T.C. GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI TRKYE CUMHURYET TARH BLM DALI

MLL ETM RALARI VE ETM POLTKALARI (19391946)

MASTER TEZ

Hazrlayan Nilgl ASLANER

Tez Danman Prof. Dr. Mustafa TURAN

Ankara 2008

JR YELERNN MZA SAYFASI Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Nilgl ASLANERait Milli Eitim uras ve Eitim politikas (19391946), adl alma jrimiz tarafndan Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir. (mza) Bakan: Akademik Unvan, Ad Soyad (mza) ye: Akademik Unvan, Ad Soyad (mza) ye: Akademik Unvan, Ad Soyad

i

NSZ En mhim, en esasl nokta eitim meselesidir. Eitimdir ki, bir milleti ya hr, mstakil, anl, yksek bir cemiyet halinde yaatr, ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder. diyen Atatrk, eitimin bir millet iin ne kadar hayati bir nem tadn grm ve stiklal Savann en kritik gnlerinde Milli Eitim Sisteminin esaslarn belirlemek gayreti iinde olmutur. 29 Ekim 1923te ilan edilen Cumhuriyetin zerinden alt ay gemeden eitimde ikilie son vermek iin 3 Mart 1924 tarihli 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu karlm olmas bu hassasiyetin bir tezahrdr. Atatrk tarafndan Trk Milli Eitim sistemini gelitirmek ve niteliini artrmak amacyla 1933 ylnda 2287 sayl kanunla kurulan Milli Eitim Bakanl en yksek danma ve karar organ olup; ilk kez 1939da dzenlenen Milli Eitim urasndan 1946ya kadar geen srede toplanan Milli Eitim uralar, bu dnem hkmetlerin eitim politikalarn belirlemede ok nemli bir grev yerine getirmilerdir. Birinci Trk Neriyat Kongresinin ardndan belirlenen Milli Eitim politikalarnda ilk kez ura anlay domutur. Bu almada 19391946 yllar arasnda yaplan Milli Eitim uralarnn nemi, bu uralarda alnan kararlarn ne kadarnn uygulamaya geirildii; balayc olup olmad ve bu dnem hkmetlerince nasl deerlendirildii incelenmeye allmtr. Belirtilen tarihte, I. Refik Saydam Hkmeti tarafndan alnan kararlardan biri olan ve Ky Enstitleri Kanun Tasars ve Kabul ile Ky enstitlerinin almas olmutur. 25 Ocak 1939 tarihinde Ky Enstitleri Kanun Tasars teklif edilmi ve tasar zerinde ayrntl grmelerin ardndan II. Refik Saydam Hkmeti tarafndan 17 Nisan 1939 tarihinde Ky Enstitlerinin kurulmas karar alnmtr. Refik Saydam Hkmetleri dnemi eitim politikalar, I.ve II. Saraolu Hkmeti dnemlerinde (Temmuz 1942Austos) baz tenkitlere uram ve ksmen seyrini deitirerek devam etmitir. Bu dnemde Ky Enstitlerinin glendirilmesine devam edildii gibi Halk Odalar (Evleri) marifetiyle yaygn eitime de byk nem verilmitir.

ii

Her iki dnemde yaplan tartmalar ve uygulamalarn, Trk milli eitim sisteminin son birka yzyldr kar karya geldii problemleri amaya ynelik bir ama tamas itibariyle Trk eitim tarihinde zerinde durulmas gereinden hareketle yaplan bu alma blm halinde planlanmtr. 19391946 tarihlerinde Refik Saydam Hkmetleri ile kr Saraolu Hkmetlerinin milli eitim politikalarn karlatrma ve deerlendirme imkn bulduumuz almamzda Milli Eitim uralarnn toplanmas ve bu hkmetlerin eitim politikalar zerindeki etkilerini incelemeye altk. almalarm esnasnda bilgi ve tecrbeleriyle bana yol gsteren, tez konumun belirlenmesinde ve gerekli kaynakaya ulamamda her trl destei veren deerli danman hocam Prof. Dr. Mustafa TURANa; yardmlarn daima yanmda hissettiim Ara. Gr. arika GEDKL BERBERe ve Cem KARAKILIa ayrca gsterdikleri sabrdan dolay da aileme teekkr bir bor bilirim. Nilgl ASLANER

iii

NDEKLER NSZ.- NDEKLER.............................................................................................-V KISALTMALAR............................................................................................VI GR1-4 I.BLM ATATRK DNEM ETM KLTR FAALYETLER A) HARF NKILBI5-10 B) ATATRKN TARHE LGS VE TRK TARH KURUMUNUN KURULUU.11-21 1. Birinci Trk Tarih Kurumu Kongresi..21-22 a ) Milli Tarih Anlaynn Oluturulmas ve Trk Tarih Tezi...22-24 2. kinci Trk Tarih Kurumu Kongresi24-29 C) DL NKILBI...29-34 D) TRK DL KURUMUNUN KURULUU...34-40 1. Birinci Trk Dili Kurultay..40-44 2. kinci Trk Dili Kurultay.44-45 3. nc Trk Dili Kurultay ve Gne Dil Teorisi..45-47 E) TEVHD- TEDRSAT ( ETM ve RETMN BRLETRLMES)..47-51 F)RENM KURUMLARI.51-55 1. lkretim55-58 2. Ortaretim58-64 3. Yksekretim..64-65

iv

II. BLM MLL ETM URALARI (19391946) A) BRNC TRK NERAT KONGRES ( 15 MAYIS 1939 )...68-69 1. Kongrenin alma Esaslar.68-70 2. Kongrede Tetkik Olunan Meseleler ve Basna Yanklar70-77 B) BRNC MLL ETM URASI ( 17-29 TEMMUZ 1939)... 77-78 1. ura Gndemi...78-79 2. ura alma Esaslar79-81 3. ura Komisyonlar ve Kabul Edilen Esaslar.81-97 4. ura Kararlarlarndan kan Sonular...97-99 C) KNC MLL ETM URASI (1521 UBAT 1943)99-100 1. ura Gndemi..100-102 2. ura alma Esaslar...102-106 3. ura Komisyonlar ve Kabul Esaslar106-118 4. ura Kararlarndan kan Sonular..118-119 D) N MLL ETM URASI ( 210 ARALIK 1946)119-121 1. ura Gndemi...121-122 2. ura alma Esaslar122-123 3. ura Komisyonlar ve Kabul Edilen Esaslar123-134 4. ura Kararlarndan kan Sonular...134-136

III. BLM 19391946 DNEM HKMETLERNN ETM POLTKALARI A) REFK SAYDAM HKMETLER DNEM ETM POLTKALARI ..................................................137-138

v

1. BRNC MLL ETM URA KARARLARININ UYGULANMASI.138-146 2. KY ENSTTLER 146-149 a) Ky Enstitleri Kurulma Dnces.....149-154 b) Ky Enstitleri Kanun Tasars ve Kabul .154-161 c) Ky 1946 Ylna Kadar Ky Enstitlerinin Durumu .161-174 B) I. ve II. SARAOLU HKMETLERNN ETM POLTKALARI 1. KNC MLL ETM URA KARARLARININ UYGULANMASI ...174-183 2. HALK EVLER183-189 3.NC MLL ETM URA KARARLARININ UYGULANMASI 189-197 SONU...198-200 KAYNAKA...201-215 EKLER216-222 ZET...223 ABSTRACT...224

vi

KISALTMALAR a.g.e a.g.m C CHP ev Dr. MEB TBMM T.C. TDK TDTC TTK TTTC Prof. Vb. Vd. ZC. : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Cilt : Cumhuriyet Halk Partisi : eviren : Doktor : Milli Eitim Bakanl : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Cumhuriyeti : Trk Dili Kurumu : Trk Dili Tetkik Cemiyeti : Trk Tarih Kurumu :Trk Tarih Tetkik Cemiyeti : Profesr : Ve benzeri : Ve dierleri : Zabt Ceridesi

1

GR XVIII. yzyln balarndan itibaren gerek Bat lkelerinin zorlamasyla ve gerekse Avrupadaki alkantlardan dolay, mtemadiyen toprak kaybna urayan Osmanl Devleti nce askeri alanda balatt1almalar siyasi, hukuki ve kltrel alanda da devam ettirmitir. Bilhassa Tanzimat, Birinci ve kinci Merutiyet hareketleri ile kkl bir deiim hedeflenirken eitimle yaplan yeniliklerle de bu faaliyetin nemli bir paras olumutur. Ancak eitim anlayndaki hedefler; yeni sistemi kuracak ve yrtecek uzmanlarn hazr olmay, medresenin ortadan kalkmay ve halen geni bir kitle ve tabakaya hitap etmesi2 gibi sebepler, Osmanl eitim sisteminin k de beraberinde getirmitir. te, Osmanl Devleti iin her eyin bittii bir anda Atatrk, yeni Trk devletini ina etme srecinde eitim meselesini ele alm; yzyllarn ihmali yznden alan yaralarn kapanmasnda en byk abann eitim alannda gsterilmesi gerektiine iaret etmitir3. Milli Mcadelenin btn iddetiyle srd esnada, 15 Temmuz 1921 tarihinde Ankarada Maarif Kongresini toplamtr. Bu tarihte, lke topraklarnn Gney ve Bats igal altndayken Ankarada toplanan bir Maarif Kongresinin anlam ok byk olsa gerekir. Atatrk, bu kongrede yapt konumada: Bugne takip olunan takip ve terbiye usullerinin milletimizin tarihi tedenni yatnda en mhim amil olduu kanaatindeyim. Onun iin bir milli terbiye programndan bahsederken eski devrin hurafelerinden ve yaratl vasflarmzla hite mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden arktan ve garptan gelebilen bilcmle tesirlerden tamamen uzak, seciyei milliye ve uzak tarihimizle mtenasip kltr kastediyorum4. Szleriyle, rasgele yabanc bir1

2 3 4

Mustafa Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, Ocak yaynlar, Ankara, 1991, s. 78. ; Durmu Yaln, Yaar Akbyk, Ycel zkaya, Glnihal Bozkurt, Dursun Ali Akbulut, Erdin Tokgz, Refik Turan, Nuri Kstkl, Mustafa Balcolu, M.Akif Tural, Cezmi Eraslan, Cemal Avc, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2004, s. 105 106. Durmu Yaln vd., a.g.e, s. 105. Cumhuriyet Dnemi Eitimcileri, UNESCO, Trkiye Milli Komisyonu, Ankara, 1987, s.15. Maarif Kongresi, Hkimiyeti Milliye, 17.07.1921, s. 3; Kemal Ayta, Atatrkn Eitim Gr, Atatrklk II, Genel Kurmay Bakanl Basmevi, Ankara, 1983, s.106.

2

kltr kabullenmenin gemite ykc sonular verebileceini bildiriyordu. Kongrede, toplumlarn eitim ve kltr konularndaki blnmln ortadan kaldrlmas hususuna da dikkat ekerek; milli karakterimize uygun bir kltr ortamnn gelimesi gerektiini vurgulamtr5. Atatrk, eitimin milli amalara hizmet etmesi ve toplum ihtiyalarnn an gereklerine uygun hale getirilmesi iin Cumhuriyet dnemi itibariyle eitim sistemini tek vcut ve dnce 6 esasna dayanan bir program zerinde almaya davet etmitir. Bu program erevesinde yaplmas gereken ilk dzenleme, Osmanl imparatorluundan geriye kalan eitim kurumlarnn yaratt sistem bozukluuna sebep olan medrese-mektep ikiliine son vermekti. Nitekim halifeliin kaldrld Trkiye Byk Millet Meclisi 3 Mart 1924 tarihli oturumunda Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim ve retimin Birletirilmesi)nu da ilan ederek kkl bir reform hareketi gerekletirmitir7. Eitimde, hem ama ve hedefleri hem aydnlar arasndaki ikilemi ortadan kaldran Tevhid-i Tedrisat Kanununu ile yetiecek kuaklarn, fikir ve duygu bakmndan ortak bir dnya grne sahip olmas hedeflenmitir. Bu Yasa sadece yeni devletin laik karakteri eitim alannda da belirlemekle kalmyor milli birliin8 glenmesi yolunda nemli adm atm oluyordu. Eitim retim alannda yaplan bir baka deiiklik, 2 Mart 1926 tarihinde T.B.M.M.nce kabul edilen Milli Eitim Bakanl ile Cumhuriyet eitiminin balca arac, ilk ve orta retimin esaslarnn belirlenmesi olmutur. Ayrca Darlfnun ynetmenliklerinde dzenlemeler yaplarak9,

5

Yahya Akyz, Atatrkn Trk Eitim Tarihindeki Yeri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Ankara, 1987, s.7187. 6 Cumhuriyet Dnemi Eitimcileri, s.17.; Nilgl Aslaner, Cem Karakl, Kreselleme Srecinde Deien Tarih Eitimi ve Yok Edilen Deerler, retmen Dnyas, S:331, 28 Temmuz 2007, s.19. 7 Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Ankara, 1961,s.329. ; Atatrk, Nutuk (sylev), nteraktif CDROM, Ankara niversitesi yaynlar, Ankara, 2005. 8 Cumhuriyet Dnemi Eitimcileri, s.18. 9 Yusuf Nadi, Mektebimizin Hayat, Cumhuriyet, 24.01.1925. s.4.; Yakup Kadri,Darlfnun Mstakil Olmak in Yaptklar, Hakimiyeti Milliye, 06.02.1925, s. 5.

3

devletin izni olmadan hibir okulun alamayaca da karar altna alnmtr10. Bylece yabanc devlet okullar ve aznlk okullarnn kendi dernek ve kurulularna bal misyonerlik faaliyetleri de engellenmitir. Atatrk dneminde okul dnda esasl bir kltr almalar iine de girmitir. Ksa zamanda Trk kltrnn eitli kollarnda aratrma ve yaynlar yapmak amacyla bir Trkiyat Enstits kurma dncesi, cumhuriyetin ilanndan ok deil -be gn sonra ortaya kmtr. Gazi Mustafa Kemal, Fuat Kprly arp yle demitir: Fuat Bey, Cumhuriyeti kurduk. Artk Cumhuriyeti ve devletimizi ilmi temeller zerinde ykseltmek zaman gelmitir. Ltfen, stanbul Darlfnunu bnyesinde Trkiyat Enstitsn kurunuz11. Ald talimat dorultusunda hareket eden Fuat Kprl, on aylk bir hazrlk almasn Atatrke sunmutur. Bylece Trkiye Cumhuriyeti'nin zor gnlerinde btesinden denek ayrlarak kurulan Trkiyat Enstitsnde12, hutbenin de Trke okutulmas, daha sonra yaplacak olan dil ve tarih alanlarndaki almalarnda iaretini vermiti. Atatrkn dil ve kltr alannda gerekletirdii ilk atlm ise bilindii gibi ilk Trkoloji Kurultaynda da tartlan Elifba sorununa son verecek 1 Kasm 1928 ylnda yaplan Harf nklb olmutur. Trk aydnlar arasnda yllardr tartlan bu yaz sorunu Harf nklb ile zme kavuurken Mustafa Kemalin Trkeye bak ve Trkeye verdii deer bakmndan u szler son derece nemlidir; Arkadalar, gzel dilinizi ifade etmek iin yeni Trk harflerini kabul ediyoruz. Bizim gzel, ahenktar, zengin lisanmz, yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir13 Dilin, milletle milli kltr birbirine balayan ve milli bilinci canl tutan bir varlk olduunu ok iyi bilen Atatrk, yeni Trk harflerinin retilmesi

10

E. Semih Yaln, Mustafa Turan Mustafa Ekincikli, arika Gedikli, Trk nklap Tarihi ve Atatrk lkeleri , Siyasal Kitabevi yayn, Ankara, 1994, s.296.; Cumhuriyet Dnemi Eitimcileri, , s. 109. 11 Falih Rfk Atay, Darlfnun, Hkimiyeti Milliye, 28.04.1995, s.3. 12 kr Haluk Akaln, Atatrk ve Trk Dili, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Atatrk zel Say: 8081, Ekim-Kasm 2006, s.114. 13 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Ankara, 1961, s.255.

4

amacyla il, ile ve kylere kurslar dzenlemi ve Millet Mektepleri14 amtr. Bylece byk halk kitleleri hzla okur-yazar duruma getirilmitir. Atatrk, dili ynlendirme almalarna duyulan ihtiyacn Harf nklbndan sonra daha da su yzne ktn biliyordu. Bu yzden milli kltrn dil ve tarih boyutlaryla derinlemesine aratrlp incelenmesi iin iki nemli kurumu hayata geirmiti. Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu bu amala kurulan iki nemli kurumdu. Trk Milletinin dilini aratrmas ve derinlemesine incelenmesi ynnde Dil inklbn balatan Gazi Mustafa Kemal, dneminde defa Trk Dili Kurultay15 toplamtr. Bu kurultaylarda dil davasnn halka benimsetilmesi amalanrken bilimsel almalarla belirlenen hedefler dorultusunda yol alnmtr. te Cumhuriyet dneminde, salam ilke ve programlarla balayan dil, tarih-kltr ve eitim politikalarnn n hazrlk devresi tamamlanmtr. Bundan sonraki srete Atatrk n ne srd ve amz eitim bilimcilerin paylat eitim ilkelerinin 19391946 yllar arasnda yaplan Milli Eitim uralarnda hangi evrelerde ve eitim dzeyinde ne lde benimsenip benimsenmedii, dnem hkmetlerince uygulanmas abalarna giriilip giriilmediini, alnan sonularn doyurucu olup olmadn, almamzda nedenleriyle belirginletirilmeye allmtr.

14

Mustafa Kemalin Halkevlerini A Nutkunda, halk yetitirmek, halk bir ktle haline getirmek iin ayrca bir milli halk mesaisine ihtiya vardr. Silah kuvvetinden, her trl cebir ve madde kuvvetinden daha messir olan, fikir kuvvetidir. Milleti bu sahada yetitireceiz.szleriyle ifade etmitir. Bkz.: Mustafa Kemalin halkevlerini A Nutku, Hkimiyeti Milliye, 19.02.1932 20.02.1932, s.1,3.; evket Gedikliolu, Kemalist Eitim lkeleri Uygulamalar, ada yaynlar, stanbul Ocak 1978, s. 75. 15 Falih Rfk Atay, Harf Devriminin 25.Yln Kutlarken, Trk Dili, C:II, Austos 1953, s. 23.; Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Dil Devrimi, Trkler, C: XVIII, s. 58.

I. BLM ATATRK DNEM ETM KLTR FAALYETLER A) HARF NKILBI Yeni Trk devletine ve halkna Cumhuriyetle birlikte milli, laik, modern bir karakter vermek amacyla birtakm yeni tasarlar hazrlanarak uygulanmaya balanmtr. Yeni kanunlarla dinin devletten ayrlmas tamamlanm ve Trkiye hukuken laik bir devlet olmutur1. 1928'de gndeme gelen Latin harflerinin kabulnn tarihi gemii 19. yzyl ortalarna kadar uzanmaktadr2. Arap yazsnn slah iin Tanzimat'tan itibaren bir takm giriimler olmutur. II. Merutiyetten sonra alfabe ve yazm sorunu Trk aydnlar tarafndan tekrar gndeme getirilmitir. Dnemde bile yaznn bir din sorunu olmayp okuryazarl geniletme sorunu yani bir uygarlk sorununun zm yolu olduu gr ortaya atlmtr. Fakat Trklk bilincinin tam olarak gelimedii, bir dnemde byle bir harf deitirme iine giriilmesi daha da ok karklklara yol aaca dnlerek yaz reformu konusunda yenilik yaplamamtr. Merutiyet dneminde yaplan Latin harflerinin alnmas ile ilgili almalarda grn n plana ktn grmekteyiz3. Bu grler: a. Arap yazsn Trk fonetiine uyacak biimde slah etme gr, b. Byle olanaksz bir ie giriileceine dorudan doruya Latin harflerinin alnmas gr, c. slamlk ncesi Trk yazs diye bilinen Orhun yada Uygur yazsnn alnmas eklinde sralanmaktadr.

1

Fakat bu gelimelere ramen Trkiye'yi Douya balayan ve Batl devletlerden ayr tutan gl ve evrensel bir sembol "Arap yazs" Cumhuriyetin ilk yllarnda halen kullanlmaya devam etmitir. Bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, S.Basm, stanbul, TTK Yaynlar, 2000, s. 275. 2 Yazda reform sorununu ilk ortaya atann, Batl bilim edebiyatnn eviri ve yaylmasnda zellikle etkin olan bir Trk yazar ve memuru Mehmet Mnif Paa (18281910) olduunu belirtmektedir. Bkz. Lewis, a.g.e., s. 422. 3 Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, 6.Basm, YKY, stanbul, ,2004, s. 548.

6

Atatrk'n Latin harflerine gei hakkndaki ilk dnceleri ocukluk yllarna uzanmaktadr. II. Merutiyetten birka yl nce Atatrk, Bulgar4 Trkolou Manalof la5 yapt bir konumada bu grlerini "Bat medeniyetine girmemize engel olan yazy atarak Latin kknden bir alfabe semeli' eklinde aklamtr6. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda, Arap harflerinin tamamen kaldrlp yerine Latin alfabesinin getirilmesi fikri 1923'te zmir ktisat Kongresinde ve 1924 ylnda Milli Eitim bte grmelerinde gndeme gelmi, eitli gazetelerde bu grleri destekleyen yazlar km ve hatta "Yeni Harfler Dernei" ad altnda bir dernek kurulmutur7. Fakat bu giriimlerden olumlu bir sonu kmamtr. Cumhuriyetin ilanndan ay sonra zmir'de icra edilen ktisat Kongresi'nde Latin Harfleriyle ilgili bir tartma almamasnn en nemli nedenlerinden birini, Kazm Karabekir Paa'nn 5 Mart 1923'te, "Latin Harflerini kabul edemeyiz" balkl demeci oluturmutur. Belki de Atatrk'e bu konuya henz el atma zamannn gelmediini dndren olaylarn banda bu deme gelmektedir8. 1928 Ylna kadar bir ksm yazarlar tarafndan da Arap harfleri terk edilerek Latin harflerine geiin gereklilii gndeme getirilmesine ramen uygulamaya konamamtr. 1927 tarihine kadar Cumhuriyet rejiminin, lkeye tam olarak yerlemesi, Latin harflerinin kabul iin uygun bir ortam hazrlamtr. O dnemde harf devrimini etkileyen nemli bir gelime de, Bak'de, Sovyetler Birlii'ndeki Trklerin toplumsal problemlerini zmleyecek ana ilkeleri kurmak, kltrel gelimelerinde ortak izgiyi tespit etmek zere toplanan I. Trkologlar Kongresi olmutur"9. Sovyetler birlii, S.S.C.B.'de kullanlan Trk4

Meral Alpay, Harf Devriminin Ktphanelere Yansmas, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1976. s 12. (Alpay eserinde Macar Trkolou van Manalov olarak belirtmektedir.) 5 Sami N.zerdim, Yaz Devriminin yks, I.Basm, Cumhuriyet Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1998, s.17. 6 Lewis'in eserinde ise; Harbiye Nazr Enver Paa'nn, el yazl mesaj gndermede Trk subaylar tarafndan kullanlmak zere deitirilmi bir Arap yazs icat ettii belirtilmektedir. Bkz.: Lewis, a.g.e., s.424. 7 Berkes, a.g.e., s. 548. 8 Alpay, a g.e., s. 11. 9 Kongrede Anadolu Trklerine ynelik yle bir konuma gemitir. "Herhalde Anadolu Trkleri Orta Asyal soydalarndan kopmak istemeyecekler ve kltrel birlii korumak isteyecekler, yapm

7

dilleri iin Arap harfleri yerine Latin alfabesini kabul etme kararn almtr. Kongre kararlarnda Sovyetler Birliinin Trk dillerinde Arap yazs yerine Latin yazsn kabul ettii belirtilmitir. Sovyetlerin bu Latinletirme politikasnn gerek amac; slamln etkisini azaltmak, Sovyetler birliinde yaayan Trkler ile halen Arap yazs kullanan Trkiye Trkleri arasndaki temas kesmek olsa da bu karar Trk Hkmetine hem rnek hem de cesaret vermitir10. Konuyla ilgili yaplan almalar, kart grteki gruplar arasndaki tartmalarn olumlu sonuca varmamas nedeniyle sonulanamamtr. Bunun sebebini Niyazi Berkes Trkiye'de adalama adl eserinde, "Tanzimat dneminde olduu gibi yazdan nce dilde halklama akmnn gelimesi gerekirdi"11. eklinde aklamaktadr. Her ne kadar Latin harflerine gei gereklemese de, o dnemde yaplan bu tartmalar gemiin byk bir geleneinin daha sallanmaya baladn gstermitir. Anadolu Trkleri uzun sren savalardan sonra siyasi varln ve toprak btnln salayan eitim ve retim seferberlii le yeni bir dnya grne kavuturulmak, ada uygarlk dzeyine ulatrlmak istenmitir. Trk inklb bir btn olduu iin, bat medeniyetine girerken, yaama aralar gibi yazma, okuma ve dnme aralarn da bu girilmek istenen medeniyete gre ayarlama ihtiyac ortaya kmtr12. Trkiye, adalama yolunda Bat uygarl ile arasndaki fark yok etmek, bu gei srecini hzlandrmak iin o uygarln uluslar aras yaz tekniini almas gerektiini anlamtr13. Bilindii zere; Trkler, slamiyeti kabul etmeden nce, kendi alfabeleri olan Gktrk, Uygur alfabelerini, zaman zaman da baka dillerin alfabelerini

olduklar kkl yenilikler yannda: dile daha uygun yeni alfabeyi de kabul edeceklerdir. Bkz. Alpay, a g.e., s.16. 10 Bu konuyla ilgili ilk uygulamay, 24 Mays 1928'de Trkiye'nin dier Mslman lkelerle birlikte kullanm olduu Arap rakamlar yerine, uluslar aras rakamlarn bir kanunla kabul tekil etmektedir.Bkz.: Lewis,.a.g.e., s. 276 11 Berkes, a.g.e., s. 549. 12 Alpay, a.g.e., s. 16. 13 Berkes, a.g.e ., s. 550.

8

kullanmlardr. Mslmanl kabul ettikten sonra, aa yukar bin yllk bir sre iinde Arap harfleriyle okuyup yazmlardr14. Mustafa Kemal 1 Kasm 1928 gn TBMM'nin a konumasnda, Latin harfleri kanununu kabul edecek meclise yle seslenmitir: "Uluslar ailesine aydn, yetimi byk bir ulusun dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak olan Byk Millet Meclisi yalnz lmsz Trk tarihinde deil, btn insanlk tarihinde sekin bir sima kalacaktr"15. Ayn yln 1 Aralk tarihinden sonra Latin yazsnn Trke'ye uyarlanm biimi resmi Trk yazs olarak kabul edilmi, o tarihten itibaren tm sreli yaynlar yeni Trke harflerle baslmaya balamtr. Laik ve ulusal bir eitim iin, 1924 ylnda kabul edilen Tevhid-i Tedrisat kanunuyla eitimin birletirilmesi yeterli olmamtr. Eitim ve retimin, balca tamamlayc unsurlarndan olan yaz ve dilin de bu yeni eitim sistemiyle uyumlu olmas gerekmitir. Laik kltrn nnde, ncelikle almas gereken nemli bir engel oluturmutur. Yaz deiimi ile, Trk toplumunu Dou ve slam kltrne balayan en kuvvetli ba koparlm, Trk toplumu ile uygar dnya arasndaki duvar bir lde yklmtr. Yaz deiimi, eitim ve retimi kolaylatrmann tesinde, bat dnyasna girmenin ve onun btn kaynaklarndan yararlanmann yolunu am, gncelliini yitirmi bir uygarlk dzeninden ada uygarlk dzenine geiin bir aamas olmutur16. Atatrk, inklplarnda Cumhuriyet'ten sonraki yllarda uygulamaya konulan ve znde ulusallama ve laikleme yatan, bylece de ulusal birlii glendirmeye ynelik etkili inklap atlmlarndan birini yeni Trk alfabesinin kabul oluturmutur17. Yeni Trk alfabesinin kabul, milli okullarn almas, yaz ve konuma dilinin herkese anlalr olmasn salamak iin dilde Trkeleme14 15

Lewis, a.g.e ., s. 421. zerdim, a.g.e., s. 35. 16 erafettin Yamaner, Atatrk Dncede Ulusal Eitim "Dinsel ve Geleneksel Eitimden Laik ve ada Eitime", Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 1998, s. 62. 17 Suna Kili, Atatrk Devrimi Bir adalama Modeli, 8.Basm, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2003, s. 220.

9

abasnn

younlatrlp

yaygnlatrlmas,

halkn

eitimini,

kltrel

geliimini salamak iin ortaya konan almalar, hem ulus oluturmay salamak, hem inklbn amalarn gerekletirmek, hem de bu inklplarn hukuksal zemini devrimin yasalln yaratmak iin balatlm, uygulanm, srdrlm atlmlardr18. Falih Rfk Atay Osmanlca renmenin gln ankaya adl eserinde yle anlatmaktadr; "Bir Osmanl ocuunun ilk eitim deil, orta ve daha yksek mektepler grdkten sonra dahi iml yanllar yapmamas az rastlanan bir eydi. mls dzgn demek, Osmanlcada yar-bilgin demektir"19. Osmanlcadaki dil ve yazdaki bu karklk, dinin, dili etkisi altna almasnn doal sonucu olarak karmza kmaktadr. Bir devlet, bir toplum iin en nemli elerden biri, dil birliinin salanmas, o toplumda herkesin ayn dille konuup yazmas ve bu dilin ulusun tm bireylerince anlalr olmasdr. Atatrk devriminin laikleme srecinde atlan admlar, 1928'de harf sorununu zme kavuturulmutur. Bylece Trk dilinin yapsna uygun Latin kkenli yeni bir alfabe ortaya karak 3 Kasm 1928'de de "Trk harfleri hakkndaki kanun" yrrle konmutur. lk i, yeni yaz ile okuyup yazma bilenlerin saysn, sratle eski yaz ile okuyup yazma bilenlerin saysnn stne karmak olmutur, 1 Ocak 1929'da alan "Millet Mektepleri" fikrinin buradan doduu Atay tarafndan belirtilmektedir20. Millet mekteplerine, ald ilk gnden itibaren 1640 ya arasndaki kadn, erkek pek ok Trk vatanda akn akn gitmitir. Millet mektepleri, dnce, rgt ve uygulama olarak o gne kadar dnyann bir eine

18

Birok toplumlarda din ile yaz arasnda sk bir balant vardr. Buna ramen ayn dini benimsemi baz toplumlarn farkl yaz biimini kullandklarn da grmekteyiz. Trklerin slamiyeti kabulnden ve zellikle Osmanl mparatorluu'nun kuruluundan sonra Arapa ve Farsann, giderek Trk dilini etkisi altna ald grlmektedir. Devlet yazmalarnda, okullarda, sarayda ve devletle ilikisi olan kesimlerde kullanlan dil hemen tmyle Arapa, Farsa szcklerle dolmutur. Bunun sonucunda Arapa, Farsa ve Trke karm bir dil olan Osmanlca ortaya kmtr. Zaman ierisinde Osmanlcada Trke szckler giderek azalmaya balamtr. Bu gelimeye bir tek halk ayak uyduramam, yaz dilinden uzaklamtr. Ayrnt iin bkz.: Kili, a.g.e, s. 222. 19 Falih Rfk Atay, ankaya, Bate, stanbul, 1984, s. 438. 20 Atay, a.g.e , s. 443.

10

rastlamad

bir

zorunlu

yaygn

eitim

hareketi

olmutur21.

Eitim

uzmanlarnn, uygulanmas iin yllara gereksinme duyduklar, Mustafa Kemal'in en yakn arkadalarnn bile kuku ile karlad yeni Trk alfabesi, Atatrk'n nderliinde drt ay gibi ksa bir zamana sdrlm, ksa srede okuma yazma bilenlerin saysnn artmasyla sonulanmtr. Atatrk'n byk gayreti ile 1929 ylnn ilk gn, Trkiye bir kltr savan kazanmtr22. Sonuta, Arap yazsnn atlmasyla Trk dili kendi z benliine kavuabilmi. birini tekil etmitir23. Yaz deiimi her eyden nce, dine ve gelenee dayal bir toplumda, siyasal ve kltrel adan, Trk milliyetilii dncesinin ve lksnn gelimesine de uygun bir ortam yaratmtr. Yaz deiimi bu ynyle, milli Trk kltrnn temelini oluturmu, dil ve tarih almalar ile birlikte, ulusal kimlii ekillendirmitir24. Harf devrimi, tarih ve dil sorunlarnn almasnda nemli bir rol stlenmitir25. Harf inklbnn asl amacn pratik ve pedagojik nedenlerden ok, toplumsal ve kltrel nedenlere dayandran Lewis; Atatrk, Trk halkna yeni Trk harflerini sunarak, gelecee bir kap ap, gemie bir kap kapamtr. Atatrk'n grnde Latin alfabesi, dier sebeplerden ok Osmanl mparatorluu'na kar bir engel tekil etmitir. Yeni yazy renip, eski yazy unutarak, gemi unutulabilecek ve yalnz yeni Latin harfli Trkede ifade edilen fikirlere ak yeni bir kuak yetitirebilecektir. Fakat gemile ve douyla iliiin kesin olarak kesilmesi, Trkiye'nin nihai olarak modern Bat uygarl iine alnmas iin atlacak admlardan biri olarak grlmtr26. Bu kadar ksa srede yeni Trk harflerinin benimsenmesi, Atatrk eitim politikalar alannda en gzel rneklerinden

21

smail Acar, Gazi Alfabesi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, TTK, stanbul, 1991, s. 157. 22 zerdim, a.g.e , s. 7. 23 Berkes, a.g.e ., s. 550. 24 Yamaner, a.g.e , s. 61. 25 Berkes, a.g.e ., s. 550. 26 Lewis, a.g.e ., s. 278

11

B) ATATRKN TARHE LGS VE TRK TARH KURUMUNUN KURULUU Atatrk'e gre bugn anlamak ve gelecee yn vermek iin gemii iyi bilip deerlendirmek gerekmektedir. nk insanlarn hayatlarnda olduu gibi milletlerin hayatnda da gemi temeldir. Gelecek ise o temelin zerine kurulacaktr27. Gemiini bilmeyen bir halk, mill uura ulaamaz. Milletleri millet yapan, milletleri ayakta tutan mill uurdur. Mill uuru douran ise tarih uurudur28. Atatrk, mill tarih anlayn oluturmak iin ilk nce Osmanl Devleti'nin tarih anlayn29 deitirmek zorunda olduunu biliyordu. Saltanatn ve hilafetin ykld milliyet esaslarna gre yeni bir devletin kurulduu bir ortamda inklp kadrosunun saltanatn tarih anlayn benimsemesi mmkn deildi. Bu nedenle Atatrk mevcut rejime ve iktidara meruluk kazandrmak iin tarih anlaynda da nklp yapmann gerekliliine inanyordu. Bylece yeni devletin daha salam temellere dayandrlmas mmkn olacakt. nk "her yeni ey, salamlm, doruluunu meruluunu tarihte arar"30 . Osmanl tarih anlaynn hanedan tarihine dayandna iaret eden Yusuf Akura, milliyetilik akmnn henz gelimedii dnemde bu anlayn kabul edilebileceini ancak milliyetiliin gelitii dnemde de bu bak tarznn pek deimediini ifade etmektedir31.27 28

nder Ggn," Atatrk ve Milli Tarih Anlay" , Trk Kltr, S: 391, Kasm 1995, s. 8. Adile Ayda, "Sadri Maksudi'nin Trk Tarih Kurumunun Kurulusundaki Rol", Trk Kltr, S: 53, Ankara, 1956, s. 28. 29 Osmanl Devleti'nin kuruluundan Tanzimat Dnemine kadar sren dnemde mmet tarih anlay benimsenmitir. Bu nedenle slam tarihi, devlet tarihi olarak kabul edilmitir. Ancak bu tarih anlaynda Trklerin slamiyetten nceki tarihlerine deinilmedii gibi Osmanl Trkleri, slam kltr ile ylesine btnlemilerdi ki Trklerin slamiyet ncesi gemii hafzalardan silinmiti. Hatta Trklerin, slamiyetin yayl ve savunulmas yolundaki hizmetlerine de yer verilmemitir. Ayrnt iin bkz.: Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, 1983, s. 157. 30 Bayram Kodaman, "Atatrk, Milli Kltr ve Tarih, Yznc Yl Atatrk Konferanslar, Ankara 1981, s. 127. 31 Yusuf Akurann, Osmanl tarih anlay ile ilgili deerlendirmeleri yledir: Trkn tarihi, asl kaynana kadar gtrleceine, ya Frat suyu kenarnda boulur yahut Frattan daha cenuba ilerleyerek, l rmaklar gibi kumlar iine gmlr giderdi. Hlbuki Trkn beeriyet kadar eski bir tarihi vardr. Bunu aramaya kalkan Trk mverrihleri 20. asrn banda bile kmamt. Osmanl mekteplerinin resmi ders kitaplar olarak kabul edilen umumi tarihlerde, merutiyetten nce slam vahdeti nazarda tutularak Trk tarihine pek az yer ayrlr ve Trklerin rki birlikleri asla gsterilmezdi. Merutiyetten sonra ise, garp medeniyeti hayranlna Trk tarihi kurban edilir

12

Tanzimat

ve

I.

Merutiyet,

Osmanl

halkn

ortak

deerlere

ulatramad gibi milliyetilik akmnn ykc etkisine de engel olamad. mparatorluktaki zlmeler, baz Trk aydnlar arasnda mill tarih anlaynn savunulmasna zemin hazrlamtr. Bu yeni yaklam dorultusundaki almalar daha ok II. Merutiyet Dneminde gryoruz32. Bunlar, Batl tarihilerin Trk tarihi zerindeki almalarn aktarmlardr33. Bunun iyi taraflar da olmu ancak bu almalarla Trk tarihi hakknda birok bilgiler, iddialar hatta iftiralar da lkeye girmitir. nk bu kiiler genel olarak ana kaynaklara inebilecek yeterlilie sahip bulunmadklarndan Batdaki Trk tarihi ile ilgili almalar sadece aktarmakla yetiniyorlard34. mparatorluk devrinde Trk mill varl, unutulurken, Trk sz kaba, avam anlamnda kullanlyordu35. Bu yzden devletin kurucusu olan Trkler, bir aalk karanlkta kalan mazinin aydnlanmasna, Trklerin medeniyete olan katklarnn meydana kmasna almtr. Bu da ancak mill bir tarih anlay ile mmkn olacakt. Tarih almalar ile Trk mill varln yaratarak Trk milletinde kendine gvenme kudretini yaratmak istemitir36. Tanzimattan sonra, imparatorlukta yaayan Osmanlclk fikrine paralel olarak Osmanl aznlklarn Bu btnlemeleri giriim, salanarak hanedann merkez alan yeni bir tarih gr ortaya kmtr. Bu suretle imparatorluun dalmas engellenmeye allm buna ramen Osmanl Devleti dalmaktan kurtulamamtr. Osmanl Devletinin yklmasn nleyememesinin yannda Osmanl Devletinin asl unsurunun Trk milleti olduu uurunun unutulmasna sebep olmutur. Tanzimatolmutu. Ayrnt iin bkz: Yusuf Akuraolu, Birinci Trk Tarihi Kongresi, lk, C: I, S: 1, ubat 1933, s. 25. 32 Karal, a.g.e., s. 157-158. 33 Azmi Ssl, Trk Tarihilii ve Atatrk, nc Uluslararas Atatrk Sempozyumu (36 Ekim 1995), C: I, Ankara, 1998, s. 326. 34 Karal, a.g.e., s. 158. 35 Bekir Stk Baykal, Atatrk ve Tarih, Belleten, C:XXXV, S: 140, Ankara, 1971, s. 535. 36 Atatrkn bu gr u szlerden aka anlalmaktadr: Trkleri btn dnyaya geri bir millet olarak tantan gr, bizim iimize de girmitir. Drt yz adrlk bedevi bir kabileden bir imparatorluk ve millet tarihini balatmak suretiyle imparatorluk zamannda Trklerin gr de bu merkezdeydi. Evvela, millete tarihini asil bir millete mensup bulunduunu, btn medeniyetlerin anas olan ileri bir milletin ocuklar olduunu retmeliyiz. Ayrnt iin bkz: F.ymen, Atatrk, Trk Milletinin Kalbinde, Trk Milletinin Ruhunda Kendine Gvenme Kudretini Yaratt, Belleten, C: III, S: 10, Ankara, 1939, s. 283.; Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, 1999, s. 175.

13

Dnemi tarihiliinde bir airetten br dnya devletinin karldna yer verilirken Trklerin Osmanl Devleti'nin kuruluundaki rolleri dikkate alnmyordu. Yani bu dnem mill tarih anlay yerine Osmanl Devleti'nin daha dorusu hanedan tarihinin n plana kt bir dnem olmutur37. Osmanl Devleti'nin kurucusu olan Trklerin bu ekilde ihmal edilmesi, Trk milletinin mill benliine byk zarar vermitir. Dier milletler imparatorluk dneminde sadece siyas bamszlklarn kaybederken Trk milletinin mill benlii kaybolma tehlikesi ile kar karya kalmtr38. Tanzimat tan nce ve sonraki tarih anlaynda Trklerin Osmanldan nceki uygarlklarndan sz edilmiyordu. Hatta Trk milletinin Osmanl Devletinin kuruluundaki rol, Osmanl Devletinin bir Trk Devleti olduu gerei bile dile getirilmiyordu. . Gnaltayn deyimiyle Trkn tarihine ancak alt yz senelik bir kdem verilmi, imparatorluun hakiki messisleri olan Seluklu Trkleri unutularak erefli grlen her ey imparatorluk camiasnn Trk olmayan unsurlarna isnat edilmiti. Bu suretle alt yz senelik tarihte de Trke pek az bir eref hissesi braklmt39. Bu tarih anlay hem gerekleri yanstmyor hem de lkeyi istila etmek isteyenler iin bir frtsa douruyor Avrupaya ve Anadoluya yerlemi sar rka mensup istilac bir millet olarak tannmasna yol ayordu. Trk milleti, Kurtulu Savayla bamszln btn dnyaya kabul ettirmeyi baarm ancak elde edilen madd sonularn, manev alanda yaplacak atlmlarla glendirilmesi zorunlu grlmtr40. Kurtulu Savann baarya ulamas ile istilaclar yurttan kovulmulard. Ancak Anadolunun bir Trk yurdu olduunun ve her zaman da yle kalacann tarih ilminden yararlanlarak btn dnyaya anlatlmas gerekiyordu. arptlm tarih bilgileri zerine kurulu iddialara, gerek tarih bilgisi ile cevap vermek zarureti ortaya kyordu.

37 38

Turhan Feyziolu, "Atatrk ve Tarih" , Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1986, s. 78. "Necip AH Bey'in Nutku", lk, S:2, Mart 1933, s.108. 39 emsettin Gnaltay, Trk tarih Tezi Hakkndaki ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, C: II, S: 78, Ankara, 1938, s. 337. 40 Karal, a.g.e., s. 159.

14

Atatrk'n, Trkiye'de meydana getirdii yeniliklerden biri de tarih alannda olmutur. Atatrk, son yzyllarda kendine gvenini kaybetmi olan Trk milletinde kendine gven duygusu yaratmay amalamtr. Trk milletinin byklne inanm olan Atatrk, bu aalk duygusunu telafi etmek iin Trk tarihine sarlmtr41. Esasen Atatrk'n Dil ve Tarih Tezleri, Trk milletine benliini kazandrmaya ve milletinin kkl bir gemie sahip meden bir millet olduunu kendisine anlatmaya ynelikti. Gayesi, Trk milletinin sadece sava alannda deil ayn zamanda kltr ve uygarlk alannda da byk bir millet olduunu ortaya koyarak onu uygar milletler dzeyine karmak ve bunun in de lk nce milletin tarihini bilmesini, onu yabanclardan deil ilk kaynaklardan kendisinin aratrarak renmesini salamaktr42. Mevcut bilgilerin eksikliinden, gereklerin tam olarak ifade edilmemesinden ikyet etmek yerine gereklerin aratrlarak ortaya karlmas gerekiyordu, ite bu noktada tarih ilmi, Trk milletinin kendisini tanmasnda, gerek benliini bulmasnda bir ara olarak grlmtr. Atatrk, Trk milliyetiliine kaynak olan Trk tarihine byk nem vermitir. Milliyetilik ve mill uurun glenmesi, milletin ayakta durmas, kederde sevinte insanlar birletiren tarih uuru ile mmkndr. Trk tarihinin balangtan itibaren iyi ekilde aratrlmas sonucunda Trklerin kltr ve medeniyet dnyasna katklar ortaya karlacakt. Bu yolla dnya milletleri Trklerin, kkl bir gemie sahip olduunu renecek ve yeni yetien nesil de atalarnn anl tarihiyle vnecekti. Bu ayn zamanda mill birliin salanmasnda ve mill uurun glenmesinde ve kapld aalk duygusundan kurtulmasnda nemli bir rol oynayacakt. Bu amaca ulamak ancak tarihe bak asnn deimesi ile yani mill bir tarih anlaynn oluturulmas ile mmkn olacakt. Bu durum Trkler iin glkleri amada ve mill hedeflere ulamada nemli bir dayanak olacakt. Atatrk ile balayan mill tarih anlayn oluturma faaliyeti, madd kurtulutan sonra bir manev kurtulu mcadelesine balandn

41 42

Peyami Safa, Trk nklbna Baklar, Ankara 1988, s. 120. Ulu demir, Trk Tarih Kurumu", Ulusal Kltr Dergisi, S: 2, Ekim 1978, s. 114.

15

gstermektedir43. Mill tarih anlayna duyulan ihtiyacn yan sra Atatrkn tarih almalarna zorlayan dier sebepler ise Trklerin meden kabiliyetten yoksun, sar rka mensup olduu ve buna sar rka mensup gsterilmesine bal olarak meden kabiliyet ve zelliklerden yoksun olduklar kabul edilmekteydi44. Trkiyede tarih aratrmalarnn gelimedii ve tarih yazarlarndan byk bir ksmnn Avrupa tarihlerinden aktarmalar yaparak tarih kitab yazdklar o dnemde Trklerin ikinci snf bir insan olduu yolundaki bilgiler okul kitaplarna bile gemi bulunuyordu45. Atatrk ise Trklerin meden ve dnya tarihinde nemli bir yeri olan bir millet olduuna inanyordu. te Atatrkn tarih almalar ile yakndan ilgilenmesinin bir sebebi de Trk vatannn btnlne kar ortaya atlan iddialarn geersizliini ortaya koymaktr46. Trk milletine yeni bir ruh vermek, Batnn Trklerle ilgili iddialarn rtmek ve ayn zamanda inklplarn en iyi ekilde benimsenmesini salamak amacyla tarihe nem vermitir. nk inklplar sadece mevcudu deitirmezler, ayn zamanda gemii de dnceleri de alt st ederler. nklplar eskiyi ykarken onun tarihi temellerini ve mantn en azndan sarsar, yeniyi koyarken de, ona tarihi bir temel ve izah tarz arar47. Trk Tarih Kurumunun eski bakanlarndan emsettin Gnaltay'n u hatras M. Kemal'in tarihe olan ilgisini ayrca ortaya koymaktadr. 192343

Fuat Kprlnn bu szleri iin bkz.: Birinci Trk Tarih Kongresi Konferanslar Mzakere Zabtlar, Ankara, 1932, s. 47. 44 Afet nan hatralarnda Atatrkn baz iddialar karsnda tepkisini yle aklamaktadr: Atatrk 192829 yllarnda stanbul niversitesinde okutulan tarih notlarn okuyor ve zerlerinde iaretler yaptn gryordum. Ayn zamanda Wellsin Cihan Tarihini dilimize evirtmi ve kitap halinde baslmt. Ben o tarihlerde stanbul Fransz lisesinde renci idim. Bir corafya kitabnda Trklerin (secondaire) yani ikinci derecede addedilen bir rka mensup olduu yazl idi. Atatrke bu kitab gsterdim. O srada Prof. E. Pittardn Irklar ve Tarih (Ies races et lHistorie, Paris, 1924) adl kitabn almtm. Ondaki bilgiler bu corafya kitabna uymuyordu. Bir de Trklerin medeniyet alnndaki eserlerine Fransz tarih kitaplarnda hi yer verilmemesi, hatta bazen barbar deyimini de kullanarak bir istilac kavim olarak gsterilmesi dikkatimi ekiyor ve buna zlyordum. Atatrk bu iki endieli sorum karsnda Hayr byle olamaz. Bunlarn zeride megul olalm demekle kalmam derhal yeni kitaplar getirterek bizzat almaya ve etrafndakileri altrmaya balamt. Konu: Trklerin Cihan tarihinde en eski alardan beri hakiki yeri nedir? Ve medeniyette hizmetleri ne olmutur. Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten, C: XXXV, S: 140, Ankara 1971, s. 520. 45 Karal, a.g.e., s. 158-159. 46 Turhan Feyziolu, Atatrk ve Tarih, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1986, s. 1314. 47 zkan zgi, Atatrkn Tarih lmi Hakkndaki Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C: IV, S:10, Kasm 1987, s. 137.

16

Eyllnde toplanan stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi mderrisler meclisinde mderrislerden Yahya Kemal Bey, Mustafa Kemal'e Fahri mderrislik verilmesine dair bir teklifte bulunmu ve bu karar bir telgraf le M. Kemal'e bildirilmitir. M. Kemal bu telgrafa karlk olarak gnderdii telgrafnda "Trk harsnn mihrak" olarak kabul ettii bu fakltenin, mill istiklali ilim sahasnda ikmal edeceinden emin bulunduunu belirterek heyet arasnda bulunmaktan duyaca memnuniyeti ifade etmitir. M. Kemal'e verilecek Fahri mderrislik beratnn takdimi iin gelen Necip Asm, zmirli smail Hakk ve emsettin Gnaltay'dan oluan heyete, Atatrk, kendisinin okul sralarndan beri ok sevdii tarihle megul olduunu bu nedenle kendisine verilen Fahri mderrisliinin edebiyattan ziyade tarihe ait olmasnn daha uygun olacam sylemitir. Heyet yelerinin, edebiyat fakltesinin edebiyat, tarih, felsefe, timaiyat ve corafya blmlerinden meydana geldiini bu bakmdan bu hususun gereklemi olduu ynndeki cevab karsnda Atatrk, tebessmle karlk vermi ve "Tarihilerle ok konuacaz" ifadesini kullanmtr48. Bu szler, Atatrk'n, Trk tarihi hakknda yapmak istedii almalarn ilk iaretini oluturmaktadr. nyargl iddialar da bulunan baz batl tarihiler, Avrupa ktasnda ve uygar milletler arasnda yerinin olmadn buna bal olarak Anadoludan atlmalarn savunacak kadar ileri gitmilerdi. ngiliz devlet adam Gladstone, Trklerin ktlklerini kaldrmann tek bir aresi vardr, o da dnya yznden kendi vcutlarnn kaldrlmasdr diyerek Trk milletine kar duyduu kin ve nefreti dile getirmekten ekinmemitir49. Atatrkn, Trk tarihinin derinliklerine inerek gereklerin ortaya karlmasna ynelik almalarn bu zihniyete bir tepki olarak grmek ve

48

Atatrk'n tarihe ilgisinin daha okul sralarnda ve genlik yllarnda tarihe kar byk bir ilgi duymu, siyas hayatnda da tarih bilgisinden byk lde yararlanmtr. Afet nan, Atatrk'n gerek Byk Millet Meclisinde gerekse halk toplantlarnda yapt konumalarda, tarihten rneklere ska bavurduunu belirtmektedir. Bkz: emsettin Gnaltay, Atatrkn Tarihilii ve Fahr Profesrl Hakknda Bir Hatra, Belleten, C: III, S: 10, Ankara, 1939, s. 273274. 49 Kk Hal Seferlerine kadar uzanan bir dmanln etkisi altnda bulunan Batl yazarlarn, Trk Tarihi zerindeki aratrmalarnda tarafsz olabileceklerini dnmek yanl olur.Ayrca bkz.; Bekir Stk Baykal, Atatrk Devrimlerinde Tarihin Rol, Atatrk nderliinde Kltr Devrimi Kalknma in Blgesel birlii (RCD) Semineri Teblileri (9-11 Kasm 1967), Ankara, 1972, s. 97.

17

Trklerin dnya medeniyetine byk katklar olduu gereini gzler nne sermekti50. nk iddia edilenin tam aksine Trkler51, slamiyetin kabulnden nce byk devletler ve uygarlklar kurduklar gibi slamiyetin kabulnden nce byk devletler ve uygarlklar kurduklar gibi slamiyetin kabulnden sonra da Seluklu ve Osmanl uygarlklarnn sahibi olmulardr. te Atatrkn tarih almalarna verdii nemin sebeplerinden biri de Atatrk bu konuda, Byk devletler kuran ecdadmz byk ve mull medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle ve cihana bildirmek bizler iin bortur52 demitir. Ancak bunu yaparken de asla tarihi gereklerin saptrlmamas gerektiini ve tarih yazmak iin tutulan yolun ilmi olmasnn art olduunu sylemitir53. 29 Ekim 1933te Cumhuriyetin Onuncu Yldnmnde Atatrk, Trk milletinin meden vasfn ortaya koyarken Trk milletinin bu zelliinin ispatlanacan u szlerle ifade etmektedir: Trk Milletinin byk millet olduunu, btn meden alem, az zamanda bir kere daha tanyacaktr. Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu byk meden vasf ve byk meden kabiliyeti bundan sonraki inkiaf ile atinin yksek medeniyet ufkunda yeni bir gne gibi doacaktr54. 1930'a kadar devleti kurmak ve ncelikli inklplar gerekletirmek durumunda kalan Atatrk iin tarih almalarna ancak 1930'dan sonra daha

50

Birinci Trk Tarih Kongresi tutanaklarnn sunu blmnde bu konuya yer verilmektedir: Trkiye Cumhuriyeti, Trk kltr faaliyetleri asda mill tarihe en byk mevkii vermitir. Atatrk Trk yurdunu ve istiklalini dnya tarihine eref verecek bir kudretle kurtardktan sora ona hakiki mill tarihini retmek istedi. Dnyaya ilk medeniyet n veren, cihan medeniyet tarihinin her sahasnda ve beeri faaliyetlerin her sahasnda yaratc varlnn bin bir delilini gsteren Trk milletinin tarihini ilmi vesikalarla tespit ve neretmek zere kurduu Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini yksek himayesinde ald. Birinci Trk Tarih Kongresi Konferanslar Mzakere Zabtlar, s. v. 51 Necip Alinin: Yeryzndeki uluslardan biroklar kendilerine heyecan ve enerji kayna bulmak iin tarih yapmak mecburiyetinde kalyorlar. Trk ulusunun buna ihtiyac yoktur. Onun tarihi ok derin ve zengindir. Gemi zamanlardan imdiye kadar geen her devir bir deil birka ulusa gurur verecek derecede kuvvetlidir ifadelerini kullanm ve Trk tarihinin kkl gemiine iaret etmitir. Necip Ali Kka, Halkevleri Yldnm Nutku, lk, C:V, S: 25, Mart 1935, s. 5. 52 Afet inan, M. Kemal Atatrkten Yazdklarm, Ankara 1969, s. 59. 53 1931 ylnda Trk Tarih Kurumu Bakan Tevfik Bykloluna yazd mektubunda Atatrk u ifadeleri kullanmtr. Tarih yazmak iin tutulan yolun mantki ve bilhassa ilmi olmas arttr. Bu mnasebetle yksek heyetinizin reisi bulunan zat- linize hatrlatrm ki yeni dnya ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatli olunuz. Ayrnt iin bkz.: Ekrem Akurgal, Tarih lmi ve Atatrk, Belleten, C: XX, S: 80, Ankara, 1956, s. 583. 54 Atatrkn Sylev ve Demeler II, Ankara, 1959, s. 276.

18

ok zaman ayrlabilmitir55. Bylece, yeni kitaplarn getirilmesi, ilim adamlarnn ve devlet adamlarnn Trk tarihi zerine ilgilerinin ekilmesi ile geni bir tarih aratrmalar devri balamtr56. gstermitir57. 23 Nisan 1930da Ankarada toplanan Trk Ocaklar VI. Kurultay Trk Tarih Kurumunun kuruluunda ilk temel ta olmas bakmndan nem tamaktadr58. Trk Tarih Heyeti, 4 Haziran 1930dan 29 Mart 1931e kadar sekiz resmi toplant yapmtr. Bu zaman iinde tarihi konular Atatrkn toplantlarnda konuulmu ve almalar ilerlemitir. Trk Tarih Heyeti, 1931 ylnda, Trk Ocaklarnn kapatlma kararn veren VII. Kurultaydan sonra Atatrkn direktifi zerine 12 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti59 ad55

Atatrk, Trk tarihini

sevmekle kalmam, ayn zamanda bu alandaki almalara da yakn bir ilgi

emsettin Gnaltay hatralarnda Atatrk'n "Tarihilerle ok konuacaz" sznden sonra bu konuda bir almann olmadn ancak daha sonra Atatrk'n byk inklaplardan sonra bu konuya arlk verdii gereini anladn belirtmektedir. " Aradan seneler geti. kinci Byk Millet Meclisi topland Lozan sulhu aktedildi. Hatta nc Byk Millet Meclisi intihab yapld. Bunu byk inklaplar takip etti. Fakat, Gazinin "Tarihilerle ok konuacaz" yolundaki vaitlerine dair bir ses kmad. Bu vaziyet karsnda ben, 1923 senesinde stasyon binasnda sylenilmi olan bu cmlenin bir nezaket iltifat olduuna hkmetmi ve bunu unutmutum. Fakat, bu szn sylendii zamandan yedi sene sonra Byk efin mekteplerde resmen okutulanlar da dahil olmak zere btn tarihi eserleri toplattrarak tetkik buyurduklarm duyduk O zaman istasyon binasnda samiam okayan cmleyi tekrar hatrladm. ok gemeden bu konumalar da balad. Anlald ki byk inklap yapaca eyleri, ok evvelden kararlatrm ve zaman itibarile sralamt. Byk inklaplardan sonra milli kltrn esaslarn kurmak sras gelmiti." Gunaltay, "Atatrk'n Tarihilii" , a.g.e., s. 274. 56 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1968, s. 192193. 57 Atatrk'n mill tarih almalarn tevik eden Fuat Kprl hatralarnda yle ifade etmektedir "1339 kinci terinin son gnlerinden birinde idi. O zaman Babli Caddesi adm tayan imdiki Ankara Caddesinde Kanaat kitaphanesinde oturuyordum. O srada Kanaat Kitaphanesi Trkiye Tarihi adl kk eserimi bastrmt. Ben kitaphanede otururken ieriye eski arkadam Ruen Eref girdi. Ankara'dan yeni gelmiti ve birka gne kadar tekrar dnecekti. Yeni kitabm grnce bana dedi ki Gazi, tarihi eserlere kar byk bir alaka gsterir. Kitabndan yollarsan ok memnun olacaktr. Bu szler zerine Fuat Kprl, kitabnn bir nshasn Atatrk'e gnderir. Aradan bir hafta geer gemez Atatrk u mektubu gndermitir: "Trkiye tarihinizin, gnderilen birinci kitabn byk zevk ve istifade le okudum. Eser kymetlidir, mhimdir. Bunu vcude getirmek iin sarf ettiiniz ve edeceiniz mesaiyi takdir ederim, ihtisasnzn tecelli edecek eserleri millete, Cumhuriyete ifa olunabilecek hizmetlerin en kymetlileri mertebesinde bulunacaktr. lim feyzine tene olanlarla beraber mteakip kitaplarnzn intiarna intizar ederim efendim", Atatrk sadece bu mektubu gndermekle kalmam ayn zamanda Maarif Vekletine Kprlnn "Trkiye Tarihi isimli eseri iin madd yardmda bulunulmas konusunda direktif vermitir. Bkz. Fuad Kprl," Bir Hatra", Belleten, C: M, S: 10, Ankara, 1939, s. 277279. 58 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s. 193. 59 12 maddeden oluan TTTC nizamnamesinin 3. maddesinde ama yle belirtilmitir: Cemiyetin maksad, Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. 4. madde ise cemiyetin amacna ulamak iin kullanaca vastalara ayrlmtr. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti maksadan ermek iin aadaki vastalar kullanr; a) Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak; b)

19

ile mstakil bir kurum haline getirilmitir. Trk Ocaklarnn Trk Tarih Heyeti almalar aralksz devam etmi ve resmen kurum haline geldikten sonra bu heyet, ayn yelerle alma planna gre devam etmitir60. 1935 ylnda da cemiyetin ad, dil inklbna paralel olarak Trk Tarih Kurumuna evrilmitir61. Atatrkn tarih almalarnda yer alan ve Trk Tarih Kurumunun kurucu yelerinden Afet nan, hatralarnda bir gn Trk Ocaklar Kurultay toplantsndan knca Atatrkn yanna gittiini ve kendisinin kurultayda ne yapld ve sen bir faaliyet gsterecek misin eklinde bir soru ynelttiini aklamaktadr. Kurultayn bitmek zere olduu gerekesiyle hibir ey sylememeyi tercih ederim ifadelerini kullanan Afet nan, ancak Atatrkn bu mesele zerinde alacak ve Trk tarihinden bahsedeceksin kesin emri ile karlamtr. Afet nan, bu amala hazrlanm olduu nutkunu kurultaya katlanlardan bazlarnn da davet edildii ankaya Kkndeki toplantda okumutur. Afet Hanmn bir nutkuna Sadri Maksud ve Reit Galip Beyler de katlmtr. Ayn toplantda takrir de hazrlanmtr. 28 Nisan 1930da kurultayn drdnc ve son toplantsnda sz alan Afet nan, nutkunu okumu tur62. Sadri Maksud sz alarak Afet Hanmn grlerine destek veren u aklamalarda bulunmutur: Tarihi iyi bilmeyen bir millet doru yola tevecch edemez. Bugnk hayatnn istikametini uurla tayin edemeyen millet, istikbalini temin edemez ifadelerini kullanarak; medeniyet yolunda ilerleyebilmek iin Trk milletinin kendisine gven duymas gerektiin nemine iaret etmitir. Konumasnda mekteplerde okutulan tarihi bilgilerin eksikliine, yanllna deinerek Trklerin parlak mazisinin tarafsz olarak

Trk Tarihi membalarn aratrp bastrmak; c) Trk Tarihini aydnlatmaya yarayacak vesaik ve malzemeyi elde etmek iin icap eden yerlere taharri, hafir ve keif heyetleri gndermek; d) Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla nere almak. Bkz. T.T.T.C. Nizamnamesi, stanbul, 1932, s. 34. 60 Afet nan Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, s. 523. 61 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s. 201. 62 Afet nan, bu soruya Trk Ocaklarnda kadn yelerin daha ziyade oalmas ve faaliyeti iin teebbste bulunmak ve kadn haklar meselesini bu muhitte de yaymak istedii ynnde dnceleri olduunu sylemitir. Bkz: Afet nan, Atatrk Hakknda, s. 194195.; Trk Ocaklarnn Altnc Kurultay, s. 88-91.

20

ortaya konulmasnn zorunluluunu dile getirmitir. Trkler iin tarihin bir mit, ilham, kuvvet ve enerji kayna olacan sylemitir. Ayn ekilde Reit Galip de dnya uygarlnn kayna olarak Trkleri kabul eden grne yer vermi63. Hatta Trk tarih ve medeniyetini ilmi bir surette tetkik etmek iin hususi ve daimi bir heyetin tekiline karar verilmesini ve bu heyetin azasn semek salahiyetinin merkez heyetine braklmasn teklif ederiz eklinde ifadesini bulan nerge yasa encmenine havale edilir. Ayn gn encmen raporu ile kurultayda grlerek 84. madde olarak Trk Ocaklar yasasna u madde eklenir: Merkez heyeti, Trk Tarih ve medeniyetini ilmi bir surette tetkik eylemek vazifesiyle mkemmel olmak zere bir Trk Tarih Heyeti tekil eder. Bylece Trk Tarih Kurumunun temeli atlmtr. Heyet, ilk toplantsn 4 Haziran 1930da Trk Ocaklar Merkez Heyeti binasnda yapmtr. Trk Ocaklar Merkez Heyeti binasnda yapmtr. Trk Ocaklar Reisi Hamdullah Suphi Beyin nutku ile alan toplantda Tevfik Byklolu birinci reislie, Yusuf Akura ve Samih Rfat beyler de ikinci reisliklere seilirken Dr. Reit Galip de umumi katiplie seilmilerdir64. Bu Heyet 16 kiiden olumaktayd65. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti, liselerde okutulan ve Trk tarihini ihmal eden bir takm bilgileri ieren tarih kitaplar yerine 4 ciltlik bir tarih serisi hazrlamtr. Liseler iin hazrlanan 4 ciltlik serinin birinci cildinde insanlk tarihinden balayarak Trk Tarihinin eski zamanlarna yer verilirken ikinci ciltte orta zamanlara yer ayrlmtr. Osmanl Tarihi nc cildin konusunu olutururken drdnc cilt Trkiye Cumhuriyetinin Mtareke devirlerinden 1931 senesi sonuna kadar olan gelimeleri iermektedir. Liseler iin63

Sadri Maksudi ve Reit Galipin konumalar iin Bkz.: Ulu demir, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973, s. 7379. 64 Afet nan, Trk Tarihi Kurumunun Kuruluunda Atatrkn almalar, V. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara, 1960, s. 723724. 65 16 kiiden oluan heyette; Tevfik Byklolu, Samih Rfat, Yusuf Akura ve Reit Galipin dnda u isimler yer almaktayd: Ankara Mzik retmen Okulu Tarih retmeni Afet nan, Vasf nar (Mill Eitim Bakan sonra Moskova Bykelisi), stanbul Mzeler iGenel Mdr Halil Ethem, stanbul Hukuk Fakltesi profesrlerinden Yusuf Ziya (zer), Ankara Hukuk Fakltesi profesrlerinden Sadri Maksudi (Arsal), Kocaeli Milletvekili Reit Safvet (Atabinen), Ankara etnografya Mzesi Uzman Mesaro, Balkesir Milletvekili smail Hakk (Uzunarl), Dil Encmeni yesi Ragp Hulusi (zden), Tarih retmeni Mkrimin Halil (Ynan), Mill Eitim Bakanl Telif ve Tercme Heyetinden Zakir Kadiri (Ugan), Etnografya Mzesi Mdr Hamit Zbeyr (Koay). Bkz.: demir, a.g.e., s. 4-5.

21

hazrlanan bu tarih serisinin nsz ksmndaki ifadeler, Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnda olduu gibi amacn Trk tarihinin ihmali olduunu ortaya koymaktadr. Bu kitaplarla Trklerin asker alanda olduu kadar kltrel alanda da nemli izler brakt Trk rencilerine retilmek istenmitir. 19311932 ders ylndan Maarif Vekleti tarafndan liselerde hazrlanan bu kitaplarn okutulmas kabul edilirken66 daha sonra bu kitaplar esas alnarak orta ve ilk mektepler iin yeni tarih kitaplar hazrlanmtr. Atatrk bu kitaplarla ok yakndan ilgilenmi ve zaman zaman Dolmabahe Saraynda alan kuruma, Yalovadan direktifler vermitir. Hatta slam tarihinin bir blmn de kendisi yazmtr67. 1. Birinci Trk Tarih Kurumu Kongresi 211 Temmuz 1932 tarihleri arasnda toplanan Birinci Trk Tarih Kongresine yalnzca Trk profesr ve retmenler katlmtr. 10u niversite retim yesi ve 196s tarih retmeni olmak zere 232 kii katlm ve 33 bildiri sunulmutur. Atatrk hazrlk aamasnda olduu gibi kongre esnasnda da toplantlar yakndan takip etmitir68. Birinci Trk Tarih Kongresinin nemi ilk oluundan ziyade; Trklerin iddia edildii gibi gebe, yksek medeniyet seviyesine eriemeyen ikinci derece insanlar olmadn tam aksine binlerce yllk bir kltre sahip ve dnya medeniyetine byk katklar olmu bir millet olduu tezini dile getirmeyi amalamtr.66

Eserin son ksmndaki ifadeler yledir: Daha yakn zamanlarda, Osmanl mparatorluuna dahil btn unsurlardan tek bir milliyet yaratmak hayalini gden Osmanllk cereyan da, Trk adnn anlmamas, Milli tarihin yalnz ihmal deil, hatta yazlm olduu sayfalardan kaznp silinmesi yolunda nc bir etken halinde dierlerine eklendi. Btn bu olumsuz cereyanlar, tabi olarak, mektep programlar ve mektep kitaplar zerinde bile etkisini gsteri ve Trkln, adr, airet, silah ve sava kavramlaryla e anlaml tutulmas gelenei mektep kitaplarmza kadar girdi. Trk tarihinin inkar edilmi ve unutturulmu simasn ve mahiyetini btn gerekliiyle meydana karabilmek iin almakta olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti bir ksm yesini tarih retimindeki bu boluu doldurabilecek bir kitap hazrlamakla grevlendirdi. Bkz.: Tarih I Kemalist Eitiminin Tarih Dersleri 19311941, stanbul, 2001, s. XI. 67 Atatrk slam Tarihi Blne ok nem vermitir. lk nce kurum yelerinden Zakir Kadri Ugana yazdrlan bu blm hi beenmemi ve bu blmn emsettin Gnaltay tarafndan yazlmasn istemitir. Atatrk, kurum bakan Tevfik Beye gnderdii mektubunda u ifadeleri kullanmtr. Biz daima hakikat arayan ve onu bulduka ve bulduumuza kani olduka ifadeye cret gsteren adamlar olmalyz Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir, yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat, insanl artacak bir mahiyet alr. demir, a.g.e., s. 89.; Trk Tarih Kurumunun Faaliyeti, lk, C: XII, S: 69, ikinci terin 1938, s. 249. 68 Fahri oker, Trk Tarih Kurumunun Kurulu Amac ve almalar, Ankara, 1983, s. 18.

22

Binlerce yllk bir mazisi olan ancak imdiye kadar ihmal edilmi ve iftiraya uram olarak kabul edilen Trk tarihinin yeniden yazlmas dncesinden ileri gelmektedir69. Kongre tutanaklarnda tarih retmenlerine, cemiyetin, Trk tarihi alannda yapt ilmi almalar ve tarih retiminde tutulacak yolu gstermek, bir fikir ve hedef birlii salamak eklinde belirtilmektedir. Ayrca, Trkiye Cumhuriyetinin kltr faaliyetleri arasnda mill tarihe ayr bir nem verildii zerinde durulmaktadr70. Balangta Tarih retmenleri Kursu olarak dnlen bu faaliyet daha sonra Birinci Trk Tarih Kongresi adn almtr. Kongre tutanaklar da bu adla Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar eklinde yaymlanmtr71. a ) Milli Tarih Anlaynn Oluturulmas Ve Trk Tarih Tezi Birinci Trk Tarih Kongresi, 2 Temmuz 1932de Maarif Vekili Esat Beyin al konumas ile Ankara Halkevinde Trk Oca binas almalarna balamtr. Maarif Vekili Esat Bey Birinci Trk Tarih Kongresini ama nutkunda mevcut kitaplarn ounda Trk milletinin varlna yer verilmediini Trklerin dnya medeniyetine yaptklar hizmetlerin dikkate alnmadn ifade etmitir. Bu nedenle mill tarih anlaynn oluturulmas gerektiine yer vermitir72. Halkevlerinin I. Kurulu Yldnmnde sz alan Halkevleri Yneticisi Necip Ali, Trk Tarihinde ilk olarak Trk tarihine ve Trk diline ait iki byk kongre topladn, mill tarih kongresinden mill kltrmz asndan byk sonularn elde edildiini aklamtr. Bu sonulardan birincisi daha nceki tarih anlaynda emperyalist bir millet gibi kabul grlen Trk milletinin dnya uygarlna byk tesirleri olan bir millet olduunun tespit edilmesidir.69 70

Ali Sreyya, lk Mill Tarih Kongresi Bugn Toplanyor, Cumhuriyet, 2 Temmuz 1932. s. 6. Birinci Trk Tarih Kongresi Konferanslar Mzakere Zabtlar, s. V. 71 demir, a.g.e., s. 11. 72 Esat Bey konumasnda tarih ilminin nemine iaret ederken tarih almalarnn temel amac zerinde de durmutur: Tarih btn kltr ilimlerinin temelidir. Bir millet gemite olup biteni, memleketin ive dilinin, edebiyatnn, sanatlarnn ve idari, itimai, siyas, meden varlnn menelerini ve bunlarn muhtelif ahval tesiri altndaki seyirlerini ancak tarihten renebilir. imdiye kadar okumu olduumuz kitaplardan hemen bir ounun tercme ve iktibas edilmi olan asllar ise bu maksada taban tabana zt olarak hakikati ve Trk milletinin benliini ve cihan medeniyetine olan hizmetlerini tebarz ettirmekten, herhangi bir sebeple uzak bulunmu idi.. Esat Beyin Nutku iin bkz. Birinci Trk Tarih Kongresi Konferanslar Mzakere Zabtlar, s. 513.

23

kinci nemli sonucu ise bu kadar zengin bir gemiin kefedilmesi ve bu gemiin millet iin kltrel kaynak olarak salanmas eklinde belirtmektedir73. 1932de Toplanan Birinci Trk Tarih Kongresinde, bilimsel bir yaklamla tartlmak zere Trk Tarih Tezi ortaya atlmtr. Yeni tarih grnn esaslarn yle sralayabiliriz: 1. nsanln beii Orta Asyadr. Dnyann ilk medeniyeti Orta Asyada ve Orta Asyann asl unsuru ve ilk sakini olan Trkler tarafndan kurulmutur. 2. Trkler, beyaz rka mensupturlar. 3. Medeniyet, doudan batya doru yaylmtr. 4. Orta Asyada meydana gelen iddetli kuraklk yznden Trkler, byk glerle dnyann eitli blgelerine yaylarak buralara medeniyetlerini de gtrmler ve Irak, Anadolu, Msr, Ege medeniyetlerinin kurucular olmutur. 5. Trk dili, ana dildir. 6. klimi, Orta Asyaya benzeyen ve eitli blgeler arasnda kpr durumunda olan Anadolu paleotik devrin sonlarndan itibaren Trklemeye balamtr. Trkln en eski tarihi Orta Asyada olduu kadar Anadolu iin de geerlidir. 7. Dnya medeniyetine rehber olma yolunda birka asrlk duraklamann sebepleri inklplarla ortadan kaldrlm ve Trk milleti insanln ykselii rehberliini ir vazife olarak yeniden ele alacaktr74. Atatrk, yeni ve bamsz bir Trk devleti zihinlere yerletirmekle mmete ve Osmanlya ballk duygularn ykmak Panislamizm ve Pantrkizm heveslere kar koymak ve Trk milletinde vatanna kar yeni bir ballk duygusu yaratmak istemitir. Bu amaca ulamak iin de tarih ilminden yararlanmtr75. Anadolunun ilk alardan beri bir Trk yurdu73 74

Necip Ali Beyin Nutku, lk, C: I, S: 2, Mart 1933, s. 109. Reit Galip, Trk Tarih nklb ve Yabanc Tezler, lk, C: II, S: 9, Birinci terin 1933, s. 167 168. Ayrca Trk Tarih Tezinin esaslar iin bkz. Afet nan, Atatrk ve Tarih Tezi, Belleten, C: III, S: 10, Ankara, 1939, s. 243246. 75 Lewis, a.g.e., s. 357358.

24

olduunun ileri srlmesinin sebebini Trkleri Anadoluda igalci sayan, Anadolunun bir Trk yurdu olmadn ve Trklerin Orta Asyaya srlmesi gerektiini savunan zihniyete karlk verme eklinde aklayabiliriz. te Atatrk bu nedenle Anadoluda medeniyet kuran Hititler ile Smerlerin Trklerle balantlar olmu mudur veya Anadoluda daha ncesinde medeniyet kurmu bir Trk kavmi var mdr sorularnn zerinde durmutur76. Hititlerin ve Smerlerin Trk kkeninden geldiine ilikin grler Trklerin Anadoludaki varln merulatrmak iin ortaya atlmtr. Trk Tarih Tezi, Batl tarihilerin ve politikaclarn, Trklerin meden kabiliyetten yoksun ve ikinci snf statsnde olduu ynndeki nyargl iddialarna bir cevap nitelii tamaktadr. Ayrca Trklerin Avrupada ve Balkanlarda en eski zamanlardan beri yerlemi olduklar ne srlerek bu konudaki iddialara cevap verilmek istenmitir. Bylece, Trklerde kuvvetli bir mill uur oluurken ayn zamanda Trklerin zannedildii gibi sadece kl kullanan bir millet olmad gsterilmi olacakt. Trk tarihini slam tarih anlay ve hanedan tarih anlay erevesinde ele alan tarihilere kar da bir tepki nitelii de tayan bu yeni yaklak77, Trk Tarih Tezinde bu tarih anlaylarna kar oluan bu tavr inklp psikolojisi iinde deerlendirdiimiz zaman bunun siyas bir zaruret olduu ortaya kmaktadr. nk eski yklrken yeni rejim kendi var olu sebebini, doruluunu savunmak durumundayd. Bu nedenle yeni rejim salam temellere oturuncaya kadar Osmanlnn unutulmasna ihtiya vard78, Osmanl tarihi ya yok olmu olacak ya da ok daha geni bir tarih iinde onun nemi azaltlacaktr. Trk Tarih Tezini Avrupann dnya tarihi ve Trk tarihi hakkndaki emperyalizm siyasetinden kaynaklanan Avrupay merkez alan bak asna79 kar bir hareket olarak grmemiz mmkndr. nk bu anlayta76 77

Mehmet Sayar, Atatrk ve Trk Tarihi, Trk Kltr, S: 249, Ocak 1984, s. 11. Enver Ziya Karal, Atatrk ve Tarih, Halkevleri Dergisi, S: 37, Kasm 1966, s. 6. 78 Kodaman, a.g.m., s. 128. 79 Yusuf Akuraolu, Avrupann bu bak asn yle deerlendirmektedir: Avrupada tarih usullerine itina edilmi gibi gsterilerek yeni yeni yazlan tarihlerin ekserisinde, hatta hemen hepsinde, Avrupa medeniyetinin mazi ve halde baka medeniyetlere mtefevvik, Hristiyan dininin baka dinlerden stn Ari namn verdikleri itibari bir insan fasilesinin baka insan zmrelerinden

25

uygarln btn baarlar Avrupallara mal ediliyordu80. Ancak Trk Tarih Tezi de dnya tarihini Trkler ve Trk tarihi etrafnda ina ederken Avrupa milletlerinin tarihine benzemi oluyordu81. Atatrk tarih tezini sadece basit bir vn kayna olarak ortaya atm deildir. Aslnda, Trk milletini son yzyllarda kapld gvensizlik duygusundan kurtarmak istemitir. nk son yzyllarda Osmanl Devleti srekli olarak bir geri ekili durumunda kald gibi batda Trklere kar ok eitli nyargl iddialar vard. Atatrk bu amala milletinde z gven duygusunu oluturmaya almtr. Trk Tarih Tezinin esaslarn 23 Nisan 1930 tarihinde Trk Ocaklarnn VI. Kurultaynda sz alan Sadri Maksudi, Reit Galip ve Afet nann ve konumalarnda aka grmemiz mmkndr. Ayrca 1930da Atatrkn talimat ile hazrlanan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eser ve 1931 ylnda liseler iin hazrlanan 4 ciltlik tarih serisi Trk Tarih Tezini esas almaktadr82. Trk Tarih Tezinin Osmanl mparatorluu, Seluklu ve Uygur medeniyetleri dururken skitlere, Hititlere ve Smerlere gidiini u sebeplerle aklayabiliriz: lk sebep, Trk inklb Osmanl imparatorluunun son yzyllardaki dnya grne kar bir hareket nitelii tamaktadr. Trk nklbn lideri Atatrk, yeni bir ruh vermek istedii milletine Osmanl rneini sunamazd. Bu dnemde ypranmam, tenkitten uzak kalmtr. Mill tarihin balangc olarak da istiklal sava kabul edilmi ve Trk milletinin bu savala birlikte doan bir millet olduu grn savunmulardr. Bu millete yeni bir tarih lazmd. Bu tarih Trklerin binlerce yllk tarihe sahip eski bir millet olduunu ortaya koyan bir tarih anlay olabilirdi.

yaradl itibariyle daha yksek olduunu okumaktayz. Bkz.: Akuraolu, Yusuf Birinci Trk Tarihi Kongresi, lk, C: I, S: 1, ubat 1933, s. 25.; Birinci Trk tarih Kongresi, Konferanslar Mzakere Zabtlar, s. 587588. 80 Halil Berktay, Tarih almalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C: IX, s. 245. 81 Bayram Kodaman, Tarih, Atatrk ve Kltr, Ankara, 1982, s. 14. 82 Kurumun Birinci Trk Tarih Kongresinden sonraki almalar ile ilgili geni bilgi iin bkz. Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti, kinci Trk Tarih Kongresi Kongrenin almalar, Kongreye Sunulan Tebliler, s. 15-20., Afet nan, Trk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti, kinci Trk Tarih Kongresi Kongrenin almalar, Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul, 1943, s. 8-15.

26

kinci sebep olarak da, Atatrkn yeni tarih tezini istilaclara kar bir savunma silah olarak kullanma dncesidir. nk Anadolunun bir Trk yurdu olduunun ispat gerekliydi. Bir zamanlar Anadolunda medeniyet kurmu olan Yunanllar Bu topraklar sizindir diyerek istilaya tevik edildii gibi Anadolunun baz ksmlarna, Roma mparatorluuna ait olduu gerekesiyle talyanlar gz dikmilerdi. Atatrk, bu nedenle tarih tezini ortaya atm ve Anadolunun madden ve manen Trk olduu ve Trklere ait olacan tarihi temellere dayandrarak ortaya koymaya almtr83. Atatrk, 1935 ylnda tarih almalarna hz vermek, devlet ile halkn ortak hareket etmesini salamak iin bir program hazrlamtr. Bu programda, Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn bitirilecei ifade edilirken btn devlet kurulularnn, fakltelerin, okullarn, uzmanlarn bu kuruma yardm mill bir grev saylmtr84. Bu be yllk zaman dilimi ierisinde kurum almalar hayli ilerlemi ve 1935 ylndan itibaren kurum kendi elemanlar ile almalara balamtr. 2. kinci Trk Tarih Kurumu Kongresi Birinci Trk Tarih Kongresinin toplanmasndan be yl sonra toplanan kinci Trk Tarih Kongresi 2025 Eyll 1937 tarihleri arasnda stanbul Dolmabahe saraynda toplanan Kongrenin alna Atatrk, vekiller, mebuslar, yabanc elilikler erkn, yksek rtbeli memurlar ve yzlerce yerli ve yabanc delege katlm ve kurum bakan Hasan Cemil ambelin al nutku ile kongre almalarna balamtr85. ambel, al konumasnda kurumun bu kongreyi dzenlemesindeki amacnn Trk Tarih Kurumunun yapt almalar, elde ettii sonular86 hem Trk limlerinin hem de yabanc bilim adamlarnn tetkiklerine sunmak olduunu belirtmitir.

83 84

Akurgal, a.g.m., s. 582-583. Program ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Trk Tarih Aratrma Kurumunun Program, lk, C: VI, S:31, Eyll 1935, s. 912, Ulu demir, Atatrkn Buyruuyla Trk Tarih Kurumu in Hazrlanan Bir Program Tasars, Belleten, C:XXVII, S: 107, Ankara, 1963, s. 641651. 85 kinci Trk Tarih Kongresi Kongrenin almalar, Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul, 1938, s. XXXVIII-XXXIX. 86 Kurumun Birinci Trk Tarih Kongresinden sonraki almalar ile ilgili geni bilgi iin bkz. Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti, kinci Trk Tarih Kongresi

27

Birinci Trk Tarih Kongresi sadece Trk aydnlarn bir araya toplarken kinci Kongreye yabanc bilim adamlar87 da katlmtr. emsettin Gnaltay, kinci Tarih Kongresini ilk kongre ile karlatrrken u ifadeler yer vermektedir: Birinci Trk Tarih Kongresi, tarih tezinin dhilinde zaferi ile neticelenmiti. kinci Trk Tarih Kongresi ise, tezin cihan limleri yz yze izah ve cihan limlerinin nutuklarna arz edilmesi imknn vermiti. Kongreye ve tarih sergisine yalnz hayranlk gstermekle kalmadlar. Tarih tezimizi teyit, mill tarihimizle alakadar birok hususlar aydnlatma ilmi tetkiklerini kongrede okuyarak yakn alakalarn gsterdiler. Bazlar memleketlerine geri dndklerinde bu mesele hakknda bilimsel yaynlarda bulundular88. Atatrk, 1934den 1938e kadar Byk Millet Meclisindeki nutuklarnda, Kltr ilerimiz zerine, ulusa gnllerimizin titrediimiz bilirsiniz. Bu ilerin banda da Trk tarihini, doru temelleri stne kurmak z Trk diline, deeri olan genilii vermek iin candan almakta olduumuz sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere erieceine imdiden inanabilirsiniz89. fadesiyle Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarnn faaliyetlerinden bahsederek kamuoyunun ilgisini bu kurumlarn faaliyetlerine ekmitir. Ayrca, Atatrk 1 Kasm 1936, 1937 ve 1938 yllarndaki konumalarnda her iki kurumun almalarndan vgyle sz etmitir. Balarnda kymetli Maarif Vekilimiz bulunan, Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun her gn yeni hakikat ufuklar aan, ciddi ve devaml mesaisini takdirle yd etmek isterim. Bu iki ulusal Kurumun tarihimizin ve dilimizin,

Kongrenin almalar, s. 15-20., Afet nan, Trk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti, s. 815. 87 kinci Trk Tarih Kongresine 46s dnyaca nl yabanc bilim adam tarafndan olmak zere 97 bildiri sunulmutur.Ayrnt iin bkz.: Fahri oker, Trk Tarih Kurumunun Kurulu Amac ve almalar, Ankara 1983, s. 18. 88 Gnaltay, Trk Tarih Tezi, s. 338. 89 1 Kasm 1934 de Kemalin Meclis al konumas iin Trk Tarih ve Dil kurumlarnn Trk mill varln aydnlatan ok kymetli ve nemli birer ilim kurumu mahiyetini aldn grmek hepimizi sevindirici bir hadisedir. Tarih Kurumu; yapt kongre, kurduu sergi, yurt iindeki hafirler, ortaya kard eserlere imdiden btn ilim dnyasna kltrel vazifesini ifaya balam bulunuyor (1 Kasm 1937). Bkz.; (Atatrkn 1 Kasm 1936, 1937 ve 1938 yllarndaki bu konumalar) Atatrktn Sylev ve Demeleri I, Ankara, 1961, s. 387, 402.

28

karanlklar iinde unutulmu derinliklerini dnya kltrndeki analklarn, reddolunmaz ilmi belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil ve fakat btn ilim lemi iin dikkat ve intibah eken kutsal bir vazife yapmakta olduklarn emniyetle syleyebilirim. Tarih Kurumunun Alacahykte yapt kazlar neticesinde meydana kard, be bin be yz senelik maddi Trk Tarih belgeleri, cihan kltr tarihini yeni batan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir. Birok Avrupal limlerin itirakiyle toplanan, son Dil Kurultaynn kl neticelerini bizzat grm olmakla ok mutluyum. Bu ulusal Kurumlarn az zaman iinde, ulusal Akademiler halini almasn temenni ederim. Bunun iin alkan tarih ve dil limlerimizin dnya ilim lemince tannacak orijinal eserlerini grmekle bahtiyar olmamz dilerim (1 Kasm 1936)90. Atatrkn tarihe verdii nemi u szleriyle, lm deinde Tarih Tezi olgunlat, onun zerinde yrmek, durmadan almak lazmdr. Baz imknszlar olabilir, bunlar yol kesenlere benzer, aldrmaynz! diyerek bu ynde son direktifini vermitir91. Bu dnemde Trk Tarih Tezini savunanlar yazlarn daha ok Trk Ocaklarnn kapatlmas ile kurulan Halkevlerinin yayn organ olan lk Dergisinde 1937 ylndan itibaren ise Trk Tarih aka grlmektedir. Kurumunun ayda bir yaynlanan ve adn Atatrkn belirledii92 Belletende yaymlamlardr93. Halkevlerinin Dil, Tarih ve Edebiyat ubeleri, Trk Tarih Kurumu ile bu konuda ortak hareket etmilerdir. Bu anlamda Halkevlerinin bu ubeleri, Trk Tarih Kurumunun halka dnk kurulular olarak ilev grmlerdir.90

Atatrk adna Bavekil Celal Bayar tarafndan okunan sylevde de u ifadelere yer verilmektedir. Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn almalar takdire layk kymet ve mahiyet arz etmektedir. Tarih tezimizi reddedilmez delil ve vesikalarla ilim dnyasna tantan Tarih Kurumu memleketin muhtelif yerlerinde kazlar yaptrm ve beynelmilel toplantlara muvaffakiyetle itirak ederek, yapt teblilerle ecnebi uzmanlarn alaka ve takdirlerini kazanmtr. Dil Kurumu en gzel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke terimleri tebpit etmi ve bu suretle dilimiz yabanc dillerin tesirinden kurtulma yolunda esasl adm atmtr. Bu yl okullarmzda tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplarla balam olmasn, kltr hayatmz iin mhim bir hadise olarak kaydetmek isterim. (1 Kasm 1938). Atatrkn 1 Kasm 1936, 1937 ve 1938 yllarndaki bu konumalar iin bkz. Atatrktn Sylev ve Demeleri I, s. 402, 411. 91 nan, Atatrk ve Tarih Tezi, s. 246. 92 Ulu demir, Atatrk ve Belleten, Belleten, C: III, S: 10, Ankara, 1939, s. 355356. 93 Nilgn Erba, Atatrk Dneminde Tarih almalar, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1922, s. 211.

29

Sonu

olarak,

Atatrkn

tarih94

alanndaki

almalar,

stiklal

Savann, kltr alannda bir devamdr . Atatrk tarih almalar ile Trk milletinin tarihine, kltrne istiklal temin etmeye ve bunlar zerindeki her trl yabanc gr hkimiyetini kaldrmaya almtr. C) DL NKILBI Atatrk inklplarnn temel amac, Trk milletinde kendine gven duygusunu yaratmakt. Bir milletin kendine gven duygusunu kazanabilmesi kendini iyi bilmesine, tanmasna baldr. Tarih ve dil alanndaki aratrmalar, bu adan nem tamaktadr. Trk milletinin byk ve meden bir millet olduu tezi, tarihin ilk gnlerinden itibaren ayakta duran en canl messesesi ve kltrn en nemli unsurlarndan biri olan dil ile ispat edilebilirdi95. Atatrke gre millet, Dil, kltr ve mefkre birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve itima heyet idi. Bu nedenle dil ve milleti birbirinden ayrmak mmkn deildir96. Dil, milletin kedisidir. Bir dilden, o milletin karakterini, yaay ve dn biimini anlayp grmek mmkndr. Bu ynyle dil bir milleti teki milletlerden ayran en nemli unsurdur. Bir anlama vastas olarak dil, ayn zamanda mill birlik ve beraberlii salayan nemli bir unsurdur. Milliyet, dil birlii unsuru yannda dier baka unsurlara da muhtatr. Ancak, mill birlii kuran unsurlarn banda dil birlii gelir. nk tek kiilerden ulus yapan, bir birlik, bir ulus birlii yapan dildir Uluslarn batmas da, kmas da dillerin batmas ve kmas ile birlikte gider97. Ayrca Dil ile kltr arasnda da ok sk bir iliki vardr. Kltr, bir milleti oluturan fertlerin yzyllarn birikimi olan davranlarnn, maddi ve manevi deerlerinin btnn ifade eder. Dil, millete ahsiyet veren, kltrn gelecek nesillere aktarlmasnn salayan bir vastasdr. Bu nedenle yabanc bir dilin veya dillerin hakimiyeti altna girmi bir dilin, sadece geliimi94 95

Karal, a.g.m., s. 157. Zeki Mesut Alsan, Kltr Btnl, Hkimiyet-i Milliye, 19 Mays 1935. s. 4 96 Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili, Atatrk Kltr ve Eitim Semineri 29Kasm 1982, Kayseri, 1983, s. 55. 97 Hasan Cemil, Trklk Sava Dil Savadr 3, Cumhuriyet, 21 Birinci kanun 1934. s. 4.

30

yavalamaz ayn zamanda o milletin kltrel alandaki geliimi de yavalam olur98. slamiyetin kabulnden sonra Arapa ve Farsann Tanzimattan sonra ise Bat dnyas ile ilikiler balaynca bata Franszca olmak zere Avrupa dillerinin etkisi altnda kalan Trke benliini yitirir duruma dmtr99. mparatorluun birliini korumak iin yapt bu fedakrlk imparatorluu ve onun temel ta olan Trkl sarsmaktan baka bir netice vermiyordu100. nk bir dilin unutulmas, kymetsiz kabul edilmesi mill benliin unutulmas anlamna geliyordu101. Bu nedenle Cumhuriyet Dnemindeki dil ve tarih almalarnn zn, Trk kimliini aa karmak dncesi oluturmaktadr. 19. yzyla kadar Osmanl dilinin eksikliklerini gren, dili sadeletirmek gerektiini tamam ile ortaya koyan bir dil akm ortaya kmamtr. Yaz dilinin Trke olmasna ramen bu dilin temel zelliklerinden bir hayli uzaklat ve yabanc dillerin tesiri altna dm olduu ancak Tanzimat Dneminde anlalmaya balanmtr102. Tanzimat Dneminde ortaya kan dilde sadeleme hareketi konusunda II. Merutiyet Dneminde ciddi giriimlerde bulunulmu olmasna ramen kkl admlar Cumhuriyet Dneminde gerekleebilmitir. Tanzimat Dneminde (18601896) ileri srlen dnce ve grler ile Servet-i Fnun (18961901) Dnemlerindeki sadeleme akmlar Osmanl Trkesini daha anlalr bir dil durumuna getirmeyi amalamtr. Tanzimatlar, Osmanl Trkesine yaptklar eletirilere ramen yazlarnda

98 99

Korkmaz, a.g.m., s. 55-56. erafettin Turan, Atatrk ve Ulusal Dil, Ankara, 1981, s. 7. 100 .N. Dilmen, Cumhuriyet Ylarlda Dil almalar, lk, C: XII, S: 69, kinci terin,1938, s. 240. 101 Bir milletin dili, en kymetli istinatghdr. Ordusunu kaybeden bir millet hi phesiz tehlikeye maruzdur. stiklalini kaybeden bir millet muhakkak ki korkun felaketlere giriftar olur. Ancak lisann kaybeden bir millet mahvolmu demektir. Ayrnt iin bkz: Cumhuriyet, 8 Eyll 1934. s.1, 4. 102 Namk Kemal, ali Suavi, Ziya Paa, Ahmet Mithat, emsettin Sami, Sleyman Paa sadeleme konusunda nemli gr ve tedbirler ileri sren Tanzimat Dnemi yazarlardr. Ayrca bkz.; Sadri Maksudi Arsal, Trk Dili in, 1930, s. 457-458.

31

eski ekle bal kalmaktan kendilerini kurtaramamlardr103. nk dilde sadelemenin gerekliliini dnenler ne bu fikre uygun yazlar yazmlardr ne de limler baka milletlerde olduu gibi dil slah iin gerekli bir program ileri srebilmilerdir. Osmanl dneminde Trkeyi bilim dili yapmak gereklilii tam anlam ile anlalmam ve dilde sadeleme hareketini esas alan bir akm gelimemitir104. II. Merutiyet Dneminde Trklk akmnn gelimesine bal olarak dil almalarna arlk verildii grlmektedir. Ancak buna ramen dil ve edebiyatta milliyetiliin ar bast bu dneme damgasn vuran hareket Yeni Lisan akmdr105. Yeni Lisan dilde sadeleme iin alanlarn ileri srdklerinin yalnzca uygulama alanna aktrlyd106. Dil alanndaki bu gelimelere ramen Trke btn olarak kendi benliine kavuamamt. 19. yzyl ortalar bulan ilk tecrbelere giriilmi ve baz dzeltmeler yaplmt. Yzyl bulan bu almalar, bir inklp niteliini kazanamam ve Trkenin yabanc dillerinin boyunduruundan kurtarlmasn salayamamt. Tanzimattan Cumhuriyete kadar yaplm olan atlmlar, yarm kalmtr107. Cumhuriyetin ilanndan sonra gerekletirilen inklplar, Trk toplumunun Bat uygarlna ynelmesi yolunda nemli aamalar olmutur. Bu inklplar, toplumda byk deiimlere ortak hazrlarken bir toplumsal kurum ve bir kltr unsuru olan dil konusunu da ele alnmas gerekiyordu. Atatrk, mill hissin gelimesi bakmndan dilin mill ve zengin olmasn, gryordu. yabanc dillerin boyunduruundan dillerin kurtarlmasn zorunlu Trkenin yabanc boyunduruundan kurtarlmas

gerektii konusunda grlerini otaya koyan Sadri Maksudinin Trk Dili in adl eserinde 2. 10. 1930 tarihli M. Kemalin kendi el yazsyla ile u szler

103

Zeynep Korkmaz, Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk Dili, C: XLIX, S: 401, Mays 1985, s. 89. 104 Arsal, a.g.e., s. 475-476. 105 1911deki Selanikteki Gen Kalemler Dergisinde, mer Seyfettin ve Ali Canip tarafndan balatlan Yeni Lisan Hareketi ksa zamanda baarya ulamtr. Yeni Lisan Hareketi, stanbulda ve btn Trkiyede abucak geliti. Ayrnt iin bkz.; Korkmaz, Dil nklab, s.12. 106 Melahat zg, Atatrkn Dilimiz zerine Eilii,Atatrk ve Trk Dili, Ankara1963, s. 23. 107 Hasan Ali, Dil nklbmzn Karakteri, lk, C: IV, S: 22, Birinci kanun 1934, s. 255.

32

yer almtr: Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. Atatrkn Trk diline yapt en byk hizmet, uzayp giden tartmalarn bir yana brakarak dil ileriyle uraacak bilim kurumlarn kurmas, onlarn almalarn yakn bir ilgi ile izlemesi olmutur108. 1928 ylnda Latin Harfleriyle yeni Trk alfabesini hazrlamak amacyla Dil Heyeti kurulmu ve bu heyet almalarn 1931 ylna kadar srdrmtr. Ancak Trk tarihi konusunda olduu gibi Trk dili iin de bir kurum kurulmas gndeme gelmi ve 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurularak dil ilerinin belirli ilkeler dorultusunda ele alnmasna kadar geen hazrlk dneminde en nemli gelimelerden biri Dil Heyetinin oluturulmasdr. yelerini, Atatrkn belirledii Dil Heyeti109 26 Haziranda bakanlk binasnda ilk toplantsn yaparak Alfabe ve Gramer komisyonlarna ayrlarak iki koldan srdrmtr. Dil Heyetinden Falih Rfk, Mehmet Emin, Ahmet Cevat, Temmuz aynn sonuna doru Dolmabahe Sarayna gelerek Atatrke alfabe konusunda bir tasar sunmulardr. Toplantda, Dil Heyetinin yeleri arasndaki gr ayrlklar zerinde durulmutur110.108 109

Y. Kadri Karaosmanolu, Atatrk ve Trk Dili, Atatrk ve Trk Dili, Ankara, 1963, s. 104. Dil Heyeti, 3 Milletvekili (Falih Rfk Atay, Ruen Eref nayn, Yakup Kadri Karaosmanolu) 3 eitimci (Emin Eriirgil, hsan Sungu, Fazl Ahmet Ayta) ve 3 dil uzman (Ragp Hulusi zden, Ahmet Cevat Emre, brahim Grandi Grantay) olmak zere 9 yeden olumaktayd. Falih Rfk, Ruen Eref ve Yakup Kadri sonradan Trk Dil Kurumu kurucular arasda yer alacaklardr. Ayrnt iin bkz.; Konur Ertop, Atatrk ve Trk Dili, Atatrk ve Trk Dili, Ankara, 1963, s. 59. 110 Dil Heyeti yelerinden Yakup Kadri, Alfabe komisyonunda Atatrkn Dil ileri ile ne kadar yakndan ilgilendiini u ifadelerle aka ortaya koymaktadr. Harekete geen Alfabe komisyonunda eitli grler atlyor, tartmalar yaplyordu. ou zaman bu tartmalarda bir gr birliine varmak mmkn olmuyordu. te o zaman mesele Atatrke alyor, onun btn kark ileri yalnlatran apak bir hale koyan duru zeks bunlar aydnla kavuturuyordu. mla konusunda ortaya kan birok anlamazlklar Atatrkn eliyle sonuca balanmtr. nce k harfi yannda bir de kaln k harfini gstermek zere q harfinin alnp alnmamas mektup, Ahmet gibi kelimelerin son seslerinin eski yazdaki gibi b ve d harfleri ile mi yoksa bugnk gibi p ve t harfleri ile yazlaca, yabanc zel isimlerin imlasnn asllarndaki gibi mi alnaca, yoksa telaffuz ekillerine gre mi yazlaca gibi tartmalar sonuca balayan Atatrk olmutur...yeler, yeni yaz ile ilgili blmlerin gazetelerde eski yazlar ile birlikte yer almas ve yeni harflerin uzun sre ile benimsetilmesi gerektiini savunuyorlard. Ancak bu gr Atatrkn grlerine tamamen ters

33

Ayn toplantda Atatrk, yelere, Yeni yazy ne kadar zamanda mekteplere ve halka mal etmeyi dnyorsunuz? sorusunu yneltmitir. Dil Heyeti yeleri ve heyet dnda bu ile uraanlar, Latin harflerinin ancak on yl iinde yaygnlaabilecei yakndan takip dncesini Atatrk tamaktaydlar. Latin harflerinin Kuruldaki Trkeye almalar eden

uygulanmas konusunda ortaya kan anlamazlklarda hangi yollarn izleneceini gstermitir. Yaz deiikliini halka benimsetmek iin yaplan hazrlklarla da Atatrk ilgilenmitir. Atatrk, 9 Austos gecesi stanbul Sarayburnundaki sylevinde yeni harflerle ilgili dncesini u szlerle aklamtr. Arkadalar, bizim ahenk-dar, zengin lisansmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulunduran anlalmayan ve anlamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak ve bu lzumu anlamak mecburiyetindeyiz. Sarayburnundaki sylevi ile Latin harflerini kabul etmenin bir zaruret olduunu, yeni harflerle Trk dilinin zenginliinin ortaya kacana iaret eden Atatrk, bu tarihte sonra bir alfabe seferberlii balamtr. Dolmabahe Saraynda 2529 Austos gnleri arasnda toplantlar yaplm ve bu toplantlarda smet Paa maddelik u nergeyi kabul ettirmitir: 1. Milleti cehaletten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap harflerini terk edip Latin esasndan Trk harflerini kabul etmekten baka are yoktur. 2. Komisyonun teklif ettii alfabe hakikaten Trk alfabesidir, katidir. Trk milletinin btn ihtiyalarn temin etmeye kfidir. 3. Sarf ve imla kaidelerini lisann slahn, inkiafn, mill zevki takip ederek tekml edecektir111. 1 Kasm 1928de,Yeni Trk harflerini kabul eden 1353 sayl Trk harflerini kabul ve tatbiki hakknda kanun Byk Millet Meclisinde kabul edildikten sonra 3 Kasm 1928de resmi gazetede yaynlanarak yrrle

dmekteydi. nk Atatrk, ya 3 ayda, ya hibir zaman dncesindeydi. Bkz.: Ertop, Atatrk ve Trk Dili, s. 105. 111 Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara, 1960, s. 402403.

34

girmitir112. Kanun kabul edildikten sonra, her tarafta halk dershaneleri ve kurslar alm ve halk byk gayretle yeni harfleri renmeye koyulmutur. Harf nklb, Atatrkn dil sahasnda, dolaysyla kltr sahasnda yapt en byk harekettir. Bylece Trk milletinin kltr hayatnda temel davalardan biri olan yaz meselesi zlm, yzyllardan beri bir trl esasl bir kurala balanamayan imla ii artk mesele olmaktan karak tarihe karmtr113. Harf inklbnn dayand gereke, Arap yazsnn Trk dilinin ihtiyalarna cevap vermemesi ve renme glne neden olmasyd. Trke szlerin ses yaps gzetilerek hazrland iin Arapa, Farsa szlerin dilden atlmasna byk lde yardm salamtr. 1 Eyll 1929da okullardan Arapa,114

Farsa

derslerin

kaldrlmas

bunu

daha

da

kolaylatrmtr

. Bylece Trk diline uymayan yabanc kelimeleri atmak ve

onlarn yerine Trke karlklarn bulup koyma ihtiyac ortaya kt. Dilde sadeleme bir akm halini ald115. 1931 ylna kadar almalarn srdren Dil Heyeti, belirli bir yntem saptanamamas ve yeler arasndaki gr ayrlklar yznden beklenen etkinlii gsterememitir. Ancak dilin dzeltilmesi konusunun halka mal edilmesi asndan Dil Heyetinin nemli hizmetleri olmutur. D) TRK DL KURUMUNUN KURULUU Trk milleti binlerce yllk bir tarihe ve zengin bir dile sahip iken adna fetret devri diyebileceimiz olduka uzun bir srede Trk milletinin tarihi ve dili ihmal edilmiti116. Bu amala, 12 Nisan 1391de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmu ve 211 Temmuz 1932 tarihleri arasnda Ankara Halkevinde Birinci Trk Tarih Kongresinin toplanmas gereklemiti. Atatrk, bir milleti oluturan balardan dil ve tarih birliinin nemini ok iyi bildiinden bu konularda aratrma yapmak zere iki kurum kurulmasn salamtr.112 113

Muharrem Ergin, Atatrk ve Harf Devrimi, Trk Kltr, 13 Kasm 1963, s. 82. Levend, a.g.e., s. 403 114 Ertop, Atatrk ve Trk Dili, s. 68. 115 Falih Rfk Atay, Kurultay Bitti, Hkimiyet-i Milliyet, 8 Birinci Terin 1932, s. 6. 116 Yunus Nadi, Gazi Hz. inden lhamlar, Cumhuriyet, 24 Austos 1932. s. 6.

35

Birinci Trk Tarih Kongresinin hazrlklar srasnda dil konusu gndeme gelmitir. Afet nan, bu konuda hatralarnda u ifadelere yer vermektedir: Atatrk 1929dan sonra tarihi konular zerinde alm ve Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinde o zaman bunlarla uraan aydnlarmz bir araya getirmiti Tarih almalarnn yannda Trk dilinin de bilimsel bir inceleme konusu olduu gzden kamamt. Tarihte medeniyeti incelenen Trk kavimlerinin dil hazinesi ihmal edilemezdi. Onun iin tarih konularn aydnlatacak belgelerde dil meseleleri nde geliyordu. Trk mill kltrnn temelini tekil eden dil ve tarih almalarnn birlikte ele alnmas ihtiyac ortaya kyordu. Trk milletinin ok kkl bir maziye sahip olduu ispatlanmaya allrken dilinin de zenginliinin ispat gerekliydi. Bu suretle bu iki alan birbirlerinin tezlerine kaynak tekil edecektir. 1932 Temmuz aynda toplanacak I. Trk Tarih Kurultaynda okunacak tezlerin, kurultaydan nce tartmalar Atatrkn huzurunda yaplyordu. te bu tarih almalar ilerlerken Atatrk dil meselesini de ele almak gerekliliin duymutu. nk tarih konularnn ilenmesi srasnda filolojik, etnolojik aratrmalarn zarur olduu meydana kyordu. Atatrk dil nazariyelerini izah eden kitaplar okuyor ve her tarih konu iinde dil belgeleriyle halledilecek meseleler olduunu gryordu. te bu Birinci Trk Tarih Kongresinin hazrlklar srasnda bu meselelerle ok megul oluyordu117. Bu ekilde Trk milletinin kendi z varlna kavuturulmas amalanmtr. Mill bilincin domasna bal olarak yaygnlaan dil meselesini118 ele almak zere halkn da katksn salayabilecek bir kurumun kurulmas zorunluydu. lkenin iinde bulunduu dil ve imla durumu daha nce

117

Afet nan, Tarih Kongresinin bitmek zere olduu gnlerde Atatrkn dil konular iin ayr bir tekilat oluturulmas ynnde sorular ynelttiini belirtirken Afet nan, dil, tarihten ar bir metot ile incelenmesi gereken bir konudur eklinde cevap vermitir. Afet nan, Trk Dil Kurumunun Kuruluu zerine, Trk Dili, C: VI, S: 69, Haziran 1957, s. 478479. 118 Dil ve tarih aratrmalarn deerlendiren Yunus Nadi, Tk kltr asndan bu aratrmalarn nemini Dil ve tarih aratrmalar Trk milletinin kltrn tesisine yneliktir. Aslnda buna tesis demekten ziyade keif ve izhar demek daha muvafk olacaktr. nk bu kltr tarihe amil ve adeta hakim surette mevcuttu szleri ile aklamaktadr. Yunus Nadi, Byk Gazinin Byk Bir eseri Daha: Trk Dili Cemiyeti, Cumhuriyet, 20 Austos 1932. s.4.

36

datlm olan Dil Heyetini daha tekilatl bir ekilde yeniden kurulmasn gerektiriyordu119. Birinci Trk Tarih Kongresi sona ererken seilen Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin baz yeleri, Atatrk tarafndan kke davet edilmilerdi. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kuruluu ile ilgili olarak Cemiyetin Ktibi Ruen Eref naydn hatralarnda bu toplantya nasl katldn ve Cemiyetin nasl kurulduunu yle anlatmaktadr: 11 Temmuz 1932de Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal hazretlerinin davet iltifatlarn aldm. Akamzeri ankayaya gittim. Kendileri birka vakittir yeni kke gemilerdi. Yukar katta kitap odasnn yanndaki alma salonunda huzurlarna ktm. Salonun orta yerindeki uzun masann banda oturuyorlard. O masann etrafnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti azalar da vardr. O gnlerde ilk tarih kongresi yeni bitmiti. imdi konutuklar: Gelecek yla yetitirilecek byk kitabn blmleri nasl olaca ve bunlar kimlerin yazaca idi. Yanlmyorsam, o akam orada bulunanlar unlard: Afet Hanm, Yusuf Akura, Samih Rfat, Riyaseticumhur Ktibi Umumisi Hikmet, Yusuf Ziya, Hasan Cemil, Sadri Maksudi, Maarif Vekleti Talim ve Terbiye Dairesi Reisi hsan, Hamit Zbeyr, Hseyin Namk beyler, bir de Macarl Profesr Zayti Feren. Tarih konumas bitmek zereyken Gazi Hazretleri, oradakilere sordular: Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir. Ne dersiniz? Maarif Vekleti btesinden tahsisat kesildii 1931 Temmuzu sonundan beri eski Dil Encmeni artk almyordu. Harf inklbnn hznda doan bu kaynan yeni bir varlk gstermesi ok yerinde olacakt. Onun iin Reisicumhur hazretlerinin yksek dncesi sevinle karland. Gazi hazretleri: yle ise, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona karde bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili Tetkik Cemiyeti olsun buyurdular120.119

Mill Eitim Bakan Saffet Arkan Birinci Trk Tarih Kongresinde, tarih aratrmalar ile dil aratrmalarnn desteklenmesi gerektii grn u szlerle aklamaktadr: Dnya medeniyetinin Orta Asyadan ve Trklerden dier yerlere ve milletlere getiini ispat eden mhim ve kuvvetli delillerden biri de Trk dilidir. Birinci Trk Tarih Kongresi Konferanslar Mzakere Zabtlar, s.7. ; Turan, a.g.e., s. 28.

37

Atatrk, bu arzusunu u szlerle de belirtmitir: Yarn Hkmete istida verip Cemiyetin iznini almal. Fakat bunun iin daha nce bir reis bir de umumi ktip semeli. Ben her ikisini de burada aramzda gryorum121. Atatrkn istei zerine Samih Rfat kurum bakanlna, Ruen Eref genel yazmanla getirilirken Celal Sahir ile Yakup Kadri yelie getirilmitir. 12 Temmuz 1932de leri Bakanlna bavurularak Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur. Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin nizamnamesinin isim ve ama blmnn deitirilmesi suretiyle Cemiyetin ilk nizamnamesi122 hazrlanmtr. Dil sorunun belirli bir ama dorultusunda ve inklp bir anlayla ele alnmasn salamak amacyla kurulan Tk Dili Tetkik Cemiyetinin ad nc Trk Dil Kurultaynda Trk Dil Kurumuna evrilmitir123. Grld gibi, Atatrkn dil inklb bir eit bamszlk mcadelesidir124. Bu bamszl gerekletirmek iin Atatrk, bu amala mill meselelerin en nemlilerden birine daha elini uzatm oluyordu. Milliyetin ana unsurlarndan biri olan dilin, mstakil olmasn temin etmek iin millete bir almann, bir dil seferberliinin zaman gelmiti125. Mill bamszlmza ynelmi madd ve manev her trl engelleri skp atmak mcadelesidir126. Atatrkn dil inklb ile ulamak istedii amalar u balklar altnda toplayabiliriz:

120

Ruen Eref naydn, Trk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluundan lk Kurultaya Kadar Hatralar, Ankara, 1943, s. 910. 121 naydn, a.g.e., s. 11-12. 122 12 maddelik bu nizamnamenin 3. maddesinde cemiyetin amac Trk dilini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir eklinde belirlenirken bu amaca ulamak iin, kullanlacak vastalar ise 4. maddesinde yle belirtilmektedir: a. Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak, b. Trk dilinin kendi menelerine; ihtiyalarna gre tespit etmek, c. Trk dilini tetkike yarayacak vesaik ve malzemeyi elde etmek eski kitaplardan ve memleketin her mntkasndaki halk dilinden derlemeler yapmak ve yaptrmak, d. Trk Dili Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarda nere almak. Bkz. naydn, a.g.e., s. 14. 123 Nail Tan, Kuruluunun 70. Yl Dnmnde Trk Dil Kurumu, Anka