turkiye'de egitim

7/29/2019 Turkiye'de Egitim

1/77

n Bilgi Raporu:14. yzyldan 21. yzyla

Trkiyede

EitimNecdet Sakaolu


2/77

2

Osmanl Eitiminin Temel Kurumu: Medrese

1332'de, Orhan Bey'in znik'te atrd ilk Osmanl medresesi tipik bir Seluklu medresesiydi.Burada, pozitif bilimlere arlk verilmesine ise ne gerek ne de ncelik vard. nk yzyllar boyu

Hristiyanlk dogmalarnn tartld, dinsel kurullarn topland znik'te, ncelikle slm dinini

reten bir kuruma ihtiya duyulmutu. Gerek bu ilk medresenin gerekse yine Orhan Bey tarafndan

Bursa'da hizmete sokulan ikinci medresenin, eski birer manastr olmalar da dikkati ekiyor. Orhaniye

medreselerinin ncs zmit'in alnndan sonra buradaki bir kilisede almaya balad. Orhan

Bey'in olu Sleyman ise znik'te yeni bir medrese yaptrd. Murad Hdavendigr, Bursa ekirge'de

camiyi merkez alan byk medresesini 1365'te yaptrd. Bundan sonra I. Bayezid'in (Yldrm) (1389-

1402) Bursa'da ve Edirne'de, olu elebi Mehmed'in (1413-21) Bursa'da, II. Murad'n (1421-51)

Bursa'da ve Edirne'de tesis ettikleri klliyeler kapsamndaki medreseler, bimarhneler, darlhadislergeliyor.

Yldrm'n Bursa'daki dar'ttbbnda da uygulamal hekimlik bilgi ve becerisi kazandrld

biliniyor. Kadzde-i Rum'nin matematik, Hac Paa'nn hekimlik alanlarnda birinci snf bilim

adamlar olduklar da kukusuz. (Kadzde-i Rum, Semerkand'a gitmi, Ulu Bey'e matematik ve

astronomi hocal yapmtr. Ali Kuu ve Fethullah irvan de rencileridir.) Dvud Kayser, znik

Orhaniyesi'nde dersler vermi; onu eyh Taceddin el-Krd ve Kara Hoca (Aleddin Esved)

izlemilerdir. Bursa medreselerinde ders okutan Cemaleddin, Arap szlnn tamamn biliyor ve

Muradiye Medresesi'nde dil dersleri veriyordu.

Necdet Sakaolu(*)

Trk Tarihi aratrmacs ve yazar

Seluklu ve Osmanl dnemleri siyasal, kltrel ve toplumsal tarihleri zerine yaynlanm

kitaplaryla makaleleri vardr. Osmanl padiahlarnn biyografilerini ieren "Bu Mlkn Sultanlar"

(Olak Yaynlar, 1999-2003 aras 11 bask) Trkiye'de en ok okunan bilimsel tarih kitaplarndandr.

Osmanl saray yaam ve Topkap Saray zerine yapt alma ise "Mekanlar, , Tarihi, Anlar veKitabeleriyle Saray- Hmayun" (Creative Yaynclk, 2003) adyla yaynlanmtr. Topkap Sarayn

konu alan yerli ve yabanc belgesellere danman olarak katklarda bulunmutur.

Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf yesi olan Sakaolu'nun yazlar, bu vakfn

yaynlad stanbul Ansiklopedisi ile Tarih ve Toplum, Toplumsal Tarih, stanbul dergilerinde

yaynlanmtr. 1969'doa eviri, 1971'de inceleme dallarnda Milliyet Karacan; 1985'te Hrriyet Sedat

Simavi Vakf Sosyal Bilimler dllerini alan yazarn yaptlarndan bazlar; Trk Anadolu'da

Mengcekoullar (Milliyet Yaynlar, 1971), Divrii'de Ev Mimarisi (T.C. Kltr Bakanl, 1978),

Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan (Tarih Vakf, 1984, 1998), em-i Cihan Amasra

(Tarih Vakf1998), Osmanl'dan Gnmze Eitim Tarihi (Bilgi niversitesi 2003)'dir.(*) MEB eski Bamfettii ve TTK yesi


3/77

3

I. Blm:

Osmanl Eitimi Fatih'in Kurduu Medrese

Eitimde byk atlmn stanbul'un alnndan sonra II. Mehmed (Fatih) (1451-1481) tarafndan

balatld grlmektedir. nce ktphanesine Greke ve Latince bilim kitaplarn toplatp sayl

filozoflar, bilginleri ve sanatlar stanbul'a davet ederek pozitif bilimlerin, felsefenin ve sanatn

egemen olduu bir kltr ve eitim ortam tasarlayan Fatih'in, huzurunda Hristiyanl, Huruflii

serbest tartmalara amas; kendi portresini ve insan figrl resimler yaptrmas; Mslman olmayan

bilginlere de Mslman ulemaya gsterdii saygy gstermesi; Bat ile Dou'nun eiinde, bu iki

dnyann kltrlerini buluturmak amacyla sarayda ktphane tesisi, o aa uygun bir laik eitim ve

laik insan tipi dlediini akla getiriyor.

Fatih'in eitime verdii nemin somut kant ise yaplarn, plansal ve ilevsel zelliklerini bugnbile grebileceimiz, adn tayan caminin evresindeki medreselerdir. Bu eitim kurumlarnn

vakfiyesinde Medrese-i Semaniye (sekizli medrese) ad geiyor. Drt kedeki sekiz medreseyle

bunlarn arkasndaki tetimme (hazrlk okulu) 1471'de tamamlanmtr. Bu medreseleri planlayan

vezir Mahmud Paa, yksek snflarn retim programlarn da hazrlam; bu almalarnda ona,

Ali Kuu, Molla Hsrev gibi bilginler de yardm etmilerdir. Sekiz medresenin her birinde 19'ar oda

vard. Bunlarn 15'i danimend denen yksek renim rencilerine barnma ve alma mekn

olarak ayrlmt. Medreselerde grevli mderrislere 50 ake gndelik, danimendlere de aevinden

parasz yemein yansra gnde ikier ake harlk ngrlmt. Ayrca bir ktphane, dar't-talim

denen ve okuma-yazma ile temel din bilgilerinin verildii bir mektep, darifa, eczane, konuk evi bu

byk retim sitesini tamamlyordu. Kurala gre, her mderris nne oturan danimende,

dersinden yeterli dzeye ulancaya dein alma yaptryor; muid denen asistanlar ders

tekrarlarnda bulunuyorlard. Mderrislerin takrirlerine sahn- seman (sekiz sahn) dersleri

deniyordu. Bu dzeye renci hazrlayan snf da musla- sahn (sahnna ulatran) ya da tetimme idi.

Buradaki rencilere softa denmekteydi. Mderrislerin, akl bilimlerde yetkin hocalardan seilmeleri,

her birine 50 dirhem; bir alt dzeydekilerine 40 dirhem gndelik balanmas; darifa hekimlerinin

cz'iyat ve klliyat (ilk ve ileri bilimleri) bilmeleri; kurumun vakfiyesinde yazl koullardand.

Medresede renim gren genlerin, hekimlerin tedavi faaliyetlerini izleyerek tp eitimi grmelerine

de olanak vard.

Fatih dneminde hizmete giren ve al Medre-se-i Semaniye'den daha nce olan AyasofyaMedresesi ise bu nl mbedin yanndaki eski papaz odalarnn danimend hcrelerine

dntrlmesi ile meydana getirilmiti. Molla Hsrev, burann ba mderrisiydi. Hzr elebi, Ali

Kuu da burada mderristiler. Molla Zeyrek ise, Zeyrek Camii'nde ders okutuyordu. Fatih Medresesi

yaptrlnca Zeyrek'teki renciler buraya nakledildi.

16. Yzylda MedreselerII. Bayezid (1481-1512), hekimlere, astronomlara, matematikilere sayg gstermesine,

ehzadeliinde ok iyi bir saray eitimi almasna, stanbul'da daha kk apta bir medrese

yaptrmasna karn, babas Fatih'in zgr dncelerinden ve yaklamlarndan uzakt. Ama, onun,Edirne'de Tunca Irma kysna yaptrtt, akl ve ruh hastalarnn tedavisine mahsus (burada


4/77

4

mzikle tedavinin uyguland anlatlr) tp merkezi, dnya leinde bir yenilikti. Osmanl bilimi,

eitimi ve tbb, Bursa, Edirne ve stanbul'daki sayl ve snrl medreselerde alma ortam bulurken,

nce talya kentlerinde, sonra da Almanya'da ve Fransa'da, hmanistler, lka eitiminden aldklar

esintilerle yeni okullar amaya, kitlelere ynelik aydnlanmay yeertiyorlard. Bilimsel almalar

hzlanm, fizik deneyleri, merceklerden yararlanma gerekletirilmi, matbaalar kurulmu, deneysiz

ve matematiksiz tabiat felsefesine ve tabii bilimlere ulalmaz ilkesi vurgulanm, tpta nemli

atlmlar gndeme gelmi bulunuyordu. Bunlara oranla, Osmanl medreselerindeki programlarn ne o

gn ne de daha sonra getirebilecei hibir yenilik yoktu. Kald ki, stanbul medreselerinin en by

ve geni rgtls olan Medaris-i Semaniye'de toplam 200 kadar renci barnabiliyordu.

I. Sleyman'n (Kanun) (1520-1566) 1559'da yaptrtt Sleymaniye Camii ve medreseleriyle

Osmanl rgn eitiminin dorua ulat kukusuz. Sahn- Sleymaniye denen bu yeni kurumda, tp,

tabiiyat (doal bilimler), riyaziye (matematik), heyet (gkbilim) alanlarnda ders programlar yer

ald gibi Kelm (slm felsefesi) dersinin de dnrlerin grlerinin tartlmas biiminde

yaplmas ngrld. Havamis-i Sleymaniye (Sleymaniye Beli Medreseleri) denen be blm,Fatih Medreseleri dzeyinde; kalan iki blmden biri Dar't-tb, dieri de Dar'l-hadis'ti. Bu ikisi

birer ihtisas kurumu olmak bakmndan yksek okul konumundayd. Sleymaniye medreselerinde

din derslerinin yannda, mantk, matematik, felsefe, fizik, astronomi, meteoroloji, madenler, bitkiler,

bir lde de insann okutulmas olumluydu. Dar't-tb'da ise dorudan hekimlik ve eczaclk

almalar yaplyordu. Ama, buradaki fen retimi, Aristo ve Oklides'ten sregelen Antik a

bilgilerinin basmakalp yinelenmesiydi.

Medrese kllar, ilmiye ya da ulem snfna girebilmek iin ilkin ya tedris (retim) ya kaz

(yarg) yolunu seerler; medreselerde mderrislere muidlik, mlazimlikle ya da naiblik ve kk

kadlklarla ie balarlar, her yl yinelenen terf ve atama ilemlerine gre ykselirlerdi. Oldukamreffeh bir yaama dzeyleri olan, sayg gren bu okumulara baklnca, medrese rencilerinin

yaamlar ve alma koullar ok ktyd. Tek odadan ibaret medrese hcrelerinde barnan,

imaretin yavan orbasyla nefsini krleten, ek yiyecek temini iin Aylar'da cer denen

drcle kan genler, mum nda Emsile, Bin, Maksut, Avamil, zhar, Kfiye, Tevli, Metli,

Telvih, Feriz, Mutavvel, Tecrid, Miftah, Tenkih, Mesabih, Tavzih, Mearik, Hidaye, Buhar, Mslm,

Keaf, Beyzav... adl Arapa kitaplar ezberlemeye, mderrislerin imtihanlarnda doru cevaplar

vermeye aba gsterirlerdi.

Bu kurumlarda konuma Trke, ama ders dili Arapayd. Farsa bile ancak 18. yzylda bir iki

medreseye girebilmitir. Biricik metod ezberdi. Hibir medreseli okuduu ya da ezberledii -ou

zaman anlamlarn da tam olarak bilmedii- konular, metinler, kurallar zerinde dnmeye, doru

ya da yanl, ezberlediklerini zmsemeye gerek duymazd. Tek ama; taklmadan, duraksamadan,

yanl telaffuzlara dmeden bir paray ezbere aktarmakt. Sorular gibi cevaplar da basmakalpt.

Bunun da nedeni, Her bilim, zamannda en byk ve yetkin bilginlerce en doru biimde aklanp

zme kavuturulmutur. Onlar deitirmek ya da bu bilgilere yeni bir eyler katmaya kalkmak

gnahtr, saygszlktr anlayyd.

17. yzyla gelindiinde, Osmanl medreselerine. dnyann gidiine srtn dnmt demek yanl

olmaz. Yenilemeden uzak medreseler, kurumlarn yenilemelerine de dinsel gerekeler gstererek

kar kyordu. Koyu bilgisizlik iindeki halk ise medrese evrelerinden ykselen her sze itenlikle

inanyordu. Dnyann geici, dnya nimetlerinin sahte, asl mutluluun br dnyada olduunu,tipik bir halk eitimi saylmas gereken cer yntemiyle en cr kylerde bile halka anlatan


5/77

5

medreseliler; ynlar bsbtn tembellie, tevekkle, insanca yaama isteinin dna

srklediklerinin farknda deillerdi.

Medreseler, her trl yeniliklere kapal, kendi mant dorultusunda bir diyalektiin, kelm

denen slm skolastik biliminin darl iinde bocalamasn srdredursun sonunda, en msum

tartma konularn ieren, Seyyid erif'in Hiye-i Tecrid, erh-i Mevakf gibi eserleri de bunlar

felsefiyattandr denilerek atlm; gzlemler, dnceler, incelemeler dine aykr bulunuyordu.

Ktib elebi ise Mizan'l-Hakk adl eserinde zetle yle diyor: Szde bilginler, rivayetleri birer

ta gibi kat ve donmu kabul edip asln, i yzn tartmazlar. ya kabul ya red ederler. Felsefeden

ekinirler, yeri g bilmez chillerken lim geinirler. Kurn'n 'Siz, gklerin ve yerin melektuna

bakmyor, duyular tesi evren varlklarn alglamyor musunuz?..' (A'raf Sresi 185. yet) hikmetinin

gereini, uzaya sr gz ile bakarak yaptklarn sanrlar. Fatih'in, kendi medresesine koydurduu

erh-i Mevakf ve Haiye-i Tecrid derslerini bunlar, felsefedir diye kaldrp yerine Hidaye ve Ekmel

koymulardr. Sonralar bunlar bile rafa kaldrld. Medreseler ke urad. yle ki, Krtlerin

yaadklar blgelerden stanbul'un yaknlarna gelip yerleen yar okumular, tafra satmayabaladlar. Bir lde saray hekimbalar, sala ilikin kk risaleler, Bat'dan, Dou'dan alntl

evirilerle stanbul'daki dr'-ifalarda tp eitiminin, el altndan srmesine altlar, diyor.

Ktib elebi, medreselerin iine dt aymazl, mderrislerin bilgisizliini, retimde doru

yntemlerin uygulanmasn, Bat'daki bilimsel gelimelerden yararlanlmasn yazan ve savunan ilk

Osmanl aydndr. Szkonusu eserinde u ilgin aklamalar var: Medreseler, ipe sapa gelmez

tartmalarn yeridir. Ttn ve kahve haram mdr? Mbah mdr?.. Muhammed milleti mi, brahim

milleti mi, demeli?.. Bir tarafta Mderris Kadzde, te tarafta eyh Sivas, arkalarnda da msum halk

ynlar, nice yllar kavga eksilmedi. Oysa bu iki kurnaz adam, bu kavgadan dolay nlendiler, varlk

bolluk iinde yaadlar (...) Medreselerde retim istidllen (deductif) olup naslara ve sultalara(dogmalara) dayanr (...) Araplar, mant, felsefeyi, doal bilimleri, matematii Bizans

kaynaklarndan aldklar gibi, belgat, aruz, gramer, dil ve edebiyat iin de Bizans'taki yntemleri

rnek almlard. Sonradan, gerek ranllar, gerekse Trkler ayn gelenekleri benimsediler.

stanbul'u grmeyen, yaamn ve almalarn Erzurum'da ve Siirt'te geiren brahim Hakk

(1703-80) ise bakentteki medrese zihniyetinden uzakta kald iin, eski Yunan, slm ve Trk eitim

geleneklerinden, bir zamanlar Dou'da gelime ortam bulan pozitif bilimlerden yararlanabilmitir.

Onun Marifetnme adl byk eseri hem bu adan hem de aile ve okul eitimine ilikin zgn

kurallar iermesi bakmndan nemlidir. Ona gre: Erkek kz her ocuk alt yanda okula

gnderilmeli, erkeklere bir sanat, kzlara ev ileri de retilmeli, ocuklara kt sz sylenmemeli,

beddua edilmemeli; mektepte muallim, yumuak fakat kendisini saydracak biimde davranmal, ders

srasnda gereksiz eyler ve konumalarla vakit ldrmemeli; kavray kt renciye ayrca ilgi

gstermeli; renciler ise retmeni ayakta selamlamal, izinsiz oturmamal, namaz oturuu gibi

oturmal, bir ey sormak istediinde hocasndan izin almal; eer bir eyi hocasndan daha iyi ve

doru biliyorsa bunu hocasna sezdirmemeli... diyor.

stanbul'a ilk bask makinesini gmen Yahudiler 15. yzyl sonlarnda getirip altrdklar hlde,

Osmanlca kitap basm 1720'lere dein mmkn olmadndan bu yoksunluk, Trk eitimini pek

derin etkilemitir. brahim Mteferrika, Sadrzam brahim Paa'ya sunduu lyihada: Kitaplar

oalrsa herkes yararlanr. Matbaa yazs gzel ve doru olduundan okutan da okuyan da sknt

ekmez. Kitap ucuza alnr ve herkes kitap edinebilir. Bylece kylere bile kitap girer. Ktphanekurmak kolaylar, Mslmanlk da yaylr demi. Bu gerekelere karn, matbaann almas iin


6/77

6

verdii fetvada eyhlislm Abdullah Efendi, din kitaplarnn basmna yasak koyarak

koruyuculuunu yapt slm dinine byk ktlk yaptnn farkna varamam: Netice udur ki;

18. yzyl sonlarna gelinceye dein medreselerin yazgs hep ktye gitmitir. Oysa, sistemin

kurumsal tutarll, iletmelerinin vakf gvencesindeki sreklilii; retim programlarnn uyumlu

ve sistemli oluu; rencilerin bir klliye atmosferinde youn ve ok ynl eitim srecine tabi

tutulmalar; ders geme yntemiyle yl kayplarnn nlenmesi; cer yntemiyle krsal kesimle,

medreselerin byk kentlerin merkez semtlerinde bulunuu ile de kent halkyla srekli iliki

salanmas vb bakmlardan medrese dzeni ve eitimi, -ktye gidi nlenebilse- faydal sonular

verebilirdi.

Maarif Tarihi yazar Osman Ergin ise kitabndaki uzun Medrese bahsini yle balam:

Fatih'ten II. Abdlhamid'e kadar 4,5 yzylda medreselerin, memlekete, Trkle, ilim lemine ne

hizmeti olmu, ne de tek lim yetitirmitir. Akla gelen Molla Hsrev, bn Kemal, Ebussuud,

Mstakim-zde, Cevdet Paa, Gelenbevi smail efendiler ise be asrdaki be, alt isim olarak ne

ark'n bn Sin's, Seyyid erif'i, ne Garb'n Newton'u, Descartes'i ile boy lemezler. Bir tek Ktibelebi var. Onu da medreseli sayamayz. Otodidakt yetimitir. 18. yzylda yalnz stanbul'da 275

medrese olduu hatrlanrsa, bu yarg daha ok dndrr.

Ocak Eitimi ve Enderun:Medreselerden sonra, Osmanl rgn eitim kurumlarnn banda balcalar ocak denen asker

eitim merkezler geliyordu. Ocaklar, okuma ve yazma retimi yaplan yerlerden olmad iin birer

mektep deildi ama, kiiye yepyeni bir kimlik ve inan kazandran, askerlik formasyonu veren, eitim

ve disiplin arlkl klalard. Tarihi emdan-zde'nin anlatmyla: Reaya zimmleri evldndan

beher sene biner nefer devirilip snf olup Acemi olan meyannda terbiye olunup bdehu gzelyzlleri Enderun- Hmayun'a ve kuvvetlileri Bostanc, kalan Yenieri yazlan, aslen Trk ve

Mslman olmayan genlere, ncelikle milliyetleri unutturulur, hepsinin dindar birer Mslman

olmalar, Trke'yi renmeleri salanr, Trk grg kurallar benimsetilirdi. Bunlarn saraydan

baka vatan, padiahtan baka hkim ve baba tanmamalar kurald. Tek doru eylemin de itaat

olduuna inandrlyorlard. Padiah uruna seve seve can vermeyi onur sayarlar; gnde be vakit

namaz klarak, iki vakit Kur'an dinleyerek gn boyu sren askerlik talimiyle yetiirlerdi. Acemi

klalarnda okuma program yoktu. Bununla birlikte yetenekli genlerden, devirildikleri srada

kendi dillerinde okuma-yazma renmi bulunanlar, olanak elde ettiklerinde Osmanlcay da

reniyorlard. Acemi ocaklarnn en eskileri, 14. yzyl ikinci yarsna doru Gelibolu'da ve Edirne'de

faaliyete geti. Daha sonra, 15. yzylda stanbul'da, Bayezit'teki Eski Saray'da, Galata Saray'nda, 16.

yzylda da At Meydan'ndaki brahim Paa Saray'nda benzeri ocaklar ald. Bunlardan son ikisi 17.

yzylda mektep adn alm, programlar da okuma ve yazma retimini kapsayacak biimde

yenilenmitir. Devirme sisteminin ilerliini yitirdii 18. yzyl sonlarnda, acemi ocaklar kapanm

yerine; Galata Saray oda denen (ba oda, orta oda, kk oda) snfl Saray Enderunu iin aday

hazrlayan zel bir eitim kurumu olmutur.

Osmanllar, Antik a'n eitim-retim kurumlarndan izler tayan, iyi bir vcut ve zek

geliimi iin cimnastik ve mzik eitiminin yannda dil, edebiyat, matematik retimine de yer veren

tek okulu sarayda tesis etmilerdi. Enderun Mektebi denen bu okulun kurucusu Fatih'dir. Program,

askerlikten gzel sanatlara, politikaya, diplomasiye, spora kadar, sarayn ve st ynetimin gereksinimduyduu her alan kapsayan bu okulun hazrlk snflar ve ubeleri, yukarda sz edilen acemi


7/77

7

ocaklar ile Galata Saray Mektebi'ydi. Yakkl ve yetenekli 12-14 ya devirmelerinden seilen

adaylar, hazrlk snflarnda okuma-yazma, temel bilgiler ve din eitimi aldktan sonra ikinci bir

seimden daha geirilerek Topkap Saray'nn Enderun- Hmayun denen i blmndeki, Byk

Oda ve Kk Oda denen (hazrlk snflarna) alnrlar, burada, medrese eitimine kout bir renim

grrler; ayrca saray kurallarna ve davranlarna alrlard. Enderun mektebinin asl snflar

aadan yukarya Seferli, Kiler ve Hazine koularyd. Bunlarn stnde de en iyi yetimi ve kdem

kazanm 40 gencin yer ald Has Oda vard. Enderun koular, adlarnn artrd alanlarda,

padiahn zel hizmetine bakan genlerin, ayn zamanda geceli gndzl, ok sk bir disiplin altnda

eitimlerini srdrmelerine gre dzenlenmiti. Gnlk yaam; hizmet, ibadet, spor, silah eitimi,

yarma, mzik, okuma uralar ile doluydu. 8 yllk yasal Enderun hizmetini dolduranlar,

koularnn konumuna uygun biimde ve kma denen atama ilemiyle d greve giderler, bir

daha saray hizmetine dnemezlerdi. Alan kadrolara da alt snflardan ve hazrlk okullarndan sras

gelenler alnyordu. Enderun, amac bakmndan kamu hizmetleri iin aydn ve ibilir eleman

yetitirmeyi deil; padiaha en iyi ve kusursuz hizmeti vermeyi hedefleyen bir kurumdu ve darkadroluydu. Enderunlular, toplumdan soyutlanm, saray dna ancak izinle kabilen genler olarak

daha da nemlisi Trk asll olmadklarndan, toplumun yabancsydlar Enderunlularn byk

ounluu ise Trkleri, Etrk-i b-idrk nitelemesiyle aalayan saray aydnlaryd. 17. yzyln

sonlarna kadar devirme kkenli zeki ve yetenekli gen kadrolara dayanan bu kurum, devletin

ynetim ve ordu kademelerine srekli olarak baarl elemanlar vermitir. Ama, devirme sisteminin

krelmesi, hazrlk okullarna ve saray enderununa han-zde, bey-zde sanl soylu ocuklarnn,

padiaha yakn kiilerin oullarnn alnmaya balamasndan sonra giderek yozlam; bir dalkavuklar

yuvas olmutur. 1826'dan sonra nemini yitiren Enderun Mektebi'nin slah 1850'de gndeme gelince

Arapa, Farsa ve ktphane hocalar atanarak buras, iptidai (ilkokul) statsne indirilmitir.Saray dnda, Bbli'deki dairelerin kalem ad verilen yaz brolar da birer mektep ilevinde

saylagelmitir. Bu kalemlere akird (renci-rak) olarak girenler hce, halife, efendi

nvanl kalem eflerinin ve kdemli ktiplerin nnde yetiirler, gulam, mlzim, ktip

aamalarndan geerek brokrat olurlard. Kalemlerdeki retimin belirgin zellii salt, o broya

ilikin konular ve kurallar kapsamas; yaz eitimine arlk vermesiydi. Bbli kalemlerinde

yetime olana bulmak, nemli bir ayrcalkt ve bu yol, kiiyi sadrazamla kadar ulatracak bir

gelecek vaadediyordu. Bu sistem, Osmanl Devleti'nin yklna dein korunmutur. Trkiye'ye

Tanzimat ve Merutiyet hareketlerini getirenlerin, Batllama srecini balatanlarn, bu dnemlerin

kltr ve edebiyat akmlarna nclk edenlerin neredeyse tamam Bbli eitimi alanlardr.

Buradaki eitime kimi kaynaklarda, devlet terbiyesi, resm terbiye, evet efendimcilik de denmitir.

Askeri Okullarla Balayan YeniliklerBat kaynakl ilk asker eitim giriiminin, ksa sren Lle Devri'nde (1718-30) 300 kadar tlimli

asker yetitirmek olduu, kimi tarihlerde yazldr. 1734'te ise Fransz asll Kont de Bonneval

(Humbarac Ahmed Paa) skdar'da modern bir kumbarac klas (Humbarahne) tesis ettii gibi,

bu alanda teknik eitim iin de bir Hendesehane at.

lk yllarda varlk gsteremeyen bu kurs, Koca Ragp Paa'nn Fransa'dan getirttii Macar asll

Baron de Tott'un almalar sonunda 1761'de matematik, denizcilik, istihkm ve topuluk konularn

kapsayan bir programa kavutu.


8/77

8

Batllama abalarnn ilk nemli eitim kurumu ise 1773'te stanbul'da Hali Tersanesi'nde alan

Mhendishane-i Bahr-i Hmayun oldu. rencileri okuma-yazma bile bilmeyen yal bal gemi

reisleriyle ocuklar olan bu okulun teknik sorumlusu Baron de Tott, ilk bahocas da Cezayirli Seyyid

Hasan'dr. Gnde 4 saat ders verilen bu asker denizcilik okuluna yazlan 50 talebeye birok letler

kullandrlmaktayd. Gelenbev smail Efendi (1730-91), Fransa'dan gelen Jean de Lafitte Clav de

okulun hocalarndand.

Ders programlarnda, Trke, Arapa, Franszcadan baka aritmetik, geometri, corafya,

trigonometri, cebir, toporafya, harp tarihi, entegral ve diferansiyel hesap, mekanik, astronomi,

istihkm ve balistik de vard. 1795'te bir ksm dersleri Halcolu'ndaki Mhendishane-i Berr-i

Hmayun ile birletirildi. Deniz Mhendishanesi'nin Trk eitim tarihindeki yeri, ilk kez Fransz

uzman ve retmenlerin Franszca ders vermeleri, retim programnda din derslerinin

bulunmamas, ara gere kullanmnn yer almasyla belirginleir. Bununla birlikte bu okulda, ada

Bat denizcilik akademileri dzeyinde bir eitim ve retimden yine de sz edilemez.

Sonradan Topu Harbiye Mektebi adn alacak olan Mhendishane-i Berr-i Hmayun da (KaraAsker Teknik Okulu) 1793'te, uzman subaylar yetitirmek amacyla yine stanbul'da ald.

Enderunlulardan seilen adaylar, nceleri Mhendishane-i Sultan denen bu okulda renim grmeye

balad. III. Selim'in (1789-1807) modern bir ordu kurma tasarsyla ilgili olan bu kurum,

Halcolu'ndaki Humbarac Klas'nda bir sre hizmet verdikten sonra 1795'te yeni binasna geerek

Mhendishane-i Berr-i Hmayun adn ald. Drt yllk okulda, Deniz Mhendishanesi'ne kout

dersler; farkl olarak topuluk, lamclk gibi uzmanlk konular gsteriliyordu. Ayrca zel bir eitim

alannda teknik ve askerlik uygulamalar yaplmaktayd. Kara Mhendishanesi'nin en nl hocas

shak Efendi'dir (lm 1834). shak Efendi, Trkiye'de, pozitif bilimler alannda ilk ders ve kaynak

kitaplar da yazmtr. Okul, 1847'de Topu ve Mimar (stihkm) Mektebi adn ald.III. Selim dneminin (1789-1807) ilgin bir retim kurumlarndan biri, 1805'te Kurueme'de

alan zel Rum Tb Mektebi'dir. Rum Talimgh denen kurumun iindeki bu okul konusunda fazla

bilgi yoktur. Bunun gibi, 1807'de Kasmpaa'da faaliyete geen ikinci Tp Mektebi de yalnz adyla

biliniyor. Bu okulun ikinci kez al 14 Mart 1827'de, hekimba Mustafa Behet Efendi'nin

abasyladr. Tbhane-i mire adn alan okula, bir hoca ile iki muallim atanmt. Muallimlerden biri

Franszca ve operatrlk, dieri kt ve resim zerinde anatomi ve fen, hoca ise Trke ve Arapa

gramer dersleri vermekteydi.

1831'de ise Topkap Saray mtemilatndan olan kou, Cerrahhane-i Mmure adyla bir tedavi

merkezi yapld. 1836'da bu iki hastane, Otluku Klas'nda (Topkap Saray d bahesinde) Mekteb-i

Tbbiye olarak birletirildi. Okulun amac, savalarda, ordunun gereksinimi olan hekim ve

operatrleri yetitirmekti.

1838'de Viyana'dan gelen Dr. Bernard, kurumda yenilikler yapt. 1854'te, drt snfl Tbbiye'ye

idadi snflar da eklendi. Burada, Franszca retim 1870'e kadar srm, bundan sonra Trke

retim balamtr. 1896'da Glhane Hastanesi, Tatbikat Mektebi konumuna getirildi. Tbbiye,

1908'den sonra Tbbiye-i Mlkiye (sivil hekimlik okulu) ile birlikte Haydarpaa'ya tanmtr.

II. Mahmud'un (1808-1839) GiriimleriBu padiah, Avrupa ordularn rnek alan bir kara gc oluturmak amacyla, 1826'da kapatlan

Yenieri Oca'nn yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye rgtn kurdu. Erin ve subayn, enazndan okuma-yazma bilmesi gereklilii dikkate alnarak bu yeni ordunun bireylerine mektep


9/77

9

hizmeti verecek Talimne 1831'de ald. Burada, okuma-yazmann yansra din bilgileri, sava

teknikleri de gsterildi. 1834'te ilk byk asker okul olan Mekteb-i Ulm- Harbiye, Maka

Klas'nda retime ald. Bir tabur mevcutlu renciler 8 ksma ayrld. Birinci ksm, okuma-

yazma snfyd. Sekizinci ksm baaryla bitirenlerden seilen 100 aday, idadi dzeyindeki st

mektebe geerek genel kltr ve askerlik dersleri alyorlard. 1837'de Harbiye rencilerine nefer

denilmesi braklarak talebe denildi. En yksek baary gsteren talebeler, her yl er beer

Avrupa'daki asker akademilere gnderilmeye baland. Okulun programna Franszca dersi de

konuldu. Tophane'de de Tophane Mekteb-i Harbiyesi ald. Mzka-i Hmayun Mektebi ise Donizetti

Paa'nn organizasyonu ile 1835'te hizmete girdi. Mekteb-i Harbiye'nin dzenli bir retim program

ile subay yetitirebilmesi 1847'den sonradr. Bu tarihte asker derslerle fen ve matematik dersleri

dengelenmi; Piyade ve svari, top ve tfek talimleri, istihkm, resim, harita, yzme, Franszca ile

hendese, cebir, heyet, perspektif ve mekanik dersleri konmutur.

II. Mahmud'un 1824'te yaynlad sylenen ferman (M. Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti

Tarihe-i Tekilt ve craat, s.1) yle balyor: Cmleye mlumdur ki mmet-i Muhammeddenimdiyen her Mslmana, ncelikle slmln artlarn bilmek, sonra geimini salamak iin bir dirlie

ynelmek gerekir. Oysa bir zamandr, analar ve babalar kendileri chil kaldklar gibi

ocuklarn da cahil brakp ve Allah'a gvenerek hemen para kazanmak iin yavrular 5-6

yana varnca mektep yerine usta yanna vermektedirler. Bilgisiz byyen ocuklarn vebli

kyamette ana ve babalarndadr. byle giderse ilah bir dayak yenileceini uyarmak

isterim. Bundan byle iyerlerine, yeterli tahsili grmemi ocuklar alnmayaca gibi, hlen

rak olup mektep grmeyenlerin de altklar yerlerden alnp okullara devamlar

salanacaktr... Cevdet Paa Tarihi'nde de bulunan bu belge, ilk kez bir padiahn

azndan, okuma-yazmann, eitimin nemini duyurduu iin ok nemlidir.

Bu padiahn, sbyan mekteplerinin haraplklarn, hocasz, denetimsiz durumlarn

grmeyerek 1838'de, Rdiye adyla, sbyan mektebi st okullar almasna izin vermesi de

bir hesapszl akla getiriyor. Rdiye almasna ilikin Hatt- Hmayn daki gerekeler ise

dndrcdr: Okuyup yazma bilmeyen ne vatann sever, ne yaamn dzene

koyabilir deniliyor.

Harbiye, Bahriye, Hendese, Tp mekteplerine, mlumat- cz'iyye denen basit bilgileri

edinmi aday renciler bulmakta bile glk ekildii; adaylarn, snavlarda bir Trke

kitab okuyamadklar; bu durumdakilere, girecekleri okullarda Arapa, Franszca, fen,

matematik retmenin ise mmkn olamayaca aklanyor. Ancak zengin ve aydn aileler,

zel eitim yoluyla ocuklarna Farsa, Arapa, hat, mzik, din bilimleri, edebiyatretiyorlard. Bu olana elde edenler daha sonra, kap kap dolap dnemin n yapm

aydnlarndan lgat, hesap, hendese, heyet, ncum, dil vb dersleri almaktaydlar. Mesnevi

okumak, Farsa renmek isteyenler de mevlevhanelere gidiyorlard.

1838'de, sbyan snflarn da kapsayan Rdiye okullarnn almas karar kt. Bu

konuda Meclis-i Vl bir okul program dzenlerken bunun Birinci Snf ve kinci Snf

(ilk ve orta) aamal olmasn benimsedi. Padiah II. Mahmud, bu adlandrmay

beenmeyerek iptida ve Rd demitir. Program; elifba cz ile Kur'an czleri

okutulmasn, namaz srelerinin ezberletilmesini, 8-9 yalarnda namaza balatlmasn,

hfzln tevikini ngryor; 13 yana kadar da her ocua yaz, Trke risaleler, din

konular retilmesine; bunlarn, dileklerini szle ve yazyla anlatabilecek duruma


10/77

10

getirilmelerine bundan sonra ulum- edebiye (rdiye) snflarna geen genlerin burada

bilimlerini artrarak bir st dzeydeki okullara girebilmelerine imkn tanyordu.

Rdiye yenilii, Trkiye'de Avrupa'ya ynelik ilk sivil okul olarak kabul edilir. nk,

Trkenin, hesabn, corafyann okula girmesi, okul ynetiminin kurulmas, ders nzr

denen bir grevlinin denetimlerde bulunmas ve ilk kez, rgn medreselerin karsna,

rgn bir baka eitim kurumunun kmas rdiyelerle olmutur.

Tanzimat YenilikleriTanzimat maarifinin getirdii yeniliklerin banda mektep denen kurumun salt stanbul

iin gerekli olmad, lkenin her yannda eitime muhta ocuklar ve genler bulunduu

gereinden hareketle, nce byk vilayet merkezlerinde olmak zere tarada da okullar

almas gndeme gelir. Aslnda, eitimin yaygnlatrlmas ilkesi de bir Tanzimat

dncesidir. Kzlarn eitimi, sbyan mekteplerinin slah, usul-i atika denen eski retim

metodlarnn yerine usul-i cedide (modern eitim) metodlarnn benimsenmesi, idadiye,sultan, darlmuallim denen ve retimin rdiyeden sonraki aamalarnn almas bu

dnemdedir.

Tanzimat'a girilirken lkedeki eitim; her ikisinin de kayna mahalle mektebi olan,

tarada ve stanbul'da dine dayal eitim ile; stanbul'la snrl Bat rnei eitimdi.

Medreseler, tarada btnyle geri ve snk manzaralar yanstyordu. stanbul'dakiler ise

17. yzyldaki dzeyin de gerisinde ve banazd. Bat rnei kurumlar ise asker arlkl

okullard. Genel eitim alanndaki ilk iki sivil okul; Mekteb-i Ulum- Edebiye, Mekteb-i

Maarif-i Adl, tam oturmam ve sbyan mekteplerinin biraz daha gelimii rdiyelerdi.

Tarada mnevver (aydn) szc henz bilinmiyor; viranelemi eski Seluklu

medreselerinde yle byle yetienlere hl lim, hekim deniyor; okuma-yazma bilenender insanlara ar sayg gsteriliyordu. te Abdlmecid, byle bir maarif miras alm ve

Bbli'deki hkmet yetkililerine Uyruklarmn refah iin her nlemi alnz. Gelimenin

gereklemesi, gerek din gerek dnya ilerinde bilgisizliin kaldrlmasna bal. Bilimlerin

ve fenlerin retilecei sanayi okullarnn kurulmasn en ncelikli ilerden saymaktaym

demiti. Meclis-i Vl, bu direktif zerine bir eitim program hazrlatma giriiminde

bulundu. Din, ordu, brokrasi kesimlerinden seilen uzman ve aydnlardan, 13 Mart

1845'te Meclis-i Maarif-i Muvakkat kuruldu. Meclis-i Vl'nn bir komisyonu olan bu

kurulun yeleri Bat kltrne ya da grne sahiptiler. Haftada iki gn Bbli'de

toplanan kurul bir lyiha (rapor) hazrlad; sbyan mekteplerinin slah edilmesini,

rdiyelerin bir dzene ve sisteme; halka bilgi verecek bir dzeye kavuturulmasn,

programndaki din derslerinin arttrlmasn, isteyen herkese ak, rencilerin gece ve

gndz barnmalarna uygun bir Darlfnn (niversite) ve bir Encmen-i Dani (akademi)

almasn; her dzeydeki retim kurumlarnn almalarn izleyecek ve ynlendirecek bir

Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmasn neren raporun benimsenmesinden sonra Meclis-i

Maarif-i Muvakkat; Meclis-i Maarif-i Umumiye adn ald. Yukardaki kararlara dnk

almalara baland. Bizdeki ilk bilim akademisi gsterilen Encmen-i Dani, bu abalarn

bir sonucu olarak 15 Temmuz 1851'de kurulmu; ama, nemli hibir ey yapamadan

1860'tan sonra adn unutturmutur. Maarif Meclisi ise ders kitaplar yazdrma, yabanc

eserleri Trkeye evirtme; programlar, tzkler hazrlama, eitim fikirlerini ynetmelie


11/77

11

balama; yeni eitimin ulema elinde yn deitirmemesi iin Mektib-i Umumiye Nezareti

kurulmas gibi gerekten nemli ilerle uram ve baarlar elde etmitir.

Tanzimat'n, 1869'da Maarif-i Umumiye Nizamnmesi yaynlanncaya kadarki ilk otuz yl

sistemsizdir. Akla gelen, gereksinim duyulan okullar alm, ama neyin, neye dayanmas

gerektii zerinde durulmamtr. Maarif rgt de biri Meihat'a, teki Bbli'ye bal iki

ayr merkezden; ynlendirilmitir. Bu otuz yllk srede tara iin uygun grlen okul says

ise ok yetersizdir. Asl okullama 1860'l yllarda balayacaktr. Fakat, 1847'de yaynlanan

ilk ynetmelik; kukusuz tara sbyan mektepleri iin de geerliydi. Bu ynetmelik, mektep

hocalarnn uygulayacaklar metodlar, ocuklar nasl eiteceklerini, nasl yaz ve okuma

reteceklerini, hangi dersleri vereceklerini, gn nasl planlayacaklarn gsteriyordu.

Meslek eitim alannda balca alanda atlmda bulunuldu: Kz-erkek retmenlik

okullar, kz-erkek teknik okullar, hekimlik. Bunlardan ayrca, stanbul'da ve vilyetlerde

deiik alanlarda birok meslek okulu daha ald. Bunlardan ilki, 1847'de Yeilky'de

Ayamama iftlii'nde hizmete giren Ziraat Mektebi'dir. 1891'de Halkal'daki binasnatandktan sonra Halkal Ziraat ve Baytar Mektebi adn ald. Her yl, dzenli 20-30 mezun

vererek Trkiye'nin tarmsal gelimesine katkda bulunmutur. 1848'de Fatih

Drlmuallimi'ni (Erkek retmen okulu) ald. Darlmuallimin-i Rd de denen, rdiye

zerine 3 yl sreli bu okulu bitirenler, rdiye retmeni olmaktaydlar. (Burann ilk

mezunlarndan olan Selim Sabit Efendi [1829-1910], Trkiye'de eitimin yenilemesi iin

nemli hizmetler veren ilk pedagoglarmzdandr.) 1862'de iptidalere retmen yetitirmek

iin Dar'lmuallimin-i Sbyan (rdiye zerine 1 yl sreli) aldysa ileri programlar

uyguland gerekesi 1873'te bir aralk kapatld.

Drlmuallimat (kz retmen okulu) Maarif-i Umumiye Nizamnmesi'nin 68. maddesi

uyarnca 1869'da, hizmete girdi. Okula mzik dersi konmas dnld ama, kzlarn tekiderslerdeki baarlarn etkiler (!) kaygsyla bundan vazgeildi. Maarif Nazr Safvet Paa'nn

okulu a sylevi Takvim-i Vekayi'de yaynland: Kadnlar, her trl saygya ve riayete

lyktr. Onlarn eitimi ve retimine zen gsterilmesi gerekli bir konudur. nk, bir

ocuk doduu andan, okula gidinceye kadar ana kucandadr. Erkekler kadar kadnlarn

da bilgiyle donatlmalar gerekir...

Meslek okullar alannda en nemli ve bir bakma da ynlar hedef alan giriim, Mekteb-

i Sanayi denen teknik okullarn almasdr. Barutuba Dadyan Efendi'nin 1848'de,

fabrikalara teknik eleman salamak iin Zeytinburnu'nda at ilk sanayi mektebinden

sonra, zellikle dokuma sanayiinde yetimi insana gereksinim artt. 1850'lerde

Zeytinburnu Mektebi'nde Matematik, Kimya, Jeoloji, Maden, Nafia Mhendislii, Resim

dersleri gsteriliyordu. Bu okul fazla yaamad. Midhat Paa (1822-84), Tuna valisi iken,

yetim ve ksz ocuklar iin 1860'da Ni'te ve Sofya'da, 1864'te de Rusuk'ta slahhaneler

at.

stanbul'a dndkten sonra benzeri bir kurumu 1868'de bakentte kurdu. Okuma

yazmadan ok, i eitimi arlkl bu okullarda Elifba, Amme, Tebareke czleri, Yaz, Kraat

gsteriliyor, drt ilem, kara cmle hesap dersleri yannda asl, terzilik, kunduraclk,

dokumaclk, debbalk, matbaaclk vb zanaatlar retiliyordu. stanbul'daki okula Islah-

Sanayi Mektebi ad verilmiti. Sultanahmed'de eski Klhane'de alan okulun, Haric ve

Dahil ubeleri vard. Birincisine, 30 yana kadar olanlar, ikincisine 13 yana kadar

ocuklar devam edebiliyordu. Kzlar ve kadnlar iin ilk mesleki eitim, 1860'larda


12/77

12

stanbul'daki Cevri Kalfa nas Rdiyesi'nde verilen el ileri kurslardr. Midhat Paa'nn

Rusuk'da ilk Kz Sanayi Mektebini a 1865'tedir. 1870'te ise Tophane-i mire Nzrl,

Yedikule'de bo bir binada 50 rencili Kz Sanayi Mektebi'ni hizmete soktu. Burada

yetienler, ordu dikimevinde ie alnyorlard.

Bu dnemdeki Osmanl sivil okullarnn banda, uzun sre ad olup kendi olmayan

Darlfnn'u anmak gerekir. Darlfnun, daha 1845'te Maarif-i Umumiye Meclisi'nin

karar dorultusunda bilimlerin ve fenlerin okutulaca bir yksek okul biiminde

tasarlanmt. Ynetim, bunun iin ilk kez kesenin azn at ve mimar Fossati'nin

hazrlad proje, 1846'da uygulamaya konuldu. Ayasofya'nn karsna dev bir binann

temelleri atld. Bina yapladursun, tartmalar da balad: 21 ubat 1870'de yapldysa da

derslere balanamad ve 26 Mart 1871'de de kapsna kilit vuruldu. Sebebi Afganl

Cemaleddin'in ileri srd grlerin softalar arasnda uyandrd infialdi. Darlfnun

Mdr Hoca Tahsin Efendi de canllarn havasz yaamayacan kantlayan bir deney

yapt iin dinsizlikle sulanmt.Tanzimat'n zne ve ynetsel alanda gerekletirilmek istenen reformlara dnk bir

okulu ise 1859'da alan Mekteb-i Mlkiye'dir. Merkez ynetimi glendirmek, taraya,

yasa ve hukuk bilir kaymakamlar gndermek iin, Meclis-i li-yi Tanzimat'n gr

dorultusunda; rdiye st iki yllk byle bir okulun almas amacyla gerekli bina ve

muallim saland. Bbli memurlarndan, medreselerden seilen 100 renciden 30'u iki yl

sonra mezun oldular.

Okul 1861'de 4 yla kartld. 1908'den sonra nemi daha da artan Mlkiye Mektebi, ileri

dncelerin kayna olmutur. 1916'dan Rdiye st lise renimi veren ve ilki Mekteb-i

Sultan adyla 1868'de alan sultanler, Tanzimat'n son dneminde gndeme gelmitir.

Tevfik Fikret'e gre Galatasaray Sultanisi Dou'nun, Bat ufkuna alan ilk penceresiolmutur. 1867'de Avrupa gezisine kan Abdlaziz'in, oradan ald etkilerle yurda dnnce

Fransa'daki liselerin eitimini ve fenlerini verecek, her snf uyruklardan memleket

hizmetine ehliyetli insanlar yetitirecek, Trke ve Franszcann eit dzeylerde okutulaca

okulun almas kesinlemitir. Zengin Trk, Mslman ve gayrimslim 300 gencin alnd,

hocalarnn ou yabanc, Galatasaray Mekteb-i Sultansi, 1 Eyll 1868'de ald.

Tanzimat'n bir sembol saylan Mekteb-i Sultan, Franszca retiminde ok baarl

oldu. Okulun programn, ilk mdr M. D. Salve hazrlad. Okul tz ise 1874'te

yaynland. Lisan- Osman, Tarih, Corafya, Yksek Matematik, Muhasebe, Biyoloji, Kimya,

Hukuk, Latince, Yunanca, Resim, Beden Eitimi, Bitkiler vb dersler ile arlkl olarak da

Fransz dili retim programnda yer ald. Ertesi yl yrrle giren Maarif-i Umumiye

Nizamnamesi; byk vilyet merkezlerinde de birer sultan mektebi almasn

ngrmekteydi.

Yabanc ve Aznlk OkullarYabanclar ve aznlklar, Tanzimat'n kendilerine tand ar zgrlklerden

yararlanarak eitimde nemli mesafeler aldlar. Misyonerler iin, Osmanlln ok uluslu,

ok dinli ve ok dilli mozayii bulunmaz bir ortamd. Islahat Ferman (1856) ise gayrimslim

uyruklara, kendi dinlerine ve kltrlerine dnk, ilk orta ve yksek derecede okullar ama

frsat verdi. Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, Hristiyan Araplar her tarafta okullar atlar.

Katoliklii, Protestanl yaymak isteyen, Fransa, talya, ngiltere, Almanya, Avusturya ve


13/77

13

Amerika kilise evreleri de yar halinde okul kampanyalar balattlar. Bunda, saylan

devletlerin siyasal, kltrel ve ticar karlarna hizmet amac da vard. Nitekim ok

gemeden, Osmanl kentlerinde, kendi lkelerine ve uluslarna hayranlk duyan elit

topluluklar ortaya kt.

Bu okullarn en tannm olan Robert Kolej, 1863'te ald. 1878'de 400 bin dolarlk

veraset parasndan yeni binas yapld. Bu binann arsasn 36 bin liraya Ahmed Vefik Paa

satmtr. Okulun Mhendislik ksm 1912'de yapld. Kz Koleji, Boston Amerikan Kadnlar

Cemiyeti'nce 1871'de nce skdar'da High School ad altnda faaliyete geti. 1890'da 4

snf eklenerek lise oldu. Ad da Kostantinopl Kzlar Koleji olarak deitirildi. 1914'te

Arnavutky'deki Kz Koleji ald.

Yabanc okullarn grkemli ve planl binalar, kalabalk ve yetkin retim kadrolar,

yabanc dil, cimnastik, mzik derslerini de kapsayan ileri programlarna karlk, Osmanl

okullar yoksulluk ve yetersizlikler sergiliyordu. Aznlklarn yar, yabanclarnkinden geri

kalmamtr. Rumlar, 1844'te Heybeliada'da, 1856'da Fener'de iki byk okulu cemaathizmetine sokmulard. Heybeliada Papaz Mektebi 1923'e dein, yksek Ortodoks Teoloji

Okulu, bu tarihten sonra ise Rum Lisesi olarak varln korumutur. Kurueme'deki zel

niversite'de de Dil, Edebiyat, Geometri, Matematik, Tp bilimleri retiliyordu. Rumlar,

stanbul'da ve Rum aznln bulunduu yerlerde, ilk, orta ve lise dzeyinde okullar atlar.

Ermenilerin ise 1859'da yalnz stanbul'da 42 okullar vard. Bu okullarda 5531 renci

okumaktayd. 1874'te stanbul'da 51, Anadolu'da da 469 Ermeni okulu bulunduu

saptanmtr. Ermeni okullarnn bir zellii, Ermenice'nin yannda, bir zorunluluk yokken

Trke'nin de retilmesiydi. Hesap dersleri ise Trke yaplmaktayd. Yahudiler, 1854'te

Musev Asr Mektebi'ni, 1875'te Alians sraelit'i atlar. Soydalarnn oka yaad

kentlerde de birer ilkokullar vard.

Yasal DzenlemelerOsmanl Hkmetinin, maarif ilerini yasalara balama giriimi 1862'dedir. Ahmed Vefik

Efendi'nin (Paa), Anadolu'nun Sol Kol Mfettii geici greviyle 1862-64 arasnda Bat

Anadolu'yu dolap okullar da denetlendikten sonra dnnde, Meclis-i Vl'da ve Maarif

Nezareti'nde yaplan grmeler sonucu, yeni okullar yaplmas, okullara kitap gnderilmesi

kararlatrlmtr. Nitekim, 1864'te, Maarif Nezareti 92.382 adet Kur'an cz' ile kitap ve

risaleyi okullara gnderdii gibi, 1865'te de 99.700 adet kitap ve risale gndermitir. Ama,

nezaretin bu konudaki baarszl, kitap basmndan, saysna, trne ve datmna

varncaya dek srm; hatt daha ktye gitmitir. rnein, 18 Ekim 1908 (5 Terin-i evvel

1324) tarihli Sabah gazetesi, Maarif Nezareti'nin baarszln uzun uzun irdeleyen bir

yazya yer vermitir. 1869'da yaynlanan ve yasa hkmnde olan Maarif-i Umumiye

Nizamnamesi, Maarif Nzr Safvet Paa'nn (1814-83) eseri saylr. Osmanl ynetimi ilk kez

bu tzkle eitim ilerine ciddi biimde eilmi; dzensiz, sistemsiz, gnn gereksinimlerine

gre belirlenmi kurumlama, ilk kez bu tzkle kurallara balanmtr. Nizamnamenin

balca hkmleri unlard:

lkretim zorunludur. Bu aama okullar, sbyan (ana okulu ve temel eitim birincikademe) mahalle ve ky okullardr.

Rdiyeler (ikinci kademe) en az 500 haneli kasabalarda alr.


14/77

14

dadiyeler (ortaokul) 1000 haneli byke merkezlerde alacaktr. Sultanler (lise) vilyet merkezlerinde kurulacaktr. stanbul'da bir Drlfnn (niversite) bulunacaktr. stanbul'da ayrca bir Darlmuallimin (erkek retmen) bir de Darlmuallimat (kz

retmen) okulu bulunacaktr.

retim yntemleri ve teknikleri gelitirilecek, retmenlerin bilgi ve grgleriartrlacaktr.

Maarif merkez rgt dzenlenecek, illere ubeleri alacaktr. rencilerin okulu ve retmeni sevmeleri nlemleri alnacaktr. Okul giderleri iin halktan yardm toplanacaktr.

Nizamnamenin uygulanmaya konmasndan sonraki be yllk srede, Osmanl maarifinin

nereye kadar yol aldn Tanzimat'n sonunda 1876 ylna ait resmi verilerden

renebiliyoruz. Hicr 1294'te (M. 1876) yaynlanan 32. devlet salnamesinin mektip

blmnde, salkl saylarla Dersaadet (stanbul) okullar, kimilerinin adlar, ders cetvelleri

ve muallimleriyle de vilyet okullar hakknda ayrntl bilgiler vardr. stanbul'da 43

mevcutlu 1 idadi bulunduunu gsteren bu istatistikte, Maarif Nezareti'ne bal olmayan

Galatasaray Sultansi ile Darafaka'ya, aznlk ve yabanc okullarna, zel okullara da yer

verilememitir.

364 rdiyede toplam 19.396 renci grlmektedir. Zabtiye Nezareti'ne bal 13

rdiyede 430 renci; Bosna, Girit, Konya'da birer nas (kz) rdiyesi bulunuyordu.

Sonu olarak, Tanzimat maarifi ve okullar Trk eitiminde bir balangtr. Bugn bile

hangi nemli eitim kurumumuzun tarihini incelesek Tanzimat'n izlerini ya da temelini

buluruz. lkretimin zorunlu klnmas ve yaygnlatrlmas, yzlerce yllk retim

metodunun deitirilmesi, dernekler, vakflar aracl, hatt imecelerle okullama srecinin

balatlmas, din eitiminin yannda temel eitimin, bir lde de laik eitimin ve yabanc dil

retiminin gndeme gelmesi, kzlara ortaokul, retmen okulu, meslek okulu kaplarnn

almas, rencilere zel kyafetler ngrlmesi, okul binalar yaplmas, Trke eitimin

esas alnmas, halk dilinin (kaba Trke'nin) retilecek kadar nemli olduu zerinde

durulmas, halka kara cmle yaz ve hesap retme siyaseti, o ksa dnemi saygyla

anmamz gerektiriyor. Bununla birlikte, eitimde kutuplamalar da yine Tanzimat'la

belirginlemitir. Ziya Gkalp yle diyor: Medrese ve mektep birbirine zt birer kurum

oldu. Uyanan aydnlar, yenilgilerimizin eitimdeki lkszlkten kaynaklandn

gryorlar. Maarifimizin kozmopolitlii meydandadr. Tanzimat'dan beri memleketimizde

Franszlarn medeniyeti eitimi uygulanyor. Oysa ulusu eitim, medeniyeti eitime kar

hars eitimdir.

II. Abdlhamid ve Okullar


15/77

15

II. Abdlhamid'in en ok Mekteb-i Mlkiye'ye nem vererek 1879'da bu okulun

almasna nayak olduu biliniyor. Rejime bal kamu grevlileri yetitirme amacna dayal

Mlkiye, 1885'te 4 yla kartlp yatl yaplmtr. Yldz Saray'nda ehzdegn Mektebi

kuruluu da o sradadr. Okul andaki ok sayda ehzadenin yansra, padiahn gvenini

kazanm devlet adamlarnn ocuklarnn da alnd bu okul, baheler ierisinde iki katl

(hlen Yldz Teknik niversitesi mtemilatndandr) bir konakt. evresinde hocalarn,

ehzadelere zel dersler vermelerine mahsus kk pavyonlar ve kkler bulunuyor; okulun

program, her ehzade iin ayr ayr dzenleniyordu. rnein, Burhaneddin Efendi iin,

Tlim-i Kraat, Kur'an- Kerim, Esma-y Osmaniye, ml, Hesab- Zihn, dman- Zihn,

Hsn- Hat konmutu. Bu aristokrat okulun genel dzeyi iptidai-rdiye idi. Padiahn

amac, hnedan ve zdegn genlerini kentteki teki okullardan, dolaysyla zararl

fikirlerden uzak tutmakt. II. Abdlhamid, 1892'de bir de Airet Mektebi atrd. nce, Arap

airetlerinden ocuklar, sonraki yllarda Krt ve Arnavut beylerinin ocuklar, bu 5 yllk

yatl okulda, saltanata bal kuaklar olarak yetitirilmek istendi. Oysa Airet Mektepliler II.Abdlhamid'in saltanatnn sonuna doru 1907'de yemekleri beenmeyip eyleme

gemilerdir.

Siyasal kayglarla okullarn sk denetime alnmas; mekteplilerin de siyasete ve

ideolojilere ilgi duymalar da bu dnemdedir. II. Abdlhamid, bir yksek okul konumuna

getirdii Mlkiye'den ynetim kart sesleri duyunca, aydn hocalar okuldan uzaklatrp

edebiyat tarihi derslerini de karttrm, bunun yerine, Mlkiyelilerin dindar olmalar iin

fkh, kelm, tefsir ve ahlk dersleri koydurtmutur.

1876'da yrrle giren 34 maddelik ptida Talimatnmesi, tedris meclislerini, okullarn

ynetimine, alnacak vergilere, baarsz, devamsz retmenlerin uzaklatrlmalarna ilikin

ilke ve kurallar iermekteydi. Fakat, mahallelerde oluturulacak Tedris Meclislerialmaynca ynetmelikte deiiklie gidildi. 1900'e doru, stanbul'daki iptida says

264't. Bunlardan her birinin bir muallimi (25'i bayan) tmnde de yaklak 13 bin renci

vard. 1880'lerde 3 yllk iptidalerde, Elifba, Kur'an- Kerim, Tevcid, lmihl, Ahlk, Sarf-

Osman, ml, Kraat, Mlahhas Tarih-i Osman, Muhtasar Corafya-y Osman, Hesap,

Hsn- Hat; ky iptidalerinde ise Tarih, Corafya, Ahlk ve Sarf- Osman okutulmaktayd.

1881'de Kmil Efendi adnda biri, 6-10 ya kzlar iin 60 kiilik ve usul-i cedide

uygulanan zel bir iptida aarak burada, elileri retillmesini de programa alrken bir

baka okul; yine kzlar iin, yabanc dil, mzik, elileri program arlyla Caalolu'nda

ald. Yukarda da deinildii gibi dnem,zel okullarn altn adr. Bunda da devlet

okullarnn yetersizlii tek neden gzkyor. er beer ortakl okul irketleri; Darlfeyz,

Burhan- Terakki, Nmune-i rfan, ems-i rfan, Glen-i Maarif, Fyuzat vb adlarla okullar

amlardr. 1885'te stanbul'daki 10 zel okulda toplam 675 renci varken, 1892'de 28

zel okul, 4400 renci saylmas dikkati eker.

Bu yllarda nazrlarn sk sk deitirilmesi Abdlhamid'in icraatndand. 1879'da Ahmed

Vefik Paa 23 gn, Suphi Abdllatif Paa 2,5 ay kadar nazrlk yapabilmilerdir. Maarif

Nezareti, 1848-1880 arasnda (32 ylda) 31 nzr deiikliine tank olmutur. Bu srede

Kmil Paa yedi, Cevdet Paa be kez bu greve atanmtr.

Eitimin genel durumu, devrin aydnlarn eletirilere, tartmalara yneltiyordu. 1878

raan Vak'as'nda, Hasan Paa'nn bir denek darbesiyle yaamn yitiren, medrese,

Tanzimat ve Bat kltrlerini zmsemi, Drlfnun Mdrl yapm Ali Suavi;


16/77

16

retim metodlarnn nemi, yzeysel bilgilerin ezberletilmesiyle kalknmann olmayaca,

ilkretimin temel saylmas zerinde durmutu. Namk Kemal, grntlerin gerisindeki

gereklere bakarak: retmenlerin yetitirilmesi asl nemli itir. ou taral ya da

medrese kakn retmenlerin okuyup yazmalar yetersizdir. Corafya, tarih bilmezler. Bir

snavdan geirilseler yzde bei baaramaz. Gazete okuyup anlayanlarn oran bundan da

azdr. (...) Yetienlere millet ve vatan sevgisinin alanaca tek yer okuldur. Medreseler

bunu yapamaz. Her ocuk ayn tip okulda okursa Osmanllk bilinci de eit biimde

kkleir. diyordu. Paris'teki kaak Trk aydnlar da Eer eitime gereken nem verilseydi,

bin yerde benzeri grld gibi halk hrriyetini elde ederdi. Zulm ve cehalet, alt organlar

yapk ikizler gibidir. Biri yok edilince teki de yaayamaz... diyordu. Oysa softa takm,

camileri dolduran suskun ve mazlum dindarlara ocuklarmza Frenke okutacaklarm,

Kur'an' kaldracaklarm! demekteydiler.

Maarif Nezareti'nin genelgeler yaynlayarak vilayetlerdeki iptida, rdiye saylarnn

artrlmasn, medreselerin slahn, usul-i cedide retimini, okur-yazarlarn, retmenlikkursuna alnmak iin stanbul'a gnderilmelerini istemesi de bu yllardadr.

II. Abdlhamid dneminde eitimde Batllamann, okul trlerinden, saysndan,

programlara dein, dnlmez bir yolda olduu saptanr. Ama, rnek hep Fransa'dan alnd

iin Franszcann, vazgeilmez tek yabanc Bat dili, Fransz kltrnn taklidi giderek

yerlemi; bu sre, Cumhuriyet'in ilk 30 ylnda da devam etmitir. Tanzimat ve Servet-i

Fnn edebiyatlar, alafrangalk, yeni sanat anlay, yasalar, meclisler, ynetsel rgt

tercihleri... Her alandaki Fransz zentisi, eitimdeki taklitiliin doal sonulardr.

Bunun en somut rneklerinden biri de Sanayi-i Nefise (Gzel Sanatlar) Mektebi ve Mze-i

Hmayn'dur. 1870'lerde Trkvri bir yaklamla ngrlen Mze Mektebi, eski sanatn,

yaz, cilt, tezhip konularn da programna almay dlerken, 1876'dan sonra Osman HamdiBey'in nclndeki giriimlerle Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi hizmete sokulmutur

(Okulun, Antik a mimarisini artran binasndaki resm al 3 Mart 1883'tedir).

Bunun gibi, 1882'de alan Ticaret Mektebi'nde de Franszcann etkinlii gzleniyor.

Daha 1860'larda, Hayriye tccarlarnn eitimi iin ngrlen bu tr bir okul giriimi, ikinci

kez 1880'de gndeme geldi. Sadrazam Said Paa'nn abalar sonucu alan 200 mevcutlu

okulda iki dil (Trke-Franszca) ve iki diploma szkonusuydu. 1914'ten sonra daha da

modernletirilmi, devre-i iptidaye, devre-i intihaiye ubelerine ayrlm, daha sonra da tli

(lise) ve li (yksek) olarak, 3'er snfla 6 yllk olmutur. 1875'te Galatasaray'nda hizmete

giren Turuk ve Maabir Mektebi'nin devam durumundaki 3 idadi, 4 yksek snfl sivil

mhendislik okulu olan Hendese-i Mlkiye Mektebi iinde de Fransa'da 4 bin baytar

varken bizde hi yok! savndan hareketle 1887'de Mlkiye Baytar (sivil veteriner) Mektebi

alrken, Ticaret Mektebi ats altnda da 20 kadar dilsiz ve sara, zel alfabe ile okuma-

yazma retmeye mahsus ve el becerileri kazandran bir okul alm; rnekler yine hep

Fransa'dan alnmtr.

Zhd Paa Maarif Nzr iken 1901'de, Mlkiye Mektebi iinde (Caalolu'nda)

Darlfnn- ahne adyla yeniden alan niversite de Batllama zentisinin ve

Fransa'y rnek almann bir gereiydi ama bir yenileme kurumu olamad. 3 yllk

Darlfnn zerklikten yoksun; Ulm- liye-i Diniye, Edebiyat, Ulum- Riyaziye ve Tabiiye

ubeleri (faklteler) balantszd. retim yeleri arasnda da dayanma yoktu. retim ise

ne ileri ne de ada dzeydeydi. Darlfnn, ancak II. Merutiyet'te, gelen Alman


17/77

17

profesrlerin abalar ile nemli bir yenileme grm; 1919'da yaynlanan nizamnmesi ile

de Tp, Hukuk, Edebiyat, lahiyat, Fnn medreselerini (faklte) kapsayan akademik bir

kimlik kazanmtr.

1884'te her vilayette bir maarif mdr, bunlarn bakanlnda da Meclis-i Maarif denen

kurullar bulunduu grlyor. Bu rgtler, il merkezlerinde Darlmuallimin (retmen

okulu) amay, iptidaleri slah etmeyi, Usul-i Cedide'yi yaygnlatrmay ve bu alanda

ehliyetli retmenler grevlendirmeyi balca i saymaktaydlar. Sivas Darlmuallimi'ni, 50

renci ile retime alrken, stanbul'da da her dzeydeki okullarn ders programlarn

birletirip dzenlemek iin zel bir komisyon kurulmutu. Maarif-i Umumiye

Nizamnamesi'nin 1892'ye kadar korunan genel erevesi, kkl saylmayacak birka

deiiklik dnda bu komisyonca da korundu. Tara rdiyelerinin i ynetmelii de yine bu

yl hazrlanp yrrle kondu.

Fakat, kt zerinde ynetmelikler, programlar, cetveller dzenlemek, tarihe belgeler

brakmak bakmndan faydal grlm olsa bile dnemin koullarn grmezlikten gelendzenleyiciler, u gerekleri fark etmemilerdir:

Maarifin belirli, dzenli ve yeterli gelir kaynaklar yoktu. Hayr, hasenat; salmaparalarnn bir ksm, yklm vakflarn gelirleri, velilerden toplanan yardmlar,

kurban derileri, fitreler... lke genelinde ilkretim ve rdiye okullar bu gelirlerle

ayakta tutulmaya allmaktayd.

ocuklar, genelde donanmdan, beslenmeden, salktan, bakmdan yoksundular.ou, okula yaln ayak, yrtk giysiler ve entarilerle devam ediyordu. Oturacak

sralar, snf stan soba yoktu. Uzaktan gelenler, bellerine baladklar kuan

arasndaki kuru ekmek ve soandan ibaret azkla yetiniyordu. Okul ortam havasz,

rutubetli, kirli, tuvalet ve sudan yoksundu. Falaka, dayak terr, eitimin en nemli

ve herkese tasvip gren, vazgeilmez esiydi.

Hocalarn ou, doru drst ilkokul renimi bile almam, chil, kaba, pedagojinedir bilmez adamlard. Halk, onlarn sertliklerini severdi. Darlmuallimini

bitirenlerin bile bilgileri ve pedagojik yeterlikleri tam deildi. Maarif Nezareti'nin 7

Nisan 1900 tarihli genelgesinin u paragraf, retmenler iin bir yargda bulunmaya

yetiyor: Muallimlerin, zamannda derslerine devam ve hakkyla ders vermedikleri,

tara okullarnda (rdiye ve iptidaye) bz retmenlerin, urada burada vakit

geirdikleri, mektebe ge geldikleri, erken ayrldklar, grev d ilerle uratklar,

okula gelseler bile retime ve eitime gerei kadar zen gstermedikleri...

Bazlarnn ise ticaretle uratklar anlalmaktadr.*

Bu olumsuzluklar bir tarafa brakp II. Abdlhamid dnemi eitimini, stanbul ve

taradaki says 100' bile bulmayan seme sultan, idad, rdiye ve nmune mekteplerine

bakarak deerlendirmek hata olur.

Kald ki 19. yzyl biterken Osmanl lkelerinin tamannda 300 dolaynda iptida (usul-i

cedide uygulanan ilkokul), 20 bin dolaynda da sbyan (eski yntemlerle Kur'an reten ve

usul-i atika denen mahalle mektebi) okulu vard. Ortalama olarak her okulda 20 rencinin

bulunduu hesabyla 400 bin ocuk, iyi kt eitim grebilmekteydi. mparatorluk


18/77

18

nfusunun 20 milyon dolaynda olduu dikkate alndnda, yzde 2 gibi ok dk bir

oran ortaya kar.

II. Merutiyet ve Osmanl Eitiminin Sonu (1908-1922)II. Merutiyet'in ilk akla gelen Maarif Nazr Emrullah Efendi (nazrl 1910-12) eitimin

her aamasnda grev almt. Nazr olunca yaynlad genelgesinde ahlk eitimi ile zihin

eitiminden sz etmesi anlamldr. Tuba Aac Nazariyesi denen kuram da ona aittir.

Eitimde yeniliin Darlfnn'dan (niversiteden) balamasn nermitir. Bu gr, II.

Merutiyet dnemi tartmalarnn k noktas saylabilir.

O srada Drlmuallimin Mdr olan St Bey (1880-1963), bu gre kar karak

ilkokulu, ortaokulu, lisesi yeterli olmayan bir memlekette darlfnunun da olamayacan

ileri srer. Emrullah Efendi, grn ortaya atarken bir takm gereklerden hareket

etmiti: lke geni, vastalar snrl, nfusa oranla bte denei pek az, para olsa da

retmen yoktu.70 bin retmene ihtiya vard. Eitimi, ocuk yetitirmeyi bilen 70 bin retmeni deil,

bunun yzde 1'ini bulmak bile hayaldi. Maarif programlar bina ve para istiyordu. Kylerde

ise okul olabilecek tek bina yoktu. Bina yaplsa, gnderilecek retmen bulunmamaktayd.

Tartmalarn bir nedeni de 1869'da yrrle konduu halde bir trl tam uygulanamayan

Maarif Nizamnmesi'nin deitirilmesi gryd. Aynen uygulayalm, Merutiyet'in

gerektirdii bir Maarif-i umumiye Kanunu hazrlayalm, Nizamnmeye ilimeyelim, ayr

yasalar yapalm gibi fikirler ortaya atlmt.

Bizdeki ilk pedagoji kitaplarndan olan Fenn-i Terbiye'yi yaynlayan St Bey beden

eitimini, alfabe retimini, ocuk edebiyatn ve mziini, el-ii derslerini, laboratuvar

okullara sokan eitimci olarak bilinir. Ona gre, retmenlik herkesin yapaca bir meslekdeildir. zel yetenek ister. Merutiyet, ancak retmenlerin abalar ile topluma mal

edilebilir. retmen ordusu, halk uyarc, iyiye yneltici almalar yapmaldr. St Bey,

Prens Sabahattin'in (1877-1948) grne de kar karak lkokul olmazsa yksek okul da

olmaz grn savunmutur. Ziya Gkalp, ise eitim ve retimi btnyle millletirmeyi

savunmutur. Mill eitim, ada retim diyen Gkalp, ada eitim, ada kltr

gibi mill hayatn bir olgusudur. ada retim ise, teknoloji gibi uluslararas uygarlktan

alnabilir. Eitimimiz mutlaka mill olmaldr. ada bir toplumda, mill eitim yoluyla

ocua ada eitim de verilmi olur. Biz ada bir toplumuz. yleyse eitimimizin mill

olmas yeterlidir, grlerini, Durkheim'dan ve Spencer'dan esinlenerek savunmaktayd.

Ziya Gkalp, nceleri koyu bir Osmanl milliyetisi iken 1909'dan sonra, Merutiyet'in

getirdii yeni havada tarihleri, gelenekleri, dinleri, lkleri ayr kavimleri toplayp bir millet

yapamazsnz grn benimsemiti. ok gemeden Trklk akmna katld, hatt

ncln yapt. Trklk eitiminin programn belirledi: Trk tarihi ve kltr

incelenecek, dnden bugne balar kurulacak, Trke yabanc dillerin arlndan

kurtarlacak, slm uluslar arasnda eitim ve yaz birlii kurulacakt. Gkalp,

Osmanlln gelime gstermeyen, duraan ve ad eitim sistemini de iddetle

eletiriyordu: Vatana en zararl kiiler medreselerle Tanzimat mekteplerinden yetitiler.

Medrese, Trkleri gayr-i Trk yapt.

Oysa Enderun, Trk olmayanlar Trkletirme abasndayd. Tanzimat mektepleri

zamanla milllikten uzaklat. Medrese ve mektep birbirine zt birer kurum oldu. Her ikisi de


19/77

19

ahlk ve seciyeyi bozdu. Uranlan ktlklerin darbesiyle uyanan aydnlar, yenilgilerin,

eitimdeki lkszlkten kaynaklandn gryorlar. Genlerimize asrmzn terbiyesini

veremedik diyordu.

Eitimle ilgili bir dizi eser yazan, tarmn ve kylnn eitimi yoluyla kalknmasn

savunan Edhem Nejat mill duygular gl, pratik becerilere sahip genler yetitirilmesini

istemitir. smayl Hakk Baltacolu'nun grleri ise adalamaya, retime ve

yaratcla dnk eitim olarak zetlenebilir. Baltacolu, retici ve yaratc eitimin,

menfaatilii n plana kartmayacak bir anlayla verilmesinden yanadr.

Bu nedenle Trkiye'de eitime, 'ok para kazanmann yolu' gzyle baklyor. Oysa

eitimin amac meslek ve temel bilgiler kazandrmaktr. Eitsel retim yoluyla da bireylere

yarar gzetmeme, zveri duygular anabilir demitir.

Merutiyet'in gzde airi Tevfik Fikret (1867-1915), umudunu yeni kuaklara balamt.

Galatasaray Sultanisi'ndeki mdrlnde (1909-10) yetikin rencilere kiilik

kazandrc, yeteneklerini sergilemeye dnk eitim almalar yaptrd. Ferda iirinde,lkenin ve ulusun, gayur genlerin omuzlar stnde ykselebileceini, adalamann

fikir retmek, almak, yenilikleri almak, eskiden uzaklamakla mmkn olabileceini

ilemi; genlere Btn mmid-i vatan imdi sizdedir! diyordu.

1917'de dnemin Maarif Nzr kr Bey, Meclis-i Mebusan'daki bte konumasnda,

ilkretimin temel amacn aklarken, Dinine bal, vatann seven, milliyetini tanyan,

grevini lykyle yapar adamlar yetitirmek tanmn yapmak suretiyle eitim

tartmalarnn ortak bir noktasn, bunun da tesinde devlet iin eitim felsefesini bulmu

gzkmektedir.

1912'deki Balkan Sava'nn ar yenilgisinden sonra ulusal eitime arlk verildii

gzlemleniyor. Bunun iin de alfabe aray nem kazanmtr. O zaman savti usul denenmodern eitim tekniini Trkiye'ye ve Trke'ye uyarlayan Nzhet Sabit Bey'dir. Bu, Trk

eitim tarihinde adeta bir devrim saylr. Bu yeniliin okullara girdii srada, Tedrisat-

ptidaye Kanun- Muvakkat'nn hazrlanmas da yine, Balkan bozgunu ile dolayl olarak

balantldr. Herkesin kurtuluu eitimde grmesi, dmann atalca'ya kadar gelmesinden

sonradr. Bu ac durum, 23 Eyll 1913'te yaynlanan 101 maddelik Tedrisat- ptidaye

Kanun- Muvakkat'nn oluumundada etkili olmutur. Yeni yasa, ilkokullar iin esasl

yenilikler iermekteydi.

kr Bey'in uzunca sren nazrl (1913-17) boyunca, bu grler dorultusunda

birtakm admlar atld.

retim programlarnn ky ve ehir mekteplerine gre, 1, 2, 3 snfl okul leklerinde

hazrlanmas, retmenlerin atama ve nakil ilemlerinin dzene konmas, ders

kitaplarndaki yanllklarn dzeltilmesi, terim farkllklarnn giderilmesi, idadilerle

sultanilerin eitlenip hepsine sultani denmesi, her sultaninin, 5 iptida, 7 tli snflardan 12

yllk olmas, Samsun, Antep ve nebolu'da yeni Ticaret mekteplerinin almas bu

dnemdedir. kr Bey bir konumasnda (Sabah, 21 Mart 1914) hmali, toplum

hayatnda pek vahim sonular douracak, maarif dzeyinde bir baka saha yoktur.

Amcamz, iptidalerden balayarak uygulamal bilgilere arlk vermektir. ocuklarmz

hayata hazrlayacaz. Genleri, topraa bal olarak bilinlendireceiz. dad programlarna

fen ve sanayi dersleri koyacaz, derken, Meclis-i Mebusan'n ateli bir yesi Memleketin


20/77

20

milletin en byk meselesi, alt seneden beri yoluna konmad. Meclis'te de maarif iin

konuturulmuyoruz. Artk mebusluk olana kalmad! diye baryordu.

Merutiyet maarifinin btesi, Tedrisat- ptidaye Kanun- Muvakkat'nn 15. maddesi

uyarnca konan Tedrisat- ptidaye Vergisi ile zel ve dzenli bir gelir kaynana

kavuturulmutu. nceki yllarda Maarif bteleri 180-200 bin lira arasnda iken, 1909-14

arasnda giderek ykselmi 600 bin liraya kadar kmt.

Ama I. Dnya Sava balaynca ilk bte trpann maarif yedi. 1914'te dare-i Vilyt

Kanunu yrrle konunca da baz birimler ve harcamalar zel idarelere aktarld.

Merutiyet'ten nce maarif deneinin yzde 25'i aylklara giderken bu oran yzde 2'ye

kadar drld, yatrmlara ayrlan miktarda art saland.

Tedrisat- ptidaye Kanun- Muvakkat'nn yrrle girmesiyle, ilkokullarla ortaokullar

Mektib-i ptidaye-i Umumiye ad altnda birletirilmeye balandndan rdiyeler birer

ikier kapatld. 1918'e ait bir istatistik, stanbul'da 62'si erkek, 23 kz, 2'si karma (toplam:

87) Mektib-i ptidaye-i Umumiye bulunduunu gsteriyor. Bunlarda 6799 erkek, 4414 kzokumakta, 285 muallim, 186 muallime grev yapmaktayd.

1913'ten sonra asker rdiyeler de kapatld. 1918'de Trkiye'de 69 idadi vard. Bunlarn

7'si stanbul'dayd. Bu okullarda belirli bir eitim-retim dzeni yoktu. Okul alanlar

yetersiz, snflar hncahn doluydu. Sralar kt, eya eski ve azd. Estetik szkonusu

deildi. Temizlik aranmyordu. Dersler, kitaplar, retim metodlar ve retmenler de

yetersizdi. Baz vilayetlerdeki 3 snfl birinci, 3 snfl ikinci devreli dadi/Sultanilerde bu

devrelere uygun ders kitaplar bulunmad gibi, retmenlerin bran ve meslek donanmlar

da bu ihtiyaca cevap verecek dzeyde deildi. Bu okullar iin dzenlenen talimatnme

(ynetmelik) de uygulanabilir maddeler iermemekteydi. Dnemin basn bu okullara hayli

eletiri yneltmitir. Kimileri isimlere aldanmak ve isimlerle aldatmak illeti srmektedirdiyordu.

ok mektep amak, ok mektebi yaatmak, nitelie aldrmamak zihniyeti Merutiyete de

egemendi. Saylar artrlan sultanilerin ara snflarna gndzl renciler alnarak bu

okullarn yatllk zellii bozuldu. Elit yetitirmeye elverili olmayan il ve ilelerde de

sultaniler ald. Yeterli retim ve ynetim kadrolar kurulamad gibi programlar da

gelitirilemedi. Salt felsefe konular ile siyasal ve ulusal konular eklendi. 1908'den sonra

stanbul'da yeni 11 sultani ald gibi, stanbul nas (kz) dadisi de 1913-14 retim

ylnda stanbul nas Sultanisi adn ald.

Tek Osmanl niversitesi konumundaki Darlfnn- hane, ala kapatla, etkisiz

varln II. Merutiyet'e dein korumu. 21 Austos 1909'da Vezneciler'deki Zeynep Hanm

Kona'na tanmt. Ad Darlfnn- Osman olarak deitirildi. Bu kurumun niversite

konumuna getirilmesi ynndeki giriim, Maarif Nazr Emrullah Efendi'den gelmitir. Yeni

dzenlemede Darlfnun, Ulm- er'iye, Hukuk, Fnn, Ulm- Tbbiye, Ulm- Edebiye

ubelerine ayrld. 1913'ten sonra, faklte, enstit, laboratuvar almalarna geildii

grlmektedir. 1915'te Almanya ve Avusturya'dan yabanc profesrler getirtilmi; program

gelitirilmi, tarih, edebiyat, felsefe dersleri konmutur.

te yandan, 1913'te Glhane Park'na girmelerine izin verilen Trk kadnlar iin,

1915'te de bir nas Darlfnnu almas gndeme gelmi; ilk dersler Darlfnn'da

konferansla balatlm; kadnlara ve kzlara, riyaziye, kozmorafya, fizik, hukuk- nisvan,

terbiye-i bedeniye, tarih, hfzsshha, terbiye konularnda, Salih Zeki, Gelenbev Said,


21/77

21

Mahmud Esad, Selim Srr, hsan erif, Besim mer Paa, smail Hakk... ders vermilerdir.

Dardan gelen kzlar iin, Darlmuallimat'ta yat olana salandktan sonra nas

Darlfnnu Edebiyat, Riyaziyat, Tabiiyat ubelerini kapsayacak biimde resmen

almtr. Darlmuallimat ve idad mezunu kzlarn alnd bu kz niversitesi, Darlfnn

bnyesindeki varln Cumhuriyet'in ilnna kadar koruduktan sonra karma retime

geilince dalmtr. Darlfnn ise sava sonrasnda gerileme gstermi; 1919'da, Maarif

Nazr Ali Kemal Bey tarafndan ilk kez retim yesi tasfiyesi yaplm; yeni bir nizamnme

ile de Darlfnun'a zerklik verilmitir.

Eitim-retim alannn en st kesiminde bunlar olurken, en alt kademede de Trk

ocuklar iin Ana Mekteplerinin dnlmesi nemlidir. 1915'ten nce zel ana okullar

salt yabanclara ve aznlklara aitti.

Tedrisat- ptidiye Kanun- Muvakkat'nn ngrd Ana mekteplerinin ilki 2 Mart

1915'te stanbul'da ald. Bu kurumlar iin bir de nizamname hazrland. 4-6 ya grubu

iin, yry, beden hareketleri, din ve mill hikyeler, resimleri inceleme, elii almalarngrld. Ana mekteplerinin resm ve husus alabilmesine izin verildi.

Drlmuallimat'ta, Ana Muallimesi yetitirecek bir de ube oluturuldu.

Sanat eitimine dnk iki yeni okul ise 1914'te alan Drlbeday-i Osman ile 1916'da

alan Darlelhan'dr. stanbul Belediyesi'ne bal Drlbeday , Trk eitim tarihinde, 1912

ve izleyen yllar savalarn byk olmas ve art arda kmas yznden pek elim bir

dnemdir. Yetikin rencileri, daha sonralar da ocuk denecek yatakileri, dizi dizi

cephelere gnderilen okullarn birounun kapsna kilit vurulmu ya da okul binalar

asker hizmetlere braklmtr.

I. Dnya Sava drt cepheden yklenince, nfusun salkl, gen ve alabilir tm

erkekleri erimeye balam; onlarn ksz, kimsesiz ve a ocuklar iin, ynetimdarleytamlar (yetimler okulu) amak zorunda kalmtr. ttihat ve Terakki bunda bile

propaganday gzetmi; Maarif Nezareti'ne balamadklar darleytamlar iin, manastrlara,

yabanc okul binalarna, kklere el koymulardr. Nice sanat yapsnn bu uurda yaklp

ykld biliniyor. Bunlarn bteleri de msrifane tutulmu, hatt yolsuzluk kayna

olmutur. Hkmet, savan sonuna doru bu okullar kapatmak ve rencilerini

stanbul'da alan ehir Yat Mektebi'nde toplamak zorunda kalmtr.

Trk Eitimi, II. Merutiyet'e, 1908-1909 devrimleri boyunca, 10 ayda 7 nazr (bakan)

deiiklii ile ayak uydurmaya alm; dnemin kapanndan sonraki 3 ylda da (1919-22)

17 kez bakan deiiklii ile Cumhuriyet ncesi tarihini kapatmtr. Her gelen bir eyler

denemi, bir takm ilere ynelmise de devrin heyecan ve karkl eitimde de aynen

yaanmtr.

retmenlerin ilk kez yasal gvenceye kavuup meslek rgtlerini kurabildikleri,

kadnlarn, eitimin tm aamalarndan yararlanma olana bulduklar, eitim ve retime

dnk yaynlarn, teki alanlarndaki yaynlarn nne getii; retim birlii dncesinin

uyand; okul, ders kitab, metod, retmen kavramlarnn topluma mal edildii Merutiyet

dneminin i ve d eitim dinamikleri, doan elikileri Cumhuriyet'in zmleyecei

olumlu bir miras brakmtr.


22/77

22

2. Blm:

Milli Mcadele Yllar

1918-23 ara dnemi lm kalm sorunlarnn karabasannda, eitimi elbette ki nealamazd. Ama, cumhuriyete doru bir yolu akllarna koyanlar, ulusal bilincin ve egemenlik

haklarna sahip kma erdeminin eitimle kazanlacan bilmekteydiler. Kuva-y Millye

ruhunun kylere kadar yaylmasnda, igallere kar direniler ve rgtlenmeler, Osmanl

mekteplerinden yetien muallimler nclk etmekteydiler.

Ankara'daki siyasi-asker kadro, cephedeki sava kadar ierideki cehaleti de tehlikeli

gryordu. Kurulan ilk cra Vekilleri Heyeti'nde Maarif Vekilliine seilen Rza Nur, gn

sonra okunacak hkmet programna eitimle ilgili konular da katabilmek iin, Ankara

Maarif Mdrl'nden ard bir tek ktiple alarak yeni halk hkmetinin eitim

ilkelerini belirledi:

Din ve mill eitim, Hayat, ie dnk, retkenlii alayan eitim, Mill yapya, corafyaya, kltre, geleneklere uygun ders kitaplar, ada ve bilimsel olanaklara sahip okul, Yazdrlacak szlk, tarihsel, toplumsal, edeb eserlerle ulusal duygularn

gelitirilmesi, Dounun ve Batnn bilim-fen kaynaklarnn Trkeye evrilmesi,

Elde bulunan okullar en iyi biimde, dikkatle ve zel abalarla ynetmek.Rza Nur imzasyla 10 Mays 1920'de yaynlanan ilk genelgede ise retmenlere yle

denmekteydi:

Bat'nn kle etmeyi amalayan emperyalist saldrsna urayan ulusumuz bir buhran

yayor. Dinimiz ve ulusumuz tehdit altndadr. Eitim ve retim grevlileri olan siz

aydnlar, ulusumuzu uyarmakla ykmlsnz...

TBMM Hkmetinin maarif rgt, 1920 ylnn sonlarna doru, her birimi en fazla 3-4

kadrolu olmak zere kuruldu: lk Tedrisat, Tl (orta) Tedrisat, Sicil ve statistik, Muhasebe,Hars (Kltr) Mdrlkleri (Bu mtevazi kadro ancak 1922'de, Mstearlk, Yksek

Tedrisat Dairesi, Telif ve Tercme Heyeti de oluturularak biraz daha gelitirilebilecektir).

stanbul ve evresi ile Yunan igali altndaki iller dnda kalan, dorudan Ankara

Hkmeti'ne bal yerlerde 1920'de, ilk, orta ve lise dzeyinde ne kadar okul, renci ve

retmen bulunduuna ilikin kesin ve gvenilir saylar mevcut deildir. Meclis

tutanaklarndan ve arivlere girebilmi belgelerden anlaldna gre, 3495 ilkokul

(bunlardan 682'si, yani yzde 20'si kapal), 3316 (1511'i Muallim Mektebi kl olmayan)

retmen, tam devreli (ilk-orta-lise: 12 yllk) 5 Sultan, 32 dad (9 yllk), 13 Muallim

Mektebi (ilkokul sonras 5 yllk) vard. Baz kaynaklarda bu saylarn daha farkl yerald

da grlmektedir. (rnein, ak ilkokul says 1764, kapal ilkokul says 281, retmen


23/77

23

Okulu kl 1550, medresede okumu veya alayl 1511 retmen gibi...) Bu okullarn ne

kadarnn kylerde olduuna ilikin hibir kayt yoktur.

Maarif Kongresi ve Birinci Hey'et-i lmiyeSakarya Sava'nn balamasndan bir ay nce Ankara'da, 16-21 Temmuz 1921 tarihleri

arasnda Maarif Kongresi topland. Mustafa Kemal, cepheden gelerek kongreyi at.

Anadolu'nun her tarafndan gelen 250 dolaynda kadn, erkek retmenin katld

kongrenin gndemi iki ana konuyu ieriyordu: lk mekteplerin programlar ve retim

sreleri, Orta retim programlar ve dersleri. Dmann Bursa ve Uak zerinden saldrya

getii; Bursa, Uak, Gediz, Emet, Tavanl, Afyon, Ktahya ve Eskiehir'in igale urad

gnlerdeki bu toplant anlamldr. Mustafa Kemal Paa'nn kongreyi a konumas, eitim

tarihimizin nemli bir belgesidir. Bu konuma Hakimiyet-i Millye gazetesinin 17 Temmuz

1921 gnk saysnda yaynlanmtr.

Bu konumada Mill Trkiye'nin mill maarifini kuracak Trkiye muallime vemuallimlerine seslenen ve Asrlarn ihmali sonucu devlet bnyesinde ortaya kan

yaralarn, irfan yolundaki abalarla giderilebileceini vurgulayan Atatrk; mill bir terbiye

program, eitim rgtnn verimli klnmas, imdiye kadar uygulanagelen retim ve

eitim yntemlerinin ulusu gerilettii gerei, programlarn ve kitaplarn hurafelerden,

yabanc fikirlerden, d etkilerden arndrlp ulusal karakterimiz ve tarihimizle uyumlu

ieriklere kavuturulmas, ocuklarmza yabanc elerle bilinli mcadele fikrinin

alanmas, eski yollarn tamamen braklarak yeni bir sanat ve marifet yolu izilmesi,

ana-babalarn, ocuklarnn eitimi ve retimi iin her trl zveriyi gze almalarnn

nemi, milleti yetitirmenin kutsal bir grev olduu konular zerinde durmutur.

Kongrede, Halk Mektepleri projesi, ilkretimin drt yldan be yla kartlmas, retimprogramna alma hayatna dnk dersler konulmas, kyllerin, 5-6 yllk iptida

okullarna sre ve klfet bakmndan dayanamayarak eski mahalle mekteplerine rabet

etmeleri gerei, halk maarifinin ileri programlar deil, kylnn en ok ihtiya duyduu

dil, din, hesap konularn iermesi gerektii hususlar tartlm, kapan konumasn

yapan Hamdullah Suphi Bey de rettiiyle hem kendi ailesini geindiren hem memleket

ekonomisine temel oluturan Trk ifti ve ii snfna mensup insanlarn ocuklarnn, aile

geimlerine gre bir eitim almalar ve geim yollarn ilerletecek bilgi ve becerileri

kazanmalar, programlarn hedefinin, retmenlerin de almalarnn bu yolda olmas

gerektii; ayrca retmenlere, ard arkas kesilmeyen savalarda babalar lm yzbinlerce

yetime babalk etmek, onlar, kimseye muhta olmayacaklar tarzda yetitirmek grevinin de

dt hususlarna temas etmitir.

15 Temmuz 1923'te Ankara'da toplanan Birinci Heyet-i lmiye, eitim ilerinin btn

ynleriyle ele alnd, sorunlarn tartld ilk ciddi alma olarak bilinir. 15 Austos'a

kadar sren bu almalarda, 26 maddeden oluan gndemin konular: Eitim programlar,

mill kltr, nemli kaynaklarn evirilmesi, statistik Mdrl rgt, mill szln ve

dil bilgisinin hazrlanmas, mill ariv, mill mzik, mill lisan ve edebiyat, mill tarih

ktphanesi, mill tarih ve corafya enstitleri, etnorafya mzesi, mill mze, mektep

mzesi, Ankara'da okutulacak yksek bilimler, ilkretim programnda deiiklik, ilkokul

sonras hayat retim program, Tedrisat- ptidaye (lkretim) Kararnamesi'nin deiiklik

nergesi, Darlmuallimin ve Darlmuallimat tzk ve programlar, sultanlerde rgt ve


24/77

24

renim sresi, izcilik rgt, retmen okullarna birer orta ksm eklenmesi, Galatasaray

Sultanisi'nin rgt ve programlar, Yksek retmen Okulu rencilerine meslek bilgisi

verilmesi, Tefti Heyeti tz tasla, Asar- Atika Nizamnmesi'ydi. almalarn

tamamlanmasndan bir gn nce, 14 Austos 1923'te Meclis'te okunan hkmet

programnda, eitime uzun bir blm ayrld grlmektedir. ngrlen eitim

faaliyetlerine, szkonusu Heyet-i lmiye grmelerinin ve kararlarnn esin kayna olduu

da aktr. ocuklarn eitimi, halkn eitimi, sekinlerin eitimi iin imknlar hazrlanmas;

ilkretim andakilere, mesleklere ynelmelerini salayc pratikler kazandrlmas;

ilkokulu bitirenlerin devam edecekleri tarm, sanat, ticaret alanlarnda iki yllk btnleme

snflar almas; kz liseleri, kz sanayi idadileri ve kz retmen okullarnn oaltlmas;

ilkretimin btn yurtta zorunlu klnmas programda yeralmt.

Bu belirlemeler ve hedefler bir anda gerekletirilemese bile, mmeti eitim

dncesinden hzla syrlp mill eitime, hayata, ie ve pratie dnk ada retime

gei sreci balam bulunuyordu.

Cumhuriyetin ilan ve retim Birlii DevrimiCumhuriyet'in ilan edildii sradaki okur-yazar nfus ve bunun genel nfusa oran

konusunda veriler yoktur. Ancak 1927 ilk Genel Nfus Saymndaki yzde 10,6'lk okur-

yazar orannn, 1923'te de aa yukar ayn dzeylerde bulunduunu kabul etmek

gerekiyor. Sonu udur: Saltanattan Cumhuriyete geite, kadnlarn ve kzlarn yzde 98'i

mm olmak zere 12 milyon nfusun ancak 1 milyonu okur-yazarm diyebiliyor, 355 bin

ocuk ve gen de imknlar, artlar birbirinden ok farkl ama ortak adlar mektep olan

eitim kurumlarna devam edebiliyordu. Grevdeki 12 bin retmenin ise en iyimser

tahminlerle ancak 3-4 bini muallim mektebi, sultan, idad kl, dierleri ise medresedenyetime veya ilkokul renimliydi.

Atatrk ve onunla birlikte yeni Trk eitiminin ilkelerini, ynn saptayanlar bu yetersiz

tabloyu, kkl bir devrimin temelletirilmesi bakmndan bir frsat olarak deerlendirdiler. 1

Mart 1924 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi al sylevinde Cumhurreisi Gazi

Mustafa Kemal Paa, 1934'e dein kartlacak ve hayata geirilecek Inklp Kanunlarnn

balama iaretini verirken, ncelikle retim birliini (Tevhid-i Tedrisat) vurgulad:

Trkiye'nin eitim ve retim politikasnn tam ve hibir kukuya yer vermeyen bir

aklkla belirtilip uygulanmas gereklidir. Bu politika, her anlamyla mill bir kapsamda

olmaldr... Memleket evldnn birlikte ve eit olarak edinmeye mecbur olduklar bilimler ve

fenler vardr. Yksek meslek ve ihtisas erbabnn ayrlabilecei eitim dereceleri kadar

eitim ve retimde birlik salanmas, sosyal yaantnn gelimesi ve ykselmesi iin

nemlidir. Bu sebeple eriye Vekleti ile Maarif Vekleti'nin bu konuda fikir birlii yapmas

arzu edilir...

2 Mart 1924 gn Cumhuriyet Halk Frkas Meclis Grubu'nda grlen yasa

tasars, ertesi gnk genel kurulda kabul edildi. Birbiriyle ilgili ve bantl bu yasalar,

sonraki devrim yasalarnn da temelini oluturur.

Bunlar: Halifeliin kaldrlmas, Osmanl Hanedan'nn yurtdna kartlmas, er'iye ve

Evkaf Vekletinin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunlardr (bkz. s.291).

Saruhan Mebusu Vsf Bey (nar) ve 57 arkadann nerdii Tevhid-i Tedrisat

Kanunu'nun gerekesi zetle yleydi: Bir devletin genel eitim siyasetinde, milletin


25/77

25

dnce ve duygu bakmndan birliini salamak gereklidir ve bu da retim birlii ile olur.

Tanzimat'n ilan edildii sralarda retim birliine geilmek istenmise de baarl

olunamam, bilakis bir ikilik ortaya kmtr. Bu ikilik eitim ve retim birlii bakmndan

birok kt ve sakncal sonular dourmu, iki trl eitimle memlekette iki tip insan

yetimeye balamtr. nerimiz kabul edildiinde, Trkiye Cumhuriyeti dahilindeki btn

eitim kurumlarnn biricik mercii Maarif Vekleti olacaktr. Bylece btn eitim

yuvalarnda, Cumhuriyetin irfan siyaseti, ortak bir eitim yolu izlenecektir.

retim Birlii Yasasnn temel amac ilk, orta ve lise dzeylerinde, yeni kuaklara ortak

bir mill kltr vermek, kuaklar farkl akmlarn, grlerin, maksatl yetitirme ve

koullandrma emellerinden uzak tutmakt.

Bu da ancak, tm okullarn Mill Eitim Bakanl'na balanmas ile salam bir

gvenceye kavuturulabilirdi. lk anda asker okullarn bile mill eitime balanmasndaki

bir ama da ayn yolu izlemesi olanaksz medreselerin kendiliklerinden kapanmasn

salamakt. 1925'e kadar medreselerin tamam resmen kapand. Asker okullar ise Tevhid-iTedrisat Kanunu'na eklenen bir fkra ile Mill Savunma'ya brakld. Yalnz, stanbul

Drlfnnu ile yksek retim veren dier okullar (ilahiyat dnda) yasa kapsamna

alnmamtr.

Kanun'un 4. maddesi modern anlamda ve niversite bnyesinde lahiyat Fakltesi ile

imam ve hatip yetitirecek orta dzeyde okullar almasna izin vermekteydi. Ne var ki,

alan ilk lahiyat Fakltesi ile 26 mam-Hatip Mektebi, bunlara kar bir politika

izlenmedii ve zorlamalar olmad halde 1934'e kadar birer ikier kapanm, 1927'de ise

okullardan din dersleri kaldrlmtr.

Tevhid-i Tedrisat'n neler getirdii de yeterince anlalamamtr. Tanzimat'a kadar

Osmanl Mslman toplumlar iin eitim ve retim salt br dnya amacna dnkt.Tarih, corafya, felsefe, hesap, biyoloji. Dersleri de meslek ve beceri kazandrc faaliyetler de

mektep ve medrese programlarnda yoktu.

Tanzimat dneminde, bu geleneksel ve uhrevi retim kurumlarnn yannda yar uhrevi

yar dnyevi yeni okullar ngrld. Aznlklarn, yabanclarn okullarnda ise her ynyle

yaama dnk, ileri programlar uygulanyordu. Her okul diledii biimde program

yapabilmekte, diledii insanlar retmen olarak grevlendirmekteydi. Devletin denetim ve

gzetim yetkisi snrl ve gstermelikti. Vakf mahalle mektepleri tmden denetim d

durumdayd. Yaplar, havalar, programlar, retim kadrolar, amalar farkl okullar ve

medreseler, birbirlerinden kopuk, dnya ve ahiret grleri badamayan kuaklar

yetitiriyordu. Kurumlar arasnda da iddetli mcadeleler vard. Eskiler yenilere, yeniler de

eskiye dmand.

Tevhid-i Tedrisat, retim birlii kavram iinde, ada eitimi, mill ve laik retim

programlarn, rgn ve yaygn eitim alanlarnda rgtsel ve kurumsal yenilemeyi hedef

alarak eski kurumlarn yaatlabilmesi olanaklarn kurutmutur. Ancak bir yasa

kartmakla byle nemli bir sorunun halledilemeyeceini bilenler, lkenin drt bir yanna

pek seyrek yaylm bir avu aydn retmen kitlesine gvenmekteydiler.

Bu nedenledir ki 1928'de Baretmen sann alan Atatrk, gittii her yerde,

retmenlerle bir araya gelmi; devrim mesajlarn ncelikle onlara vermiti. Tevhid-i

Tedrisat'a ikinci gl destein basndan geldii de kukusuzdur.


26/77

26

Dnemin Babakan smet Paa 1925'te, Muallimler Birlii'nde retmenlere seslenirken,

zetle unlar sylemitir:

Tevhid-i Tedrisat'n bazlarnca kt yorumlanacan ve nclk edenlerin dinsizlikle

sulanacaklarn, dourabilecei sonular biliyorduk. Bir takm slah nerileriyle eski

kurumlarn yaatlmasn isteyenler de mutlaka kacakt. Fakat Meclis, kararn verdi.

Yava yava varlacak bir sonuca ivedilikle ulamak, devrim yapmaktr. Ve grdk ki btn

ileri dnyann yolu ayndr. Uygarl yakalayanlar hep bu yoldan yrmlerdir. Tevhid-i

Tedrisat, lkenin btn hayatnda fikr, fenn, ekonomik ve sosyal alanlarda balca

temeldir. Yaptmz ii, dine aykr grmek, yaplan ii grmemektir. Bunun dinsizlikle

hibir ilikisi yoktur. Bu sistemde baarl olalm, on yl azimle yryelim, imdi bize kar

olanlar, din adna endie duyanlar greceklerdir ki Mslmanln asl en temiz, en saf, en

hakiki ekli bizde yaanacaktr... O noktaya varncaya kadar, biz bu gerei kanunla ve

cebren telkine ve uygulamaya devam edeceiz... Hedefe varmak iin her cahilne itiraz ve

giriim nlenecektir. (...) Mill maarif istiyoruz, bu ne demektir? Bunu zdd ile daha okanlarz. Bunun zdd din terbiye ya da beynelmilel eitimdir. Siz retmenler, din ve

beynelmilel deil, mill eitim vereceksiniz. Din terbiyenin mill eitime saldr demek

olmadn, her iki eitimin de kendi yollarnda gerekleebileceini greceiz. (...) Din

eitim, bir bakma beynelmilel eitimdir. Bizim eitimimiz ise kendimizin olacak ve kendimiz

iin olacaktr. Mill eitimde iki ksm dnebiliriz: Siyasal ve vatansal. Btn bu

topraklara Trk mahiyetini veren bir Trk var. Fakat bu millet henz istediimiz yekpre

millet manzarasn gstermiyor. Eer bu nesil, bilinle, ilmin ve hayatn rehberliiyle btn

mrn vakfederek alrsa siyasi Trk milleti, kltrel, dnsel ve sosyal tam ve olgun

bir Trk milleti olabilir. (...) Bir milliyet ktlesi iinde ayr medeniyetler olamaz. Kendilerini

baka camialara bal grenlere aka teklif ediyoruz: Trk milletiyle beraber olsunlar.Fakat konfedere olmu medeniyetler halinde deil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan

ite tek olan bu milletin ve bu milliyetindir. Bu siyaset vatann btn hayatdr.

Yaayacaksak yekpre bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te mill terbiye dediimiz

sistemin genel hedefi (Muallimler Birlii Mecmuas, sene 1, say 4, 1925).


27/77

27

3. Blm:

Cumhuriyetin lk Be Ylnda Eitim

Heyet-i lmiye ve Mustafa Necati'nin Bakanl (1924-1929)1924'te Ankara'da toplanan kinci Heyet-i lmiye, okul programlarnda gerekletirilecek

yenilikleri kararlatrd: lkretimin 6 yldan 5 yla indirilmesi, ortaokul ile lisenin 3'er yllk

iki aama saylmas, bylece ortaretimin 7 yldan 6 yla ekilmesi, 4 yllk muallim

mektebi programlarnn deitirilmesi ve itimaiyat (sosyoloji) dersinin de konmas, ilk

mektep mfredat programlarnn hazrlanmas, ders kitaplarnn yazdrlmas.

Bu kararlar 1924-25 retim ylndan balanarak aamal yrrle kondu. 25 Austos

1924'te Ankara'da toplanan Muallimler Birlii Kongresi'nde Atatrk retmenler, yeni

nesli, Cumhuriyet'in fedakr retmen ve eitimcileri, sizler yetitireceksiniz ve yeni nesil

sizin eseriniz olacaktr. Eserin kymeti, sizin beceriniz ve fedakrlnzn derecesi ile orantl

olacaktr. Cumhuriyet, fikren ilmen ve bedenen kuvvetli ve yksek karakterli muhafzlar

ister, yeni nesli bu nitelikte ve yetenekte yetitirmek sizin elinizdedir. (...) Memleket evlad

her retim kademesinde ekonomik hayatta yapc, etkili ve baarl olacak ekilde

donatlmaldr. Mill ahlkmz, meden esaslarla ve hr fikirlerle gelitirilmeli ve

kuvvetlendirilmelidir. (...) Yeni Trkiye'nin birka yla sdrd asker, siyasi ve idari

devrimler ok byk, ok nemlidir. Bu devrimler, sizin, sosyal ve fikr devrimlerdeki

baarnzla salamlaacaktr. Hibir zaman hatrnzdan kmasn ki Cumhuriyet, sizden

fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister diyerek seslendi. Bu sylevinde, kzlarn

eitimi ve okul disiplini zerinde durdu. Erkek ve kz ocuklarn ayn tarzda, btn retimaamalarnda retim ve eitimlerinin genel olmasn vurgulad. Tehdide dayal ahlkn

(disiplinin) gvenilir olamayacan belirtti. Hkmet 1924 Austos aynda ilkokullarn

karma olmas kararn ald. Kzlarn erkek ortaokullarna devam serbest oldu. 20 Aralk

1925'te Bakan olan Mustafa Necati, 26 Aralk 1925-8 Ocak 1926 tarihlerinde ykl bir

gndemle nc Heyet-i lmiye'yi toplad.

Devlet ve vilayet btelerinden maarife ayrlan paralar en verimli tarzda harcamakve okullar btn bavuranlar alabilecek surette geniletmek,

Liselerin dzenlenmesi, belirli merkezlerde byk ve daha salam retim verenliseler yaplmas ve bunlarn saysnn yava yava oaltlmas,

Muallim mekteplerinin belirli merkezlere toplanarak takviyesi, Meslek mekteplerinin de yine belirli merkezlerde toplanp takviye edilmeleri, Yatl olmayan ortaokullarda karma retimin yaygnlatrlmas, Stajyer retmenlerin pedagojik formasyon kazanmalar iin dzenleme, retmenlerin terfilerinin yasal kurallara balanmas, retim ve eitim ileriyle ilgilenecek bir Mill Talim ve Terbiye Dairesi kurulmas.


28/77

28

nc Heyet-i lmiye toplantsnn dalmasndan hemen sonra 22 Mart 1926'da, 789

sayl Maarif Tekilt Kanunu kabul edilmitir.

Mustafa Necati Bey'in banda bulunduu Maarif Vekleti, Ulus'taki tarih binasnda,

bugn iin gln gelecek 40-50 kiilik bir kadro ile hizmet vermekteydi: 1 Bakan, 5 yeli

Talim ve Terbiye Dairesi, buraya bal Neriyat Mdrl, 5 evirmenin alt Tercme

Heyeti, Terbiye ve Tedrisat mfettileri, her biri bir umum mdrn ynetimindeki lk, Orta,

Yksek Tedrisat Daireleri, Mze ve Asr- Atika, Ktphaneler, Sanayi-i Nefise

mdrlkleri, Hfzsshha Mtehasssl, naat Dairesi, hsaiye (istatistik) Dairesi, Tefti

Heyeti (Merkez ve Mntka Mfetti-i Umumileri), Halk Terbiyesi ubesi, Mektep Mzesi,

Sicill-i Memurin Mdrl, Muhasebe Dairesi.

Tekilt yasas uyarnca Trkiye, 13 Maarif Mntkas'na ayrlmt. Mntka merkezleri:

Ankara, stanbul, Edirne, zmir, Antalya, Konya, Adana, Gaziantep, Elaziz (Elaz), Sivas,

Van, Erzurum ve Trabzon'du.* Deiik sayda illeri kapsayan her mntkann banda birMaarif Emini, her il merkezinde de birer Maarif Mdr bulunuyordu.* Kazalara Maarif

memurlar atanmt. Yasa gerei mntkalarn eitim ilerinde en yetkili makam eminlikti.

Mntkadaki lise, ortaokul, retmen okulu, mdr, retmen ve memurlar ile Maarif

mdr ve Maarif memurlar dnda kalan tm eitim grevlilerini, ilkokul retmenlerini

atama, bunlarn yerlerini deitirme yetkisi emine aitti. Eminlerin okul ve kurumlar

zerinde geni yetkileri vard.

Bakanlk yaynlad genelgelerle Cumhuriyet maarifinin ilkelerini u ekilde belirlemiti:

Trkiye'de herkesin mill ve dnyev, modern ve demokratik bir terbiye almas esastr.

Eitimin mill olmasndan maksat, genleri, yaayan btn kurumlar, dnce ve

idealleriyle mill topluma uydurmaktr... Dnyev kelimesinden hedeflenen anlam, eitiminlaik olmas, dnceyi daraltan ve vicdan zgrln kran her trl din etkiden uzak

bulunmaktr.

Yasal dzenlemelerin getirdii zorunlu birtakm deiiklikler

turkiye'de egitim

Documents