc› olabilir? Olas› yan›tlardan birisi, duygu-lar›n anlafl›lmas›, yaln›zca insanlar›n davran›flsal niyetlerini (bana zarar m› vere-cek?) kestirmede de¤il; ayn› zamanda karfl›m›zdakinin çevrede olup biteni nas›l al-g›lad›¤›n› anlamam›za da yard›mc› olmaktad›r (Niçin korkuyorlar? Bu ortamda her-kes tehlikede midir?).

Vücut Hareketleri Yüz anlat›mlar›n›n yan› s›ra, bir bütün olarak vücut da zengin bilgi kayna¤›d›r.Gençbir insan›n yürüyüflü ile bir yafll›n›nkini düflününüz. Ya da bezgin ve nefleli birinin yürüyüflünü... Sinirli insanlar›n s›k s›k vücutlar›n›n bir yerlerine dokunduklar›n›,kafl›nd›klar›n› bilirsiniz. Dolay›s›yla yüz ifadelerine ek olarak vücut hareketleri de,izlenin edinme süreci üzerinde etkili olabilecek çok çeflitli bilgiler içermektedir.Her ne kadar paylafl›lan birçok vücut hareketinin ne anlama geldi¤i konusundagörüfl birli¤i varsa da; ayn› fiziki davran›fla farkl› kültürlerden gelen insanlar›n fark-l› anlamlar yükleyebildi¤i de gerçektir.

Acaba insanlar, sözel olmayan iflaretleri kullanmada farkl›l›k göstermekte midir-ler? ‹nsanlar izlenim oluflturmada sözel olmayan davran›fllar›n önemli oldu¤unun

fark›nda olduklar› için, kendilerinin sunum stratejilerinde sözel olmayan iflaretleride kullanmaktad›rlar. Örne¤in, bitimiz kadar sevmedi¤imiz insanlara gülümsemekzorunda kald›¤›m›z çok olmufltur. Ya da bilerek baz› kimselere so¤uk, k›zg›n, uzakdavran›r›z. Görmezlikten geliriz kimilerini ... Bu sözsüz iletiflim davran›fllar›n›n ka-d›na ve erke¤e özgü olanlar› vard›r; ve biz bunlar› bebeklikten bafllayarak toplum-sallaflma süreci içerisinde ö¤reniriz.

Araflt›rmalar, sözsüz iletiflimi kodlar›n› anlamada, kad›nlar›n erkeklerden dahausta olduklar›n› göstermektedir. Bu cinsiyet farkl›l›¤›, yüz ifadelerinin anlafl›lmas›n-da çok daha belirgindir. Bu farkl›l›¤›n nedeni, kad›n ve erke¤in toplumsal yaflam-da yüklendikleri rollerin farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Kad›nlar›n toplumsal

rolleri, onlar›n daha çok e¤itici, arkadaflça ve duyarl› olmalar›n› gerektirirken; er-


Toplumsal Rol: ‹nsanlar›nbelli bir ortamda yerinegetirmeleri beklenen;toplumsal olarak

tan›mlanm›fl beklentilerdir.



keklerin toplumsal rolleri, onlar›n daha bask›nc›, sald›rgan ve duygular›n› belli et-memeye zorlamaktad›r.

Sözel olmayan davran›fllar› nedeniyle, tan›d›¤›n›z insanlar var m›? Bunlar› nas›l insanlarolarak niteliyorsunuz?

‹ZLEN‹MLER‹ BÜTÜNLEfiT‹RME‹nsanlar›n görünümleri ve davran›fllar›n›n gözlenmesinden edindi¤imiz bilgilerleonlar›n kiflilik özelliklerine iliflkin ç›kar›mlar elde ederiz. Bu tek tek ç›kar›mlar› ge-nel bir izlenim olarak nas›l birlefltiririz? Afla¤›da bu sorular›n yan›tlar›n› bulacaks›n›z.

Kiflilik ‹zlenimleri, Karfl›dakinin Temel ÖzellikleriYard›m›yla fiekillenir‹zlenim oluflturman›n erken aflamas›nda kolayca gözlenebilen fiziksel ve sözel ol-mayan görüntüleri kullan›r›z. Ancak kiflilere iliflkin bilgilerimiz artt›kça; de¤erlen-dirmelerimiz daha soyut ve karfl›m›zdakinin gösterdi¤i davran›fllar›n niteli¤ine da-ha az ba¤l› hale geliriz. Daha betimleyici olan bu niteliklerin bir k›sm›; “zeki”, “ki-bar” ve “vicdans›z” gibi sabit kiflilik özellikleridir. Özellikleri izlenim edinmedeçokça kulland›¤›m›z için, sosyal psikologlar, bunlar›n insanlar›n anlaml› foto¤rafla-r›n› oluflturmak üzere nas›l birlefltirildiklerini anlamaya çal›flm›fllard›r.

Toplam Alma Veya Ortalama Modeli‹nsanlar bir kifli hakk›nda birçok bilgi parças›na sahip olduklar›nda; o kifli hakk›n-da nas›l bir izlenim olufltururlar. Buradaki temel sorun, bildiklerini toplama e¤ili-minde mi yoksa ortalamas›n› alma e¤iliminde mi olduklar›d›r. Örne¤in “içtenlik”genellikle çok olumlu bir özellik olarak düflünülür ve insanlar, buna ba¤l› olarak

içtenli¤e en yüksek olumlu de¤eri (+3) verirler. Kararl›l›¤a ise orta derecede olu-mu (+1) bir de¤er verirler. fiimdi, “içten” ve “kararl› bir kifli, ortalama modeline gö-re 3 + 1 = 4 : 2 = 2; yani orta derecede olumlu bir kifli olarak de¤erlendirilecektir.Bu ne demektir? Daha önce içtenli¤i nedeniyle çok olumlu bildi¤imiz bir kifli; da-ha sonra ö¤rendi¤imiz orta derecede olumlu bir özeli¤i nedeniyle, genel de¤erlen-dirmemizi çok olumludan orta derecede olumluya düflürmektedir. Buna karfl›l›ktoplama modelinde iki bilgi parças›na iliflkin de¤erler toplan›r ve sonuç, her birtoplanan de¤erden daha yüksek olur. Yani 3 + 1 = 4. Bu konuda yap›lm›fl pek çokaraflt›rma, kesin bir yarg›ya varmam›z› engellemektedir. Bir kiflinin genel izlenimi,toplam ve ortalama alman›n bir bileflimince belirlenmektedir. Ancak ço¤u durumuda, ortalama alman›n aç›klad›¤› görülmektedir.

De¤erlendirmenin Merkezili¤i‹lk izlenimleri tutarl› yarg›lar olarak özetleyen zihinsel süreçler aras›nda en önem-lisi de¤erlendirmedir. Yap›lan bir araflt›rma sonunda uzmanlar, insanlar›n izlenim-lerinin üç ana boyut (de¤erlendirme, güç ve etkinlik) aç›s›ndan betimlenebilece¤isonucuna varm›fllard›r. Bu üç boyut aras›nda de¤erlendirme; ötekilere oranla çokdaha önemli ve güçlüdür. Kiflileri alg›laman›n temelinde yatan en önemli boyutde¤erlendirmedir. Bir kifliyi de¤erlendirme boyutu (iyi-kötü) üzerinde bir yere yer-lefltirdi¤imizde, ona iliflkin alg›lar›m›z›n ço¤u kendili¤inden ortaya ç›kar. Bir kifliyeiliflkin alg›lamalar›m›zda; kimi özelliklerinin baflkalar›na göre daha fazla fley ifadeetmesi, de¤erlendirme boyutunun merkezili¤inin ilginç bir do¤urgusudur. Merke-zi özellik kavram›; çok say›da baflka özelli¤i ça¤r›flt›ran, ya da çok say›da baflka

özellikle iliflkili olan bir özellik anlam›na gelmektedir.


SIRA S ‹ZDE

Kiflilik de¤erlendirmeleris›kl›kla yanl› düflünceüzerine kuruludur.



Olumluluk Yanl›l›¤›‹nsan›n alg›lanmas›ndaki genel bir de¤erlendirme yanl›l›¤›, insanlar› olumlu olarak

de¤erlendirmedir. Bir baflka flekilde söylersek; baflka insanlar hakk›nda olumsuzde¤erlendirmelerden çok, olumlu de¤erlendirmeler yapma e¤ilimimiz vard›r. Bufenomene (olguya) olumluluk yanl›l›¤› denilir. Örne¤in üniversitelerde ö¤retimüyelerini de¤erlendiren ö¤renciler, onlara genellikle ortan›n çok üzerinde notlar verirler.

‹nsanlar›n böyle olumlu de¤erlendirilmelerinin sebebi hakk›nda birçok hipotez vard›r. Bir tanesi Poliyannac›l›kt›r. Bunu savunanlar, insanlar›n iyi fleylerin oldu¤uortamlarda kendilerini daha iyi hissettiklerini öne sürerler. Bu ortamlarda hofl ya-flant›lar memnun edici deneyimler, iyi insanlar, güzel hava vard›r. Sonuç; ço¤uolay “ortalama üzeri” olarak de¤erlendirilir; ço¤u zaman hofl olaylar›n hofl olmayanlardan daha yayg›n oldu¤u düflünülür; iyi haberler kötülerden daha s›k ve ko-lay iletilir ve hofl sözler hofl olmayanlardan daha çok hat›rlan›p daha h›zl› tan›n›r-

lar. Sonuç olarak, pozitif sözcükler genifl bir yelpazedeki kültürlerin ve ba¤lamla-r›n içinde negatif olanlardan daha yayg›nd›r.

Siz ve arkadafllar›n›z›n ba¤l› oldu¤unuz amirinize iliflkin de¤erlendirmeleriniz nas›ld›r?

Olumsuzluk Etkisi‹zlenim olufltururken, olumsuz bilgiye özel olarak dikkat etmeye meyilliyizdir vebir insan hakk›nda genel bir izlenim oluflturmaya kalkt›¤›m›zda, bu olumsuz bilgidaha a¤›r bir etki gösterir. Yani, olumsuz bir özellik; bir izlenimi, olumlu olandandaha fazla etkiler. Buna olumsuzluk etkisi denilmektedir. Olumsuzlu¤un izlenimoluflturmada daha etkili olmas› flöyle aç›klan›yor: Olumsuz özellikler, o kadar yay-

g›n de¤illerdir. Bu yüzden daha ay›r›c›d›rlar. Al›fl›lmad›k bir çarp›kl›k, parlak giysi-ler veya büyük boyutlu bir nesne hemen fark edilir. ‹nsanlar basitçe bu negatif ni-teliklere daha fazla dikkat eder ve bunlara daha büyük bir a¤›rl›k verirler.

Negatif bilginin etkisi, k›smen, bir insan hakk›nda ne tür bir yarg›n›n verildi¤i-ne ba¤l›d›r. Negatiflik e¤ilimi, ahlaki özellikler için çok güçlüdür. Sözgelimi, e¤erbir insan sahtekarl›k yaparsa; bu, o insan›n ahlaki altyap›s› hakk›nda oldukça bil-gi verici varsay›l›r. Pozitif davran›fllar ise zaten olmas› gereken, do¤al davran›fl vetutumlard›r; dolay›s›yla dikkat bile çekmezler.

Tutarl›l›k‹nsanlar baflkalar›nda, biri birleriyle tutarl› özellikler görmek e¤ilimindedirler. Bubak›mdan insanlar›n alg›lanmas› nesnelerin alg›lanmas›ndan farkl›d›r. Örne¤in birarabaya bakt›¤›n›zda arabayla ilgili olumlu ve olumsuz özelikleri birlikte görebilir-siniz. Dolay›s›yla nesneler özellikleri bak›m›ndan tutarl› olmak, tutarl› olarak alg›-lanmak zorunda de¤illerdir. Ama insanlar› hep tutarl› olarak görme e¤ilimi vard›r.Bir kifli ayn› zamanda hem iyi, hem kötü; ham namuslu, hem namussuz, hem ca-na yak›n, hem so¤uk olarak alg›lanmaz. Öyle ki, o kifliyle ilgili çeliflik bilgiler bileolsa, kifli genellikle tutarl› bir biçimde alg›lanacakt›r. Tutars›zl›klar› (varsa) en azaindirgemek için, bize gelen bilgileri çarp›t›r ya da yeniden düzenleriz. Elbette bi-zim baflka insanlara iliflkin bilgilerimizin ille de tutarl› olmas› koflulu yoktur. Bazençeliflik bilgiler o kadar güçlüdürler ki, bunlar› tutarl› bir çerçeveye yerlefltiremeyiz.Burada demek istedi¤imiz; insanlarda, baflkalar› hakk›nda tutarl› bir izlenim olufl-turma konusunda güçlü bir e¤ilim vard›r.


Olumluluk Yanl›l›¤›: Tek tekinsanlar›, grup ya da nesne-lerden daha olumlu de¤er-lendirme e¤ilimidir.

SIRA S ‹ZDE

Olumsuzluk Etkisi: ‹zlenimoluflturmada, olumsuzözelliklerin olumluözelliklerden daha a¤›rbasmas› e¤ilimidir.



Öncelik-Sonral›k Etkisi‹zlenim oluflturmada kullan›lan bir baflka temel faktör, öncelik-sonral›k etkisi ola-

rak bilinmektedir. Öncelik-sonral›k etkisi bir kimsenin genel de¤erlendirilmesinde,ilk edinilen bilginin, sonradan edilenlerden daha etkili oldu¤udur. Bunun bir ne-deni, ilk edinilen bilgilerin sonradan edinilenlerin de¤erlendirilmesinde kullan›la-bilecek bir biliflsel flema ya da zihinsel bir çerçeve oluflturmas›d›r. E¤er sonradanedinilen bilgi ilkiyle çeliflirse, zihin o bilgiyi yok saymaktad›r.

Her ne kadar toplumsal alg›da öncelik etkisi düzenli olarak ortaya ç›ksa da,belli bir kifli hakk›nda uyar›ld›¤›m›zda, onunla ilgili karar›m›z›n yanl›fl oldu¤u vedüzeltilmesi gerekti¤i söylendi¤inde bu iflleme biçimi tersine dönmektedir. Bu du-rumda son ö¤renilen bilgi ilkinden daha a¤›rl›kl› olarak de¤erlendirmemizde kul-lan›lmaktad›r.

Anlam Yükleme Alg›lay›c›lar, her yeni bilgi parças›n›, tek tek ö¤renmek yerine, insanlar hakk›ndabütün olarak, anlaml› bir izlenime ulaflmaya çal›fl›rlar. Herhangi bir yeni bilgi par-ças›n› nas›l anlayacaklar› k›smen o insan hakk›nda sahip olduklar› di¤er bilgilereba¤l›d›r. Bir insan›n “s›cak, flefkatli bir terapist oldu¤unu” biliyorsak, bu ba¤lamda“zeki”nin anlam› pozitiftir. Ama zekinin anlam› “so¤uk, ac›mas›z, bir ajan için” ol-dukça negatif olabilir, o insan›n daha da tehlikeli görünmesine neden olur. Yenibilginin etkisini tahmin etmek için ba¤lam› bilmeliyiz. Çünkü ba¤lam anlam› etki-ler yani, baflkas›n›n kiflisel nitelikleri konusunda kavray›fl›m›z yeni bir ba¤lam içe-risine koyulunca bir anlam kaymas›na u¤rar. So¤uk ac›mas›z bir insandaki “zeka”tehditkar, gizli düflman›, yok edici olabilir. S›cak, flefkatli bir insandaysa, zekan›n;empatiye ve di¤er insanlara vericili¤e katk›da bulunmas› beklenebilir.

Atfetme Tutarl›l›¤› (Halo Etkisi)‹nsanlar, sadece birkaç parça bilgiye sahip olduklar›nda bile, di¤erleriyle ilgili tu-tarl› de¤erlendirmeler yapmaya e¤ilimlidirler. De¤erlendirme insan alg›lamas›ndaen önemli boyut oldu¤u için, insanlar› hem iyi, hem kötü olarak de¤il, iyi ya dakötü olarak kategorize etme e¤ilimindeyiz. Sonra di¤er özellikleri bu temel de¤er-lendirmeye uygun olarak alg›lamaya devam edebiliriz. Bu de¤erlendirme e¤ili-mine halo etkisi denir. E¤er bir insan be¤eniliyorsa; onun ayn› zamanda çekici, ze-ki, cömert oldu¤unu varsayar›z. E¤er kötüyse, sinsi, çirkin ve yeteneksiz oldu¤udüflünürüz.

Bazen di¤er insan hakk›nda sahip oldu¤umuz bilgi kendili¤inden tutars›z ola-bilir. Örne¤in oda arkadafl›n›z›n nazik ve cömert bir insan oldu¤u izleniminde ola-bilirsiniz ve ortak bir tan›d›k size, arkadafl›n›z›n züppe ve kendini be¤enmifl oldu-¤unu söyleyebilir. Uyuflmayan bilgi genel izlenimlere nas›l dahil edilebilir?

‹zlenimlerimizde uyumsuz olan bilgi, genellikle hat›rlan›r. Tan›d›¤›n›z›n, odaarkadafl›n›z hakk›ndaki negatif izlenimini k›sa zamanda unutmazs›n›z. Bu nedenolur? Çünkü bu bilgiyi genel izleniminize entegre etmek için çok u¤raflman›z ge-rekir. Uyumsuz bilginin neden olufltu¤unu, tan›d›¤›n verdi¤i bilginin güvenilir olupolmad›¤›n›, bu belirli olayda oda arkadafl›n›z›n neden öyle davrand›¤›n› ve benzer-lerini düflünmelisiniz.




Ruh hali, baflka bir insan› alg›lamada etkili olabilen baflka bir faktördür. Nega-tif bir ruh hali insanlar› kategorik ifllemeden çok parça parça ifllemeye yatk›n halegetirir.

‹nsanlar› de¤erlendirmede kendi amaç ve duygular›m›z niçin önemlidir? Bu amaç ve duy-

gular›n neler oldu¤unu örnekleyiniz?

ATFETME - YÜKLEMEDi¤er insanlar hakk›nda yapt›¤›m›z en önemli ç›kar›mlardan biri, neden öyle dav-rand›klar›d›r. Bir bireyin bir partide çekingen olmas›n›n ve baflkas›n›n d›fla dönükolmas›n›n nedeni nedir? Atfetme ya da yükleme kuram›, insanlar›n “niçin?” soru-sunu; ne zaman ve nas›l sorduklar›yla ilgili psikoloji konusudur.

‹nsanlar›n, neyin neye sebep oldu¤unu nas›l ve niçin ç›karsad›klar›n› incelemeFritz Heider ile bafllad›. O, her insan›n iki güçlü dürtüsünün oldu¤unu kan›tlama-

ya çal›flt›. Dünya ile ilgili tutarl› bir anlay›fl gelifltirme ihtiyac› ve çevreyi kontrol et-me ihtiyac›.

Dünyam›z› tahmin edebilir ve tutarl› k›lmak için, sürekli neden sorular› sorma-m›z gerekmez. Bizim pek çok nedensel at›flar›m›z sanal olarak otomatiktir. Çünkübunlar gördü¤ümüz kifli ve durumlarla ilgili olarak sahip oldu¤umuz izlenimleri-mizde gizlidirler.

Uygun Ç›kar›m Kuram›Nedensel atfetmenin en önemli ifllevlerinden biri insanlar›n yapt›klar› birfleyi ne-den yapt›klar›d›r. ‹nsanlar çeflitli faaliyetlerde bulunurlar, ama bunlardan sadecebir k›sm› onlar›n kiflisel niteliklerini aç›¤a ç›kar›r. Örne¤in, yeni oda arkadafl›n›zannenize gülümseyerek ve kibarca selaml›yorsa, bu davran›fl onunla ilgili çok fley aç›klamaz. Çünkü ço¤u üniversite ö¤rencisi, yapmas› gereken- nazik bir yol oldu-¤unu bilir. Peki oda arkadafl›n›z›n nas›l biri oldu¤unun göstergesi ne olabilir? Ya-ni, karfl›n›zdakinin gerçek mizac›n› nelere (özellikler, tav›rlar ve di¤er içsel durum-lar vb) bakarak anlayabiliriz, ve ne zaman sadece duruma karfl›l›k verdi¤ini varsayar›z? Bu çok farkl› atfetme türlerini tan›mlamak için kullanaca¤›m›z terimler, mi-zaçla ilgili veya içsel atfetmelere karfl› durumsal ya da d›flsal atfetmelerdir.

Jones ve Davis uygun ç›kar›m teorisini gelifltirmifllerdir. (Taylor, Peplau, Sears,2000) Bu teori baflkas›n›n davran›fl›n›n onun kiflisel özelliklerinden mi yoksa anl›kdurumdan m› kaynakland›¤›na dair ç›kar›mda bulunmak için izledi¤imiz süreci de-tayland›r›r.

Bizim, bir baflkas›n›n davran›fl›n›n nedenini ç›karmada kulland›¤›m›z ölçüler-

den birisi, o davran›fl›n istendik olup olmad›¤›d›r. Yani toplumca arzu edilen, ma-kul-olumlu bir davran›fl olup olmad›¤›d›r. Sosyal olarak arzu edilmeyen bir davra-n›fl, kiflinin mizac›na iliflkin ç›kar›mda bulunmaya neden olurken; arzu edilen birdavran›fl, karfl›dakinin kiflilik özelli¤ini tam olarak yans›tm›yor olabilir.

Tutumlardan o kifli hakk›nda ç›kar›mda bulunmak için baflka bir temel de bireyin davran›fl›n›n özgürce mi seçildi¤i, yoksa yaflan›lan koflullar›n gere¤i mi oldu¤u-dur. Bireyin kendi iradesiyle seçilen davran›fl›; mizaçla ilgili özelliklerini belirleme-de, seçilmemifl davran›fltan daha fazla bilgi verir.

‹nsanlar bir davran›fl›n gerisindeki nedenleri ç›karmaya çal›fl›rken; o davran›-fl›n sonuçlar›n›n beklenene uygun olup olunmad›¤›na bakarlar. Sonucun beklene-ne uygun olmas›, o kiflinin gerçek güdülerini bilme konusunda fazlaca etkili de-


SIRA S ‹ZDE

Atfetme: Olaylar›n ya dadavran›fllar›n nedenlerineiliflkin izlenim oluflturmakiçin bilgileri kullanmasürecidir.



¤ildir. Ama davran›fl ay›r›c› bir sonuç verirse, güdüler daha güvenilir bir flekildeç›kar›labilir.

Bir baflka nokta, bir rolün gere¤i olan bir davran›fl, kiflinin var olan inan›fllar› ya da davran›fllar› konusunda bilgi vermeyebilir. Örne¤in bir itfaiye eri yang›n›söndürmenize yard›m ediyorsa, bu onun yard›msever oldu¤unu de¤il, iflini yapt›-¤›n› gösterir. Ama bir yabanc› bunu yap›yorsa, onun yard›msever oldu¤unu söy-leyebiliriz.

Baflkalar›n›n davran›fllar›n›, onlar›n tutumlar›na iliflkin beklentilerimiz çerçeve-sinde yorumlar›z. Örne¤in oda arkadafl›n›z›n liberal görüfle sahip oldu¤unu biliyorsak; onun bir akflam yeme¤inde, babas›n›n muhafazakar düflüncelerini onayla-mas›n› duydu¤umuzda; yine de onun liberal oldu¤unu düflünür ve bafl›n› sallama-s› için d›flsal bir atfetmede bulunursunuz, yani babas›yla z›tlaflmak istemedi¤ini dü-flünürsünüz.

Özet olarak, ço¤u zaman bir insan›n bir faaliyeti neden gerçeklefltirdi¤ini bil-

mek isteriz. Atfetme amac›, karfl›n›zdakinin faaliyetini aç›klayan dengeli bir içselniteli¤ini bulma çabas›d›r. Tutumsal bir atfetmeye ulaflmak için geçmifl bilgimizlebirlikte durumla ilgili ipuçlar›n› da kullan›r›z.

Ortak De¤iflim ModeliOrtak de¤iflim modeline göre; bir fleyin bir davran›fl›n sebebi olmas› için, davran›flgerçekleflirken var olmas›; davran›fl gerçekleflmezken yok olmas› gerekir.

Bazen bir davran›fl için mümkün olan birçok geçici aç›klama olabilir; ve hangiatfetmenin do¤ru oldu¤unu belirlemek için yol göstericilere ihtiyaç duyabiliriz.Birden fazla potansiyel, sebep mümkünse, bir tanesine etki atfetmek için pek is-tekli davranmay›z. Sözgelimi bir sigortac› bize kahve ›smarl›yorsa, onun dost can-l›s› oldu¤una düflünmeyebiliriz; tersine bizimle ifl yapmak istedi¤ini düflünürüz. Ama bir araba kazas›ndan sonra bir yabanc› bize diyelim ki su verirse, onun kibaroldu¤unu düflünürüz; bize böyle davranmak için bir baflka sebebi yoktur.

Atfetme Sürecinde Yanl›l›kDi¤erlerinin davran›fllar›n› bulunduklar› koflullara de¤il, genel tav›rlar›na yeni kifli-lik özelliklerine tutumlar›na atfetme e¤ilimindeyizdir. Bu e¤ilime temel atfetme ha-tas› (Ross, 1977 aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000) denir. Bir memurdan yard›mistedi¤imizde, bekledi¤imiz davran›fl› göremezsek, onun kaba ve so¤uk biri oldu-¤unu düflünür; o memurun her gününün sorunlu insanlarla geçti¤i gerçe¤ini göz-ard› ederiz. Muhtemelen onu böyle davranmaya iten, kiflili¤i de¤il mesle¤idir.

Daha genel olarak, bir baflkas›n›n davran›fl›n› gördü¤ümüzde harici durumlar›n

ortaya ç›kard›¤›n› düflünmek yerine, onun süre gelen tav›rlar› ve kiflilik özelliklerigibi dahili niteliklerin davran›fla neden oldu¤unu varsayar›z. Araflt›rmalar tutumsalatfetmelerin kendili¤inden, fark›nda olmadan hatta belki de otomatik olarak yap›-labildi¤ini söylüyor.

Temel atfetme, ayn› zamanda içinde bulundu¤u kültürle de iliflkilidir. Birleflikdevletlerde ve Bat› Avrupa’da yaflayan insanlar di¤er kültürlerin üyelerinden dahafazla kiflili¤e dayal› aç›klama yapma e¤ilimi tafl›rlar.

Sizin için yap›lan atfetmelerde ne gibi hatalar›n yap›ld›¤›n› an›ms›yorsunuz?


SIRA S ‹ZDE



Sosyal Psikoloj i

Oyuncu-Gözlemci EtkisiTemel atfetme hatas›n›n daha ilgi çekici yan›, hatal› atfetmelerin kendi davran›fl›-

m›z› de¤il, baflkas›n›nkini aç›klarken uygulanmas›d›r. Bu olguya oyuncu-gözlem-ci etkisi denir. Baflka birini gözlerken, hareketlerini mizac›na atfederiz. Ama ken-dimizi incelerken, bunu durumun zorunlulu¤u olarak aç›klar›z.

Neden oyuncu ve gözlemciler ayn› olay için farkl› aç›klamalar yaparlar? Bir se-bep, yapanlar›n ve gözlemcilerin farkl› bilgiye ulaflabildikleri için farkl› sonuçlar ç›-karmalar›d›r. Yapanlar, kendi davran›fllar›n›n geçmifli ile ilgili bilgisine, gözlemci-lerden daha fazla sahiptirler. Davran›fllar›n›n durumlar aras›nda de¤iflti¤ini bilirler ve belirli bir duruma atfetmeye meyillidirler. Baflka bir deyiflle kendilerini farkl› du-rumlarda farkl› davran›yor olarak görürlerken, bir gözlemci sadece bu belirli duru-mu görür.

Baflka bir aç›klama fark›n bak›fl aç›lar›ndan kaynakland›¤›d›r. Belli koflullar al-t›nda oyuncu-gözleyen etkisi zay›flar. Örne¤in gözlemledi¤imiz bir insan için em-

pati yapabiliyorsak, davran›fl› anlamland›r›rken onun bak›fl aç›s›n› kullan›r›z. Ge-nellikle negatif sonuçlar durumsal faktörlere, pozitifler yap›sal olanlara atfedilir.

Aldat›c› Yayg›nl›k‹nsanlar, herkesin kendileri gibi tepki verdi¤ini düflünürler. Kendi davran›fl›m›z›ntipik oldu¤unu düflünme e¤ilimindeyizdir. Kendi davran›fl›m›z ve fikirlerimizin yayg›nl›¤›n› abartma e¤ilimine aldat›c› yayg›nl›k etkisi denir.

Neden aldat›c› yayg›nl›k etkisi meydana gelir? Bir olas›l›¤a göre insanlar, ken-dilerine benzeyen ve onlar gibi davranan di¤erlerinin yandafll›¤›n› ararlar. Baflkabir olas›l›k, kendi kan›lar›m›z›n özellikle belirgin oldu¤u ve böylece yayg›nl›kla il-gili inan›fllar›m›z›n yükseldi¤i çünkü kendi pozisyonumuzun düflündü¤ümüz tek

pozisyon oldu¤udur. Üçüncü bir olas›l›ksa belli bir durumda nas›l düflünece¤imizi ve davranaca¤›m›z› tahmin etmeye çal›flarak kafam›zdaki mu¤lak detaylar› tercihedilen bir hareket rotas›n› onaylayacak flekilde çözmemizdir. Dördüncü bir olas›-l›kta insanlar›n kendi davran›fllar›n› iyi, uygun, tipik görüp; özgüvenlerini korumakiçin, bunlar› di¤er insanlara atfetmeleri olabilir.

Hangi koflullarda atfetmelerimizi otomatik, hangi koflullarda daha düflünerek yap›yoruz?

YARGILARIN DO⁄RULU⁄U‹nsanlar, di¤erlerini ne kadar do¤rulukla alg›lar? Görece¤imiz gibi bu karmafl›k birsorudur. Bir yanda toplumun do¤ru ifllemesi için, di¤erleri hakk›ndaki yarg›lar›m›-z›n kesin olmas› gerekiyor; öte yanda araflt›rmalar, insan kavray›fl›n›n birçok koflul-da yanl›fl olabilece¤ini söyler.

‹nsanlar d›fl görsel özellikleri büyük bir do¤rulukla kavrarlar. Mavi üniformal› ve bir taraf›nda silah tafl›yan bir adam polis memurudur ve biz buna göre davra-n›r›z. Ama karakter özellikleri, duygular, hisler devreye girince insan› kavramazorlaflabilir.

‹zleyenin Gözü‹nsan alg›s›n›n en etkileyici özelliklerinden birisi, ayn› kifliyi gözlemleyen farkl› in-sanlar›n, farkl› sonuçlara varmas›d›r. Konuflkan, nefleli ve d›fla dönük bir genç ka-d›n›, s›cak ve çekici bulanlar da s›¤ ve ahmak olarak de¤erlendirenler de olabilir.Bunun nedeni, biz di¤er insanlara iliflkin farkl› yanlar› kendimize göre anlamland›-

28

Aldat›c› Yayg›nl›k: Kendidavran›fl›m›z vefikirlerimizin yayg›nl›¤›n›abartma e¤ilimine aldat›c›yayg›nl›k etkisi denir.

SIRA S ‹ZDE



r›r›z.Dolay›s›yla s›kça bir baflkas›nda gördüklerimiz, o kimsenin gerçek kiflilik-lerinden çok, bizim nas›l ona bakt›¤›m›zd›r.

Kiflili¤i Yarg›lamak‹nsanlar›n baflkalar›n› alg›lamas›, bazen onlar›n nesnel özelliklerinden çok, de¤er-lendirenin belli kiflilik özelliklerine iliflkin kendi tercihlerinden etkilenir. Bunun birnedeni kiflilik özelliklerini ölçmenin zorlu¤udur. Dolay›s›yla ölçmeye esas olacak,uygun bir kriter gelifltirmek de zordur. Bir baflka neden, insanlar›n özellikle davra-n›fllar›n› tahmininde, hangi kiflilik özelliklerinin ne derece tutarl› oldu¤udur.

Baz› özellikler özellikle gözlenebilir ve gözlenebilir özelliklerde tutarl›l›kgörülür. Örne¤in insanlar, birinin d›fladönük olup olmad›¤› konusunda anlaflabilir;ama dürüst ya da vicdanl› olup olmamas›nda anlaflamayabilirler.

Bir baflkas›n›n özelliklerinin kavran›fl›ndaki kesinlik, özelli¤in ortaya ç›kt›¤›durumla ilgili bilgimiz oldu¤unda gelifltirilebilinir. Örne¤in insanlar bir bireyin

yapt›¤› davran›fl›n›n bir nedeni oldu¤unu bildiklerinde o davran›fl› de¤erlendirmekoldukça kolay olabilir.

Hangi koflullarda baflkalar›n› do¤ru olarak alg›layabiliriz?


SIRA S ‹ZDE



Özet

Baflkalar›yla ilgili izlenimlerimizin nas›l olufltur-

du¤umuzu aç›klamak.Baflkalar›na iliflkin ç›kar›mlar›m›z›n niteli¤i; karfl›-

m›zdakinin fiziksel özellikleri, ay›r›c› özellikleri, ait

oldu¤u toplumsal kategori ile ba¤lam etkisi, bizim

meflguliyetimiz ve kiflinin sözel olmayan davran›fl-

lar›yla belirlenmektedir.

‹nsanlara iliflkin izlenimlerin nas›l bütünlefltirildi-

¤ini aç›klamak.

Baflkalar›na iliflkin izlenimlerimizi, onlar›n temel

özellikleri yard›m›yla flekillendiririz. Bunu yaparken

“toplam alma ya da ortalama” ve “de¤erlendirmeninmerkezili¤i” e¤ilimlerimiz devreye girmektedir.

Baflkalar›na iliflkin yarg›lar›m›z› bozan alg›sal yan-

l›l›klar› tan›mlamak.

Bu yanl›l›klar çok çeflitlidir. Bunlardan “halo etki”

hoflland›¤›m›z bir insan›n bütün özelliklerinin iyi

olaca¤›n› düflünme e¤ilimi; olumluluk yanl›l›¤› (ki-

mileri öyle olmasa da, bütün insanlardan hofllanma

e¤ilimi); olumsuzluk yanl›l›¤› (olumludan çok,

olumsuz bilgiyi kullanma) olarak isimlendirilen dü-

flünme biçimlerini kullan›r›z.

Ayr›ca bütün bilgilerin dikkate al›nd›¤› ama belli

bilgilere daha bir önemin verildi¤i “ortalama a¤›r-

l›k” ilkesi yaklafl›m›n› kullanma e¤ilimi içine gire-

riz. Bir kiflinin belli bir toplumsal grubun üyesi

olarak tan›d›¤›m›zda, onunla ilgili kal›p yarg› ya

da flemalar›m›z› kullanarak, onlarla ilgili izlenim-

ler ç›kar›lanabilinir.

Atfetmenin ne oldu¤unu ve ifllevlerini aç›klamak.

Atfetme kuram›, insanlar›n toplumsal olaylar›n ne-

denlerine iliflkin ç›karsamay› nas›l yapt›klar›yla ilgi-

lidir. Her ne kadar nedensel atfetmeler pek çok

kimsece, yine pek çok olay için yap›labilirse de,

ço¤u kimse beklenmedik hofl olmayan, ya da al›fl›l-

mad›k durumlarla karfl›laflt›¤›nda “niçin?” sorusunu

sormaktad›rlar. ‹nsanlar nedensel atfetmelerle, olay-

lar› kestirme ve denetimlerini kolaylaflt›rmaktad›r-

lar. Davran›fl›n nedenlerini göstermek için insanlar,

farkl› koflullarda belli bir etki ile belli bir neden ara-

s›nda birliktelik arama anlam›na gelen birlikte de-

¤iflme ilkesine baflvurmaktad›rlar.

Atfetmede yap›lan hatalar›n nedenlerini saymak.

Baflka insanlara iliflkin de¤erlendirmelerimiz, her

zaman do¤ru de¤ildir. Bunun bir nedeni, alg›lanan

bir durumun, herkesin bireysel yorumuna dayan-

d›rmas›d›r. Bir baflka önemli neden, izlenen davra-

n›fl› de¤il o davran›fl› yapan kiflinin yarg›lanmas›d›r.

Sosyal Psikoloji30

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç

4

A M A Ç

5A M A Ç



Kendimizi S›nayal›m1. Bir kiflinin baflkalar› hakk›nda genel bir yarg›ya var-

mak için, de¤iflik bilgi kaynaklar›n› birlefltirmesi afla¤›da-

kilerden hangisini aç›klar?

a. ‹zlenim oluflturma

b. Ay›r›c› özellik

c. Ortalama

d. Benzefltirme

e. Biliflsel yük

2. ‹lk edinilen izlenime ba¤l› olarak, sonras›ndaki izleni-

min daha olumlu ya da olumsuz olarak de¤erlendirilmesi

afla¤›dakilerden hangisini aç›klar?

a. Benzefltirme

b. Z›tl›k etkisic. Meflguliyet

d. Kategorizasyon

e. Ay›r›c› özellik

3. Afla¤›daki duygulardan hangisinin anlafl›lmas› evrensel

de¤ildir?

a. K›zg›nl›k

b. ‹¤renme

c. Mutluluk

d. K›skançl›k

e. Üzüntü

4. Tek tek insanlar›, grup ya da nesnelerden daha olum-

lu de¤erlendirme e¤ilimine ne ad verilir?

a. Olumsuzluk etkisi

b. De¤erlendirmenin merkezili¤i

c. Z›tl›k etkisi

d. Ay›r›c› özellik

e. Olumluluk yanl›l›¤›

5. Bir kifli hakk›nda izlenim olufltururken o kifli hakk›nda

edinilen ilk bilgilerin, sonraki bilgilerden daha fazla a¤›r-

l›k tafl›mas› afla¤›dakilerden hangisiyle aç›klan›r?

a. Olumsuzluk etkisi

b. Olgucu e¤ilim

c. Öncelik etkisi

d. Kal›pyarg›

e. Yükleme

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir kimseyi iyi ya da kötü ola-

rak nitelendirdikten sonra, di¤er özelliklerinin bir temel

de¤erlendirmeye uygun olarak alg›lanmas› olarak

tan›mlan›r?

a. Halo etkisi

b. Olumluluk yanl›l›¤›

c. Ay›r›c› özellik

d. Kategorizasyon

e. Atfetme

7. ‹nsanlar›n “niçin?” sorusunu; ne zaman ve nas›l sor-

duklar›yla ilgili psikoloji alan› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Atfetme

b. Benzerlik

c. Yak›nl›kd. Tutum

e. Biliflsel tutarl›l›k

8. Baflar›lar›m›z› kendi çabam›za veya özelliklerimize, ba-

flar›s›zl›klar›m›z› ise d›flsal etkenlere yükleme e¤ilimimiz

afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Biliflsel tutarl›l›k

b. Atfetmede yanl›l›k

c. ‹zlenim oluflturma

d. Uyma

e. Kabul etme

9. Al›flverifl için gitti¤iniz ma¤azada, tan›mad›¤›n›z reyon

sorumlusunun size kahve ›smarlamas›, afla¤›dakilerden

hangisiyle aç›klanabilir?

a. D›flsal atfetme

b. Oyuncu-gözlemci etkisi

c. ‹ç tutarl›l›k

d. Ortak de¤iflim modeli

f. Nedensellik

10. Afla¤›dakilerden hangisi sözcük kullanmadan duygu-

lar› ve niyetleri iletme olarak tan›mlan›r?a. ‹mgeleme

b. ‹zlenim oluflturma

c. Yüz ifadeleri

d. Sözsüz iletiflim

e. Etki oluflumu

Ünite 2 - Sosyal Alg› 31



Yaflam›n ‹çinden

Gülümsemenin Kültürleraras› Anlam Fark›

Ehliyet ve ruhsat al›m›yla ilgili birime gelen insanlar›n, bu

belgeler için foto¤raf çektirmeleri gerekir. Foto¤raflar› çe-

kilirken gülümsemeleri istendi¤inde, itiraz etmeden hatta

keyif alarak bu iste¤i yerine getirerek foto¤raflar›n›n çekil-

mesine izin vermektedirler. Birgün, foto¤raf çektirmek

için kameran›n karfl›s›na geçen Japon gülümsemeyi red-

deder. Japon için gülümsemede yanl›fl olan nedir? Soru-

nun yan›t›, gülümsemenin Japon için tafl›d›¤› farkl› anlam-

da yatmaktad›r.

Amerika’da gülümseyen bir insan kibar ve güvenilir ola-

rak nitelendirilmektedir. Özgürlükler ülkesi Amerika’da

insanlar birbirleri ile iletiflim kurmakta zorlanmazlar. Bir-birlerine gülümseyen insanlar karfl›l›kl› güven yarat›rlar.

Bunun tam tersi, Asya ülkelerinde gülümsemek farkl› an-

lamlara gelebilmektedir. Ehliyetine yap›flt›r›lacak foto¤raf›

için gülümsemeyi reddeden Japon’un, itiraz nedeni, ehli-

yetini almay› hak etti¤i için ciddi olmas› gerekti¤ini dü-

flünmesidir. Onun için gülümsemek, böylesine ciddi bir

baflar›y› alaya almakt›r. Japonya, Kore ve Hindistan gibi

pek çok ülkede insanlar utand›klar›nda, üzüldüklerinde,

özür dilemek istediklerinde ve nadiren mutlu olduklar›n-

da gülümserler. Baflka birçok ülkede oldu¤u gibi gülücük

arkadafll›k ya da mutluluk ve güveni ça¤r›flt›rmamaktad›r.Farkl› kültürlerde davran›fllar›n alg›lan›fl›ndaki farkl›l›klar

ço¤u zaman problem yaratabilmektedir. Örne¤in Koreli

pazarlamac› ya da sat›c›lar, gülümsemedikleri için çocuk-

ça ve bazen de aptal olarak alg›lanabilirler. Gülücük gülü-

cüktür; fakat bazen kiflisel ve kültürel farkl›l›klar› da orta-

ya koyar (Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s. 90).

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlenim Oluflturma” konusunu

tekrarlay›n

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Z›tl›k Etkisi” konusunu tekrar-

lay›n›z.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Duygular” konusunu tekrar

okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Olumluluk Yanl›l›¤›”

konusunu okuyunuz

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Öncelik Etkisi” konusunu

tekrar okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Halo Etkisi” konusunu tekrar

okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Atfetme” konusunu tekrar-

lay›n›z.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Atfetmede Yanl›l›k” konusunu

tekrar okuyunuz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ortak De¤iflim Modeli”

konusunu tekrarlay›n›z.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sözsüz ‹letiflim” konusunu

tekrar okuyunuz.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Girifl. 2. Bas›m,Editör: Nuri Bilgin, Ege Üniversitesi, Ed.Fak.Yay›nlar›,

No: 48, ‹zmir.

Franzoi, Stephen L. (2000). Social Psychology. Second

Edition, McGraw Hill, New York.

Freedman, J.L., D.O.Sears, J.M.Carlsmith (1993). Sosyal

Psikoloji. 2. Bask›, Çev.:Ali Dönmez, ‹mge Kitabevi

Yay›nlar›: 76, Ankara.

Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology. Academic Press,

Inc, Orlanda, FL.

Michener, H.Andrew, John D.Delamater, Shalom

H.Schwarts (1986). Social Psychology. Harcourt

Brace Jovanovich Publishers, Sandiego, CA.

Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears D. O. (2000). Social

Psychology , Printice-Hall. New Jersey

Sosyal Psikoloji32

“

”

sosyal psİkolojİ unite02

Documents