mayıs-haziran 2015-Ö

ISSN

130

0-43

87 |

ESS

N 1

300-

4387

TÜRK TABİPLERİ BİRLİĞİ YAYINI|THE PUBLICATION OF TURKISH MEDICAL ASSOCIATION

SÜREKLİ TIP EĞİTİMİ DERGİSİ|JOURNAL OF CONTINUING MEDICAL EDUCATION

MAYISHAZİRAN

2015 CİLT 24

ÖZEL SAYI

MAYJUNE2015 VOLUME 24SPECIAL ISSUE

“31 Mayıs Tütünsüz Bir Dünya Günü”Nedeniyle Özel Sayı

Dr. Bayazıt İlhan

Yeter Canbulat

Prof. Dr. Şükrü Hatun

Doç. Dr. Özen Aşut

Acil Tıp / Emergency MedicineDoç. Dr. Bülent Erbil

Adli Tıp / Forensic MedicineProf. Dr. Ümit Biçer Prof. Dr. Hamit Hancı

Aile Hekimliği / Family MedicineDr. Mehmet Özen

Çocuk Cerrahisi / Paediatric SurgeryProf. Dr. Onur Özen

Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları/PaediatricsProf. Dr. Ufuk Beyazova Dr. Ali Süha ÇalıkoğluProf. Dr. Şükrü HatunProf. Dr. Nural KiperProf. Dr. Serdar Kula Prof. Dr. Figen Şahin Prof. Dr. S. Songül Yalçın Dr. Adnan Yüce

Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları/Paediatric PsychiatryProf. Dr. Bahar Gökler Doç. Dr. Dilşat Foto Özdemir

Deri Hastalıkları / DermatologyProf. Dr. Ertan Yılmaz

Tıp Tarihi ve Etik / Medical History and EthicsProf. Dr. Berna Arda Prof. Dr. Nüket Örnek Büken

Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon /Physical Medicine and Rehabilitation Prof. Dr. Yeşim Gökçe Kutsal

Genel Cerrahi / SurgeryProf. Dr. Osman Abbasoğlu Prof. Dr. Semih Baskan Prof. Dr. İskender Sayek Prof. Dr. Cem Terzi

Genel Pratisyenlik / General PracticeDr. Remzi KarşıDr. Alfert Sağdıç Dr. Mustafa SülküDr. Figen ŞahpazDr. Emrah ŞeyhoğluDr. Fatih Şua TaparDr. Yılmaz Yıldız

Halk Sağlığı / Public Health MedicineProf. Dr. Gazanfer AksakoğluProf. Dr. Dilek AslanProf. Dr. Deniz ÇalışkanProf. Dr. Muzaffer EskiocakProf. Dr. Sibel SakaryaProf. Dr. Şevkat Bahar ÖzvarışDoç. Dr. Özlem Sarıkaya

İç Hastalıkları / Internal MedicineProf. Dr. Erdal AkalınProf. Dr. Murat AkovaProf. Dr. Önder ErgönülProf. Dr. Çetin TurganProf. Dr. Serhat Ünal

Kadın Hastalıkları ve Doğum /Gynaecology and ObstetricsDoç. Dr. Polat DursunProf. Dr. Haldun Güner

Kulak Burun Boğaz Hastalıkları /OtorhinolaryngologyDoç. Dr. Orhan Yılmaz

Nöroloji / NeurologyProf. Dr. Özden Şener

Ortopedi ve Travmatoloji/OrthopaedicsProf. Dr. Sinan AdıyamanProf. Dr. Muharrem Yazıcı

Psikiyatri / PsychiatryProf. Dr. Berna UluğProf. Dr. Aylin Uluşahin

Tıbbi Farmakoloji / MedicalPharmacology Prof. Dr. Alper İskit

Tıp Bilişimi / Medical InformaticÖğr. Gör. Dr. Arif Onan

Tıp Eğitimi / Medical Education Prof. Dr. Melih Elçin

Tıp Hukuku / Medical Law Av. Mustafa Güler

Sürekli Týp Eðitimi Dergisi Türk Tabipleri Birliði tarafýndan birinci basamak saðlýk hizmetlerinde çalýþan hekimlerin süreklieðitimi için iki ayda bir yayýmlanmaktadır. Journal of Continuing Medical Education is published bimonthly by the Turkish Medical Association for the continuingeducation of the physicians working at the primary health care services.

Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, TÜBİTAK Türk Tıp Dizini ve Türkiye Atıf Dizini içinde yer almaktadır. Journal of Continuing Medical Education is indexed by TUBITAK Turkish Medical Database and Citation Index of Turkey.

Dr. Füsun Sayek

Hazırlık ve Tasarım / Preparation and Design

Yayın KuruluEditorial Board

Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Owner and Responsible Editor

Basım Yeri: Başak Matbaacılık ve Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti. Tel: 0 312 397 16 17 / Adres: Macun Mah. Anadolu Bulvarı Mesa Plaza No: 5/15 Gimat-Yenimahalle / AnkaraVergi Dairesi: Ostim Vergi Dairesi No: 144 005 6234-Ticaret Sicil No: 131/133 - Baskı Tari: Mayıs 2015

Dr. Aylin Sena BelinerDoç. Dr. Aysun Balseven Odabaşı

Doç. Dr. Orhan Odabaşı

Kurucu Yayın Yönetmenleri / Founding Editors

Yayın Yönetmenleri / Editors

Yardımcı Yayın Yönetmenleri / Assistant Editors

Bilimsel Danışma Kurulu / Advisory Board

Türk Tabipleri Birliği (TTB) bir hekim meslekörgütü olmasına rağmen öteden beri sağlığıbütün belirleyenleri ve dinamikleri ile tartışan, bubakış açısı ile hareket eden bir felsefe veyaklaşıma sahiptir. Dolayısıyla, insana, çevreyedeğen/dokuman her konuda söylediği ve/veyasöyleyeceği bir sözü vardır, olmalıdır. Busöylemlerini de yine geleneği gereği ilgili bütünkişi ve taraflarla birlikte geliştirme çabası içindedir.Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED), TTB’nin çokönem verdiği bir süreli yayın organı olup, halksağlığı açısından “önemli” olan konularda zamanzaman ÖZEL sayılar çıkarılmaktadır. Sürekli TıpEğitimi Dergisi, 2014 yılından bu yana 31 MayısTütünsüz Bir Dünya Günü nedeniyle tütünkontrolüne Özel sayılarında yer vermektedir.Dolayısıyla bu sayı STED’in tütün kontrolükonusunda ikinci Özel sayısıdır. Bu sayede, tütünkontrolünde güncel tartışma konuları, geçmiştenbu güne değerlendirmeler, gelecek dönemçalışmalar STED okuyucuları ile buluşabilmektedir.Bu sayıda, “çocuk, ergen ve kadınlar arasındatütün kullanımı, düz paket uygulaması, bukonuda hukuksal çerçeve, tütün üretimindealternatif politikalar, tütün kontrolünde arz yönlüpolitikalar, tütün endüstrisinin güncel taktikleri,tütün kontrolünde laboratuvar çalışmalarınıngereksinimleri, Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesine dair güncel tartışmalar" içerikliyazılar yer almıştır. “Özel” sayı hazırlığında farklı disiplinlerden,

farklı bilim çevrelerinden “özgün” üslup vetarzları ile çok değerli yazarlar bu sayıda bir arayageldiler, emek ve birikimlerini sizlere aktardılar. Bukoşulsuz emek için sonsuz teşekkürler…Ülkemizde tütün kontrolüne verdikleri destek içinSTED yönetimine, derginin okuyucularlabuluşmasını sağlayan teknik ekibe, TTB TütünKontrolü çalışma grubuna, TTB Merkez KonseyiBaşkan ve üyelerine de içten teşekkürler…

Prof. Dr. Dilek ASLAN/Sayı Editörü

Değerli okuyucular,Tütün kontrolü ile ilgili bilimsel birikimin hergeçen gün arttığı bir ülke ve dünyada tütünkullanımına bağlı kaybettiğimiz yaşamların varlığıbilimin ürettiklerinden doğru ortaya çıkanbeklentilerin toplumsal düzlemde yeterincekarşılık bul(a)madığı kaygısınıhissettirebilmektedir. Dolayısıyla, gereksinimlereodaklanan bilimsel üretimin, üretilenlerin dahafazla/yaygın paylaşımının, çok disiplinli/bileşenliçalışmaların bugün geçmişten daha fazla önemibulunmaktadır. Geçmişte yalnızca“sağlık/hastalık” kavramları üzerindentanımlanan tütün kontrolü bugün artık sosyal,çevresel, kültürel, hukuksal, ekonomik, vb.açılardan da derinlemesine tartışılmaktadır.Toplumda önemli bir halk sağlığı sorunu olantütün kullanımı ve meydana getirdiği sorunlarlabaş edebilme de aslında bu bakış açısı ilemümkündür.

Sayı Editörü’nden

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı d

Kaynak: http://ivovodanovic.cl/page/11/

SİGARANIN YAŞAMINIZINE KADAR KISALTTIĞINI BİLİYOR MUSUNUZ?

Derleme / Review Article

Bu SayýdaIn This Issue

Mehmet Görkem Bilim “Hırçın Dalgaların Yıpratamadığı Renkler” STEDFotoğraf Yarışması 2014 Sergi ÖdülüDaha çocukken babamın hediye ettiği 36 poz hakkıyla sınırlı siyah beyazanolog makinenin verdiği heyecanla şimdiki fotoğraf merakımı bir degezme hevesimle yan yana koyunca böyle bir fotoğraf çıktı ortaya. BursaFen Lisesi mezunu, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi 4. sınıföğrencisiyim. Üniversitemin Fotoğraf topluluğunda -HUFOT- başkanyardımcılığı yapıyorum halen. Yaşadığım anlardan yalnızca hatırlamak içinseçtiklerimi fotoğrafladığımı söyleyebilirim; çünkü insan hafızası unutmayamahkumdur hepimizin bildiği gibi. Ve yaşanacak çok şey, gezilecek çok yervar daha...

Kapak Fotoğrafı / Cover Photo

Özel Sayı

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayıd

Çocuk ve Ergenlerde Tütün Kontrolü 1Tobacco Control Among Children and AdolescentsDr. Sinem Akgül, Dr. Tezer KutlukDünyada Kadınlar Arasında Tütün Kullanımı ve Mücadelede Ayrıntılar 6Global Tobacco Use Among Women and Details in Struggle Dr. Dilek Aslan, Dr. Özen AşutTütün Endüstrisinin “Yeni” Taktikleri ve Mücadele Yöntemleri 10“New” Tactics of Tobacco Industry and Struggle MethodsDr. Elif Dağlı Tütün Kontrolü Çalışmalarına Dair Güncel Durum Değerlendirmesi 14Assessment of Actual Status on Tobacco Control Issues Dr. Osman Elbek Türkiye’de Tütün Üretimi ve Alternatif Politikaların Tütün Kontrolünde Önemi 18Tobacco Production in Turkey and the Importance of Alternative Politics in Tobacco ControlMustafa Seydioğulları Arz-Yönlü Tütün Kontrolü Politikaları: Türkiye’ye İlişkin Değerlendirmeler 25Supply-Side Tobacco Control Polıcies: Evaluation on Turkey Dr. Derya Gültekin, Dr. Ferimah YılmazTütün Kontrolünde Düz Paket Uygulaması Neden Gerekli? 50Why is Plain Packaging Required in Tobacco Control ? Dr. Dilek AslanTütün Kontrolünde Düz Paket Uygulamasına Yönelik İtirazların Hukuksal Değerlendirilmesi 54The Legal Evaluation of Objections to Plain Packaging in Tobacco ControlDr. Erdem İlker MutluTütün Kontrolünde Hukuk Meslek Örgütlerinin Rolü 59Bars’ Role in Tobacco ControlL. Verda Ersoy, Ümit Erdem, Pervin Yıldız

Tütün Kontrolü Çalışmalarında Laboratuvar Analizlerinin Önemi 63Importance of Laboratory Analysis in Tobacco Control Studies Dr. Aylin Gürbay Türkiye’de Tütün Kontrolü ve Sivil Toplum Deneyimlerinin Tarihçesi Tobacco Control and the History of Non-Govenrmental Organizations in Turkey 67Dr. Elif Dağlı Medya Takibinin Tütün Kontrolündeki Önemi 71Importance of Media Follow-Up in Tobacco ControlDr. Murat Güner

Geliş/Received: 17.04.2015 Kabul/Accepted: 20.05.2015

*Yrd. Doç.; Hacettepe Ü. Tıp Fak. Çocuk Sağlığı ve Hast. AD., Ergen Sağlığı BD, Ankara**Prof.; Hacettepe Ü. Tıp Fak. Çocuk Sağlığı ve Hast. AD., Pediatrik Onkoloji BD, Ankara

Çocuk ve Ergenlerde Tütün KontrolüTobacco Control Among Children and Adolescents

AbstractPassive cigarette smoking, where the exposure isgenerally due to the parents, has at least asmany negative effects as active smoking. Thisglobal problem is also frequently seen in ourcountry. Although tobacco is believed to be anaddictive substance for adults, usage amongstyouth is increasing and has many negativeeffects on both babies and children. Just some ofthe negative effects on the respiratory systemare asthma, pneumonia, wheezing, and adecrease in lung capacity and other tribulationssuch as acute otitis, sudden infant death and lowbirth weight are just a few of many otherdamaging side effects. The aim of this article is to discuss the negativeeffects of cigarette smoking stating in utero andcontinuing through childhood due to passivesmoking and continue by discussing theincreased risk of addiction in adolescents. Key words: Tobacco control, Child, Adolescent

Dr. Sinem Akgül*, Dr. Tezer Kutluk**

ÖzÇocuk sağlığı üzerinde en az aktif sigara içiciliğikadar olumsuz etkilere yol açan ve genellikleanne-baba kaynaklı olan pasif sigara içiciliğine,tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yüksekbir sıklık ile karşılaşılmaktadır. Tütün her ne kadarerişkinlerin kullandığı bağımlılık yapıcı bir maddeolarak bilinse de ergenler arasında artankullanımı ile birlikte bebek ve çocuklar üzerindede birçok olumsuz etkisi bulunmaktadır. Solunumsistemi ile ilgili problemler örneğin; astım,pnömoni, hırıltılı solunum, yetersiz akciğerfonksiyonları ayrıca, orta kulak iltihabı, ani bebekölüm sendromu ve düşük doğum ağırlığıbunlardan yalnızca bazılarıdır.Bu yazının amacı anne karnından başlayaraksigara ile karşılaşma sonucu ortaya çıkan, pasifiçicilik nedeniyle çocukluk çağında devam edensağlık sorunlarını işleyip, ergenlik dönemindebağımlılığı artıran riskleri anlatmaktır.Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Çocuk,Ergen

Derleme

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı • 1-5 1

Review Article

Gelişen ve değişen dünyamızda sosyal, psikolojikve ekonomik nedenlerden dolayı tüm yaşgruplarında, fakat özellikle ergenlik yaş grubundatütün ve madde kullanımı ürkütücü bir biçimdeartmaktadır. Dünya nüfusunun 1,2 milyarı sigaraiçmektedir. Sigara tüketiminin günümüzdeki gibidevam etmesi halinde 2020 yılında dünyadasigara nedeniyle 10 milyon kişinin öleceği ve buölümlerin %80’inin gelişmekte olan ülkelerdeolacağı tahmin edilmektedir (1).

Çok üzücüdür ki bazı çocuklar daha doğmadanönce anne karnında iken tütün iletanışabilmektedir. Yapılan çalışmalarda fetüsünprenatal dönemde sigara dumanına maruzkalmasının birçok sağlık sorununun görülmesıklığını artırdığı açıkça gösterilmiştir (2). Öyle ki,sigara içimi yalnızca içene değil, pasif içicilikleyanında bulunanlara da zarar verir; bundan enfazla etkilenen grupta ise bebekler ve çocuklarbulunmaktadır (3).

Sigara kullanımı toplumun önemli bir kesiminietkilese de özellikle gençler arasında artan birsıklıkla yayılmaktadır. Gençlik döneminde sigarakullanma alışkanlığı edinmemiş kişilerin, dahasonraki yıllarda sigaraya başlamalarıbeklenmemektedir, bu nedenle ergenlik çağındanitibaren bu tütünden korunmak çok önemlidir (4).

Anne karnında sigara ile karşılaşma vesonucunda ortaya çıkan sağlık sorunlarıGebelikte sigara kullanımının anne ve fetus içinbirçok sakıncası mevcuttur. Gebelikte sigaraiçiminin bebekteki önde gelen etkileri arasındadüşük doğum ağırlığı, artmış düşük riski, plasentaüzerindeki olumsuz etkiler ve prematür doğumgibi riskler sayılabilir (2). Ülkemizde gebekadınların sigara içme sıklığını yansıtançalışmalara göre sıklık %3 ile %39 arasındadeğişmektedir (5).

Bebekte düşük doğum ağırlığıSigara içen annelerin bebeklerinde en sıkrastlanan komplikasyon düşük doğum ağırlığıdır.Tütün maruziyetine bağlı uteroplasental kanakımı azalmış olup nikotinin ve karbonmonoksitinuterus damarlarına vazokonstriktör etkisi fetalhipoksi oluşturarak fetal büyümede geriliğeneden olur. Ayrıca plasental hücrelerdedejenerasyon oluşmasına, bunun sonucunda dauygunsuz maternal oksijen ve besin desteğinekısmen de nikotin ve karbonmonoksitdin fetusadirekt etkisine bağlı olarak fetal ağırlığınazalmasına neden olduğu bildirilmiştir (6).

Artmış düşük riskiYapılan birçok çalışma sigara kullanımınıngebelikte düşüklere sebep olabileceğinigöstermiştir (7). Pasif içiciliğin de sigara içmekleeşit tehlike yarattığı düşünülmektedir. Buna ekolarak, baba adayının da evde aşırı sigaraiçmesinin gebelik kaybına yol açtığı gösterilmiştir.Himmelberger ve arkadaşları (8) spontan düşükyüzdesini %1,1, Armstrong ve arkadaşları (9) isebu rakamı %1,8 vererek sigara içiminde artışaparalel olarak spontan düşük riskinin de arttığınısaptamışlardır.

Tütün kullanımının plasenta üzerindeki etkisiPlasenta sigaradan ilk etkilenen organlardan biriolup bebeğin anne karnındaki beslenmesinisağlayan organ olduğu düşünüldüğünde önemigebelik döneminde oldukça büyüktür Plasentanınyapısının bozulması ise kan dolaşımında azalmayave buna bağlı olarak da bebeğin yeterlibeslenememesine ve oksijen alamamasına nedenolmaktadır. Sigaranın plasenta üzerindeki etkileriyalnızca bebeğin beslenmesi ile ilgili sorunlarolmayıp yanı sıra plasentanın yerleşmesiyle deilgilidir. Sigara içen gebelerde plasentahipertrofisinin oluştuğu ve implantasyonunuterusun daha alt segmentlerinde gerçekleştiğidüşünülmektedir (10). Bunun sonucunda iseplasentanın doğumdan önce ayrılması, (plasentaablasyo) ya da rahim içinde yanlış yere yerleşmesi(Pasenta previa) gibi sorunlar ortayaçıkabilmektedir Bu durumun annede yaratacağıen önemli komplikasyon ise kanamadır. Bebeküzerine en büyük etki de yine bebeğe giden kanmiktarının azalmasına bağlıdır. Plasentanın erkenayrılması sonucunda bebeğe giden kan ve oksijenmiktarının azalması ise annedeki kanama nedeniile kan hacminin azalması (hipovolemi) ve rahminkasılma yeteneğinin azalması ile ilişkilidir. Bununsonucunda bebeğin hemodinamik dengesininbozulması ile bebekte ani distres dakikalar içindegelişebilir. Bu durumda bebeğin acilendoğurtulmaması durumunda bebek ölümügerçekleşebilir (11).

Prematür doğumPrematür doğum sigara kullanan anne adaylarınıbekleyen önemli tehlikelerden birisidir. Erkendoğuma yol açan nedenlerden en önlenebilirolanı sigara kullanımıdır. Yapılan çalısmalardapreterm doğumun ana mekanizmaları gestasyonelhipertansiyon, antepartum kanama, erkenmembran rüptürü, spontan preterm eylem vediğer nedenler olarak sınıflandırılmıştır (12).

2 • 2015 • cilt volume 24 • özel sayı • 1-5

Sigaranın anne sütüne olan etkileriYapılan araştırmalarda sigara içen hatta sigaraiçilen ortamda bulunan (pasif içici) annelerinsütünde nikotin ve diğer maddelere rastlanılmıştır.Bu nedenle emziren annelerin sigara kullanmasıbebek için oldukça zararlı olup sigaradaki zararlımaddeler bebeğe de geçmektedir. Anneninkanındaki nikotin seviyesinin artmasının annedesüt oluşumunu sağlayan prolaktin hormonununazalmasına neden olduğu bilinmektedir. Prolaktinhormonunun azalması nedeniyle de annenin sütmiktarı azaltmaktadır, dolayısıyla sigara içenannelerin bebeklerini emzirme konusunda dahabaşarısız oldukları, bebeklerini daha kısa süreemzirdikleri ve süt miktarı ile süt kalitesinin dahakötü olduğu kaçınılmaz bir gerçektir (19).

Solunum yolu enfeksiyonlarıPasif sigara içiciliği, çocuklardaki olumsuzetkilerini daha çok alt ve üst solunum sistemleriüzerinde gösterir. Pasif içiciliğin başta erkençocukluk döneminde olmak üzere tüm çocuklukboyunca alt solunum yolu hastalıkları üzerindekolaylaştırıcı ve artırıcı etkisi bulunmaktadır. Pasifsigara içiciliği her yıl pnömoni, bronşiyolit ya daşiddetli astım nedeniyle çocukların hastaneyeyatışlarında ve sağlık harcamalarında önemli birartışa neden olmaktadır (20). Pasif sigara içiciliğihava yolu mukozasındaki epitel hücreleri üzerindebulunan silyaların hareketlerini bozarakmikroorganizmalara karşı süpürücü etkileriniengeller, epitel hücrelerinde yıkıma yol açarakmukozanın baraj etkisini bozar, böylecemikroorganizmaların ve alerjen etkenlerinsolunum sistemine girişini kolaylaştırır. Oluşan altsolunum yolu enfeksiyonları uzun süreçte havayolu yangısına yol açarak çocuklarda astıma kadaruzanan birçok alerjik hastalıkların gelişmesineneden olur (21).

Sigara ve ergenlikGünümüzde sigara kullanıcılarının çoğu 25yaşından önce, çoğunlukla da ergenlikdöneminde sigaraya başlamaktadır. Gelişmişülkelerde sigaraya başlama yaşı her on kişidensekizi için 13–19 yaş arasıdır (1).

Global tütün epidemisi üzerine DSÖ’nunyayınladığı 2008 raporuna göre Türkiye’de 13-15yaş arasında sigara içme oranı erkeklerde % 11,1iken kızlarda %4,4 olup her iki cinsiyet için ortakdeğer % 8,4 olarak rapor edilmiştir. (1).Ülkemizde yapılan çeşitli çalışmalara göre ise

Hamilelik döneminde sigara kullanımının etkileribebeklik döneminde de devam etmektedir.Prematürite ve düşük doğum ağırlığı gibi bukomplikasyonlar bebeklerin, yenidoğan dönemiboyunca ciddi sağlık problemleri ile karşılaşmarisklerini artırır, yaşam boyu etkilenebileceklerikronik problemler yaratabilir.

Çocukluk döneminde sigara ile karşılaşma veortaya çıkan sağlık sorunlarıOrtamdaki dumanın solunması, pasif ya daistemsiz tütün dumanı maruz kalımı olarakisimlendirilebilir. Çocuk sağlığı üzerinde en azaktif sigara içiciliği kadar olumsuz etkilere yolaçan pasif sigara içiciliği genellikle anne-babakaynaklı olup sıklığı tüm dünyada yüksektir.Dünyada çocukların yaklaşık %40’ı pasif içicidir.Amerika’da erişkinlerin %26,5'i sigara içerken, 2ay 11 yaş grubu çocukların %43'ünün evinde enaz bir pasif sigara içicisinin bulunduğu raporedilmiştir (13). Ülkemizde yapılan bir çalışma iseilkokul öğrencilerinin %58’inin sigaradumanından pasif olarak etkilendiğini bildirmiştir(14).

Yapılan çalışmalar sonucunda çevresel tütündumanının çocuklar üzerinde birçok olumsuzetkisinin olduğu gösterilmiştir; Çevresel sigaradumanına maruz kalan çocuklar ani bebek ölümüsendromu, akut ve kronik solunum yoluenfeksiyonları, otit ve şiddetli astım gibihastalıklar yönünden yüksek risk altındadır (15).

Ani bebek ölüm sendromuAni bebek ölümü sendromu, hiçbir sağlık sorunuolmayan bir bebeğin nedeni açıklanamayanölümü olarak tanımlanmaktadır. Ani bebek ölumsendromu (SIDS-Sudden Infant Death Syndrome)insidansının ise %1-3 olduğu tahminedilmektedir. Kesin sebebi tam olarakbilinememekle birlikte, öne sürülen pek çok riskfaktörü arasında sigara içimi en kuvvetli riskfaktörüdür (16). Gebeliklerinde sigara içenannelerin bebeklerinin, sigara içmeyenlerinbebeklerine göre ani bebek ölümü sendromundanüç kata kadar daha fazla öldüğü gösterilmiştir(17). Ani bebek ölümünün hem interuterin tütünemaruziyeti sonucu bebeğin yeterli oksijenalamaması ve kanda yükselmiş olankarbonmonoksit miktarı ile ilişkili olduğu hem dedoğum sonrası evde sigara kullanımı ile ilgiliortaya çıktığı bilinmektedir. Evde içilen sigaramiktarı arttıkça bu ilişki daha da belirgin halegelmektedir (18).

3• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı • 1-5

sonuçlar CDC tarafından “dehşet verici” olaraktanımlanmıştır, çünkü sonuçta e-sigaralar nikotiniçermektedir ve nikotinin genç ve gelişmekte olanbeyinler üzerinde zararlı etkileri gösterilmiştir. E-sigaraların toplum sağlığına olan etkileri halatartışma konusuyken özellikle ergenlerin E-sigarakullanımı konusu dikkatli değerlendirmeli,ergenlerde tütün bağımlılığına yol açabilecekgirişimler engellenmelidir (25).

Çocukları ve gençleri tütünden korumayayönelik önlemler1. Gebelerin her kontrolde sigara kullanımımutlaka sorulmalı, anne adayı sigara kullanıyorsasigarayı kesinlikle bırakması sağlanmalıdır. Fetüsüzerindeki olumsuz etkileri mutlaka anlatılmalıdır.

2. Hamile sigara kullanıyorsa erken doğum vs.açısından oluşabilecek riskler açısından anneninsigara kullandığı bilgisi kadın doğum uzmanıylamutlaka paylaşılmalıdır.

3. Pasif içiciliğin mutlaka önlenmesigerekmektedir; özellikle, anne, baba ve diğer ailebireylerinin kesinlikle sigara kullanmamalarısağlanmalıdır.

4. Bireylerin sigarayı bırakmak için yardımagereksinimleri varsa aileler yardım alabileceklerisigara bırakma merkezlerine yönlendirilmelidir.

5. Aileye, evde çocuğun bulunmadığı ortamlardabile (balkon, vb) sigara kullanımının hastalıkyaratma açısından çok yüksek risk taşıdığıanlatılmalı ve böyle bir önlemin yetersiz olduğuanlatılmalıdır.

6. Yalnızca anne baba değil çocukların örnekalabilecekleri kişilerin de sigara içmeyip sağlıklıdavranışlar sergilemeleri istenmelidir.

7. Ergenle yapılan her görüşme fırsat bilinipsigara kullanımı sorgulanmalı ve sigarayı bırakmakiçin yardım alabileceği (örneğin ergen sağlığıuzmanının çalıştığı) merkezlere yönlendirilmelidir.

8. E-sigara hakkında daha fazla araştırmalaryapılana kadar gençlere zararlı olabileceğikonusunda bilgi verilmelidir.

sigaraya başlama yaşının 13-17 arasında değiştiğibelirtilmektedir.

Sigara denemelerinin yaygın olduğu bir dönem deergenlik dönemidir. Ergenlik döneminde ergeninyaşamını etkileyen, fiziksel, toplumsal ve psiko-sosyal pek çok etmen genç üzerinde etkiliolmaktadır. Çevresel koşulların da etkisi ile bazıgençler tehlikeli davranışlar açısından riskaltındaki grup olarak kabul edilmektedir. Budönemde karşılaştığı sorunlarla baş edemeyenergenler bazen maddeleri bir baş etme yöntemiolarak kullanırlar. Akran etkisi ve bu dönemdedürtü kontrolünde problem olması da kullanımnedenlerinden olup, sigara içen gençlerin yaklaşıkdörtte biri ilk sigarasını on yasına gelmedendenemiştir. Yurt dışındaki değişik çalışmalarda liseöğrencileri arasında sigara deneme sıklığı %70,4ile %78 olarak bildirilmiştir (1). Türkiye’de isefarklı illerde 18 yaş altı yapılan çalışmalarda sigaraiçme sıklığının %9,5 ile %41,2 arasında olduğubulunmuştur (22). Ergenlik dönemi aynı zamandakişilerin risk almaktan çekinmedikleri birdönemdir. Öyle ki, ergenler gelecekteoluşabilecek risklerin kendileri için çok uzaktaolduğunu ve onları asla etkileyemeyeceğinidüşünürler. Yıllar sonra çıkabilecek sağlıksorunlarını da pek umarsamadıklarından bu risklidavranışa başlamaları daha sıktır.

Elektronik sigara (e-sigara)Tütüne duyulan bağımlılıktan kurtulmak ya datütünün zararlarını azaltmak için kullanılanelektronik sigara (E-sigara), duman yerine buharoluşturur. Cihazın markasına göre kullanıcı nikotingibi çeşitli maddeler içeren bu buharı (propilenglikol ya da gliserol) içine çeker (23). Tüm e-sigaralar henüz Food and Drug Administration(FDA) tarafından denetlenmemektedir ve bazıçalışmalarda zararlı etkileri bildirilmiştir. İçerdikleripropilen glikolinin, kanserojen etki gösterebileceğibildirilmiştir. Erişkinlerde E-sigara kullanımınınartışta olduğu bilinmektedir fakat gençler için çokaz veri bulunmaktadır. ABD Ulusal Gençlik TütünAraştırması (National Youth Tobacco Survey)sonuçlarına göre ortaokul ve liselerde E-sigarakullanımının 2011-2012 yılları arasında iki katınaçıktığı görülmüştür (%4,7’den %10’a) (24). Aynıçalışma grubunun 2014 verilerine göre ise 1 yıliçerisinde ortaokul ve lise öğrencilerindekullanımının 3 kat artığı görülmüştür ve 2 milyonliselinin e-sigara kullanıldığı saptanmıştır. Bu


İletişim: Dr. Sinem AkgülE-posta: [email protected]

14. Bildik HN, Bilgin E, Demirdöğen E, Yıldız E, Aslan D, Yalçın S, et al. Çocuklar sigara dumanından pasif etkilenim açısından risk altında mı?: bir ilköğretim okulu deneyimi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2008;51(3):147-52.

15. Charlton A. Children and passive smoking: a review. The Journal of Family Practice 1994;38(3):267-77.

16. Habek D, Habek J, Jugović D, Salihagić A. [Intrauterine hypoxia and sudden infant death syndrome]. Acta Medica Croatica: Casopis Hravatske Akademije Medicinskih Znanosti 2001;56(3):109-18.

17. Health UDo, Services H. The health consequences of smoking: a report of the Surgeon General. Atlanta, GA: US Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health. 2004;62.

18. Anderson HR, Cook DG. Passive smoking and sudden infant death syndrome: review of the epidemiological evidence. Thorax 1997;52(11):1003-9.

19. Vio F, Salazar G, Infante C. Smoking during pregnancy and lactation and its effects on breast-milk volume. The American Journal of Clinical Nutrition 1991;54(6):1011-6.

20. Strachan DP, Cook DG. Parental smoking and childhood asthma: longitudinal and case-control studies. Thorax 1998;53(3):204-12.

21. Gilliland F, Berhane K, Islam T, Wenten M, Rappaport E, Avol E, et al. Environmental tobacco smoke and absenteeism related to respiratory illness in schoolchildren. American Journal of Epidemiology 2003;157(10):861-9.

22. Doğan DG, Ulukol B. Ergenlerin sigara içmesini etkileyen faktörler ve sigara karşıtı iki eğitim modelinin etkinliği. 2010.

23. Cobb NK, Byron MJ, Abrams DB, Shields PG. Novel nicotine delivery systems and public health: the rise of the “e-cigarette”. American Journal of Public Health 2010;100(12):2340-2.

24. Prevention. Notes from the field: Electronic cigarette use among middle and high school students-United States, 2011-2012. MMWRMorbidity and Mortality Weekly Report 2013;62(35):729.

25. [Internet] http://www.cdc.gov/mmwr/preview/ mmwrhtml/mm6414a3.htm?s_cid=mm6414a3_. Erişim: 11.5.2015.

5• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı • 1-5

Kaynaklar1. Warren CW, Jones NR, Peruga A, Chauvin J,

Baptiste J-P, Costa dSV, et al. Global youth tobacco surveillance, 2000-2007. Morbidity and mortality weekly report Surveillance summaries (Washington,DC: 2002). 2008;57(1):1-28.

2. Castles A, Adams EK, Melvin CL, Kelsch C, Boulton ML. Effects of smoking during pregnancy: five meta-analyses. American Journal of Preventive Medicine. 1999;16(3):208-15.

3. Yach D, Hawkes C, Gould CL, Hofman KJ. The global burden of chronic diseases: Overcoming impediments to prevention and control. JAMA 2004;291(21):2616-22.

4. Chassin L, Presson CC, Sherman SJ, Edwards DA. The natural history of cigarette smoking: predictingyoung-adult smoking outcomes from adolescent smoking patterns. Health psychology 1990;9(6):701.

5. Altıparmak S, Altıparmak O, Avcı HD. Manisa’da gebelikte sigara kullanımı; yarı kentsel alan örneği. Tur Toraks Der 2009;10(1):20-5.

6. Kliegman R, Das U. Intrauterine growth retardation. Neonatal–perinatal medicine: diseases of the fetus and infant St Louis (MO), Mosby. 1997.

7. Kline J, Stein ZA, Susser M, Warburton D. Smoking:A risk factor for spontaneous abortion. New England Journal of Medicine 1977;297(15):793-6.

8. HIMMELBERGER DU, BROWN BW, COHEN EN. Cigarette smoking during pregnancy and the occurrence of spontaneous abortion and congenitalabnormality. American Journal of Epidemiology 1978;108(6):470-9.

9. Armstrong BG, McDonald AD, Sloan M. Cigarette, alcohol, and coffee consumption and spontaneous abortion. American Journal of Public Health 1992;82(1):85-7.

10. Blake KV, Gurrin LC, Evans SF, Beilin LJ, Landau LI,Stanley FJ, et al. Maternal cigarette smoking duringpregnancy, low birth weight and subsequent blood pressure in early childhood. Early Human Development 2000;57(2):137-47.

11. Zdravkovic T, Genbacev O, McMaster M, Fisher S.The adverse effects of maternal smoking on the human placenta: a review. Placenta. 2005;26:S81-S6.

12. Naeye RL. Effects of maternal cigarette smoking on the fetus and placenta. BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology. 1978;85(10):732-7.

13. Pediatrics AAo. Committee on environmental health: Environmental tobacco smoke: A hazard to children. Pediatrics 1997;99(4):639-42.


*Prof.; Hacettepe Ü. Tıp Fak. Halk Sağlığı AD, Ankara**Doç.; SSUK Dönem Başkanı, Ankara

Dünyada Kadınlar Arasında Tütün Kullanımı ve Mücadelede AyrıntılarGlobal Tobacco Use Among Women and Details in Struggle

AbstractTobacco consumption is among leading causesof mortality and morbidity worldwide. Theconsumption prevalence varies among malesand females. In the global aspect, 40% of adultmen and 9% of adult women are reported tobe smokers. Difference among men andwomen are thought to be caused due tocultural, socioeconomic and psychosocialfactors. Thus, it’s better not to forget theinfluence of tobacco industry’s campaigns’which have been specifically focused on womensince 1920s. In this regard, independent,glamorous, sexy, successful, enjoyable,romantic, etc perceptions about smokingwomen have been created as a first step. In thesecond round, special tobacco products forwomen have been produced and sold in themarket.In this manuscript, tobacco consumption amongwomen, influencing factors, and basicpreventive approaches are aimed to bediscussed. Gender specific assessment andinterventions are also required to be successfulin decreasing the tobacco consumptionfrequency among women.Key words: Tobacco consumption, Women,Prevention

Dr. Dilek Aslan*, Dr. Özen Aşut**

ÖzTütün kullanımı dünyada en önemli hastalık veölüm nedenleri arasındadır. Kullanım sıklığınailişkin durum kadınlar ve erkekler için farklıdır.Dünyada tütün kullanım sıklığının erişkinerkekler için %40 ve erişkin kadınlar için %9olduğu ifade edilmektedir. Kadınlar ve erkeklerarasındaki bu farkın kültürel, sosyoekonomik vepsiko-sosyal kimi nedenleri olduğu üzerindedurulmaktadır. Bununla birlikte tütünendüstrisinin 1920’li yıllardan bu yana kadınlaraözel olarak yürüttüğü kampanyaların etkisini deunutmamak gerekir. Bu bağlamda ilk olarakkadınlarla ilgili olarak özgür, ışıltılı, seksi, başarılı,eğlenceli, romantik, ince, vb. algılar yaratılmıştır.İkinci aşamada ise kadınlara özel ürünlerinüretilmesi ve satılması sağlanmıştır. Bu yazı kapsamında, dünyada kadınlar arasındatütün kullanımı, kullanımı belirleyen dinamikleri,kullanımın önlenmesine dair yaklaşımlarınortaya konulması amaçlanmıştır. Kadınlararasında tütün kullanım sıklığının azalması içincinsiyete/toplumsal cinsiyete özel değerlendirmeve müdahalelere gereksinim bulunmaktadır.Anahtar sözcükler: Tütün kullanımı, Kadın,Korunma

Derleme

Review Article


Dünyada neden olduğu hastalıklar ve ölümlerdikkate alındığında, günümüzde tütün kullanımıönemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabuledilmektedir. Kullanım sıklığına ilişkin seyirkadınlar ve erkekler için farklıdır. Bu farkınkültürel, sosyoekonomik ve psiko-sosyal kiminedenleri olduğu üzerinde durulmaktadır (1).Üzerinde durulan bir başka konu da tütünendüstrisinin her iki cinsiyete özel yaklaşımlarınınvarlığıdır. Bu yazı kapsamında, dünyada kadınlararasında tütün kullanımı, kullanımı belirleyendinamikleri, kullanımın önlenmesine dairyaklaşımların ortaya konulması amaçlanmıştır.

Günümüze dair kimi tespitler aşağıdasunulmuştur:1. Dünyada kadınlar arasında tütün kullanımsıklığı erkekler arasında olduğundan dahadüşüktür. Küresel düzlemde durum bu biçimdedir,ancak, Amerika ve Avrupa kıtalarında kadınlar veerkekler arasındaki sıklık değerleri birbirine diğerkıtalarda olduğundan daha yakındır. Epidemi,gelişmiş ülkelerden artık gelişmekte olan ve azgelişmiş ülkelere kaymaktadır (1).

2. Kadınlar arasında tütün kullanımı ülkeleringelişmişlik düzeylerine göre farklılıkgöstermektedir. Örneğin; 2006 yılı verilerindenyararlanılarak yapılan 2010 yılı tahminlerine göreyüksek sosyo-ekonomik düzeye sahip ülkelerdekadınlar arasında sigara içme sıklığı %18, erkeklerarasında %32 (toplamda %25) iken düşük sosyo-ekonomik düzeye sahip ülkelerde kadınlararasında sigara içme sıklığı %4, erkekler arasında%28 (toplamda %16) olarak bulunmuştur. Aynıdeğerlendirmede dünya ortalamasının erkekleriçin %40, kadınlar için %9 (toplamda %24)olduğu belirtilmektedir (2). On beş yaş üzerinüfus için 2012 yılında yaşa göre standardizetütün kullanımı prevalansı; kadınlarda %7,erkeklerde %37'dir (3).

3. Gençler arasında yapılan çalışmalarda kızlar veerkekler arasında tütün kullanım sıklığı erişkinlerarasında olduğu kadar farklı değildir. Değerlerbirbirlerine daha yakındır (1).

4. Toplumsal cinsiyetle ilgili belirleyiciler kadınlararasında tütün kullanımı/sigara içimimotivasyonunu erkeklerdenfarklılaştırabilmektedir. Örneğin; aile içi şiddet gibikadınların daha sıklıkla karşılaştıkları durumlar,

beden algısından doğan ve çoğunlukla “kiloalmaktan korku” duygusu kadınların sigaraiçmeleri ve/veya içme davranışlarınısürdürmelerini kolaylaştırmaktadır (4). Kadınlariçin sigara içmenin algı düzeyinde farklı anlamlarıda bulunmaktadır. Yapılan niteliksel çalışmalarınsonuçları, tütün kullanımının/sigara içimininkadınların yaşamında sosyal ilişkiler kurabilme,kendine özgü bir imaj yaratma, öfke, gerginlik,huzursuzluk gibi olumsuz duyguları kontroledebilme, bir kimlik oluşturma gibi anlamlarbulduğuna dikkat çekmektedir. Bu bulgularkadınların tütünü/sigarayı bir anlamdayaşamlarında “kolaylaştırıcı” bir rolde gördüklerinive algıladıklarını da ortaya koymaktadır (5).

5. Bazı ülkelerde, örneğin; Hindistan’da kadınlararasında tütün çiğnemenin diş ağrısını azalttığı yada doğuma yardımcı olduğu gibi YANLIŞ bilgileryaygındır. Bu gibi yanlış bilgiler kadınların özelliklegeleneksel tütün ürünlerini kullanmayabaşlamalarına neden olmaktadır (1).

6. Tütün kullanan/sigara içen kadınlar ve erkeklerarasında sağlık riskleri ve hastalıklar açısındanbenzerlikler fazladır. Ancak, bu noktada gebelikdönemi, kadın üreme sistemi gibi özeldurumlardan söz etmek yerinde olur. Üremesistemi ile ilgili olarak; osteoporoz, kırık riskindeartma, erken menopoz, üreme sistemine etkilersigara içen kadınlar açısından erkeklerdenfarklılaşan durumlar arasında yer almaktadır (6).Sigara dumanından pasif etkilenim (SDPE)açısından kadınlar özel olarak risk altındadırlar.Dünyada 2004 yılında yapılan bir hesaplamayagöre her yıl 600 000 SDPE nedenli ölüm olduğu,bu ölümlerin 430 000’inin erişkinler olduğu,erişkinlerin de %64’ünün kadınlar olduğubelirtilmektedir (1). Özellikle çalışmayan, yaşamınıdaha çok ev içinde geçiren kadınların SDPE riskiile karşı karşıya kaldıkları bilinmektedir (7).

Kadınlar neden tütün kullanmayabaşlamaktadırlar?Bu sorunun yanıtı şüphesiz çok çeşitlidir. Genelbilgilerimiz sigara içme davranışının genellikle 18yaşına kadar başlamış olduğunu, ancak az da olsabaşlamanın daha ileriki yaşlarda da olabileceğiniortaya koymaktadır.

Genel başlıklar olarak değerlendirildiğinde; yaş,cinsiyet, aile tipi gibi sosyo-demografik faktörler,

soyo-ekonomik durum, bilgi-tutum ve davranışlar,beden algısı ve kendine güven gibi kişiselözellikler, aile etkisi, akran etkisi, tütün ürünlerininulaşılabilir olması tütün kullanmaya başlamanınbelirleyenleri olarak kabul edilmektedir (8).Kadınlar açısından son zamanlarda, tütünendüstrisinin reklam, promosyon ve sponsorlukçalışmalarının hedefinde kadınların geçmişe göredaha fazla yer alması en önemli etkenler arasındakabul edilmektedir (1). Tütün endüstrisininkadınları hedef alma çalışmaları 1920’li yıllardaAmerika Birleşik Devletleri’nde başlamıştır. Bubağlamda ilk olarak kadınlarla ilgili olarak özgür,ışıltılı, seksi, başarılı, eğlenceli, romantik, ince, vb.algılar yaratılmıştır. İkinci olarak ise kadınlara özelürünlerin piyasaya sürülmesi gerçekleştirilmiştir.Kadınlar için “slim”, “light”, vb. tütün ürünleriüretilmiş ve kadınlara yönelik olarak

pazarlanmıştır. Kadınlara özel olarak“bedava”tütün ürünü (sigara) dağıtımlarının yapılmışolması da unutulmamalıdır (7.)

Kadınlar arasında tütün kullanımı neden sürer?Bırakma deneyimleri açısından farklar varmıdır?Psikolojik bağımlılık, stres, beden algısı sorunları,vücut ağırlığı sorunları gibi psiko-sosyal sorunlarkadınların tütün kullanımı davranışlarınısürdürmelerine etkilidir. Kadınların erkeklere göresigarayı bırakmakta daha fazla zorlandıklarına dairbilimsel veriler bulunmaktadır. Bağımlılığın enönemli nedeni olan nikotin metabolizmasınınkadınlarda erkeklere göre daha hızlı olduğunadair çalışmaların sonuçları bulunmaktadır (2).Kadınlar arasında erkeklerle kıyaslandığında dahahızlı relaps olmaktadır (7).

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı • 6-98

Fotoðraf: “Sonbahar Halleri” Adalet ÇiftçiTTB-STED Fotoðraf Yarýþmasý 2012 Sergi Ödülü

Tütünsüz, dumansız yaşam sağlıktır!

Kaynaklar1. Gender, Women and the Tobacco Epidemic. WHO

publications, 2010, p 2, 3. [Internet] http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/ 9789241599511_eng.pdf?ua=1. Erişim:3.5.2015.

2. Tobacco use and its impacts on health. WHO publications, 2010, p 31. [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/ gender/en_tfi_gender_women_prevalence_tobacco_use.pdf?ua=1 . Erişim:3.5.2015.

3. WHO Global NCD Report 2014. p. 54. [Internet] http://www.who.int/nmh/publications/ncd-status-report-2014/en/. Erişim: 3.4.2015.

4. Gender, Health and Tobacco. [Internet] http://www.who.int/gender/documents/Gender_Tobacco_2.pdf?ua=1. Erişim:3.5.2015.

5. Greaves L. The meanings of smoking to women and theirımplications for cessation. Blanco Marquizo A, Ed. International Journal of Environmental Research and Public Health 2015;12(2):1449-1465. doi:10.3390/ijerph120201449.

6. Addiction to nicotine. [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/gender/ en_tfi_gender_women_addiction_nicotine.pdf?ua=1. Erişim:3.5.2015.

7. Sieminska A, Jassem E. The many faces of tobacco use among women. Medical Science Monitor : International Medical Journal of Experimental and Clinical Research. 2014;20:153-162. doi:10.12659/MSM.889796.

8. Tobacco use and its impacts on health. WHO publications, 2010. [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/gender/en_tfi_gender_women_prevalence_tobacco_use. pdf?ua=1 . Erişim:3.5.2015.

9. How to make policies gender specific? [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/gender/en_tfi_gender_women_how_make_policies_more_gender_sensitive.pdf?ua=1. Erişim:3.5.2015.

10. Women’s rights and international agreements [Internet] How to make policies gender specific? [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/ gender/en_tfi_gender_women_rights_ international_agreements.pdf?ua=1.Erişim:3.5.2015.

11. Dünya Sağlık Örgütü Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ve Uygulama İçin Kılavuz İlkeler, Madde 5.3, 8,11,13. TAPDK Yayınları No: 1, 2010, p 3.

12.The International Women’s Movement and Anti-Tobacco Campaigns [Internet] http://www.who.int/tobacco/publications/gender/ en_tfi_gender_women_international_movement_ anti_tob_campaigns.pdf?ua=1. Erişim:3.5.2015.


Nasıl mücadele?Kadınlar arasındaki tütün kullanımı sorunu ilemücadele için genel yaklaşım ve yöntemlerin çokiyi bilinmesinde yarar bulunmaktadır. Tütünkontrolünün bütün aşamalarının en iyi biçimdeuygulanması öncelikli yaklaşım olmalıdır. Ancak,kadınlar için erkeklerden farklı seyreden kimidinamiklerin de genel yaklaşım ve yöntemleredoğru ve zamanında entegrasyonu mücadelebaşarısının artmasına katkı sağlar. Bu yaklaşım içintütün kontrolünde toplumsal cinsiyet temelli birbakış açısı ifadesinin kullanımı ve bu bakış açısınıngereğinin yerine getirilmesi yanlış olmaz. Bu bakışaçısıyla; cinsiyetler arasında tütün kullanımı ileilgili mevcut farklılıkları, farklılıkları oluşturankoşulları müdahale aşamaları da dahil olmaküzere her zaman dikkate almak gerekir. Aksi biryaklaşım toplumsal cinsiyetten kaynaklananfarklılıklara “kör”; bir başka ifadeyle kadınlar veerkekler arasındaki sosyal rol, sorumluluk, vb.farklarını gözetmeyen uygulamalara öncelik verir.Bu durum da sorunların çözümü yerine dahakarmaşık süreçlerin yaratılmasına neden olabilir(9,10).

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi içeriğinde debütün dünyada kadınlar ve genç kızların sigara vediğer tütün ürünlerini tüketimindeki artıştanendişe ederek ve kadınların politika belirlenmesive uygulanmasının tüm basamaklarınakatılmalarının ve cinsiyete özgü tütün kontrolüstratejilerinin gerekliliğine vurgu yapılmıştır (11).Bununla birlikte, Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi(CEDAW) gereği olarak da kadınların bu konudada aleyhlerinde olabilecek her durum önlenmelidir(10,12).

İletişim: Dr. Dilek AslanE-posta: [email protected]


*Prof.; Sağlık Enstitüsü Derneği Başkanı, Ankara

Tütün Endüstrisinin “Yeni” Taktikleri ve Mücadele Yöntemleri“New” Tactics of Tobacco Industry and Struggle Methods

AbstractTobacco industry has opposed effective publichealth policies and interfered legislation aimedto reduce consumption. Civil society hasformed international networks to increaseawareness and information sharing,governments are not any more easilyintimidated. It is not easy to market a deadlyproduct anymore. Tobacco industry has shiftedits interest to “reduced risk products” with theexpectation to liven up the market. The newtactic of the industry must be carefullyinterpreted and measures must be takenaccordingly.Key words: Harm reduction, Tobacco industry,Electronic cigarettes, Industry tactics

Dr. Elif Dağlı*

ÖzTütün endüstrisi kuruluşundan beri etkin halksağlığı politikalarının karşısında olmuş, tüketimiazaltan yasaları durdurmaya çalışmıştır.Dünyada birleşen sivil toplum, bilinçlenenhalklar ve artık sindirilemeyen hükümetlernedeniyle artık öldürücü madde satmakzorlaşmıştır. Tütün endüstrisinin devleri “riskiazaltılmış” ürünlere ilgi duymuştur. Bu biçimdepazarın yeniden canlanacağı beklentisiiçindedirler. Toplum sağlığı açısından olasıtehditler içeren bu yeni endüstri taktiğini iyiyorumlamalı ve önlemleri ivedilikle almalıyız.Anahtar sözcükler: Zarar azaltma, Tütünendüstrisi, Elektronik sigara, Endüstri taktikleri

Derleme

Review Article

Tütün endüstrisi kullanıcısının yarısını öldüren birürünü bir yüzyıldır üretmekte ve pazarlamaktadır.Ürünün zararları konusunda artan bilimsel verilereve farkındalığa rağmen, karlılığını sürdürmektedir.Pazarda kalabilmek için halk sağlığını korumayıhedefleyen yasal düzenlemelere, çeşitli yöntemlerkullanarak direnç göstermekte ve engelleryaratmaktadır.

Endüstrinin bütün dünyada kullandığı ortakyöntemlerin başında bilimsel buluşların doğruolmadığını iddia etmek, kanıtların yetersizliğiniileri sürmek, aksini vurgulayan veriler yaratmakgelmektedir (1). İstedikleri politikalarınoluşturulması için; politik partilere mali katkısağlamak, lobi grupları tutmak, benzer endüstrikollarından destek grupları oluşturmak sıkçakullandıkları yöntemlerdendir. Yasaların oluşmasısırasında metni zayıflatmak ve devlet görevlileriile etik olmayan ilişkilere girmek kanıtlanmışyöntemleri arasındadır.

Son yıllarda Avustralya’nın düz paket yasası veAvrupa Birliğinin “Tütün Ürünleri Direktifi” tütünendüstrisinin saldırılarına hedef olmuştur. Yıllariçinde taktiklerini değiştirmeyen endüstri, giderekartan yeni düzenlemelere karşı daha cüretkar vesınır tanımayan bir saldırganlık içindedir. Bununlabirlikte, halk sağlığını korumaya kararlı İrlanda veİngiltere hükümetleri de Avustralya’nın ardındandüz paket yasalarını kabul etmişlerdir. Endüstriartık öldürücü bir ürünü eski taktikleriniuygulayarak pazarlayamayacağını fark etmiştir.

Tütün endüstrisi taktik değiştiriyor mu?Tütün endüstrisi son elli yılda bir kaç kere “bizdeğiştik” sloganı ile sağlığa daha saygılı birendüstri izlenimi yaratmaya yönelik kampanyalarsürdürmüştür. Son yıllardaki benzer çabaların,halk sağlığına verilen zarardan duyulanpişmanlıktan çok, yeni pazar ve ürün arayışları ileilgili olabileceği düşünülmektedir. Öldürücü birürünü satmak için hükümetleri sindirmepolitikaları gelişmiş ülkelerde işe yaramamaktadır.Güçlü sivil toplum hareketlerinin oluştuğugelişmekte olan ülkeler de küresel başarılıpolitikaları uyarlamaktadırlar. Birçok ülke tütünsüzolacağı tarihi açıklamıştır. Kongreler “endgame”(oyun sonu) senaryolarını tartışmaktadır. Budurumda müşterisini ve kazancını kaybetmekistemeyen tütün endüstrisinin başka bir planıolmalıdır.

Değişen pazar Son yirmi yılda tütün firmalarında birleşmelerolmuş, ülke tekelleri satın alınmış, pazarda yeniaktörler belirmiştir (3). 2001 yılında Çin’in DünyaTicaret Örgütüne girmesi, Çin Milli Tütün Şirketisatış hacmi ile dünyanın en büyük firmasıolmuştur. Çin Milli Tütün Şirketi rekabeti artırmaküzere reformlar yapmış, Brezilya ve Zimbabwe ileiş ortaklıkları kurmuştur. Dünya pazarında PhilipMorris, British American Tobacco, Japon Tütün veImperial Tütün olarak dört dev bulunmaktadır.Alınabilecek ülke tekelleri azalmış, birleşecekşirket kalmamıştır. Mısır’ın en büyük beşinci pazarolacağı beklentisi, devlet tekeli “Doğu Tütün”firmasını çok uluslu şirketler için en cazip ürünyapmıştır. Yeni pazar olanaklarının azalmasıendüstriyi var olan pazarları büyütme dışında,yeni ürünler oluşturmaya itmektedir (3).

Tütünü dönüştürmek : tütünsüz nikotin Çok uluslu sigara devlerinden nikotin ürünlerineilk ilgi duyan Amerikan Reynolds tütün firması2009 yılında İsveç’li nikotin replasman tedaviürünleri üreten Niconovium firmasını satınalmıştır. Amerikan Reynolds (ARI) firması internetsayfasında niyetini açıkça belirtmektedir (4). ARI“tütün stratejilerini dönüştürme” konusunda liderolduğunu, hissedarlarını memnun edecekönlemler alarak işi geliştirdiğini yazmaktadır.Firma vizyonunu ortaya koyduğu bölümde “nikotin bağımlılık yapar ancak önemli bir sağlıktehdidi değildir, sağlık zararı yanan tütündençıkmaktadır” demektedir (5). Şubat 2015 ‘dehissedarlar toplantısında yapılan bir sunuda“yanmadan ısı” teknolojisi tanıtılmaktadır (6).Gelecek planları içinde eriyebilen tütün, snus,nikotin replasman ürünleri, dijital elektronik sigarabulunmaktadır. Nikotin replasman tedavisi ilenikotin sigarasını birlikte pazarlayan bu tütünfirması, tıbbi tedavi ile nikotin pazarlamaarasındaki sınırı kaldırmış bulunmaktadır.

Yanmadan ısıtılan tütünPhilip Morris International 2013 yılında elektroniksigara pazarına giren son tütün firması oldu. Biranlaşma ile Altria firması PMI ‘a ait “değiştirilmişrisk tütün ürünleri”ni Amerika birleşikDevletlerinde satma hakkını aldı. Bu ürünlertütünün yakılmadan ısıtılmasını sağlayanürünlerdir (7). PMI CEO’su AndreCalantzopoulos, riski azaltılmış ürünlerin şirketingeleceği olduğunu, zarar azaltma kavramı ile


firmanın metamorfozunu sağlayacağındanbahsetmektedir. PMI yöneticisine göre tütünyanıp duman çıkartmadan ısıtıldığında aroma venikotin salmakta ve elektronik sigaradan daha iyiani nikotin yükselmesi sağlanmaktadır. PMIelektronik sigaraların daha az tat ve daha geçnikotin verdiklerinden tüketici tarafındanbenimsenmediği görüşündedir.

Nikotin inhaler British American Tobacco (BAT) 2010 yılındaticaretine izin verilmiş tütünsüz nikotin ürünlerineodaklanacak Nicoventures isimli bir şirket kurdu.Şirketin internet sayfasında sigara bırakmakisteyenler için ruhsatlı alternatif “sigara replasmanürünü” olarak tanıtılmaktadır. 2013 yılında firma


ilk e-sigarasını üretmiştir. Nicoventures şirketi ileKind Consumer Limited firmaları birleşerek tütüniçermeyen nikotin inhaler üretmişlerdir. Cihazelektronik değildir aerosol nikotini sigarayabenzer valv içeren bir inhaler ile sunmaktadır.Valv sigarada olduğu gibi, düşük inhalasyonakımları ile çalışabilmektedir. Teknoloji tıbbi olarakkullanılan inhaler ile aynı teknolojiyi taşımaktadır.Sigaraya daha güvenli bir alternatif olarakpazarlanacaktır. İlk klinik deneylerinde inhalerinnikotini çok hızlı kan dolaşımına ulaştırabildiğibulunmuştur (9,10).

Endüstri zarar azaltma pazarında! BAT’ın alt kuruluşu olan Nicoventures halk sağlığıuzmanları, aile hekimleri, akademisyenler vetüketiciler ile ilişki kurmayı strateji olarakbenimsemiştir. 2012 yılında “sigara zarar azaltmaeğitim programı” oluşturmuş, eczacı forumu, ailehekimi forumunda eğitimler yapılmış, sağlıkçalışanları dergisinde sunumlar yayınlanmıştır(11).

Tütün endüstrisinin dönüşümü ve yeni ürünler Tütün endüstrisinin bütün aktörleri elektroniksigara işine girmiştir. İnternet sayfalarında açıkçadaha güvenli, riski azaltılmış ürünlere kaydıklarını,kavram devrimi yaptıklarını belirtmektedirler.

Ürünler arasında nikotin ve aromalar içerenelektronik sigara, yanmadan ısınan tütün ürünleri,tütünsüz nikotin inhaleri gibi çeşitler vardır. Bütünfirmaların ve ürünlerin buluştukları ortak noktaklasik sigaraya göre “zararı azaltılmış” ürünimajıdır. Bazı firmalar sigara bırakmaya yardımcıürün pazarladıkları iddiasındadırlar ve ilaç firmalarıgibi sağlık çalışanları ile temas etmektedirler. Bazıfirmalar tedavide kullanılan nikotin replasmanürünü satan tıbbi firmaları satın almışlardır.

Tehditler: Kurt kuzu postunda!- Zarar azaltma kavramı ile pazarlanacak ürünler,tamamen bırakmanın önünde engel olacaktır.

- Zarar azaltma, zararı yok etmek değildir. Amacımız zararı kaldırmaktır.

- Zarar azaltma iddiasında olan ürünlerin birkısmına aromalar ve katkı maddelerieklendiğinden gerçek sağlık etkileribilinemeyecektir.Fotoðraf: “Masumiyet” Hilal Yüksel

TTB-STED Fotoðraf Yarýþmasý 2014 Sergi Ödülü

havamı kirletmeyin

- Bu ürünlerin olası sağlık etkileri yıllar sonraanlaşılabilecek, kanıt sağlandığında çok geçolacaktır.- Tütün firmaları, ilaç firmaları kimliğikazanacaktır, sağlık çalışanları ile temaslarıolacaktır.

- Bugüne kadar yazılmış ulusal ve uluslar arasıtütün kontrol yasaları tütünsüz ürünler için geçerliolamayacaktır.

Mücadele önerileriDünya ülkeleri halklarını tütün ürünlerindenkurtarmaya başlamışken, bağımlılık ve hastalığıdevam ettirecek yeni ürünlere izin vermek doğruolmayacaktır. Madem tütün firmaları iştençıkıyorlar, arkalarından kapıyı kapatmanın tamzamanıdır. Tütün firmalarının müthiş bir senaryoile giriştiği bu muhteşem yapımı izlemeyelim.

3. Bialorus SA, Peeters S. A brief overview of the tobacco industry in the last 20 years, Tobacco Control 2012;21(2):92-4.

4. Transforming Tobacco Strategy. [Internet] http://www.reynoldsamerican.com/transforming-landing.cfm. [Internet] Erişim:11.5.2015.

5. Vision and Beliefs. http://www.reynoldsamerican.com/vision.cfm. [Internet] Erişim:11.5.2015.

6. Business Update [Internet] http://files.shareholder.com/downloads/RAI/161764565x0x809720/A1D2CD0F-0AE9-4C7C-924A-439D69CA0D24/RAI%20CAGNY% 202015.pdf. Erişim:11.5.2015.

7. Reuters, Philip Morris, Altria team up on cigarette alternatives, 23 Aralık 2013

8. E- cigarettes: Philip Morris International [Internet] http://www.tobaccotactics.org/index.php/E-Cigarettes:_Philip_Morris_International. Erişim:11.5.2015.

9. Moyses, C, Hearn, A Redfern A. Evaluation of a novel nicotine inhaler device: Part 1-arterial and venous pharmacokinetics nicotine & Tobacco Research, 2015; 17 (1):18-25.

10.Moyses, C, Hearn, A and Redfern, A, Evaluation ofa Novel Nicotine Inhaler Device: Part 2-Effect on Craving and Smoking Urges Nicotine & Tobacco Research, 2015, 17(1): 26–33.

11. Medical Education the Share Programme [Internet] http://www.nicoventures.co.uk/medical-education-1. Erişim:11.5.2015.


İletişim: Dr. Elif DağlıE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Saloojee Y, Dagli E. Tobacco industry tactics for

resisting public policy on health. Bulletin of the World Health Organization 2000;78:902-10.

2. Dağlı E. Tütün endüstri oyunları ile nasıl baş edilir? STED 2014; 23 (Özel sayı): 8-12.


*Doç.; Adnan Menderes Ü. Tıp Fak. Göğüs Hast. AD, Aydın

Tütün Kontrolü Çalışmalarına Dair Güncel Durum DeğerlendirmesiAssessment of Actual Status on Tobacco Control Issues

AbstractSuccess achieved in tobacco controlunfortunately has been limited to the policiesintended for tobacco users rather thancontrolling tobacco industry. The current statusis for sure a reflection of the political power. Intheir future efforts, the tobacco controladvocates who aim to prevent public healthshould realize policies which both highlight thelacking points in tobacco control programs andfocus on the tobacco industry.Key words: Control program, Activity plan,Tobacco industry, Policy

Dr. Osman Elbek*

ÖzTütün kontrolünde ulaşılan başarı ne yazık kitütün endüstrisini kontrol etmekten ziyadetütün ürününü tüketenlere yönelik politikalar ilesınırlı kalmıştır. Kuşkusuz bu durum siyasiiktidarın tercih ettiği politikanın bir yansımasıdır.O nedenle toplum sağlığını korumayı amaçlayantütün kontrolü savunucuları, önümüzdekidönemde tütün kontrol programınıneksikliklerine işaret eden ve tütün endüstrisinidoğrudan hedefe koyan bir politikayı yaşamageçirmelidir. Anahtar sözcükler: Kontrol programı, Eylemplanı, Tütün endüstrisi, Politika

Derleme

Review Article


Ulusal Tütün Kontrol Programı (UTKP)çerçevesinde toplumda sigara karşıtı bir tutumoluşturmak, pasif etkilenimin sağlığa zararlarıhakkında farkındalık sağlamak ve vergi yükünüartırmak konusunda belirlenen hedeflere ulaşıldığıgörülmektedir. Ancak kapalı alanlarda tütünürünlerinin tüketilmesi, tütün endüstrisinin reklamve promosyon ihlallerinin önlenmesi, tütünürünlerinin yasadışı ticaretinin sonlandırılması,tütün çiftçilerine yönelik alternatif ekimpolitikaları geliştirilmesi ve tütün ürünlerininiçeriği konusunda toplumsal bilgilendirmeninyapılması konularında hedeflere ulaşılamamıştır.

Kuşkusuz ulaşılan başarı ve başarısızlık, aslındasiyasi iktidarın tercih ettiği politikanın biryansımasıdır. Gerçekten de; tütün kontrolündeulaşılan başarının ağırlıkla tütün ürünü tüketenkişilere yani tüketicilere yönelik politikalar ilesınırlı kaldığı, tütün endüstrisinin kontrolününhedeflendiği başlıklarda ise başarınınyakalanamadığı görülmektedir. Oysa 25.11.2004tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafındanonaylanan Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi(TKÇS)’nde “Tütün endüstrisinin, tütünkontrolündeki çabaları bozma ve yıpratmagirişimlerine karşı tetikte olunması” ve aynızamanda “tütün endüstrisinin tütün kontrolüçabalarında olumsuz etkilere neden olabilecekfaaliyetlerinden haberdar olunması” gerektiğikabul edilmişti (1). Fakat 2004’ten 2012’ye geçenzaman dilimine bakıldığında; Türkiye’dekikamusal otoritenin, TKÇS’nin uyardığı bu konudabüyük bir başarısızlıkla malul olduğu farkedilebilir. Ama bu başarısızlığa rağmen 27 Ocak2015 tarih ve 29249 sayılı Resmi Gazete’deyayınlanan Ulusal Tütün Kontrol Programı EylemPlanı (2015-2018)’nda, 2008-2012 dönemihedeflerine ulaşılamamasının analizi yapılmamış,yalnızca “tütün kullanımı ile mücadele”nin devamettirileceği ifade edilmiştir (2).

Mücadele kime karşı?Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı(2015-2018) kapsamında yayınlanan genelgedeher ne kadar Türkiye Cumhuriyeti Başkanı “tütünkullanımı ile mücadele” edileceğini belirtmiş olsada, tütün kontrolü konusunda gerçekten kiminlemücadele edilmektedir ya da daha doğru bir ifadeile kiminle mücadele edilmelidir?

Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanan DSÖ TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi UygulamaRehberinde de belirtildiği gibi; TKÇS’nin Girişbölümünde tarafların “tütün endüstrisinin tütünkontrolü çalışmalarını baltalama ya da sekteyeuğratma çabalarına karşı tetikte olmaları veendüstrinin tütün kontrolü çalışmalarını olumsuzetkileyebilecek aktivitelerinden haberdar olmaları”gerekliliği vurgulanmıştır (3). Ayrıca, Sözleşmenin5.3 maddesinde “Taraflar, tütün kontrolüyle ilgilihalk sağlığı politikalarını belirlemede veuygulamada bu politikaları tütün endüstrisininticari ve diğer çıkarlarından koruma adına ulusalhukuklarına uygun olarak korumak amacıylagerekli tedbirleri alacaklardır” denilmektedir (3).Yani aslında Sözleşme, mücadelenin tütünendüstrisine karşı yapılması gerektiğine işaretetmektedir.

Türkiye ne yaptı/ne yapıyor? (4,5)2008-2012 döneminde UTKP çerçevesindetoplumda sigara karşıtı bir tutum oluşturmak vepasif etkilenimin sağlığa zararları hakkındafarkındalık sağlamak konusunda başarıyaulaşıldığı, ancak tütün endüstrisinin reklam vepromosyon ihlallerinin önlenmesi, tütünürünlerinin yasadışı ticaretinin sonlandırılması,tütün çiftçilerine yönelik alternatif ekimpolitikaları geliştirilmesi ve tütün ürünlerininiçeriği konusunda toplumsal bilgilendirmeninyapılması konularında belirlenen hedeflereulaşılamadığı dikkate alındığında; bu dönemdetütün endüstrisine karşı etkili bir mücadeleninsergilenmediği ve tütün kontrolünün hementümüyle tüketiciler ekseninde ele alınıpkurgulandığı görülebilir.

Oysa UTKP Eylem Planı kapsamında “Tütünendüstrisinin geçmişten günümüze uygulamalarıile ilgili bilgilerin toplumun paylaşımına açılması”başlıklı bir strateji, Sağlık Bakanlığı ve Tütün AlkolPiyasası Düzenleme Kurumu sorumluluğundatanımlanmış ve konu hakkında medya ile yakıntemas ve işbirliğinin yapılacağı belirtilmişti. Ancakne yazık ki, 2008-2012 döneminde bu stratejikapsamında her iki sorumlu kurum tarafından daciddi bir faaliyet yürütülmemiştir. Zaten UTKP’nıntütün endüstrisini hedef alan konularında başarıyaulaşılamamış olması da bu alandaki faaliyetsizliğinbir sonucudur. Ancak bu konuda yaşanan dahabüyük sorun; “tütün endüstrisinin uygulamalarını

toplumla paylaşılmasını hedefleyen” bu stratejiye2015-2018 dönemi eylem planında yerverilmemiş olmasıdır. Bu bağlamda kamusalotorite, tütün endüstrisinin karanlık yüzününtoplum tarafından bilinmesini istememekte ve bukonuda 2008-2012 döneminde neden başarısızolunduğunu analiz edip etkili bir yeni stratejitanımlamak yerine, bu başlığı tümüyle eylemplanı dışında bırakmayı tercih etmektedir.

Tütün endüstrisi açısından büyük bir “başarı”olarak tanımlanabilecek bu strateji değişikliğininaksine UTKP Eylem Planı’nın 2015-2018 dönemiiçin ulusal mevzuatın TKÇS 5.3 uygulamaları ileuyumlu hale getirileceğinin ifade edilmesi tütünkontrolü açısından önemli ve değerlidir. AncakUTKP Eylem Planı çerçevesinde yapılacak bumevzuat değişikliği bakımından “konu ile ilgilibilgi eksikliği”nin yalnızca “olası engel” olarakgösterilmiş olması, kamusal otoritenin bu konudaoldukça “naif” bir yaklaşım sergilendiğine vetütün endüstrisini ürkütecek, onu hedefe koyacakhiçbir tanımı eylem planına dahil etmediğineişaret etmektedir. Oysa TKÇS 5.3, UTKP EylemPlanı’nın aksine tütün endüstrisinin çıkarları ilehalk sağlığı çıkarları arasından uzlaşmaz bir ihtilafolduğunu açıklıkça belirtmektedir (3).

Bununla birlikte 2015-2018 dönemi UTKP EylemPlanı’nda tek tip düz paket uygulamasınıntanımlanmasına, satış noktası ihlallerininönlenmesine, “örtülü reklam” ihlallerininizlenmesine ve elektronik sigara ile tütünürünlerinin internet bazlı engellenmesine yerverilmesi çok değerlidir. Ancak kamusal otoritenintütün endüstrisini hedefe koymak istemeyen“naif” tavrı dikkate alındığında gerek TKÇS 5.3mevzuatı, gerekse de diğer etkili müdahalelerinuygulanma aşamasında oldukça sorunyaşanacağını ve bir kısım uygulamaların 2018dönemi sonunda yaşama geçirilemeyeceğiöngörülmelidir. Bu nedenle 2015-2018döneminde, halk sağlığı başlığı altında tütünkontrolü savunuculuğu yapan sivil toplumörgütleri, kamusal otoritenin bu bilinçli tercihinidikkate alarak, doğrudan tütün endüstrisinihedefleyen mücadele yöntemlerini yaşamageçirmeleri gereklidir.

Kamusal otoritenin benzer “naif” tavrı “Tütünendüstrisinin firma “iletişim aracı” olarakkullandığı reklam, promosyon ve sponsorluk

(RPS) konularındaki yasaklara uyumununsağlanması” konusunda da geçerlidir. Hiçkuşkusuz 2015-2018 dönemi için böylesi birstratejinin eylem planında yer alması çokdeğerlidir. Ancak bu stratejinin başarıyaulaşabilmesi ancak “olası engeller”in iyitanımlanması ve bu engellere karşı etkiliönlemlerin yaşama geçirilmesiyle mümkün olacağıda aşikârdır. Fakat UTKP Eylem Planı’nda bustrateji için olası engeller olarak “ihlal çabaları” ve“toplumun bu konuda bilgi eksikliği”tanımlanmıştır. Dikkat edilirse bir kez dahakamusal otorite eylem planı kapsamında tütünendüstrisini doğrudan “engel” olaraktanımlamaktan imtina etmiş ve dolaylı olarak“ihlal çabaları” demeyi tercih etmiştir. Soruaçıktır: İhlali kim yapacaktır ve bu ihlaligerçekleştirenlere karşı kamusal otorite nasıl yanıtverecektir?

Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı’nın2015-2018 dönemi için tanımlanmış pek çokönemli stratejinin bünyesinde benzer bir“naif”lik, tütün endüstrisinden çekinme ve DSÖTKÇS 5.3’de ifade edildiği gibi tütün endüstrisininçıkarları ile halk sağlığı çıkarları arasındanuzlaşmaz bir ihtilaf olduğunu göz ardı etmeyaklaşımı mevcuttur. Örneğin; tütün ürünlerininiçerik ve emisyonlarında bulunan kanserojen vezehirli bileşenler konusunda düzenlemekonusunda “dünyadaki en iyi uygulama”nınTürkiye’de yaşama geçirileceği ve “delil bazlı veobjektif bilgi bazlı dokümanlarla” toplumsalbilgilendirme yapılacağı belirtilmiştir. Ancaktoplum sağlığı açısından bu çok önemli ve umutveren stratejinin aynı bölümünde içerik veemisyonlar hakkında “bilimsel çalışmaların vekanıtların yetersiz” olduğu da ifade edilmiştir.Oysa bu konularda yeterli düzeyde bilimselçalışma ve kanıt olduğu dikkate alındığındasergilenen bu çekinik tavrın söz konusu stratejininbaşarıya ulaşmasını engelleyecek bir handikapyarattığı fark edilebilir.

Benzer biçimde UTKP kapsamında yer verilen pekçok stratejide 2008-2012 döneminde “olasıengel” olarak tütün endüstrisi tanımlanmışken,2015-2018 dönemi Eylem Planı’nda tütünendüstrisi hemen her yerde “olası engel”olmaktan çıkartılmıştır. 2008-2012 dönemininaksine tütün endüstrisinin “olası engel” olaraktanımlanmadığı stratejiler arasında tütün ve tütün



ürünleri ile mücadele konusundaki eğitimprogramları, tütün ve tütün ürünleri kullanımınınitibar düşürücü olumsuz bir davranış olduğumesajının yaratılması, medyanın bilinçlendirmeçalışmalarına aktif olarak katılması, 18 yaşınıdoldurmayan bireylere satış ve dağıtımıyasaklayan yasal düzenlemenin kapsamınıngenişletilmesi gibi hayati stratejilerin yer aldığıgörülmektedir.

Sözün sonu Öncelikle Ulusal Tütün Kontrol Programıçerçevesinde 2008-2012’de tanımlananhedeflerin pek çoğuna bugün itibariyleulaşılamadığı görülmektedir. Ancak 2012’denbugüne geçen zaman diliminde bu hedeflereneden ulaşamadığı konusunda kamu otoritesi siviltoplum örgütleriyle birlikte tartışma ve analizsüreci yaşamamıştır. Bu nedenle aksayan noktalarbelirlenip düzeltilemediği için benzer birbaşarısızlığın 2015-2018 dönemi sonunda dayaşanma ihtimali çok yüksektir.

Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı’nın2015-2018 dönemi için en büyük sorun tütünendüstrisinin bir “engel” ve “tehdit” unsuruolmaktan çıkarılmış olmasıdır. Kamusal otorite,2008-2012 döneminin aksine sivil toplumörgütlerini dahil etmeden hazırladığı yeni eylemplanında tütün endüstrisi ile toplum sağlığı (vedolayısıyla kendisi) arasında hemen hiçbir yerde“uzlaşmaz bir ihtilaf” içerisinde olduğunu ifadeetmemektedir. Daha önemlisi tütün endüstrisinibir “sorun” olarak zorunlu olarak tanımlamakgerektiğinde ise oldukça “naif” ve dolaylı ifadelerkullanmaktadır.

Öte yandan 2015-2018 UTKP Eylem Planı’ndatoplum sağlığı savunucularının savunması gerekenpek çok strateji de bulunmaktadır. Her ne kadarbelediyeler dışlanarak ademi merkeziyetçi birpolitika tanımlanmamış ve çok yönlüinterdisipliner bir bakış açısı yakalanamamış olsada tütün kontrolü savunucularının, önümüzdekidönemde bu eksikliklere işaret eden ve tütünendüstrisini doğrudan hedefe koyan bir politikasısergilemesi toplum sağlığı açısından elzemdir.

Kaynaklar1. 5261 Sayılı Dünya Sağlık Örgütü Tütün Kontrol

Çerçeve Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. Kanun No:5261, Kabul Tarihi: 25.11.2004 (30.11.2014 tarih ve 25656 sayılı Resmi Gazete) [Internet] http://www.tapdk.gov.tr/mevzuat/kanunlar/kanun_5261.pdf Erişim: 06.05.2015.

2. Resmi Gazete. Ulusal Tütün Kontrol Programı EylemPlanı (2015-2018) Genelgesi. 27 Ocak 2015, Sayı: 29249.

3. T.C. Sağlık Bakanlığı. DSÖ Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi Uygulama Rehberi. Sağlık Bakanlığı, 2010. [Internet] http://www.sigarabirakmadaogrenmezemini.org/media/downloads/ TKCS_Uyg_Rehb.pdf.Erişim:08.05.2015.

4. T.C. Sağlık Bakanlığı. Ulusal Tütün Kontrol Programıve Eylem Planı 2008-2012. Ankara 2008. [Internet] http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar /t15.pdf Erişim: 08.05.2015.

5. T.C. Sağlık Bakanlığı. Ulusal Tütün Kontrol ProgramıEylem Planı 2015-2018. [Internet] http://www.sggm.saglik.gov.tr/dosya/1-95528/h/ulusal-tutun-kontrol-programi-eylem-plani.pdf.Erişim: 08.05.2015.

İletişim: Dr. Osman ElbekE-posta: [email protected]


*Tütün Eksperi, Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu, Ankara

Türkiye’de Tütün Üretimi ve Alternatif Politikaların Tütün Kontrolünde ÖnemiTobacco Production in Turkey and the Importance of Alternative Policies in Tobacco Control

AbstractThe production of tobacco and tobaccoproducts, trade and consumption arestrategically important in terms of botheconomic and public health aspects. FrameworkConvention on Tobacco Control, which Turkeyis a party in 2004, brought in new rules toproduction and trade of tobacco and tobaccoproducts. In this article, "Tobacco Productionand Alternative Policies" have been analyzed inbrief as part of tobacco control .

Key words: Tobacco production, Alternativepolicies, Tobacco control

Mustafa Seydioğulları*

ÖzTütün ve tütün ürünlerinin üretimi, ticareti vetüketimi hem ekonomik hem de toplum sağlığıaçısından stratejik önem taşımaktadır.Türkiye’nin 2004 yılında taraf olduğu TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS), tütün vetütün ürünleri üretimine ve ticaretine yenikurallar getirmiştir. Makalede, tütün kontrolükapsamında “Tütün Üretimi ve AlternatifPolitikalar” konusu özet olarak irdelenmektedir.

Anahtar sözcükler: Tütün Üretimi, Alternatifpolitikalar, Tütün kontrolü

Derleme

Review Article

1. Türkiye’de tütün/tütün mamulleri üretimi ve ticareti Türkiye’nin tütün üretimi 2006 yılından bu yana100.000 tonun altında olup son beş yılınortalaması 65.200 tondur. 2006 yılında 6,6milyon ton olan dünya tütün üretiminin son beşyıl ortalaması 7,3 milyon tondur. Halen alımlarısürdürülen 2014 yılı ürünü kayıtlı üretimin 70.000ton civarında gerçekleşmesi beklenmektedir (1-3).

Kayıt altında yapılan üretimin yanı sıra Güney,Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’ndekibazı illerde sarmalık sigara için kayıtdışı tütünüretimi sürmektedir. 2000’li yılların başında 5 binton civarında olan kayıtdışı üretimin son yıllarda10-15 bin ton arasında seyrettiği tahminedilmektedir (4).

Türkiye’nin tütün ihracatı üretime bağlı olarakdeğişmekte olup 2014 yılı ihracatı 524.245.045dolar karşılığında 68.774 tondur. Tütün ithalatı ise2014 yılı itibarıyla rekor kırarak 548.732.656dolar karşılığı olarak 90.767 tona yükselmiştir.1970’li yıllarda, tütün-pamuk-fındık üçlüsü genelihracatın 1/3’ünü oluştururken (%20’si tütün), bupay tütün için 2014 yılında %0,33 olarakgerçekleşmiştir (1-3).

İthal edilen tütünlerden Tütün Fonu adı altındakesilen 3 dolar/kg tutar; 2010 yılından bu yana“şişirilmiş tütün” ve “şişirilmiş damar” ile“homojenize tütün” de sıfırlanmış; yapraktütünde ise 2010 yılından itibaren her yıl

kademeli azaltılarak 01/01/2015 tarihindenitibaren 0,9 dolar/kg olarak belirlenmiştir (3).Yine ithal edilen “24.01 Yaprak tütün ve tütündöküntüleri” kapsamındaki tütün çeşitlerinde10/04/2015 tarihinden itibaren Kaynak KullanımıDestekleme Fonu (KKDF) kesintileri sıfırlanmıştır1.

Türkiye’nin tütün üretim ve ithalat rakamları2009 yılında miktar bazında başabaş noktasındaiken, TEKEL’in 2008 yılında sigara birimininözelleştirilmesi ve 2010 yılından itibaren ekicitütün piyasasından çekilmesi ve 2010 yılındanTütün Fonunun kaldırılmasının etkisiyle sigaraüretiminde yerli tütün kullanımının azalmasısonucunda “net ithalatçı” ülke konumunagelmiştir (4,5).

Ülke topraklarında yetişen tütünlerin sigaraüretiminde kullanım oranı 2003 yılında %42,07iken, bu oran 2014 yılı itibarıyla %14’egerilemiştir. Burada dikkati çeken husus, ithaledilerek sigara üretiminde kullanılan tütünlerinher geçen yıl artan miktarlarda ve oranlarda ucuzve vasıfsız tütün çeşitlerinden oluşmasıdır (6).

Türkiye’de 2014 yılında üretilen 142.894.873.580adet sigaranın 94.681.206.450 adedi34.624.817.146 TL perakende satış hâsılatı ile içsatışa konu olmuş, 44.761.164.800 adedi ise475.003.599 dolar karşılığında ihraç edilmiştir.2006 yılında 107.908.692.050 adet olan sigara içsatış miktarı 2014 yılında yaklaşık %12 azalırken;tütün ithalatından sağladığı avantajlarla sigara

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayı •18-24 19

Tablo 1. Türkiye Tütün Üretimi ve Ticareti, 2002-2014

Yıllar Üretici Üretim Ortalama İhracat İhracat İthalat İthalat(adet) (ton) Fiyat Miktarı Bedeli Miktarı Bedeli

(TL) (ton) (dolar) (ton) (dolar)

2002 405.882 159.521 3,37 88.850 279.871.000 55.800 207.083.0002003 318.504 112.158 4,16 112.430 330.281.700 69.900 200.765.0002004 282.274 133.914 4,69 106.988 388.466.600 57.300 221.100.0002005 252.312 135.247 3,95 134.533 476.377.000 67.120 272.400.0002006 215.307 98.137 5,06 127.976 497.043.200 66.550 252.800.0002007 179.633 74.585 6,05 113.943 449.753.000 70.096 292.900.0002008 181.588 93.403 6,62 152.033 428.442.000 83.657 372.600.0002009 77.411 81.053 6,81 97.184 480.231.989 77.266 388.550.6512010 64.191 53.018 6,86 80.311 413.779.529 67.241 357.635.0002011 50.685 45.435 9,40 68.686 372.138.412 66.308 389.048.0712012 66.479 69.348 11,59 75.321 427.631.565 81.858 464.954.6052013 81.799 88.222 10,97 56.899 423.295.696 80.464 472.443.8652014 (*) 65.000 70.000 12.00 68.774 524.245.000 90.767 548.733.000

Kaynak: TEKEL ve TAPDK kayıtları, (*) Geçici veri

üretiminde hammadde maliyetini azaltan tütünendüstrisi, komşu ve Ortadoğu ülkelerine yöneliksigara ihracatını yaklaşık %65 oranında artırmıştır.Sigara ihraç edilen ilk üç ülke sırasıyla Bahreyn,İran ve Irak olup toplam sigara ihracatının%46,84’ü (1.047.476.900 paket) bu ülkelereyapılmıştır. Anılan ülkelere ihraç edilen sigaranınbir kısmının yasadışı yollardan Türkiye’ye geridöndüğü bilinmektedir. Örneğin, Türkiye’deüretilerek yasal yollardan İran’a ihraç edilen vepiyasa değeri 3,5 TL olan bir paket sigara,yasadışı yollardan Türkiye’ye giriş yaptıktan sonratezgâhlarda 5-6 liraya satılmaktadır. Keza, listeninilk sırasında yer alan 1.234.571 nüfuslu 190.000sigara tüketicisi bulunan Bahreyn’e yalnızcaTürkiye’den ihraç edilen sigara miktarı409.074.400 paket (2008 yılında 21.300.000paket ile 17 nci sırada) olup bu miktar dahi kişibaşına 5,9 paket/gün tüketime karşılıkgelmektedir. Bu rakamlar, tütün kontrolündeörnek ülke konumunda bulunan Türkiye’nin tütünve tütün ürünlerinin üretim ve ticaretine ilişkinpolitika ve uygulamalarda yaptığı yanlışlıklarıortaya koyması açısından önem arz etmektedir(6-8).

Tütün endüstrisi, ithalatta Tütün Fonu ve KKDFüzerinden sağladığı avantajların yanı sıra Hatayve Adıyaman illerinde ucuz işgücü ve düşükortalama fiyatlarla tedarik ettiği tütünleri sigaraüretiminde kullanarak azalttığı hammaddemaliyeti sayesinde -sigarada %83’lere ulaşanvergi yüküne rağmen- karlılığını sürdürmektedir(9).

2002 yılında yürürlüğe giren 4733 sayılı Kanun iletütün üretimi ile alım-satımında sözleşmelisisteme geçilmiş, “destekleme” kaldırılmış,örgütsüz tütün üreticileri, içlerinde çokuluslusigara şirketlerinin de yer aldığı güçlü küreselyapılarla karşı karşıya kalmıştır. Sözleşmeli üretimve alım modeli, üreticileri, tütün endüstrisininemrinde çalışan modern köleler halinedönüştürmüş; TEKEL’in olmadığı ve açık artırmasisteminin uygulanmadığı piyasa şartlarındahâkimiyet tamamen çokuluslu sigara şirketlerinegeçmiştir. Örneğin; 2012 yılı ürününde Türkiyegenelinde 11,59 TL olan ortalama fiyat 2013 yılıürününde 10,97 TL’ye düşürülerek tütün üretimiyapan çiftçiler mağdur edilmiştir. 2014 yılı ürünüiçin ortalama fiyatın 12 TL civarında oluşacağı, bu

yüzden 2015 yılı ürününde %25 oranında azalmaolacağı kestirilmektedir (3,4).

2002 yılından bu yana tütün bazlı üretici birliğiyalnızca üç yerde (Denizli-Tavas-Kale-Beyağaç,Samsun-Bafra ve Bitlis-Merkez) kurulabilmiş;buna karşın çokuluslu sigara şirketlerinintemsilcileri Ege Tütün İhracatçıları Birliği’nde(ETİB) 2010 yılından bu yana temsil edilir konumagelmiştir (5).

Belirtilen gelişmelerin etkisiyle, 2002 yılında405.882 olan tütün üreticisi sayısı, 2014 yılıitibarıyla 65.000’lere gerilemiştir. Tütünüreticilerin yaş ortalaması 45 civarında olup gençnesil diğer tarım ürünlerine göre dekar gelirinincazip olmaması ve zorluğu nedeniyle tütünüreticiliğinden her geçen yıl uzaklaşmaktadır.Tütün üreticilerinin kişi başına aylık ortalama geliriasgari ücret seviyesindedir (3).

Çokuluslu sigara şirketlerinin, TEKEL’inözelleştirilmesi sonrasında mutlak hâkimiyet tesisettikleri piyasada, TÜİK’in “Yabancı KontrollüGirişim İstatistikleri-2012” verilerine göre,Türkiye’de tütün ürünleri sanayinin yaklaşık%90’ı yabancı kontrolüne geçmiştir. Bir başkaifadeyle, ülkemizde yabancı kontrolünün enyüksek olduğu imalat sektörü tütün ürünlerisanayi olmuştur (3).

2. Dünya’da ve Türkiye’de tütün üretiminealternatif politikalarTürkiye’nin 28/04/2004 tarihinde imzalayarak“Taraf” olduğu Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nin (TKÇS)“Tütün üretimine alternatif ürün ve ekonomikfaaliyet” başlıklı 17’nci maddesi ile “Çevrenin veinsan sağlığının korunması” başlıklı 18 incimaddesi ve “Mali kaynaklar” başlıklı 26 ncımaddesi tütün üretimine alternatif politikalarladoğrudan ilgilidir2.

12-17/11/2012 tarihleri arasında Güney Kore’degerçekleştirilen DSÖ TKÇS 5 inci TaraflarKonferansı’nda (COP5), TKÇS 17 ve 18 incimaddeler kapsamında “Tütün ÜretimineEkonomik Açıdan Sürdürülebilir AlternatiflerÇalışma Grubu”nun hazırladığı “Tütün üretimineekonomik açıdan sürdürülebilir alternatiflere dairtaslak politika seçenekleri ve tavsiyeler” başlıklı


metin görüşülerek bazı Taraf ülkelerin talebiüzerine iki yıl sonra yapılacak konferansta elealınması kararlaştırılmıştır.

13-18/10/2014 tarihlerinde Rusya’dagerçekleştirilen 6 ncı Taraflar Konferansı’nda(COP6), COP5’de görüşülen ve daha sonraÇalışma Grubu tarafından geliştirilen “Tütünyetiştiriciliğine ekonomik olarak kalıcıalternatifler” konusundaki metin, Taraflararasında konsensüsün sağlanabilmesi içinyumuşatılarak kabul edilmiştir. Örneğin, taslakmetinde yer alan “…tütün üretimini destekleyenve teşvik eden politikaların kaldırılması, tütünüretimine ilişkin yatırımların sonlandırılması, tütünüreticilerine her türden teknolojik desteğin vekredilerin sonlandırılması, tütün üretimini teşvikeden kuruluşların lağvedilmesi, tütün üretimininazaltılması, tütün üretilen arazilerin azaltılması vesınırlandırılması…” gibi hükümlerin önemli birkısmı metinden çıkarılmıştır. Metnin özet hali“…Tütün üretimiyle doğrudan ilişkili olan kamufinansmanı ve teşvikler, ulusal kanun vepolitikalara uygun olarak, tütün üreticilerinemuhtemel olumsuz etkileri dikkate alınmakkaydıyla sona erdirilmelidir… Tütün üreticisiülkeler, tütün üretiminde kullanılan arazi miktarınıartırmak için herhangi bir teşvik sağlamamalı veözendirmemelidir…” şekline dönüştürülmüştür(10).

17-21/03/2015 tarihlerinde Birleşik ArapEmirlikleri’nde yapılan 16. Dünya Tütün ya daSağlık Konferansı’nın (WCTOH-2015) sonuçbildirgesinde ise; “Tütün üreticileri tütünendüstrisi tarafından istismar edilmekte olup,tütün yetiştirilen bölgelerdeki küçük üreticileringeçimlerini sürdürebilmeleri için tütün yerinesağlığa ve çevreye faydalı ürün ve politikalarladesteklenmeleri gerekmektedir.” ifadeleri yer almıştır (11).

2.1. Türkiye’de tütün üretimine alternatifpolitikalarTKÇS’nin ilke ve hükümleri esas alınarakhazırlanan Ulusal Tütün Kontrol Programı’nda(UTKP) ve bu program kapsamında hazırlananeylem planlarında “Tütün Üretimi ve AlternatifPolitikalar” başlığı yer almaktadır3. 2015-2018 yıllarını kapsayan Ulusal TütünKontrol Programı Eylem Planı’nda (UTKPEP),

“Tütün Ürünleri Arzının Azaltılmasına YönelikÖnlemler” başlığının “B.3. Tütün Üretimi veAlternatif Politikalar” alt başlığı 5 strateji ve 11faaliyetten (aktivite) oluşmaktadır (12).

UTKPEP’de tütün üretimi ve alternatif politikalarınamacı, “Tütün üretiminin kontrolü ve izlenmesi,tütün üretiminde ve işlemesinde çevrenin veinsan sağlığının korunması, tütün üretimindenvazgeçen üreticilere ekonomik varlıklarınısürdürebilecekleri tütün tarımına alternatifekonomik açıdan sürdürülebilir politikalarıngeliştirilmesi ve desteklenmesi”; hedefleri, “1.Tütün üretimini kayıt altına almak, 2. Tütünüretiminden vazgeçen üreticiler ile sektördenuzaklaşmak durumunda kalan tütün işçilerininalternatif ürünlere ve ekonomik faaliyetleregeçişlerini destekleyerek, sürdürülebilir alternatifgeçim yollarının geliştirilmesini sağlamak, 3.Tütün üretiminde ve işlemesinde çevrenin veinsan sağlığının korunmasını sağlamak” şeklindeifade edilmektedir.

Stratejileri ise;1. Tüm tütün üretiminin kayıtlı hale gelmesinisağlayacak mevzuatın geliştirilmesi ve denetimininetkin olarak yapılması,

2. Tütün üretiminden vazgeçen üreticilerinalternatif tarım ürünlerine ya da diğer ekonomikfaaliyetlere yönlendirilmesine ilişkin ekonomik vesosyal politikaların yapılandırılması,

3. TKÇS’nin 26 ncı maddesinde belirtilenkaynakların ulusal planlar ve programlarçerçevesinde harekete geçirilmesi,

4. Tütün üretiminin izlenmesi ve kaydedilmesi,

5. Tütün üretiminde ve işlemesinde çevrenin veinsan sağlığının korunmasıolarak belirlenmiştir.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 1, 2, 3, 4 ve5 No’lu; Sağlık Bakanlığı 2, 3 ve 5 No’lu; MaliyeBakanlığı 1, 2 ve 3 No’lu; Tütün ve Alkol PiyasasıDüzenleme Kurumu (TAPDK) 1, 4 ve 5 No’lu;İçişler Bakanlığı 1 No’lu; Aile ve Sosyal PolitikalarBakanlığı 2 No’lu; Çalışma ve Sosyal GüvenlikBakanlığı (İSGÜM) ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı


ise 5 No’lu stratejilerden sorumlu kurum vekuruluşlar olarak belirtilmiştir.

2.1.1. Tütüne Alternatif Ürün Programı (2002-2007)Türkiye’de tütün üretimine alternatif politika veuygulamaların ilki Tarım ve Köyişleri Bakanlığıtarafından Tarım Reformu Uygulama Projesi(ARIP, Agricultural Reform ImplementationProject) çerçevesinde, 2002-2007 yılları arasındatütün kontrolü politikaları ile doğrudan ilgisiolmadan “Tütüne Alternatif Ürün Programı”adıyla yürütülmüştür.

Projenin amacı, “Üretim fazlalığı olan vedestekleme alımları nedeniyle bütçeye büyük yükgetiren tütün üretim alanlarının azaltılması veazaltılma nedeniyle kazanılan tarım alanlarında,üretim açığı olan ürünlerin yaygınlaştırılması”şeklinde tanımlanmıştır. Bu amaçla tütün üretimiyapılan Adıyaman, Diyarbakır, Batman, Bitlis,Bingöl, Hakkâri, Muş, Siirt, Malatya, Mardin veVan olmak üzere toplam 11 ilde toplam 36.000hektar alanın 9.000 hektarlık alanında üretilentütünün yerine alternatif ürün yetiştirilmesihedeflenmiş ve 7 milyon dolar bütçe ayrılmıştır.Projeye dâhil olup tütün üretiminden vazgeçen6.836 üreticiye dekar başına 80 dolar olmaküzere toplamda ye 3.034 ha alan için 2.427.547dolar ödeme yapılmıştır. ARIP, rakamsalbüyüklüklerinden ve yetkililerin açıklamalarındananlaşılacağı üzere amacına ulaşan bir projeolamamıştır (4).

2.1.2. Tütün üretimine alternatif ürünyetiştiren üreticilerin desteklenmesi (2009-2011)Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından14/11/2008 tarihli 27054 sayılı Resmi Gazete’deyayımlanan “Tütün Üretiminden VazgeçipAlternatif Ürün Yetiştiren ÜreticilerinDesteklenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı” vebu Kararın uygulanmasına ilişkin Tebliğlerdoğrultusunda 9 ilde (Adıyaman, Batman, Bitlis,Burdur, Diyarbakır, Hatay, Mardin, Muş veTrabzon) tütün üretiminden vazgeçip alternatifürün yetiştirmek üzere yılda bir defaya mahsusolmak üzere 2009 yılında dekar başına 108 TL,2010 ve 2011 yıllarında ise dekar başına 120 TLdestekleme ödemesi öngörülmüş ve bu kapsamda3 yıl süreli tütüne alternatif ürün desteği içintoplam 116 Milyon TL kaynak ayrılmıştır. 2009,

2010 ve 2011 yıllarında sayılan illerde 3 yıluygulanan proje kapsamında 2009 yılı itibarıylatütüncülük ile geçimini sağlayan 105.175üreticiden 39.458 üretici istifade etmiş ve projeiçin ayrılan 116 Milyon TL kaynağın ancak18.884.241 TL’siyle destek ödemesi yapılmıştır.Üreticilere, proje kapsamında alternatif tarımsalürün olarak buğday, arpa, fiğ, aspir, çilek ile bölgeiklimine uygun meyve ve sebze üretimi önerilmiş,en çok hububat üretiminin gerçekleştirildiği tespitedilmiştir (4).

Projenin uygulandığı 9 ilde üreticilere sağlananürün desteğinin yanı sıra bazı ekonomikgirişimlere destek sağlanmış; Batman, Muş, Bitlisillerinde çoğunlukla eskiden TEKEL’e ait bina vedepolarda sürdürülen ekonomik faaliyetler ileözellikle kadınların istihdamında katkı sağlanmıştır(4).

TEKEL’in 2010 yılından itibaren tütünpiyasasından çekilmesiyle birlikte özellikle Güney,Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde tütünüreticilerinin alternatif tarımsal ürünlere veekonomik faaliyetlere yönlendirilmesinde süre veuygulama açısından yetersizlik ve başarısızlık sözkonusudur.

Tütüne alternatif ürün desteğinin uygulanmadığıönemli tütün üretim merkezlerinde de alternatiftarımsal üretim ve ekonomik faaliyetlerle ilgiliçalışmaların yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır.Türkiye’nin en çok tütün üreten illeri arasında yeralan Manisa, Denizli, Samsun ve Uşak’ta, tütünüretiminden uzaklaşan ancak tarım sektörü içindekalan üreticilerin kendiliğinden ya da kamukuruluşlarının yardımıyla yörenin iklim ve topraközelliklerine uygun ve pazar talebi olan ürünlereyöneldikleri; bazı üreticilerin komşu ve uzak illeretarımsal amaçlı çalışmaya gittikleri; bazılarının isehizmet ve imalat sektöründe (kömür ve madenocaklarında) iş bulabildikleri; sonuçta tarımsalüretimden kopuş nedeniyle köylerden kentleredoğru göçün arttığı kaydedilmektedir (4)

3. Değerlendirmeler, öneriler ve sonsöz - Türkiye’de tütün üretimi (arzı) son 13 yılda%57 azalmış, dünyada ise %30 oranındaartmıştır. Yerli tütün kullanım ve dış satımrakamları dikkate alındığında Türkiye’de tütünarzının ihtiyaç duyulan miktarın altındaolduğu/olacağı ve bu miktarın tütün kontrolü



- Tütün kontrolü alanında lider ülkeler arasındasayılan Türkiye, tütün endüstrisine sağlanandesteklerle komşu ülkelere ve Ortadoğuülkelerine ihraç edilmek üzere sigara üreten bir üshaline dönüşmüştür. Tütün endüstrisinin üretimmaliyetlerini azaltan, iç ve dış ticaretinidestekleyen politika ve uygulamalardan önceliklevazgeçilmelidir.

- Ülke tütüncülüğünün bugünkü tablosu;Türkiye’de 19/07/2009 tarihinden itibarenuygulanan tütün kontrolü kanun ve kurallarınınbir sonucu olmayıp 1980’lerden bu yanauygulanan küreselleşme/özelleştirmepolitikalarının sonucudur. Bilinen bu gerçeğerağmen, Çin hariç dünyada ve Türkiye’de tütünve tütün ürünleri piyasalarının mutlak hakimikonumuna gelen çokuluslu sigara şirketleri saltticari çıkarları için kendilerini “tütün üreticilerininhamisi” olarak takdim edip tütün üreticileriniistismar etmektedir. Bu nedenle, tütünendüstrisinin taktiklerine karşı ülketütüncülüğünün kendine özgü sosyo-ekonomikgerçekleri ile tütün kontrolünün ilke ve esaslarınıakılcı politikalar ile bağdaştırarak uygulamakönem arz etmektedir.

- Tütün endüstrisi, artan hammadde maliyetlerinive yeni kuşak tüketici tercihlerini dikkate alarakticari çıkarlarının ve geleceğin elektronik tütünürünlerinde (e-sigara vb.) olduğunu keşfetmiş vetütünsüz üretime yönelmiştir. Bu gelişmenin dedünya tütün üretiminin orta ve uzun vadedeazalmasına neden olacağı, bu süreçte tütün tarımıyapan üreticiler ile tütün üretiminde kullanılantarımsal alanlar için uygulanacak alternatifpolitikaların daha da önem kazanacağıöngörülmektedir.

Son söz olarak; tütün endüstrinin elinde kimyasalkatkılarla bir kitle imha silahına dönüştürülentütünle ilgili eczacılık, tıp ve enerji alanlarındabilimsel çalışmaların insanlığın yararına olacağıifade edilebilir.

İletişim: Mustafa SeydioğullarıE-posta: [email protected]

açısından bir problem teşkil etmediği/etmeyeceğianlaşılmaktadır. Ancak, tütün üretiminin dünyadave ülkemizde kayıt altına alınması ve izlenmesigerekmektedir.

- Tütün üretimine alternatif politikalarınbaşarısızlığı sonucunda sarmalık sigara, nargileliktütün mamulü ve “Maraşotu” için yapılan kayıtdışı tütün üretimi artmıştır. Kayıt dışı üretimeparalel olarak söz konusu ürünlerin yasadışıticareti de arttığından devletin vergi gelirlerindeciddi kayıplar oluşmuştur. UTKPEP ve kalkınmaplanları kapsamında uygulanacak doğrupolitikaların ve gerçekçi projelerin kayıt dışı tütünüretimini ve yasadışı ticareti minimize edeceği,tütün üretiminin kayıt altına alınması hedefiningerçekleşmesine katkı sağlayacağıdeğerlendirilmektedir. Tütün üretimindenvazgeçen üreticiler ile sektörden uzaklaşmakdurumunda kalan tütün işçilerinin alternatifürünlere ve ekonomik faaliyetlere geçişlerinidestekleyerek sürdürülebilir alternatif geçimyollarının geliştirilmesini sağlayabilmek için 2015-2018 yıllarına ait UTKPEP’de sorumlu/ilgili kurumve kuruluşların işbirliği içinde daha fazla çabaharcaması gerekmektedir.

Kaynak: http://www.duslerforum.org/sigara-paketleri-uzerindeki-o-adam-kameralarin-karsisinda-t370424.html?s=8038c58aa7203a955fb7b5d7d452a888&

6. TAPDK. Tütün Mamulleri Piyasası. [Internet]http://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-mamulleri-piyasasi/tutun-mamulleri-istatistikleri.aspx. Erişim: 21.04.2015.

7. NTV. 10 Liralık Türk Malı Sigara İran'dan Getirilip 6 Liraya Satılıyor. 03.01.2015 [Internet]http://www.ntv.com.tr/turkiye/10-liralik-turk-mali-sigara-irandan-getirilip-6-lirayasatiliyor,KJ-PzaX_E02L44dz3HZksg. Erişim: 21.04.2015

8. Tobacco Atlas. 2015. Fifth edition. [Internet]http://3pk43x313ggr4cy0lh3tctjh.wpengine. netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2015/02/TA5_FactSheet_ Bahrain1.pdf. Erişim:21.04.2015.

9. İSO. Türkiyenin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu-2013. [Internet] http://www.iso.org.tr/Sites/ 1/content/500-buyuk-liste.html?j=6493030. Erişim:21.04.2015.

10. WHO. Sixth session of the Conference of the Parties to the WHO FCTC. October 13-18, 2014; Moscow, Russian Federation. [Internet]http://www.who.int/fctc/cop/sessions/cop6/en/

11. WCTOH 2015. Declarations of the 16th World Conference on Tobacco OR Health. March 17-21, 2015; Abu Dhabi, UAE. [Internet]http://www.wctoh.org/updates/conference-resolutions. Erişim: 21.04.2015.

12. SB THSK Başkanlığı. Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı (2015-2018). [Internet]http://www.thsk.gov.tr/dosya/birimler/ tutun_mucadele_db/dokumanlar/29012015/ulusal-tutun-kontrol-programi-eylem-plani.pdf. Erişim: 21.04.2015.

Dipnotlar1. Bakınız: 10/04/2015 tarihli ve 29322 sayılı Resmi

Gazete.2. Bakınız: 30/11/2004 tarihli ve 25656 sayılı Resmi

Gazete’de yayımlanan 5261 sayılı Kanun.3. Bakınız: 07/10/2006 tarihli ve 26312 sayılı Resmi

Gazete’de yayımlanan 2006/29 sayılı Başbakanlık Genelgesi Eki.

Kaynaklar1. TAPDK. Tütün Piyasası İstatistikleri [Internet]

http://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-piyasasi.aspx. Erişim: 21.04.2015.

2. Ege Tütün İhracatçıları Birliği. Çalışma Raporu (2014-2015 Dönemi). Nisan 2015. [Internet]http://www.egeliihracatcilar.com/Uye DuyuruSistemiEkler/2015/4/47105513 9201541181340/Tutun-Faaliyet-Raporu-2015_00006304.pdf. Erişim:21.04.2015.

3. Tütün Eksperleri Derneği Bülteni. Tütün Raporu (2002-2014). 16.03.2015; Sayı: 88, 9-14. [Internet] http://www.tutuneksper.org.tr/2002-2014-tutun-raporu. Erişim:21.04.2015.

4. Seydioğulları M. Türkiye’de Tütün Üretimi, Tütüne Alternatif Politikalar ve Uygulamalar Üzerine Değerlendirmeler. Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün(kitap). Ocak 2014; 107-144.

5. Seydioğulları M. Türkiye’de tütüncülüğün mevcut durumu ve geleceği üzerine değerlendirmeler. Tütün Eksperleri Derneği Bülteni 2012;84:22-26.[Internet] http://www.tutuneksper.org.tr/yayinlar/ bultenler/510-83-sayi. Erişim:21.04.2015.


ÖzUluslararası ticaret ve yatırımların önününaçıldığı 1980 sonrasında, ulusötesi tütünşirketleri faaliyetlerini gelişmekte olan ülkelerekaydırırken, tütün salgınını derinleştirmişlerdir.Buna karşın Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi’nde talep-yönlü politikalara vurguyapılırken, tütün endüstrisinin arz yönlümüdahalelerle denetlenmesi gereği göz ardıedilmiştir. Ancak arz-yönlü önlemlere giderekartan bir akademik ilgi söz konusudur. Buçalışma mevcut arz-yönlü politika önerilerini,sermaye döngüsünün imalat, realizasyon(pazarlama-dağıtım) ya da hem imalat hemrealizasyon aşamalarını eşzamanlıhedeflemelerine göre sınıflandırmıştır. Butemelde, tütün salgınının sonlandırılabilmesi içinönceliklendirilmesi gereken arz-yönlü önlemlertartışılmıştır.Uluslararası tütün şirketleri için karlı bir üretimve ihracat üssü haline gelen Türkiye’de ise biryandan tütün kontrolü politikaları ile mücadeleedilirken, diğer yandan tütün endüstrisinin arzıdesteklenmeye devam edilmektedir. Tütünendüstrisi, imalat sanayi içinde sınıflandırılanherhangi bir endüstri dalı olarak görülüp, ticaretve yatırım faaliyetleri çeşitli teşvik veistisnalardan yararlandırılmaktadır. Böylecefirmalar tüketim vergilerini tüketicilere yükleyip,dağıtım-satış ağlarını bir reklam ve promosyonaracı olarak kullanmaya devam ederken, yatırımve üretim maliyetlerini azaltan desteklerden deyararlanmaktadır. Elde edilen sonuçlar,Türkiye’nin gerçek bir tütün kontrolü politikasıiçin doğrudan endüstrinin ticaret ve imalatfaaliyetlerini kısıtlayan arz-yönlü müdahalearaçlarını kullanması gerektiğine işaretetmektedir.Anahtar sözcükler: Arz-yönlü tütün kontrolü,Tütün endüstrisi, Endüstri teşvikleri, Türkiye

Abstract

In the post 1980 period when internationaltrade and investment flows have beenliberalized, transnational tobacco companiesshifted their activities to developing countries,worsening tobacco epidemic. However, whileFramework Convention on Tobacco Control putemphasis on demand-side policies, the need forthe control of tobacco industry via supply-sidemeasures has been disregarded. Neverthelessthere has been an increasing academic intereston supply-side measures. This paper classifiessupply-side policy suggestions in terms of whichstage in the circuit of capital that they target:production, realization (marketing-distribution)or both production and realization stages. Onthis basis, in order to end tobacco epidemic, thesupply-side measures that need to be prioritizedare discussed.

Meanwhile in Turkey that has become aprofitable manufacturing and export basis forthe transnational tobacco companies, on theone hand tobacco control policies are put intoeffect, on the other hand supply of tobaccoindustry continues to be supported. Therefore,firms keep going on putting the burden ofexcise taxes on consumers and using sales-distribution networks as an advertisement andpromotion channel, while they also benefitfrom incentives that reduce costs of investmentand production. The findings show that Turkeyshould utilize supply-side measures that restrictdirectly trade and manufacturing activities oftobacco industry.

Key words: Supply-side tobacco control,Tobacco industry, Industry incentives, Turkey

Arz-Yönlü Tütün Kontrolü Politikaları ve Türkiye’ye İlişkinDeğerlendirmeler Supply-Side Tobacco Control Policies and Evaluations for Turkey

Dr. Derya Gültekin*, Dr. Ferimah Yılmaz**

Derleme

Review Article

*Doç.; İstanbul Teknik Ü. İşletme Fak., İşletme Mühendisliği Blm. İstanbul**Yrd. Doç., Haliç Ü. İşletme Fak. İng. İşletme Blm., İstanbul


Tütün kontrolüne ilişkin uluslararası politikaçerçevesini belirleyen ve Dünya Sağlık Örgütü(DSÖ) çatısı altında yaşama geçirilen TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS)’de (1) birkaçarz-yönlü politika aracı içerilmiş olmakla birlikte,talep yönlü tütün kontrolü önlemleri baskındurumdadır. Talep-yönlü politikaların dünyadayaygınlık kazanması, ulusötesi tütün şirketlerinin(UTŞ’ler) 1980’lerden itibaren Asya, Afrika,Ortadoğu, Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliğiüyesi ülke pazarlarında Uluslararası Para Fonu(IMF), Dünya Bankası (DB) ve Dünya TicaretÖrgütü (DTÖ)’nün gözetimi altındabüyümeleriyle eşzamanlı gerçekleşmiştir.sözkonusu kuruluşlar uluslararası para, yatırım veticaret akışlarının önünü açarken, Dünya Bankası(2) tütün salgınının küresel ölçekte yayılmasıkarşısında talep-yönlü politikaların uygulanmasınıönermiştir. DB tütün ürünleri imalatı ve ticaretineherhangi bir arz-yönlü müdahaleye, bumüdahalenin yararsız ve maliyetli olacağı veayrıca bazı olumsuz yan etkilere yol açacağıgerekçeleriyle karşı çıkmaktadır.

Talep-yönlü araçların tütün salgını sorununacevap vermede hegemonya kurmasına rağmen,tütün kontrolü savunucuları tütün içicilerinindavranışlarından ziyade tütün endüstrisininfaaliyetlerine odaklanan ve tütün tüketiminisonlandırmaya yönelik arz-yönlü öneriler(endgame proposals) geliştirmeye başlamışlardır.sözkonusu yazarlar yüksek gelirli ülkelerde azalansigara içme sıklıklarına karşın hala çok yükseksayıda içici olmasına dikkat çekmektedir. Ayrıca,tütün salgınının uluslararası ticaret ve yatırımserbestleştirmesi yoluyla düşük ve orta gelirliülkelere yayılmasına vurgu yapmaktadırlar. Buyazarlarca geliştirilen arz-yönlü öneriler, tütünendüstrisinin varlığını etik, ahlaki ve insanitemellerde sorgulamaktadır. Ancak, tütünkontrolünde nihai bir zafer için sigara içmesıklığının hangi düzeye indirilmesinin (örneğinsıfır, %5 ya da %10) yeterli olacağı konusundagörüş birliği bulunmamakta olup, ayrıca üçkonuda daha görüş farklılıkları dikkat çekmektedir(3): Birincisi geçiş aşamalı mı, yoksa ani miolmalıdır? İkincisi geçiş sürecinde kamu sağlığıaktörleri endüstri ile işbirliği yapmalı mıdır? Sonolarak, yakılarak tüketilmek yerine farklıbiçimlerde kullanılması durumunda, nikotinbağımlılığı sağlığa ne derecede zararlıdır?:

yakılarak tüketilen ticari tütün kullanımı mı, yoksaher türlü tütün tüketimi mi sonlandırılmalıdır?Literatürde her ne kadar “sonlandırma(endgame)” üzerinde anlaşmaya varılmış kesin birtanım olmamakla birlikte, bu çalışma tütünsalgınını sonlandırmaya yönelik politikalarınyalnızca sigara içme sıklığı ve tütüne bağlı hastalıkve ölümlerin azaltılması yerine, tütün imalatı veticaretinin bütünüyle ortadan kaldırılmasınıhedeflemesi gerektiği görüşündedir.

Tütün ürünleri tüketiminin zararlarına karşımücadele eden devletler, sivil toplum kuruluşlarıve uluslararası örgütlerin de dahil oldukları birsüreçte, dünya genelinde birçok ülkede tütünkontrolü politikaları uygulamaya sokulmuş olsabile, tütün endüstrisi kar maksimizasyonugüdüsüyle çalışan, pazar payını artırma peşindeolan ve küresel güce ulaşmış firmaların hakimiyetialtında faaliyet göstermeye devam etmektedir.Devasa tütün şirketleri mevcut pazarlarındabüyümeye devam etmenin yanı sıra, sigara-dışınikotin ürünleri pazarında da yatırımlarınıartırmaktadır. Ulusötesi tütün şirketleri (UÖŞ)ayrıca ikili ticaret anlaşmalarından ulusal tütünkontrolü önlemlerini geçersiz kılmak üzereyararlanmaktadırlar. Öte yandan karlı tütünendüstrisi, emeklilik ve sigorta fonlarınca cazip biryatırım alanı olarak görülmekte ve sözkonusufinans kuruluşları endüstrinin varlığınısürdürmesine katkıda bulunmaktadır.

Tütün ürünleri tüketicileri cephesindenbakıldığında ise her ne kadar tütün tüketimindesosyolojik nedenler (sosyal-kültürel-diğernedenler) de etkili olsalar bile, tütün endüstrisitalebin sürekli ve artan oranda genişlemesi için,tüketicileri reklam, pazarlama yöntemleri ve katkımaddeli ürünlerle etkilemeye yönelik stratejilergeliştirmektedir. Tütün tüketiminden haz eldeedilmesiyle (örneğin iyi hissetme, sakinleşme, kilokontrolü, konsantrasyon, enerjik olma, bir sosyalgrubun parçası olma, özgür hissetme gibi)yaşanan duygular tütün tüketiminin bireyselolarak sonlandırılmasını zorlaştırmakta ya daengellemektedir. Buna karşın, tütün ürünlerinebağımlılıkları yüzünden tüketiciler hem sağlıksorunları yaşamakta, hem de tütün kontrolükapsamında uygulanan vergilerin yükünüçekmektedir. Çünkü tütün kontrolü kapsamındavergiler genellikle tüketim üzerinden alınmaktadır.


Bu çalışmada tütün kontrolünde yalnızca talep-yönlü mekanizmaların kullanılması yerine, tütünarzını gerçekleştiren endüstrinin de denetlenmesive nihai olarak tütün ürünlerinin üretim vesatışının karlı bir iş alanı olmaktan çıkarılıp, buişkolunun sonlandırılması için önlem ve önerilerele alınmıştır. Bu bağlamda çalışma, tütün salgınısorununu farklı mekanizmalarla çözme önerisigetiren çeşitli arz-yönlü politika tasarımlarınıngenel bir değerlendirmesini yapmak ve budeğerlendirme ışığında Türkiye için mevcutdurumu saptayarak, bazı arz-yönlü politikaönerileri sunmak amacındadır. Teorik tartışma şusorular üzerinden geliştirilecektir: farklı arz-yönlütütün kontrolü politika önerilerini birbirlerindenayırt eden nedir? Hedefleri ve olası sonuçlarıaçısından, arz-yönlü politikalar sınıflandırılabilirmi? Bu önerilerin yaşama geçirilmesinin önündesiyasi, iktisadi, etik, sosyal ve kültürel engeller varmıdır? Bu engeller nasıl aşılabilir? Tartışma bazıarz-yönlü politikaların uygulanma alanı bulduğuülke örnekleri ile desteklenecektir.

Arz-yönlü önlemler, geniş bir politika yelpazesiiçinde yer almaktadır. Tütün sektöründeki arz-yönlü müdahale önerileri, sermaye döngüsününhangi aşamasının hedeflendiğine göre üç grubaayrılabilir: birinci grup öneriler, tütün ürünlerininrealizasyonu (sermaye birikim sürecinde dağıtımve pazarlama faaliyetleri) aşamasınaodaklanmakta ve tütün endüstrisini satışkısıtlamaları yoluyla kontrol etmeyi önermektedir.İkinci grup, doğrudan tütün ürünlerinin imalatkoşullarını hedeflemekte ve arz sınırlamaları, fiyatkontrolleri ya da tütün ürünlerinin içeriğinindeğiştirilmesiyle müdahale edilmesi talebindebulunmaktadır. Üçüncü bir grup ise, imalat verealizasyon aşamalarını eşzamanlı hedefleyerek,tütün sektörünün radikal bir müdahale iledönüştürülmesini ve bu alandan kar motifininçıkarılması gerektiğini savunmaktadır. Bu grubagiren öneriler yasaklamaya kadar uzanmaktadır.

Aşağıda ilk olarak talep ve arz-yönlü tütünkontrolü politikaları, yol açtıkları etkiler temelindekarşılaştırmalı bir biçimde incelenecektir. İkinciolarak yöntem kısmında, tütün sektöründesermaye birikim sürecine sermaye döngüsüışığında yaklaşılacak ve tütün sektörünemüdahalede kamu otoritelerinin aslında ne kadargeniş bir manevra alanına sahip olduklarıgösterilecektir. Ardından, arz-yönlü tütün

kontrolü politika önerileri sermaye döngüsününhangi aşamasını hedeflediklerine göresınıflandırılacak ve temel müdahale araçları,hedefleri ve müdahale biçimlerinin olası etkileriaçılarından değerlendirileceklerdir. Yapılantartışmalar temelinde, Türkiye’de tütünendüstrisine verilen arz yönlü teşvikler elealınacak ve tütün tüketiminin nihayeteerdirilebilmesi için ülkede kullanılabilecek arzyönlü politika önerilerine örnekler verilecektir.Çalışma, sonuç kısmıyla tamamlanacaktır.

1. Talep-yönlü ve arz-yönlü tütün kontrolüpolitikalarının karşılaştırılmasıArz-yönlü önlemler, tütün kontrolü politikalarınınodağına tütün endüstrisinin imalat/ticaretfaaliyetlerini koymakta ve bireylerin tütünürünlerini ‘elde edebilmelerini’ önlemeyiamaçlamaktadır. Talep-yönlü politikalar ise, tütünürünü içenlerin ya da potansiyel içicilerin düşünceve davranışlarını etkileyip, tütün ürünlerine olan‘isteği’ ortadan kaldırarak tütün talebini azaltmayıhedeflemektedir. Bu kapsamdadeğerlendirilebilecek talep-yönlü önlemlerşunlardır:

- Yüksek tütün satış vergileri,

- Tütün ürünlerinin promosyonununyasaklanması,

- Paketler üzerinde uyarıcı ibare zorunluluğu,

- Kapalı alan sigara yasakları,

- Toplumun eğitilmesi ve

- Sigara bırakmayı destekleyici programlar vb.

Bu tür talep-yönlü politikalar DB ve IMFtarafından desteklenerek, TKÇS’nin temelkarakteristiği kılınmıştır. Bu yönelimin ardındayatan gerekçelere bakıldığında, Ross andChaloupka’ya (4) göre, talep-yönlü önlemlertütün tüketimini azaltmada etkilidirler. Ancak, arz-yönlü önlemlerin çoğu sınırlı bir etkinliğe sahiptir(2). Bu bağlamda, çeşitli arz-yönlü politikalara şugerekçelerle karşı çıkılmaktadır:

- Tütün ürünleri yasağının uygulanması, teminigüç altyapı ve kaynak gerektirmektedir. Büyükmali kaynak ayrılarak yasak uygulanmaya çalışılsa


da, insanlar kullanmaya devam edecek ve böylecebir yandan vergi geliri kaybı olurken, diğeryandan kullanıcılar yasadışı konuma düşecektir.

- Gençlerin sigaraya erişimini sınırlandırmak,tütün kullanımını azaltmamaktadır (5),uygulanması zordur ve gerekli altyapı vekaynaklar düşük gelirli ülkelerde daha da azdır(2).

- Alternatif ürün programları tütün arzınıazaltmada etkili değildir. Tütün yetiştiriciliğinincazibesi, tütünü terk eden çiftçiler yerine yeniçiftçileri piyasaya çekecektir (6).

- Uluslararası ticaret serbestleştirmesi tütünkullanımını artırmış olmakla birlikte, uluslararasıticaret anlaşmalarını ihlal eden ticaret kısıtlamalarımisillemelere yol açarak ekonominin genelinezarar verebilecektir (2,7).

Hakim çevrelerce etkili görülen tek arz-yönlüpolitika ise kaçakçılıkla mücadeledir1.

Konuya UTŞ’ler cephesinden bakıldığında ise, buşirketler talep-yönlü politikalara satışlarıüzerindeki olası olumsuz etkileri nedeniyle karşıçıkma eğilimindedirler (8). Ancak, UTŞ’lerhükümet kuruluşlarıyla aynı zamanda bazı talep-yönlü politika önlemleri konusunda işbirliği yapargörünerek, daha radikal arz-yönlü politikalarınuygulanmasını engellemektedirler.

Tütün kontrolü politikalarının odağı tütünendüstrisinin imalat ve ticaret faaliyetleri yerine,bireylerin tütün ürünlerine olan ‘isteklerini’etkilemeye çalışmak olduğunda, UTŞ’ler öldürücübir metayı üretmeye ve satmaya devamedebilmektedir. Böylece, tüketiciler üzerinde sınırlıetkisi olan talep-yönlü önlemler için para vezaman kaybedilirken, mevcut tütün kontrolüpolitikaları ya hiç etkili olmamakta ya da yalnızcaçok sınırlı bir etki doğurabilmektedir (9). Bir diğerifadeyle, UTŞ’ler artan miktarda tütün ürünlerisatarak küresel faaliyetlerini genişletmeye devamederken, talep-yönlü kısıtlamalar tütün salgınınınkaynağı olan tütün sektörünün kar-odaklıişletmelerce organize edilmesine bir sonverememekte ve bu sektörde birikim ve karlılıksürmektedir. Üstelik UTŞ’ler bir ülkede yarattıkları

üretim, istihdam, gelir vergisi ve ihracat kazançlarıüzerinden siyasiler üzerinde güç kurmaktadırlar.Dolayısıyla, bu gücü kırabilmek için de arz-yönlüpolitikaların kullanılması elzem hale gelmektedir.

Tütün endüstrisinde imalat ve ticaret koşullarınıhedefleyen arz-yönlü önlemler, TKÇS’de aşağıdabelirtilen sınırlı düzeyde içerilmektedir:

- Çocuklara tütün ürünü satış yasağı,

- Yasadışı ticaret kontrolleri,

- Tütün işçi ve çiftçileri için alternatif üretimalanlarının desteklenmesi,

- Otomatik makineler ve internetten satış yasağı.

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’ndeiçerilmeyen diğer arz-yönlü politikalar iseaşağıdaki gibi sıralanabilir:

- Fiyat kontrolleri,

- Yeni ürün sunma yasağı,

- Bazı tütün ürünlerinin yasaklanması,

- Tütün ürünlerinin eğitim, spor ve sağlıkkuruluşu gibi yerlerde satışının yasaklanması,

- Uluslararası ticaretin sınırlandırılması,

- Yabancı yatırım kontrolleri,

- Rekabeti artırmaya yönelik olarak pazar payısınırlamaları,

- Perakende satış noktalarının sayı, tür ve konumolarak sınırlandırılması,

- Tütün ürünü imalat ve satışının yasaklanması,

- Düz paket uygulaması vb.

Ancak arz-yönlü önlemler kamu sağlığınıilgilendiren diğer alanlarda (örneğin içme suyu,hastaneler ve uyuşturucu maddelere erişim) etkilibulunup uygulamaya geçirilebilirken, tütünkontrolü için henüz tavsiye edilmemiş vebenimsenmemiştir (10).


Tütün ve tütün ürünlerinin piyasaya arzınıgerçekleştiren firmalar; tütün tarımı, yaprakişleme, tütün ürünleri imalatı, dağıtım, satış venihai tüketiciye ulaşmaya kadar olan tümaşamalarda kârlılığı artıracak, maliyetleridüşürecek önlemler almaktadırlar. Bu firmalar,girdi yönetimi, gelişkin teknoloji kullanımı, firmayapılarının rasyonalizasyonu vb. yollarlamaliyetlerini düşürmeye çalışırlarken, pazarlamafaaliyetleri ile de talebi sürekli kılmak ve artırmakiçin çaba göstermektedirler. Ayrıca, tütünürünlerini endüstriyel bir ürün olarakfiyatlandırırken, talebin düşük fiyat esnekliğidolayısıyla tekel gücü kullanıp, yüksek kar marjlarıile çalışabilmektedirler.

Yukarıda bahsedilen ve endüstriyi karlı bir sektörhaline getiren faaliyetleri yanısıra endüstrikamuoyunda daha az bilinen bir başka olanağadaha sahiptir. Tütün ürünleri imalatı ve ticaretindefirmalar endüstriyel teşviklerden bir sanayi koluolarak faydalanabilmektedir. Bu teşvikler yerli veyabancı yatırımlar için doğrudan yatırım teşvikleriolabileceği gibi (örneğin komple yeni yatırım,tevsi, modernizasyon, ürün çeşitlendirme vs.),firmalar kurumlar vergisi ve diğer vergi indirimleri,ihracat teşvikleri, dahilde ve hariçte işlemeyetkileriyle vergi muafiyeti, kredi teşvikleri gibi birçok teşvik aracından daha faydalanabilmektedir.Aşağıda da görüleceği gibi, Türkiye’de tütünendüstrisinin faydalandığı teşviklerin bir analiziyapıldığında, firmaların diğer endüstrilerdekifirmalardan ayrı tutulmayarak aynı muameleye

tabi oldukları görülmektedir. Dolayısıyla, tütünkontrolünde imalat ve ticaret aşamaları çokönemli olmalarına rağmen, bu aşamalara yönelikmüdahale sözkonusu olmadığı gibi, tam tersineimalat ve ticaret faaliyetlerine bir dizi vergisel vesektörel teşvik sağlanmaktadır.

2. YöntemBu bölümde, tütün tüketiminin yol açtığı ölümleriortadan kaldırabilecek bir tütün kontrolü politikasıtasarlanabilmesi amacıyla, tütün sektöründesermaye birikim sürecine bütüncül bir bakışaçısıyla yaklaşılmaktadır. Bu amaçla, literatürdeönerilen arz-yönlü politikalar, tütün girdilerinintemini, tütün ürünleri imalatı ve ticaretiaşamalarından hangisini hedeflediklerine göresınıflandırılmakta ve bu öneriler, potansiyelsonuçları üzerinden değerlendirmeye tabitutulmaktadır.

Şekil 1’den de izlenebileceği gibi, tütünsektöründe sermaye birikim süreci, üretimaraçlarının (makineler, tütün, filtre ve diğergirdiler) ve işgücünün temini için para sermayenin(P) sağlanmasıyla başlar. Para sermayenin üretimaraçları ve emek gücüne dönüştürüldüğü buaşamada sermaye, para sermaye biçiminden metasermayeye (M) dönüşür. Görüldüğü üzere,imalatçı şirketler birikim sürecini başlatabilmekiçin tütün üreticileri, ticaret şirketleri, makinaüreticileri ve diğer girdi sağlayıcıları ile ilişkikurmak durumundadır. Sözkonusu girdilerimalatçılar tarafından tütün ürünleri imalatınasokulur ve sermaye üretken sermaye biçimini alır.Üretim süreci sonunda, imalatçılar tütünürünlerinin satılmasına (realizasyon) ihtiyaç duyar.Realizasyon imalatçılarla birlikte çalışan vepazarlama, dağıtım ve satış ağlarını kontrol edentoptancılar ve perakendeciler aracılığıylagerçekleştirilir. Realizasyon yeni üretilen metaların(tütün ürünlerinin) paraya dönüştürülmesineolanak verir ve sermaye döngüsü sonucunda eldeedilen para miktarı (P’), üretim sürecini başlatmakiçin kullanılan para miktarından daha yüksek olur.Sermaye döngüsünde artı-değer sağaltımısayesinde elde edilen kar, imalatçıların üretimsürecini genişleyen bir ölçekte yenidenbaşlatmasına olanak verir. Dolayısıyla, büyüyenimalat hacmi sermaye birikiminin devamlılığı içintütün ürünlerinin büyüyen satışını gerektirir.


ParaSermaye

Şekil 1. Tütün sektöründe sermaye birikim süreci

Emek gücüRealizasyon

Para - Meta... Üretim...

Üretim araçları

Tütün ürünüimalatçıları

Para’Meta’ -

ToptancılarPerakendeciler:

BakkalMarket

SüpermarketHipermarketKuruyemişçi

Büfe Münhasır

satıcı

Girdi şirketleri:Tütün tedarikçileri;

Filtre, kağıt, katkı maddesi,paket ve makine

imalatçıları...

Tütün sektöründe sermaye birikim sürecinekuşbakışı bir bakış, tütün ürünleri imalatçılarınındaha fazla üretip sattıkça daha fazlakazanacaklarını düşündükleri sürece, bufaaliyetlerini sürdüreceklerini göstermektedir. Budurumda, imalatçı şirketlerin geri bağlantılarkurduğu tütün tedarikçileri ve diğer girdi şirketleride faaliyetlerine devam edecekler ve böylecetütün ürünleri imalatçıları daha fazla üretmeyi vesatmayı sürdürebileceklerdir. Genişleyen üretim veticaretin, tüketim hacmini de ötelemeye muhtaçolduğu yönündeki bu saptama, tütün tüketimininneden yalnızca talebi kontrole yönelik politikalarile sınırlandırılmasının yeterli olamayacağınıbizlere göstermektedir. Benzer biçimde, sektöregenel bir bakış, devlet müdahalelerinin sektördekifaaliyet koşullarını ve karlılığı, sermayedöngüsünün tüm aşamalarında (girdi temini,imalat, ticaret ve tüketim) etkileyebileceğineişaret etmektedir. Dolayısıyla tütün kontrolündetüketicilerden ziyade tütün endüstrisi şirketlerineodaklanmak gereklidir. Bu noktada mevcut tütünkontrolü politikalarında neden sermayedöngüsünün son aşaması olan realizasyonun,burada da özellikle tüketicilerin davranışlarınıetkilemeye yönelik önlemlerin baskın olduğusorusu akla gelmektedir. Özellikle imalataşamasını politik müdahalelerinden büyük ölçüdebağımsız kılan nedir? Bu tür sorular daha etkili birtütün kontrolü politikasının nasıl tasarlanabileceğitartışmasında, bizleri devlet-tütün endüstrisi ilişkisihakkında düşünmeye sevk etmektedir.

Sermaye döngüsü yaklaşımı, tütün kontrolüpolitikalarının birikim sürecinin tüm aşamalarınıetkilemek üzere kullanılabileceğini göstermektedir.Şekil 2, devletin tütün tüketimini nihayeteerdirmek istiyorsa, eşzamanlı olarak para sermayeve girdi temini koşullarına, imalat faaliyetlerine verealizasyon koşullarına müdahale edebileceğinigöstermektedir. Bu durum, devletin tütünsalgınıyla mücadelede yalnızca talep-yönlüçözümlerden çok daha geniş bir politikaseçeneğine sahip olduğu anlamına gelmektedir.Örneğin, tütün endüstrisinin imalat ve ticaretfaaliyetlerine uygulanabilecek negatif teşvikler,sektördeki yüksek karlılığın cazibesini ortadankaldırmaya hizmet edeceği için, zamanla buşirketleri tütün sektöründen çıkmaya yönlendiriciolacaktır.

İzleyen kısımda, yukarıda açıklanan sermayebirikim sürecine bütüncül yaklaşım ışığında,literatürdeki arz-yönlü politika önerileriincelenmektedir. Arz-yönlü öneriler tütünsektöründe sermaye birikim sürecinin hangiaşamasına yönelik olduklarına göresınıflandırılacaktır: para sermaye ile girdi teminiaşaması, imalat aşaması ve/veya realizasyonaşaması. Yapılacak inceleme temelinde de, etkilibir tütün kontrolü politika tasarımı için bazıöneriler sunulacaktır.

3. Arz-yönlü tütün kontrolü önlemlerininsınıflandırılması İlk arz-yönlü politika önerisi, Benowitz veHeningfield’in 1994 (11) yılındaki, bağımlılığakarşı sigaralarda belli bir nikotin eşiğineuyulmasını salık veren çalışmayla geldi. Bu erkendönem çalışmayı yaklaşık 10 yıl sonra Borland(12) izledi. 2005 yılında ise Callard ve diğerleriradikal bir duruş sergileyerek, sorunun tütünimalatı ve ticaretini kar-odaklı şirketlerin ellerinebırakmaktan kaynaklandığını ileri sürdü (10). Sözüedilen bu ilk adımlar, tütün sorununa çözümbulmak üzere konunun farklı yönlerine işareteden yeni sonlandırma amaçlı önerilerindoğmasına zemin hazırladı. Ancak spesifik olarak“sonlandırma (endgame)” teriminin, yalnızcageçtiğimiz birkaç yıldır literatürde kullanılmayabaşlandığı not edilmelidir.

Getirilen arz-yönlü öneriler tütün sorununun özüolarak doğrudan tütün ürünlerinin imalat veticaret koşullarına işaret ederek, tütün

Şekil 2. Tütün sektörü sermaye birikim sürecinde müdahale alanı seçenekleri

Parasermayetemini

?

P - M - Üretim - M’ - P’

İmalatçılarGirdi

sağlayıcılarDağıtım-satış ağı

? ?


?

{Realizasyon

kontrolünün geleceğine dair umut vermektedirler.Dünyanın birçok yerinde uygulanmaya başlayankapalı alan yasakları, paketlerdeki daha büyükhacimli uyarı ibareleri ve düz paket gibi talep- vearz-yönlü önlemler bileşimi, arz-yönlü politikalarıntütün endüstrisinin karşı girişimlerine rağmen,politika tasarımı ve uygulamasında gelecektekendilerine daha fazla yer bulabileceğinigöstermektedir. Ancak araştırmacıların arz-yönlüstratejilere artan ilgilerine karşın, bu önlemlerulusal tütün kontrolü stratejilerine nadireniçerilmektedirler (13). Pratikte arz-yönlüönlemlerin yaşama geçirilmesine en çarpıcı örnek,2004’te tütün ürünlerini yasaklayan Butan’dır.Yeni Zellanda’nın 2020’ye kadar dumansız birülke haline getirilmesi için önerilen çeşitli arz-yönlü politika önerileri (13) de benzer önlemlerinzaman içinde yaygınlaşmaya başlayacağıkonusunda bir işarettir.

Edwards ve diğerlerine göre, tütün ürünleri yasalolarak ticareti yapılan herhangi bir meta olarakdeğil de, son derece zararlı ve bağımlılık yapıcıolarak görüldüğünde, radikal arz-yönlü önlemlermeşru ve arzulanır olarak değerlendirilecektir(13). Arz-yönlü önlemler tütün ürünlerininsatışının kısıtlanmasından, tütün ürünleri imalat veticaretinin topyekun yasaklanmasına kadar genişbir yelpazeye sahiptir. İzleyen bölüm, tütünkontrolü politika tasarımına ilişkin önerilerintartışılmasına zemin hazırlamak üzere,literatürdeki arz-yönlü önlemleri karşılaştırmalıolarak incelemektedir. Buna göre mevcut arz-yönlü politika önerileri, realizasyon aşamasınıhedefleyenler; imalat aşamasını hedefleyenler; vehem imalat hem realizasyon aşamalarınıeşzamanlı hedefleyenler olmak üzere üç gruptaele alınacaktır.

3.1. “Realizasyon” aşamasını hedefleyen arz-yönlü politika önerileri Bazı yazarlar sermaye döngüsünün son aşamasıolan tütün ürünlerinin realizasyonuna, yanidağıtım ve pazarlama faaliyetlerine ilişkin birtakımcaydırıcı düzenlemeler getirmek yoluyla tütünendüstrisinin kontrolünü önermektedir.

İlk olarak Borland’ın Düzenlenmiş PiyasaModeli’ne (Regulated Market Model) göre, tütünürünlerinin pazarlanması; tütün imalatçıları veperakende satış noktaları arasında, arz zincirindebir bağlantı noktası olarak faaliyet gösterecek bir

kamu kuruluşu tarafından denetlenmelidir (12).Bu biçimde bir piyasa düzenlemesi ile, tüketicileredoğrudan pazarlama olanağı ortadan kalkacak vepromosyon faaliyetleri caydırılacaktır. Ayrıcasözkonusu kamu kuruluşu istenmeyen kimyasallariçin maksimum düzeyleri belirleyerek, tütünürünleri imalatçılarını daha az zararlı ürünlerinimalatına teşvik edecektir. Chapman ise,tiryakilere yetkili bir perakende satış noktasındansigara satın almak için lisans verilmesini vesigarayı bırakmaları durumunda lisans ücretininfaiziyle iadesini önermektedir (14). Böylece sigaraiçmeye devam etmek isteyen tüketicilerin,bırakmaları için yeni caydırıcı öğeler içeren veaynı zamanda mali bir teşvik de sunan düzenleyicibir çerçeve içerisinde tütün kontrolününsürdürülmesine olanak tanınacaktır.

Realizasyon aşamasını hedefleyen ve yukarıdaörneklendirilen politika önerilerine karşı Holdenve Lee, dağıtım ve pazarlamaya ilişkinkısıtlamaların UTŞ’lerin henüz güçlü temelkuramadıkları ülkelerde işe yaradığını belirtmekteve bu şirketlerin ihracat yerine doğrudan yatırımıtercih ettiklerine ve birçok ulusal pazara 1980sonrasında zaten sızmış durumda olduklarınadikkat çekmektedir (15, 14). Dolayısıyla, yalnızcatütün ürünlerinin satış ve pazarlamasınıkısıtlamaya ve bu biçimde tüketimi azaltmayayönelik önlemler yeterli olmayacaktır. Tütünürünü şirketlerinin satış kanalları kısıtlansa bile, buşirketler kârı artırma güdüsü ile yeni yollarlasatışlarını büyütmeye ve yeni bağımlılaryaratmaya çalışacaklardır.

3.2. “İmalat” aşamasını hedefleyen arz-yönlüpolitika önerileri İkinci bir grup öneri doğrudan tütün ürünlerininimalat koşullarını hedeflemektedir. Bu önerileriçerisinde bir kesim, tütün ürünlerinin daha azzararlı biçimlere dönüştürülmesi yoluyla birmüdahaleyi savunmaktadır. Diğer bir kesim ise,imalatçılara üretim/satış kısıtlamaları, fiyatkontrolleri ya da birtakım ücret ödemeyükümlülükleri getirilmesi yoluyla müdahaleyisavunmaktadır.

3.2.1. Tütün ürünlerinin zararlarını azaltma(harm-reduction) önerileriZarar-azaltma kapsamında ilk olarak Benowitz veHenningfield, bağımlılığa karşı bir adım olaraksigaralarda belli bir nikotin eşiğine uyulmasını


önermektedir (11,16). Buna göre, sigaralardanikotin düzeyinin artık bağımlılık yaratmayacakdüzeye kadar azaltılması ile, gençlerde nikotinbağımlılığının gelişimi önlenebilecektir. Ayrıca,yetişkin bağımlıların uğradığı sağlık zararlarınıazaltmaya ve bırakmalarını kolaylaştırmayayardım edecektir. Sonuç olarak tütün ürünlerininiçeriğine yapılacak böyle bir müdahale ile tüketim,yazarların 1994 yılındaki çalışmasına göre 10 yıliçerisinde, 2013 yılındaki çalışmalarına göre iseçok daha kısa bir süre içerisinde hızla düşecek vetütüne bağlı erken ölümler azalacaktır.

Zarar-azaltmaya ilişkin benzer öneriler, Bates (17)ve Zeller (18)’den de gelmiştir. Buna göre devletgücü, emisyon sınırları ve ürün standartlarıyoluyla, tütün-dışı ya da yakılarak tüketilen tütünürünleri dışındaki nikotin ürünlerininbulunabilirliğini artırmak üzere kullanılmalıdır.Böylece yakılarak ve ağızdan tüketilen nikotinürünleri yerlerini daha az zararlı kullanımbiçimlerine bırakacaktır. Hall ve West (19) ise,tütün endüstrisini yakılarak tüketilen tütünürünleri üretim ve tüketiminin 20 yılda aşamalıolarak sonlandırılması yönünde zorlayacakbiçimde ticaret alanının yapılandırılmasınıönermektedir. Böylece, bir yandan tüketicilerin‘daha az zararlı nikotin ürünlerine geçişleri’ teşvikedilecek, diğer yandan da karlı bir nikotin ürünüsektörünün faaliyetine izin verilebilmiş olacaktır.

Görüldüğü gibi bazı yazarlar tütün endüstrisineradikal bir müdahale yerine, zarar-azaltmayayönelik öneriler getirmektedirler. Bu yazarlaragöre, zarar-azaltma yönündeki bir politika odağıile devlet vergi geliri kaynağını yitirmeyeceği için,“ana akım” sonlandırma stratejilerine nazarandaha az siyasi engelle karşılaşacaktır. AncakChapman ve Wakefield, sigaradan daha az toksikve tüketicilerce kabul edilebilir nikotin biçimlerinegeçmenin sonlandırma politikalarının başarısı içinelzem olduğu fikrini tehlikeli bulmaktadır (20).Yazarlar, tütün endüstrisinin alternatif nikotinaraçlarını, sigara bırakma eğilimini önleyerek,gençleri sigara içmeye cezbederek ve bir reklamaracı olarak kullanarak, mevcut sigarapiyasasındaki varlıklarını sürdürmek içinkullanacaklarını belirtmektedir. Dolayısıyla, zarar-azaltma iddiaları tütün endüstrisinin ticariçıkarlarına hizmet ederek, gerçek bir sonlandırmaçabasını engelleyecektir.

3.2.2. Arz ve fiyatlandırma politikalarınamüdahalelerTütün ürünlerinin imalat aşamasını hedefleyen birgrup arz-yönlü öneri, tütün endüstrisinin arz vefiyatlandırma koşullarına müdahale edilmesinisavunmaktadır. Bu kapsamda farklı önerilerkarşımıza çıkmaktadır: çeşitli yöntemlerle arzmiktarının zamanla azaltılması; vergi öncesi fiyatatavan koyularak endüstrinin yüksek karmarjlarının azaltılması; ve son olarak endüstrininödeyeceği bazı ücretlerle, tütün üretiminin yolaçtığı toplumsal zararları içselleştirmesi. Aşağıdasırasıyla bu öneriler ele alınmaktadır.

3.2.2.1. Tütün ürünleri arzının sınırlandırılması Tütün ürünleri arz miktarının hedefler koyularakazaltılmasına ilişkin çeşitli yazarların önerilerimevcuttur (21-25).

Örneğin Sugarman “Performans-temelliDüzenleme (Performance-based Regulation)yaklaşımı ile, tütün imalatçılarına ürünlerinikullanan kişi sayısını azaltmaları için yasalzorunluluk getirerek, bunu yerine getirmeyenlerecaydırıcı mali cezalar verilmesini savunmaktadır(21,23). Firmalar bu amaçla sigara bırakmayardım ve programlarına sübvansiyonlu erişim,sigara fiyatlarını yükseltme, daha az zararlı nikotinürünlerine geçişe teşvik etme, çocukların sigarayabaşlamasını önlemek için reklam kullanma gibiçeşitli yöntemleri eşzamanlı kullanabilir. Yazar,sigara tüketiminde hedeflenen azalmayı sağlamakiçin alınıp-satılabilen izinler (tradables permits)verilmesini de önermektedir. Böylece, bazışirketler için hedef aşımı mümkün olabilirken,endüstri hedeflenen belli bir tüketim kısmaoranına erişmek için zorlanmış olacaktır. Yazaragöre, bu tür bir politika daha ileri kamu sağlığıhedeflerine ulaşmak için tütün endüstrisinigereğini yerine getirme durumunda bırakacaktır.

Sugarman’ın yaklaşımı ile ilgili getirilebilecek ilkeleştiri, ne olursa olsun kârını çoğaltmayaçalışacak olan endüstrinin kendinden beklenenyukarıda sayılan tüm bu müdahaleleri, tütünkontrolünü başarıya ulaştıracak biçimde, gerektiğigibi ve sistematik bir biçimde uygulamasınıbeklemenin saflık olacağıdır. Ayrıca yazar, ırk,etnik ya da dini gruplar vb. temelinde yalnızcabelli sosyal kesimler sigarayı bırakabilse bile,sigara içme sıklığının azalmasını kendi başına


yeterli bir başarı olarak görmektedir. Örneğin, ensıkı içiciler kullanmaya devam edebilirse de, diğerbir kesimin bırakması başarı olacaktır (22). Bu türbir yapı içerisinde de, endüstri hala birilerininölmesi üzerinden kâr etmeye devam etmişolacaktır. Bu sonucun başarı olarak görülmesitartışmaya açıktır.

Ayrıca Thomson ve diğ. ve Wilson ve diğ. “BatanKapak (Sinking Lid)” önerisi ile yasal olarak satışasunulan ticari tütün miktarı üzerindeki artansınırlamalar ve kalan kısım için üretici lisanslarınınaçık artırma ile satılmasının, tütün ürünüfiyatlarının yükselmesi ve talebinin azalmasınıgetireceğini iddia etmektedir (24,25). Sonuçolarak, bu uygulama 20 yıl içerisinde aşamalıolarak ticari tütünün sonlandırılmasınısağlayacaktır. Benzer bir azalan satış kotası önerisiEnzi’den de gelmektedir (23).

3.2.2.2. Fiyat politikasına müdahalelerEndüstri üzerinde fiyat kontrolleri uygulanmasınısavunan Gilmore ve diğ., bu amaçla bağımsız birdüzenleyici kurum (the Office for SmokedTobacco Regulation-OFSMOKE) oluşturulmasınıönermektedir (26). Bu kurum oligopolistik tütünpiyasasında fiyat kontrolleri uygulayarak, tütünimalatçılarının tekel gücünü azaltabilecektir.Yazarlar, tütün endüstrisi şirketlerinin vergiartışlarını eşzamanlı yaptıkları fiyat artışlarınıgizlemek ve böylece aşırı kar elde etmek içinkullandıklarına dikkat çekmektedir. Buna göre,vergi öncesi fiyata tavan koyularak, endüstrininaşırı karı düşürülebilir. Böylece vergi öncesi fiyattavanı sayesinde, vergi ile perakende fiyatartmaya devam ederken, endüstrinin eline geçengelir artmaz. Yalnızca hükümetlerin eline geçenvergi geliri artar ve bu gelir de tütün kontrolüamaçlı kullanılabilir.

Görüldüğü gibi bu modelde tütün piyasasınınyapısı, endüstrinin motivasyonu ve sağlıkdüzenlemesi açılarından değişmeyecektir.

3.2.2.3. Sigara içmenin toplumsalmaliyetlerinin tütün endüstrisine yüklenmesiönerileri Bazı yazarlara göre, sigara şirketleri sigaraiçmenin toplumsal maliyetlerini ödemek zorundaolacakları ücretlerle içselleştirmek durumundaolmalıdırlar (27). Benzer bir öneri Glantz’den degelmektedir (28,29). Yazar, çocuk yaştaki

gençlere sigara satışının yasaklandığı durumlardabile, gençlerin kendi sigaralarını yüksek orandakendilerinin aldığının saptandığı alan çalışmalarınadikkat çekmektedir. Dolayısıyla, bu tür yasaklarınuygulanmasının zorluğu karşısında, endüstrininçocuk içicilerin tüketim miktarı üzerinden ücretödemek zorunda kalmasının, daha kesin birçözüm olacağını belirtmektedir. Çünkü bu tür maliyükümlülükler endüstri için çocukları bağımlıkılmayı cazip olmaktan çıkaracaktır.

Sigara şirketleri ve diğer tütün ürünüimalatçılarının, yol açtıkları toplumsal zararlarıbirtakım ek yüklerle taşımak zorunda bırakılmalarıdesteklenebilir. Ancak bu tür ek yükler getirmekancak kısmi bazı faydalar sağlayacak, endüstriörneğin çocuk içiciler için ödemek zorundakalacağı bedelleri, diğer içicilere yükleyecek yeniyollar peşinde olacaktır.

3.3. “İmalat ve realizasyon” aşamalarınıeşzamanlı hedefleyen arz-yönlü öneriler Hem imalat hem de realizasyon aşamalarınaeşzamanlı bir müdahaleyi savunan bazı yazarlarise, tütün sektöründe kar güdüsünün ortadankaldırılarak endüstrinin yapısının radikal birbiçimde dönüştürülmesini savunmaktadır. Bukapsamdaki önerilerin birinci grubu, tütün imalatve ticaret koşullarının yeni bir endüstriyelyapılanmayla zaman içinde kamu sağlığıhedeflerine ulaşmaya izin verecek biçimdedönüşümünden yanadır. İkinci bir grup yazar ise,kısmen ya da tamamen yasaklama politikasınısavunmaktadır.

3.3.1. Tütün endüstrisinin kar amacı gütmeyenbir yapıya dönüştürülmesiBir grup yazara göre, tütün ürünlerinin satışındankar eden şirketlerle kamu sağlığı hedeflerineulaşmada işbirliği yapmak mümkün değildir. Buşirketler sigara içme oranlarının düşürülmesini,yeni bağımlıların önlenmesini ve ürünlerininbağımlılık yapıcı özelliklerinin azaltılmasınıistemeyeceklerdir. Bu nedenle tütün imalatı veticaretinin, tütün ürünleri kullanımını azaltmayınihai hedef olarak benimseyen, kâr ilkesine göreçalışmayan bir kamu işletmesi ya da kâr amacıgütmeyen özel bir işletme tarafındangerçekleştirilmesi gereklidir. Böylece tütün ürünleriüretim ve arzı sürerken, kullanımını sona erdirmeküzere zaman içinde azaltmak olanaklı olacaktır.


Bu görüşün temsilcileri olan Callard, Thompsonve Collishaw, kamu sağlığı yönelimli, kar hedefigütmeyen bir işletme (Non-profit enterprise withpublic health mandate-NPE) yoluyla piyasanındönüştürülmesini savunmaktadır (10,30). Buöneriye göre, mevcut tütün endüstrisi şirketleri(yasa zoruyla ya da şirketlerin kendi istekleriyle)devlet tarafından satın alınacak ve kar amacıgütmeyen bir işletmeye devredilecektir. Tütünürünlerinin tek imalatçısı ve dağıtıcısı olacak buişletme, bütün tütün arz zincirinden kar güdüsünükaldırarak, bir kamu sağlığı hedefi olarak tütüntüketimini sonlandırma görevi çerçevesindefaaliyet gösterecektir.

Tütün salgınının kaynağı olarak şirketlere tütünürünü arz etme izni veren siyasi tercihi gören bumodel, tütün endüstrisi şirketlerinin tabi olduğuekonomik ve yasal koşulların değiştirilmesiyoluyla, piyasanın düzenlenmesinden ziyadedönüştürülmesini hedeflemektedir. Callard ve diğ.Borland’ın piyasa düzenlemesine yönelik modelönerisini, sigara satışlarını artırmak için yeni yollarbulma peşinde olan şirketlerin kar güdüsünüdeğiştirmeyeceği gerekçesiyle eleştirmektedir(10,12). Callard ve diğ. Fransa’da dağıtım ağıüzerindeki devlet kontrolünün ya da Çin’dekikamu tütün tekelinin, tütün ürünleri tüketiminiazaltma ya da ortadan kaldırma konusundabaşarısız olmalarını ise, bu araçların kamu sağlığıhedeflerine göre çalışmak üzere kullanılmamalarıile açıklamaktadır (10).

3.3.2. Yasaklama önerileri Son olarak bir grup yazar, tütün ürünlerinin arz veticaretine değişen biçimlerde yasaklamalargetirilmesinin nihai çözümü sunacağıgörüşündedirler.

Yasaklama kapsamında değerlendirilebilecek bazıyazarlar radikal bir duruşla tütün ürünleri imalatve tüketiminin tümüyle yasaklanmasınısavunmaktadır (Bkz. 31, 32). Böylece tütün ürünübulundurmak bir suç sayılacak ve içici sayısıazalacaktır.

Dynard ve Proctor ise, yukarıda verilen alt-başlıklarda ele alınan diğer tüm arz-yönlüönerilere cevaben, piyasayı daha iyi düzenlemeyeçalışmak, piyasayı dönüştürmek ya da şirketlereperformans ölçütleri koymak yerine, tütün ticaretve imalat yasağı getirmek ve böylece, organize

arzı çökertmeyi savunmaktadır (33,34). Yazarlaragöre, sigaranın bağımlılık yapıcı özelliği ve birçokiçicinin aslında bırakmak isterken bunu yapmaktazorlanmaları ve başladıklarına pişman olmaları, butür bir yasaklamanın dünyadaki en önemlihastalık ve ölüm nedenini ortadan kaldırmak içinen iyi yol olduğunu göstermektedir. Ancakyazarlar yasağın tütün tüketimini tamamenortadan kaldırılmaya yetmeyeceğini, amacın dazaten bu olmaması gerektiğini, bu yüzden ticaritütün satışlarının yasaklanması ile birlikte, kişilerinkendi kullanımları için tütün yetiştirmekte serbestolacaklarını belirtmektedir. Yasaklamanınkaçakçılığı teşvik edeceği iddialarına karşı da,yasadışı ticaretin dünyada ülkeler arası fiyatfarklılıkları, kaçak ticarete göz yumma ve hattasigara imalatçılarınca teşvik edilmesi yüzündenyaygın olduğuna işaret etmektedirler.

Yasaklama önerisi kapsamındadeğerlendirilebilecek diğer bazı yazarlar ise, tütünürünleri tüketiminin aşamalı olarak sonaerdirilmesi için yasaklamanın kullanılmasınısavunmaktadır. Örneğin Khoo ve diğerleri, tütüntüketiminin 2000 ve sonrası doğumlularayasaklanması gerektiği görüşündedir (35).Böylece tütün ürünlerini yasal olarak satın almadurumu hiç bir yaşta sözkonusu olmayacak veböylece bu zararlı alışkanlığa hiç bir zaman sahipolmayacak, tütünden özgürleşmiş kuşaklaryaratılacaktır.

Bu noktada özellikle toptancı bir biçimdeyasaklamaya gitmenin, sigaranın bağımlılık yapıcıözelliği göz önüne alındığında birtakım toplumsalsorun ve gerginliklere yol açabileceğidüşünülebilir. Dolayısıyla, tütün ürünleri imalat,satış ve tüketiminin aşamalı bir biçimde sonaerdirilmesi, bu amaçla da piyasa yapısına radikalmüdahalelerin gerektiği belirtilebilir.

4. TartışmaTütün kontrolü alanında kat edilen mesafeyekarşın, tütün tüketimi ile tütüne bağlı ölüm vehastalıklar küresel ölçekte artmaya devametmektedir. Bu saptama, sağlanan ilerlemenin çokyavaş kaldığını göstermektedir. Dolayısıyla, kârmotifi ile çalışan sigara şirketlerini doğrudanhedefleyen politikalar yaşama geçirilmelidir.

Mevcut arz-yönlü politika önerilerinindeğerlendirilmesi, politika yapıcıların elinde birçok


politika seçeneği olduğunu göstermektedir.Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, tütün kontrolüuygulamalarında bireylerin davranışlarınaodaklanan talep-yönlü önlemler tercih edilmekte,tütün ürünleri ticaret ve imalatı ise büyük ölçüdedokunulmaz kalmaya devam etmektedir. Buçalışma, tütün kontrolünü gerileten değilgüçlendiren bir sistem için sermaye döngüsündekiher aşamaya yönelik müdahalelerin eşzamanlıuygulanması gerektiğini savunmaktadır. Kısmimüdahaleler, kar odaklı tütün imalatı ve ticaretidevam edeceği için, zaman ve kaynak kaybına,daha da önemlisi daha fazla tütüne bağlı ölüm vehastalıklara yol açacaktır.

Sonuç olarak tütün kontrolü önlemlerinin, tütünyetiştiriciliği ve ticareti ile tütün ürünleri imalatı veticaretini de içerecek biçimde, tüketim alanınınötesinde bir kapsamla yeniden tasarlanmasıgereklidir. Bu tür bir yaklaşım, tütün sektöründesermaye birikim sürecinin tüm aşamalarınıhedefleyen negatif teşviklerin neler olabileceğihakkında düşünmeye kapı açmaktadır (bkz. Şekil3). Aşağıda, tütün endüstrisinde aynı andauygulanması gereken tütün kontrolü önlemleriörneklendirilmektedir:

- Halk sağlığını ilgilendiren bir alan olarak, tütünendüstrisi karlarından alınan vergi oranlarınınyükseltilmesi; endüstriye özel yeni vergileringetirilmesi,

- Tütün ürünleri imalatında kullanılan enerji vb.girdilerin sübvansiyonunun sonlandırılması,

- Tütün endüstrisinin yatırım teşvik paketlerindendışlanması; endüstriye tanınan her türlümuafiyetin sonlandırılması,

- Tütün ürünleri ve girdilerinin ithalatına tarife vediğer araçlarla kısıtlamalar getirilmesi,- Devlet kontrolündeki tütün şirketlerininözelleştirilmelerinin durdurulması2,

- Endüstrinin fiyatlama politikalarına müdahaleedilerek, kanunla (dumping) fiyat indirimlerininyasaklanması,

- Dağıtım ve satış ağlarının, tütün kontrolühedeflerine entegre bir biçimde çalışacak biçimdeyeniden organize edilmesi, satış noktalarının sayı,tür ve konum açısından sınırlandırılması,

Parasermayeteminindeteşvikliyatırımkredilerininsonaerdirilmesi

Uluslararasıticaretkısıtlamalarınıngetirilmesi

İkili kullanım ve gençlerinkullanımını azaltmak üzerediğer tütün ürünüpiyasalarının kısıtlanması

Üretim araçları

İhracatmuafiyetlerininkaldırılması

Vergiistisnalarınınkaldırılması

Uluslararasıticaretyasaklarınıngetirilmesi

Sübvansiyonluenerjininsonlandırılması

Şekil 3. Tütün endüstrisinde uygulanabilecek negatif teşviklere bazı örnekler


Emek Gücü

Perakende satışnoktalarının sayı,tür ve konumolaraksınırlandırılması

KurumlarvergioranlarınınyükseltilmesiPara – Meta ... Üretim ... Meta’ - Para’

- Free shoplar’ın endüstrinin bir reklam aracıolduğu gerçeği karşısında, bu tür satışnoktalarının yasaklanması,

- TKÇS’ye taraf olmuş, ancak reklam yasağınıuygulamayan ülkelerin uluslararası reklam veyayınlarının, TKÇS’ye taraf ülkelerin uygulamadastandardı yakalayabilmesi için önlenmesi,

- Yasadışı ticaret protokolünün geliştirilmesi.

Bu tür negatif teşvikler yüksek karlılık sözkonusuolan tütün sektörünün cazibesini azaltacak vezaman içinde doğrudan fiyat düzenlemeleri,üretim ve ürün kısıtlamaları, tütün endüstrisininyeniden millileştirilmesi gibi daha radikal politikaönlemlerinin uygulanması için zemin yaratacak vetütün ürünleri imalat ve satışları aşamalı birbiçimde sonlandırılabilecektir. Daha radikalönlemlere doğru geçiş sürecinde talep- ve arz-yönlü politikaların birbirlerini tamamlayacağı dabelirtilmelidir. Böylece arz-yönlü politikalarla tütünsalgını sorununun özü olan imalat ve ticaretfaaliyetlerine müdahale edilirken, tütün ürünleritüketimini zaman içinde azaltmak üzere, talep-yönlü müdahalelerden de yararlanılmalıdır.

UTŞ’lerin imalat ve satışlarını Batı’dan Asya, DoğuAvrupa ve Afrika’ya kaydırması ile sigaratüketiminin GOÜ’lerde artması dolayısıyla,mevcut tütün kontrolü politikaları tütün salgınınıdurdurmada yeterli olamadı, olamaz da! Budurumun GOÜ’lere özgü birtakım nedenleri debulunmaktadır (36). GOÜ’lerde tütünendüstrisinin siyasi ve toplumsal düzeylerdekimüdahalelerine karşı farkındalık daha azdır. Öteyandan, GOÜ’lerde sigara tüketimi artarken, buülkelerde karşılanmamış temel ihtiyaçların varlığısözkonusudur. Tütün endüstrisi, GOÜ’lerdekiyoksulluğu tütün ürünlerini satmak içinkullanmakta, tütün ürünleri tüketimini yaşanantoplumsal-temelli bireysel sorunlara bir çözümmüşgibi sunmaktadır. Bu durum, GOÜ’lerdeki sınırlıolanakların sigara tüketimine harcanmasına yolaçmaktadır. Dolayısıyla tütün ürünleri tüketimiyoksulluk, gelir eşitsizliği, temel ihtiyaçlarınkarşılanamaması başta olmak üzere, geniş halkkesimlerinin çeşitli ekonomik ve sosyal sorunlarlaboğuştuğu GOÜ’lerde mevcut sorunları daha daderinleştirmektedir.

Sonuç olarak, talep-yönlü stratejiler DB’nın temelpolitika önerisi olmakla birlikte, GOÜ’lerde artantüketim karşısında, arz-yönlü politikalar uzunvadede tütün ürünleri karşıtı kampanyalardandaha etkili olacaktır. Peki çözüm olarak tütünürünlerinin yol açtığı zararlara karşı, tütünürünleri arzını yapan farklı işletmeler tahayyüledebilir miyiz? Tütün ürünleri arzı mutlaka vemutlaka daha yüksek kâr için daha çok satmailkesine göre hareket etmeyen kuruluşlarcayapılmalıdır. Tütün ürünleri şirketleri piyasadantamamen silinmeli ve bu endüstri ortadankaldırılmalıdır! Bu bağlamda, Callard vediğerlerinin yaklaşımı tütün salgınınısonlandırabilmek için en etkili yol olarakgörünmektedir (10). Radikal bir diğer öneri olandoğrudan yasaklamayla karşılaştırıldığında, karamacı gütmeyen bir kuruluşun kamu sağlığıhedeflerine göre tütün ürünleri üretimi, ticareti,pazarlama ve satış faaliyetlerini organize etmesiyoluyla tüketimin aşamalı olarak sonlandırılmasıdaha kolay yönetilebilecek bir dönüşüm olacaktır.Bu tarz bir yaklaşım tütün ürünleri tüketiminibırakmak isteyen ama bunda zorlanan kullanıcılartarafından da desteklenecektir. Tütün endüstriside tütün-dışı alanlara yönelmek için zamanbulacaklardır. Tütün imalatı faaliyetlerinin yerinibaşka faaliyetlerin alması, tütün salgınınıdurdurmanın tek yoludur.

Kâr amacı gütmeyen bir imalatçı ile sigara vediğer tütün ürünlerinin kullanımını azaltacakönlemler kolayca yaşama geçirilebilir (10):

- Sigara içmeyi cazip hale getiren tasarım, imalatve dağıtıma dair her türlü uygulamayı sonaerdirme,

- Düz paket kullanılması,

- Her türlü promosyonun sona erdirilmesi,

- Tütün ürünlerinin bağımlılık yapıcı özelliğiniazaltacak biçimde imali,

- Yeni bağımlıların pazara girişinin önlenmesi,

- Satış noktalarında içicilerin sigara bırakmaprogramlarına yönlendirilmesi,

- Üretim sürecinin ve üretilen tütün ürünlerininkimyasal içeriğinin afişe edilmesi vb3


Böylece, mevcut tütün kontrolü politikatasarımıyla imkansız gibi görünen birçok önleminkamu sağlığı hedeflerine ulaşmak üzereuygulamaya sokulması mümkün olacaktır. Callardve diğerlenin de belirttiği gibi, böylece bütünsistem kamu sağlığı için çalışan kuruluşların işiniengellemek yerine hızlandırıcı yönde işleyecektir(10).

İzleyen bölümde, Türkiye’de tütün endüstrisininarzını teşvik eden uygulamalar ele alınacak ve butemelde de, Türkiye için kısa ve uzun dönemdeuygulanabilecek arz-yönlü tütün kontrolüönerileri tartışılacaktır.

5. Türkiye tütün endüstrisinde arzı teşvik edenuygulamalar Türkiye’nin taraf ülke haline geldiği TKÇS,28.04.2004 tarihinde imzalanmış ve 2004 yılısonundan itibaren uygulanmaya başlanmıştır.Tütün kontrolünde TKÇS’nin gereklerinin yerinegetirilmesi, tütün ürünleri kullanımının sebepolacağı zararlardan toplumun korunmasındaönemli bir adımdır. TKÇS’den önce de Türkiye’de1996 yılında 4207 Sayılı Tütün ÜrünlerininZararlarının Önlenmesi ve Kontrolü HakkındaKanun ile uygulanmaya başlayan ve TKÇS’densonra çıkarılan yeni yasalarla sürdürülen tütünkontrolü çabaları bulunmaktadır.

Tütün kontrolüne yönelik atılan tüm bu adımlarve yürürlüğe konan yasalara rağmen halentoplumun tütün ve tütün ürünlerinin yol açtığıbağımlılık ve zararlardan tamamen korunmasımümkün olmamaktadır. Hatta tamamen korunmabir yana, yasalarda bulunan boşluklar, uygulamave denetim eksiklikleri, tütün kontrol yasası ileyürürlükte olan ve farklı işlevleri olan yasalarınuyumlandırılmaması, kurumlar arası koordinasyoneksikliği, günümüzde internet sayesinde bilgi-iletişim-ticari ağların mekânsal mesafelerininneredeyse ortadan kalmış olması gibi nedenler,tütün kontrolünü zorlaştırmakta veengelleyebilmektedir. Ancak, belirtilen tüm bunedenler yanında, Türkiye’de tütün kontrolüçabalarını yetersiz bırakan asıl unsur, yalnızcatalep-yönlü önlemlere ağırlık verilmesi, arzcephesinde ise negatif teşvikler kullanmak yerinepozitif teşviklerle endüstrinin beslenmeye devamedilmesidir. Sonuç olarak da, Türkiye’deki mevcutduruma bakıldığında, bir yandan tütün kontrolü

politikalarının uygulandığı, diğer yandan tütünendüstrisinin teşvik edildiği görülmektedir.Aşağıda Türkiye’de tütün endüstrisini besleyenbazı arz-yönlü politika uygulamalarına örneklerverilmektedir:

- 1980 sonrası dönemde uluslararası ticaret veyatırımların serbestleştirilmesi yabancıoligopollerin tütün sektöründe hakimiyetkurmalarına olanak vererek, tüketimihızlandırmıştır4.

- Tütün endüstrisi sanayi yatırımları içinde yeralmaktadır. Bu nedenle sanayi yatırımlarınındesteklendiği her alanda endüstri de teşvik mekanizmasından faydalanabilmektedir. - Ürün farklılaştırma yaygın bir biçimde devametmektedir.

- Tütün ürünleri önemli bir bütçe ve ihracat gelirikaynağı olarak görülmektedir.

İzleyen kısımda, Türkiye’de tütün endüstrisinetanınan vergisel ve sektörel teşvikler ele alınmıştır.

5.1. Türkiye’de tütün endüstrisine verilenvergisel ve sektörel teşviklerTürkiye’de sanayi yatırımları Cumhuriyet’inkuruluşundan beri desteklenmekte ve ülkeninsınai sermaye birikimini gerçekleştirmesinisağlayacak teşvik tedbirleri uygulanmaktadır.Özellikle ithal ikameci sanayileşme politikalarınınbeş yıllık kalkınma planları dahilinde uygulanmayabaşladığı 1960 yılı sonrasında, üretken sermayebirikimini hızlandırmak üzere imalat sanayine özelbir önem verilmiştir. Tütün endüstrisi de, önce birkamu işletmesi olan TEKEL’in imalat ve satışfaaliyetlerinde devlet tarafından desteklenmesiyleteşviklerle tanışmış, daha sonra uluslararası ticaretve yatırımların serbestleştirilmesi ve özelleştirmeyoluyla sektörde hakimiyet kuran yabancı firmalardöneminde sağlanan teşvikler devam etmiştir.

Tütün endüstrisi, beş yıllık kalkınma planlarıkapsamında oluşturulan Tütün ve TütünMamulleri Özel İhtisas Komisyon raporlarınınhazırlanışına dâhil olarak, taleplerini devleteiletme imkanı bulmuştur. Örneğin 2001-2005dönemini kapsayan Sekizinci Kalkınma Planı özelihtisas komisyon raporunda; “İhtiyaç duyulanmenşe tütün ürünleri için teşvik tedbirleri


uygulanabilmelidir” ifadesiyle, TEKEL’in tütünüretimiyle ilgili olarak teşvik tedbirlerininuygulanması talep edilmiştir. Aynı raporda yinegirdi maliyetlerini düşürmek amacıyla, “sigarasanayiinde önemli maliyet kalemi olan filtrehammaddesi, tow, yüksek proziteli sigara kâğıdı,perfore uç kâğıdı ile recon tütünün Türkiye’deimali önemli döviz tasarrufu sağlayacağından, bukonulara yönelik yatırımlar teşvik edilmesi”öneriler arasında yer almaktadır (37).

Bir sonraki beş yıllık kalkınma planı olan ve 2007-2013 dönemini kapsayan Dokuzuncu KalkınmaPlanı’nın hazırlanmasında etkili olan 2007 tarihliözel ihtisas komisyon raporunda, tütün ürünüimalatçılarının Hazine Mustesarlığı tarafındanteşvik belgeli yatırımlara sağlanacak destekunsurlarına haiz olması talep edilmiştir. Buteşvikler;

- Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu İstisnası,

- Katma Değer Vergisi İstisnası,

- Bütçe Kaynaklarında Kredi Tahsisi,

- KOBİ Teşvik Sistemi ve uygulamalarıdır (38).

sözkonusu özel ihtisas komisyon raporunda dilegetirilen ve Dokuzuncu Kalkınma Planı’ndaiçerilmesi istenen diğer destek talepleri aşağıdayer almaktadır:

- Avrupa Birliği (AB)’nde tütün tarımı ve sanayine

uygulanan pirim ve diğer teşviklerin artırılması vebu teşviklerin Türkiye’de de geçerli olması,

- İhracata yönelik üretimde araştırma geliştirmeçalışmalarının desteklenmesi (38),

- Şark tipi tütün üretimi ve ihracatında dünyadaönemli bir paya sahip olan Türkiye’nin bu üründeihracat payının artırılması ve tarım teşviklerinintütün üretimini de içerecek biçimde geliştirilmesive iyileştirilmesi (38).

- Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeyasadışı satışı yapılan kıyılmış tütünü yasal zemineçekmek için, bölgesel ve ürün bazında teşvik içinküçük işletmeciler, kooperatifler ve üreticilerinmaliyetlerini en aza indirgeyecek önlemlerinalınması (38).

Raporda, “AB mevzuatındaki oran da dikkatealınarak ÖTV’nin sigara satışlarını etkilemeyecekbir oran ve tutarda belirlenmesi uygun olacaktır”ifadesiyle, endüstrinin vergi politikalarına ilişkingörüşleri de belirtilmiştir (38).

Görüldüğü gibi, bir yandan tütün kontrolü amaçlıyasal ve kurumsal düzenlemelerle tütün ürünleritüketiminin getirdiği hastalık ve ölümlere karşımücadele verilen bir ülkede, diğer yandan tütünendüstrisi herhangi bir diğer endüstri dalı gibimuamele görmektedir. Öyle ki endüstri devlettenmaliyetlerini düşürecek, yatırımlarınıkolaylaştıracak, üretim artışlarına imkan yaratacakve böylece daha çok satıp daha çok kar


Tablo 1. Konularına göre vergisel yatırım teşvik araçlarıA-Yatırım İndirimi İstisnasıB- Ar-Ge İndirimiC-Ar-Ge Faaliyetlerine Yönelik Diğer TeşviklerD-Eğitim Ve Öğretim İşletmelerinde Kazanç İstisnasıE- Araçlar, Petrol Aramaları ve Teşvik Belgeli Yatırımlarda Katma Değer Vergisi İstisnasıF- Endüstri Bölgelerinde Uygulanan Vergisel TeşviklerG- Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde Uygulanan Vergisel TeşviklerH-Serbest Bölgelerde Uygulanan Vergisel TeşviklerI-Organize Sanayi Bölgelerinde Uygulanan Vergisel TeşviklerJ-Kredi Teminine İlişkin İşlemlerde Vergi, Resim ve Harç İstisnasıK-Yatırımların ve İstihdamın Artırılmasına Yönelik Vergisel TeşviklerL-Kültür Yatırımları ve Girişimlerine Yönelik Vergisel TeşviklerM-İndirimli Kurumlar VergisiN-Devlet Yardımları Hakkında Gelir Vergisi Stopajı TeşvikiO-4490 Sayılı Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu İle 491 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede DeğişiklikYapılmasına Dair Kanunda Yer Alan Vergisel TeşviklerP-İndirimli Özel Tüketim Vergisi

Veri Kaynağı: Gelir İdaresi Başkanlığı (39)

edebilecekleri bir faaliyet ortamı hazırlaması içintalepte bulunabilmektedir.

Konunun uygulamadaki karşılığını görebilmekamacıyla, endüstrinin devletten sağladığı vergiselmuafiyet ve teşviklere yakından bakmak faydalıolacaktır. Genel olarak, Türkiye’de yatırımlarınteşviki için kullanılan araçlar hem vergi avantajlarıhem de Hazine’nin sağladığı çeşitli desteklerolabilmektedir. Vergilerle ilgili genel yatırım teşvikaraçları Tablo 1’de sunulmuştur.

Bu teşviklerden faydalanabilmek için EkonomiBakanlığı’nın uyguladığı Teşvik Sistemi programıkapsamında; yatırımın niteliği, büyüklüğü,yatırımın yeri ve sektörün önceliğine göre teşvikaraçları kullanılabilmektedir. Tablo 2’de, bahsigeçen teşvik konularının hangi yatırımlara yönelikolduğu ve bu yatırımların niteliğine göre hangidestek unsurlarının kullanılabileceğigörülmektedir. Tablo 2’de sunulan teşvik destekunsurları tüm sanayi yatırımları içinuygulanabilmektedir.

Tütün sektöründeki firmalar da Tablo 2’debelirtilen genel teşviklerden faydalanabilmektedir.Firmaların üretim yerlerinin organize sanayibölgelerinde olması, ihracata yönelik üretimyapabilmeleri ve ayrıca araştırma-geliştirmefaaliyetleri gerçekleştirmeleri, teşviklerdenfaydalanmalarına olanak sağlamaktadır.

Ekonomi Bakanlığı’nca uygulanan Yatırım TeşvikSistemi mevzuatında yatırım teşvik belgesi

olmadan da, firmaların bulunduğu üretim yeriitibarıyla devlet desteklerinden yararlanabilmesimümkündür. Örneğin firma eğer Organize SanayiBölgesi (OSB)’nde üretim yapıyorsa OSB’lerdekiüreticilere tanınan teşviklerden faydalanabilir(41)5.

Yatırım Teşvik Sistemi Mevzuatı’nın eklerinde,yatırımlardan faydalanma ölçütleri açıklanmıştır.Buna bağlı olarak Ek 2: Yatırımın KarakteristiğineBağlı Olarak Teşvik Belgesi TalebindeBulunulmadan Önce İlgili Mevzuatı Gereği DiğerKamu Kurum ve Kuruluşlarından AlınmasıGereken Bilgi ve Belgeler arasında; “Madde 8: 8.Alkollü içecekler ve tütün mamulleriyatırımlarında, Tütün ve Alkol Piyasası DüzenlemeKurumundan alınmış olan tesis kurma izin belgesitasdikli sureti” istenmektedir. Böylece tütünendüstrisindeki firmalar da Tütün ve AlkolPiyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK)’den yetkialmak koşuluyla, faaliyetleri için teşviklerdenrahatlıkla yararlanabilmektedir.

Tütün endüstrisinin önünü açan bir diğer durumda, tütün ürünleri imalatının Türkiye’de imalatsanayi içerisinde en yüksek yabancı sermayekontrolü altında olan sektör oluşu ile ilgilidir6.Türkiye tütün endüstrisinin birkaç ulusötesişirketin hakimiyeti altında olması, bu firmalarınyabancı sermaye teşviklerinden deyararlanmalarını sağlamıştır. Örneğin Tablo 3’te2008 yılında özelleştirilen TEKEL’i satın alan BritishAmerican Tobacco firmasına verilmiş özel birteşvik yer almamakla birlikte, özelleştirme


Tablo 2. Teşvik sistemlerinde kullanılan destek unsurlarıDestek unsurları Genel teşvik Bölgesel Büyük Stratejik

uygulamaları teşvik ölçekli yatırımlarınuygulamaları yatırımların teşviki

teşviki

KDV istisnası Var Var Var VarGümrük vergisi muafiyeti Var Var Var VarVergi indirimi - Var Var VarSigorta primi işveren hissesi desteği - Var Var VarGelir vergisi stopajı desteği* Var Var Var VarSigorta primi desteği* - Var Var VarFaiz desteği** - Var - VarYatırım yeri tahsisi - Var Var VarKDV iadesi*** - - - Var

* Yatırımın 6. Bölgede gerçekleştirilmesi halinde sağlanır.** Bölgesel teşvik uygulamalarında, yatırımın 3., 4., 5. veya 6 . bölgelerde gerçekleştirilmesi halinde sağlanır.*** 500 Milyon TL üzerindeki stratejik yatırımlara sağlanır.Veri Kaynagı: Gelir Idaresi Bas kanlıg ı (40).

haricindeki komple yeni yatırımlar, tamamlanma,modernizasyon, ürün çeşitlendirme gibiyatırımlara teşvik verildiği ve dolayısıyla belirtilenkapsama giren yatırımlar için teşvik sağlandığıgörülmektedir.

Tablo 3’te tütün endüstrisinde 2004-2014 yıllarıarasında 19 firmanın teşvik aldığı görülmektedir.sözkonusu 19 firmanın teşvikli sabit yatırımlarınıntoplam tutarı 487 milyar 976 milyon TLcivarındadır. Bu firmaların döviz ihtiyacı, bir diğerdeyişle ithal makina teçhizat tutarı yaklaşık 221milyar 810 milyon ABD dolarıdır. Yine budönemde, teşvik alan bir firmanın komple yeniyatırım, tamamlanma, tevsi, yenileme ya damodernizasyon ve ürün çeşitlendirmefaaliyetlerinden dolayı teşvik alabildiğigörülmektedir. Bir diğer deyişle, firma teşvikbelgesi aldığı zaman tek bir faaliyeti değil, aynıanda birkaç faaliyeti için teşvik imkanıbulunmaktadır. Son 10 yıllık süre içinde teşvikekonu olan yatırımlar içinde 12 adet tevsi, 5 adetkomple yeni yatırım, 5 adet yenilememodernizasyon ve 4 adet ürün çeşitlendirmefaaliyeti için teşvik alınmıştır. Alınan teşviklerintümü için KDV İstisnası’nın uygulanması geçerliolmuştur. KDV İstisnası’nın yanında GümrükVergisi Muafiyeti ve Toplu Konut Fonu İstisnasıyararlandırılan teşvik unsurları arasındadır. Teşvikunsurlarından faydalanan firmalar genel olarakgerçekleştirdikleri her yatırım türü için teşvikkullanabilmekte ve böylece yatırım maliyetlerinien aza indirgene imkanına sahip olmaktadırlar.

Tablo 3 incelendiğinde, sektördeki yeni yatırımlariçin teşvik verilebildiği gibi ürün çeşitlendirme içinde teşvik alındığı görülmektedir. TKÇS’nin 17.Maddesi dikkate alındığında, tütün endüstrisiçalışanlarına yönelik alternatif iş alanlarınıngeliştirilmesi amaçlanır iken, endüstrinin ürünçeşitlendirerek üretim faaliyetlerini ve satışlarınıartırmasını teşvik etmek taraf olan her ülke içinsözleşmenin etkisiz hale gelmesi şeklindeaçıklanabilir (43).

Tütün ürünü firmaları için teşvik niteliğindeki birdiğer uygulama, tütün ithalatında dahilde işlemerejimi (DİR) kapsamında sağlanan kolaylıktır.Yasayla DİR kapsamında ihraç amacıyla işlenmeküzere tütün ithalatı yetkisi sadece tütün ürünüfirmalarına tanınmakta, yaprak işleme tesisleriolan firmaların ise bu kapsamda tütün ithalatına


Tabl

o 3.

Tütü

n en

düst

risin

e ve

rilen

teş

vikl

er (

42)

Teşv

ik k

onul

arı

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Topl

am

Teşv

ik a

lan

firm

a sa

yısı

12

25

--

2-

33

119

Teşv

ikli

sabi

t ya

tırım

(TL

)3.

246.

172

27.4

01.4

9169

.059

.740

251.

387.

952

--

43.1

30.0

00-

74.5

60.0

009.

751.

480

9.43

9.42

748

7.97

6.26

2

Döv

iz ih

tiyac

ı (A

BD $

)14

4.00

015

.324

.651

920.

000

132.

376.

331

--

26.2

57.4

37-

40.4

73.4

923.

341.

871

2.98

2.00

022

1.81

0.78

2

Yatır

ım t

ürü

(firm

a ad

edi)

Kom

ple

yeni

yat

ırım

2-

--

11

15

Tam

amla

ma

1-

--

1

Tevs

i2

22

--

2-

22

12

Yeni

lem

e-m

oder

niza

syon

1-

-1

-1

25

Ürü

n çe

şitle

ndirm

e1

2-

-1

-4

Yatır

ımın

yar

arla

ndığ

ı

teşv

ikle

r (f

irma

aded

i)

Kdv

istis

nası

12

25

--

2-

33

119

Güm

rük

mua

fiyet

i1

21

5-

-2

-3

21

17

Topl

u ko

nut

fonu

istis

nası

12

--

1-

4

Ver

i Kay

nağı

: Ta

blo,

Eko

nom

i Bak

anlığ

ı tar

afın

dan

Resm

i Gaz

ete’

de

her

ay d

üzen

li ol

arak

yay

ınla

nan

Yatır

ım T

eşvi

k Be

lgel

eri l

istel

erin

den

derle

nere

k ta

rafım

ızca

olu

ştur

ulm

uştu

r (4

2).

Tütün endüstrisinin bir sanayi kolu olarakfaaliyetlerinde destek görmesinin en önemlibelirleyeni, ülkede tütün kontrolü politikalarıylasanayi politikalarının birbirinden ayrı tutulmasıdır.Bir yandan tütün endüstrisinin ürünlerinin sebepolduğu ya da olabileceği zararlardan toplumukoruma çalışmaları devam ederken, diğer yandansektörün üretimi ve satışı desteklenmektedir. Bukarşıt iki durumun varlığı tütün kontrolününetkisini azaltmakta, zaman zaman dageriletebilmektedir.

6.2. Tütün endüstrisinin arzını kısıtlamayayönelik ne tür tedbirler alınabilir? TKÇS’ye taraf olan Türkiye’nin temel olarak tütüntüketicisine yönelik bilinçlendirme ve korumatedbirlerinin yanısıra üretim, dağıtım ve satışağları için de önlemler alması gerekmektedir.


Şekil 4. Tütün firmalarının gerçekleştirdikleri tütün ithalatının dağılımı (kg), 2009-2014, Veri kaynağı: TAPDK (44)

0

10.000.000

2009

100.000.000

90.000.000

80.000.000

70.000.000

60.000.000

50.000.000

40.000.000

30.000.000

20.000.000

2010 2011 2012 2013 2014

SERBEST DOLAŞIMA GİRİŞ DAHİLDE İŞLEME GÜMRÜK KONTROLÜ ALTINDA İŞLEME HARİÇTE İŞLEME

izin verilmemektedir. Böylece tütün ürünüfirmaları ihraç ettikleri ürünlerde kullanmak üzereDİR kapsamında gerçekleştirdikleri tütün ithalatıiçin vergi ödememektedir. Şekil 4’te görüldüğügibi, DİR kapsamındaki tütün ithalatı, tütün ürünüfirmaları için, ithalat vergisine tabi “serbestdolaşıma giriş” yapan tütün ithalatından sonraikinci en büyük ithalat bileşeni durumundadır(44).

Yukarıda sıralanan teşviklerin haricinde, Küçük veOrta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Desteklemeİdaresi (KOSGEB) tarafından verilen desteklerarasında, tütün endüstrisine verilebilecekdestekler yer aldığı da görülmektedir. KOSGEBtarafından verilen destek/kredilerdenyararlanabilecek KOBİ'lerı�n sektorel kırılımınıgösteren Tablo 4’te, tütün ürünleri imalatı sektörüde yer almaktadır (45).

Tablo 4. KOSGEB kredi ve desteklerini alabilecek sektörlerNACE Rev 2 Kodu 12 Tutun urunleri imalatı 12.0 Tutun urunleri imalatı 12.00 Tutun urunleri imalatı28.93 Gıda, icecek ve tutun isleme makineleri imalatı 46.17 Gıda, icecek ve tutun satıs ı ile ilgili aracılar 46.21 Tahıl, islenmemis tutun, tohum ve hayvan yemi toptan ticareti 46.3 Gıda, icecek ve tutun toptan ticareti

Kaynak: KOSGEB (45)

Türkiye’de bu adımlara örnek olacak biruygulama, bir başka sektörde bulunmaktadır.KOSGEB’in destek ve kredilerindenfaydalanamayacak sektör faaliyeti için NACERev.2 Kodu’na göre sıraladığı sektörler arasında,“46.34 İçecek toptan ticareti Alkollü içecektoptan ticareti hariçtir” ibaresi yer almaktadır.Yani, alkollü içecek ticareti böylece destek dışıbırakılmaktadır. Ayrıca, Ekonomi Bakanlığı’ncauygulanan Yatırım Teşvik Sistemi mevzuatınınekleri arasındaki Ek 4’te teşvik edilmeyecek ya dateşviki belirli şartlara bağlı yatırım konularıarasında teşvik edilmeyecek yatırımlar ayrımıbulunmaktadır (46). Benzer bir dışlama tütünürünleri imalatı ve ticareti alt sektörleri için deuygulanabilir.

Tütün endüstrisine karşı yaşama geçirilebilecekbazı arz-yönlü adımlar aşağıda ele alınmaktadır:

a) Tütün ithalatının sınırlandırılması ve tütünürünleri ihracatının teşvik edilmemesi:Türkiye tütün sektörünün yabancı şirketlerinticaret ve imalat faaliyetlerine 1980 sonrasıdönemde aşamalı olarak açılması ve birkaçulusötesi şirketin tütün sektöründe hakimiyetkurmasıyla, tütün tarımı da kökten bir değişikliğeuğramıştır. Bu süreçte ülkede tütün tarımıendüstrinin çıkarlarına göre biçimlenmiştir (47).

Kısaca, tüketim vergilerinin kullanılması ve kamusağlığının korunmasına yönelik talebi hedefleyenönlemler devam ederken, endüstriye yöneliknegatif dışsal ekonomiler yaratılmalıdır. Buamaçla;

- Tütün endüstrisinin kullanabildiği üretimteşviklerinin kaldırılması,

- Tütün endüstrisine yönelik seçici negatifteşvikler ve ilgili mevzuatın geliştirilmesi,

- Tarımsal üretim ve işlemenin sınırlandırılması,

- Tütün ithalatının sınırlandırılması,

- Tütün endüstrisine yönelik seçici politikalarlakurumlar vergisi oranlarının artırılması,

- Sektördeki tüm vergi istisnalarının kaldırılması,

- Tütün ürünleri ihracatına verilen desteklerin vesağlanan kolaylıkların kaldırılarak kısıtlanması,

- Toptan ve perakende satış yerlerininsınırlandırılması,

- İkili kullanım ve gençlerin kullanımını azaltmaküzere nargile vb. diğer tütün ürünü piyasalarınınkısıtlanması gibi bazı temel adımlar atılabilir.


Şekil 5. Sigara ihracat miktarı (adet-milyon), 2003-2014- Veri kaynağı: TAPDK (44)

0

5.000

25.000

30.000

15.000

20.000

10.000

45.000

50.000

35000

40.000

2004

2003

2006

2005

2008

2007

2010

2009

2012

2011

2014

2013

Yaşanan dönüşüm sürecinde devletin tütündestekleme alımlarının sona erdirilmesi ile biryandan yerli tütün üretimi daralmış, diğer yandanözellikle düşük vasıflı ithal tütün başta olmaküzere, ucuz ithal tütün kullanımı artmıştır. Öyle kiTürkiye'de yerleşik sigara üretim firmalarının 2014yılı itibarıyla yerli tütün kullanım oranı %14 iken,ithal tütün kullanım oranı %86’ya ulaşmıştır (44).İthal tütün kullanımının artışı özellikle 2010yılından bugüne ithalattan alınan kg başına 3dolar tutarındaki Tütün Fonu’nun, yaprak tütünde0,9 dolara düşürülmesi, “şişirilmiş tütün” ve“şişirilmiş damar” ile “homojenize tütün” de isesıfırlanması sayesinde olmuştur. Son olarak10/04/2015 tarihli ve 29322 sayılı ResmiGazete’de yayımlanan Kaynak KullanımıDestekleme Fonu (KKDF) kesintileri hakkındakiBakanlar Kurulu Kararı'nda, "24.01. Yaprak tütünve tütün döküntüleri" kapsamına giren tütünçeşitlerinden %6 oranında yapılan kesintisıfırlanmış ve bu yolla endüstriye bir destek dahasağlanmıştır.

İthal tütün kullanımının devletin de sağladığıkolaylık ve desteklerle artışı, endüstri için üretimmaliyetlerinin düşürülerek, daha ucuz üretim veartan ihracat anlamına gelmiştir. Türkiye’ninsigara ihracat verilerine bakıldığında bu durumaçıkça görülmektedir. Türkiye 2008 yılında 45ülkeye 25,6 milyar adet ve 228,5 milyar dolarlıkihracat yaparken, 2014 yılında 51 ülkeye 44,7milyar adet ve 474,7 milyon dolarlık ihracatgerçekleştirmiştir (44). Bu dönemde Şekil 5’ten degörüldüğü üzere, özellikle Tütün Fonu'nunazaltılmaya başlandığı 2010 yılı bir dönüm noktasıolmuş, endüstrinin sigara ihracatı hızla artmayabaşlamıştır.

2014 yılında, ihraç edilen sigara miktarı açısındantoplam sigara ihracatında en büyük sahip ilk 12ülkenin 11 tanesinin7 komşu ülkeler olması dikkatçekicidir. Bu durum bir yandan Türkiye’ninulusötesi tütün şirketleri tarafından çevre ülkelereihracat yapılmak üzere bir üretim üssü olarakkullanılmaya başlandığının bir göstergesidir8 vegelecekte sigara ihracatının daha da artmasıbeklenmelidir. Diğer yandan, ihracat yapılan çevreülkelerin bazılarından Türkiye’ye ucuz sigaralarıntekrar sokularak yasadışı ticarete konu olmasısözkonusudur.

Bir yandan tütün kontrolü uygulayan ve bualanda DSÖ tarafından örnek ülke olarakgösterilen Türkiye’nin, diğer yandan tütünendüstrisinin artan ihracat yöneliminidesteklemesi açık bir çelişkidir. Türkiye’nin 2023ihracat geliri hedefi (500 milyar dolarlık ihracathedefi) içinde tütün için 1 milyar dolarlık paybelirlenmiş olması da ayrıca dikkat çekicidir. Enyüksek vergi veren şirketler için düzenlenen ödültörenlerinde sigara şirketlerinin yöneticilerinin üstdüzey devlet yöneticilerinden ödül alması, tütünendüstrisinin ülkede meşru, herhangi bir endüstridalı olarak görüldüğüne işaret etmektedir. Açıktırki, endüstriye Tütün Fonu ve KKDF indirimleriyoluyla sağlanan arz-yönlü destek, TKÇS’ye aykırıbir uygulamadır.

b) Tütün ürünlerinin pazarlama, dağıtım vefiyatlandırmasının kamu eliyle yapılması:Tütün imalatçılarının pazarlama, dağıtım vepromosyon faaliyetlerine karşı bir önlem olarak,yalnızca tütün ürünlerini satmakla yetkilendirilen‘Münhasır Satıcılık’ sistemi kullanılmalıdır. BugünTürkiye’de sayıları yaklaşık 200.000’i bulanperakende satış noktası, endüstri için ele geçmezbir reklam silahı durumundadır. Bakkal, market,süpermarket, hipermarket, kuruyemişçi, büfe,münhasır satıcı vs. şeklinde çeşitli perakende satışnoktalarının varlığı, ürünlerin raflarda dizilişi,çocuklara sigara satılmaması vb. konularda yasalzorunluluklara, yeterli denetimin de olmadığıkoşullarda uyulmaması sonucuna yol açmaktadır.Bir diğer deyişle promosyon, reklam vb.yasakların endüstri tarafından delinmesi, dağıtımve satış ağının genişliği ve çeşitliliği nedeniylemümkün olmaktadır. Böylece mevcut dağıtım vesatış ağı yapısı, pazarlama ve satış faaliyetlerinintütün kontrolünün tersi yönde işlemesine olanaksağlamaktadır. Münhasır satıcılık olaraktanımlanan yalnızca tek tip satıcı birimine izinverilmesiyle, yasak ve kuralların denetlenmesindedevletin dağıtım ve satış ağına müdahale etmesive böylece tütün ve tütün ürünlerinin satışınınkontrol altında tutulması sağlanabilir.

Ayrıca, tütün endüstrisinin fiyat indirimlerine(damping) gitmesi ve bu yolla satışlarınıattırmasının önüne geçilmelidir. Uluslararasıdüzeyde TÇKS ve ulusal düzeyde yasaların özünesadık kalacak biçimde pazarlama, dağıtım vefiyatlamanın kar amacı gütmeyen ve tütün


kontrolü ilkelerine göre çalışan bir kamu kuruluşueliyle yapılması gereklidir. Kısa vadede el atılmasıgereken bir diğer konu ise, satış noktalarındatütün ürünlerinin ‘işletme dışından’görünmeyecek biçimde satışa sunulmasıyönündeki yasal düzenlemenin, yeterli denetiminde yapılmadığı bir ortamda, uygulamada yaşamageçirilememesi ile ilgilidir. Yasal düzenlemenin‘tütün ürünleri görülmeyecek biçimde satışasunulur’ şeklinde değiştirilmesiyle, bakkal, marketvb. bilumum satış noktalarında tütün ürünlerinintamamen gizlenerek faaliyetlere devam edilmesisağlanabilir.

c) Tütün endüstrisine yönelik özel vergileringetirilmesi; kurumlar vergi oranlarınınyükseltilmesi:Türkiye’de tütün endüstrisi vergi artışlarınıkarlarını artırmak üzere kullanabilmektedir.Gültekin-Karakaş ve Yılmaz’ın saptadığına göre,tütün kontrolü adına vergi artışlarınıngetirildiğinin belirtildiği Ocak 2012-Ocak 2014arasında, ortalama sigara paket fiyatları ortalamavergi oranlarından daha fazla yükselmiştir (48).Bir diğer ifadeyle endüstri, vergi artışlarını, vergi-öncesi paket fiyat artışlarını gizlemek içinkullanmakta ve tüketicinin sırtından karlılığınıbeslemeye devam etmektedir. Tütün vergilerinintütün kontrolünde yetersiz kalmasının ilişkili birdiğer nedeni de, tütün kullanımıyla oluşanbağımlılık ve sektörün kullandığı diğer pazarlamaaraçları sayesinde tüketicilerin fiyatduyarlılıklarının düşük olmasıdır. Böylece tütünsektörü bu vergileri tamamıyla tüketicilerinüzerine yükleyerek kendi karlarını etkilemeyecekbiçimde fiyat ayarlaması yapabilmektedir.

Saptanan bu soruna çözüm olarak, üretimmaliyetleri ile imalatçı, toptancı ve perakendecikarlarını içeren vergi öncesi fiyatlara bir sınırgetirilmesi ve bu biçimde satış vergilerinin tütünkontrolü amacını yerine getirmesi sağlanmalıdır.Satış vergileriyle ilgili müdahalenin yanı sıra,endüstriden alınan kurumlar vergisi oranlarının dayükseltilmesi, her türlü vergi muafiyetininsonlandırılması ve son olarak şirketlere özel yenivergiler getirilmesi gereklidir.

d) Freeshop’lara karşı önlem alınması:Freeshop’lardaki satış ve pazarlama faaliyetlerikapsamında kullanılan paket, ambalajlama,

poşetler vb. de tütün kontrolü ilkelerininuygulanmasını engellemektedir. Örneğin freeshoppoşetlerinde sigara markalarının kullanılmasıTKÇS’nin reklam yasaklarına ters düşmesinerağmen engellenmemektedir. Freeshop’ların uzunvadede tamamen kaldırılması gerekmekte ve buyönde bir kararın uluslarararası düzenlemelerleküresel ölçekte yaşama geçirilmesi gerekmektedir.

e) Uluslararası yayınlar yoluyla reklamlara karşıönlemler alınması:TKÇS'ye taraf olmuş ülkeler ile diğer ülkelerarasındaki iletişim ağının TKÇS kurallarınınuygulanmasını engellemesi de tütün arzınıbesleyen bir kaynaktır. Örneğin tütün reklamyasağı uygulamayan ülkelerin TV ve radyolarınainternet ve uydu üzerinden erişilmesi mümkünolduğundan, TKÇS uygulayan ülkelerde bu yasakve kurallar geçersiz kalmaktadır. Bu nedenleTKÇS’ye taraf olan ülkelerin uygulamadakistandardı yakalayabilmesi gereklidir. Her ülkedebenzer bir standarda ulaşmak tütün kontrolüaçısından önemlidir, çünkü TKÇS’yi uygulayanülkelerin yalnızca kendi mevzuatlarınıdüzenlemeleri yukarıda bahsi geçen konularaçısından global erişimi engellememektedir.

f) Yasadışı ticaret protokolüne uygun mevzuatve uygulamaların geliştirilmesi:TKÇS Madde 5.3’ün uygulanması konusunda,bazı sivil toplum kuruluşları tütün endüstrisinintütün kontrolü ve yasadışı ticaret karşıtıpolitikalara sistematik bir biçimde müdahale ettiğive endüstrinin bu politikaların tasarlandığı resmive resmi olmayan mekanizmaların alışılagelmiş birbileşeni olduğu eleştirisini getirmektedir (49).2015 Ulusal Tütün Kontrol Proğramı Eylem Planı(2015-2018)’nda da (50) içerildiği gibi; TKÇS'nin15’inci maddesi uyarınca oluşturulanHükümetlerarası Müzakere Organı (INB)’nınçalışmaları ile hazırlanan ve ülkemiz adına 10Ocak 2013 tarihinde imzalanan Tütün ÜrünlerininYasadışı Ticaretinin Önlenmesine YönelikUluslararası Protokol’ün uygulamaya konulmasıgereklidir. Bu doğrultuda, tütün ve ürünlerininyasadısı ticareti sorununun boyutları daha sağlıklıtespit edilerek, kurum ve kuruluşlar arasında tambir eşgüdüm ve işbirliği sağlanması yoluylayasadışı ticaretin önüne geçilmelidir.


g) Ürün çeşitlendirme faaliyetlerininönlenmesi:Türkiye’de tütün ürünleri piyasasında arzınteşvikine bir diğer örnek, ürün çeşitlendirmeningeniş bir biçimde uygulanıyor olması ile ilgilidir(49). Sigara şirketleri saldırgan pazarlamastratejileri ile büyük ölçeklerde imalat ve satışadevam etmektedir. Evrengil, devlet tütün tekelidöneminde yalnızca birkaç marka varken, 2014Nisan ayı itibariyle 589 adet yerli olarak imaledilen ve 300 adet lisans verilmiş ürün olduğunadikkat çekmektedir (51). Nisan 2011-Nisan 2014arasında, izin verilen ürünler %57 artmıştır. BuTAPDK’nin her ay yaklaşık 6 yeni ürüne izinverdiğini göstermektedir ki, bu durum Türkiye’yihızlı ürün farklılaştırma açısından biricikkılmaktadır. Sigara paket ve çubuklarınınstandardizasyonunun olmaması da ürünfarklılaştırma için yeni olanaklar yaratmaktadır.Üstelik sigara katkı maddeleri konusundakiyetersiz düzenlemeler yüzünden, şirketler600’den fazla katkı maddesi kullanma izninesahiptir ve sonuç olarak, daha cazip ve bağımlılıkyapıcı ürünler geliştirebilmektedirler (51).

Ürün çeşitlendirmenin önlenmesi için yeterliönlemlerin alınmaması bir yana, Tablo 3’de degösterildiği gibi, endüstri ürün çeşitlendirme içinteşvik kullanabilmektedir.

7. Sonuç Tütün ürünleri tüketiminde bir sona ulaşmakendüstrinin yüksek karlılık yakaladığı ticaret veyatırım serbestliği ortamında nasıl mümkünolabilir? Bu öldürücü endüstrinin ortadankaldırılabilmesi için, tütün kontrolü politikalarınıntüketici davranışından ziyade doğrudan endüstriyihedeflemesi gereklidir. Eğer tütün salgınınınaltında yatan sosyal, ekonomik ve siyasi koşullarısorgulamadan, bu sorunu yalnızca bireylerindavranışlarını değiştirmeye odaklanarak çözülebilirbir sorun olarak görürsek, tütün endüstrisinin karmaksimizasyonu hedefine hizmet etmiş oluruz(9). Talep-yönlü tütün kontrolü politikaları, ticaretve yatırım serbestliği koşullarının tütün salgınınıdüşük ve orta gelirli ülkelere yönelttiği gerçeğikarşısında yetersiz kalmaya mahkumdur. Callard,Thompson and Collishaw (30)’nin de belirttiğigibi, tütün imalat ve ticareti kar odaklı kamu yada özel şirketlerin ellerine bırakıldığı müddetçe,

tütün salgınının sona ermesi düşünülemez. Talep-yönlü tütün kontrolü politikaları, (potansiyel)tüketicilerin davranışları tütün endüstrisininkurnaz pazarlama ve lobicilik faaliyetleritarafından etkilenmeye devam edeceğinden,tütün tüketimini azaltmada yalnızca sınırlı bir etkiyaratacaktır. Kamu sağlığı düzenleyicileri dahagelişkin ve sıkı tütün kontrolü önlemlerigeliştirebilirler, ancak şirketler her defasındabunları etkisizleştirmek için daha gelişkin veyaratıcı stratejilerle yanıt vereceklerdir (30).TKÇS’de içerilen birkaç arz-yönlü politika aracıtütün endüstrisinin faaliyetlerinin verdiği zararıgidermekten çok uzaktır. Arz-yönlü politikalarason yıllarda araştırmacıların artan ilgisi, sorunayönelik daha etkili çözümler üretileceği ve politikatasarımına arz-yönlü önlemlerin daha fazlaiçerileceği yönünde umut vermektedir. Tütüntüketimi üzerinde gerçek bir kontrolün tütünürünleri imalat koşullarını hedeflemesi gerektiğive tütünle mücadele politikalarının talepkontrolünün ötesine geçmesi gerektiği açıktır.Ancak çeşitli sosyal, siyasi ve ekonomikbağlamlarda tütün sorununun daha hızlı adımlarlasonlandırılabilmesi için, arz-yönlü önlemleri tekilülkelerin özgün koşullarına uyumlulaştırarakilerlenmelidir.

Tütün kullanımı bireysel ve kamusal alanda birçok maliyete neden olmakta, yaşamı tehdit edenbir hal almaktadır. Tütün kullanımı nedeniyle,kişisel ve ulusal gelir üzerindeki mali yük, çocuklarve gençler üzerinde yaratılan sağlık riskleri, pasifiçiciler üzerindeki olumsuz etkiler ve çevreselzararlar oluşan ve oluşabilecek zararların yalnızcabir kaçı olarak sıralanmıştır. Bu nedenledir ki,tütün endüstrisi ile mücadelede yalnızca ulusaluygulamalar yetersiz kalmakta ve DSÖ baştaolmak üzere ulusal ve uluslararası bir çok siviltoplum örgütü uluslararası düzeyde hareketetmenin önemini vurgulamaktadır. Bu noktadaTürkiye’nin de taraf olduğu TKÇS’nin ve bukapsamda çıkarılan yasal düzenlemeleringereklerinin yerine getirilmesinde uygulama vedenetim eksikliklerinin giderilmesi gereklidir.Gerek TKÇS gerekse ulusal düzenlemeleringereklerinin yerine getirilmemesi, bir anlamdaendüstriye destek verilmesi demektir. TKÇS5.3’ün özü ile çelişir biçimde tütün endüstrisindearzın önünü açan her türlü politika veuygulamadan vazgeçilmesi şarttır.


TeşekkürBu çalışmanın taslağını okuyarak görüşlerinibizimle paylaşan Mustafa Seydioğulları’nateşekkürü bir borç biliriz.

7.Sözkonusu ülkeler sırasıyla Bahreyn, İran, Irak, Lübnan, İsrail, Japonya, Dubai,Tunus ve Libya’dır.8. Bu konuda ayrıca bu sayıda yer alan Mustafa Seydioğulları’nın yazısına bakılabilir.

Kaynaklar1. World Health Organization (WHO) Framework

Convention on Tobacco Control. (FTCT), WHO Library Cataloguing-in-Publication Data, ISBN 978 92 4 159101 0, Geneva, Switzerland. 2003.

2. Dünya Bankası. Curbing the epidemic: governmentsand the economics of tobacco control. 1999[Internet] http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTHEALTHNUTRITI ONANDPOPULATION/EXTETC/0,,menuP K:376607~pagePK:149018~piPK:149093 ~theSitePK:376601,00.html. Erişim:1.5.2015.

3. Malone RE. Tobacco endgames: What they are and are not, issues for tobacco control strategic planning and a possible US scenario. Tob Control 2013;22(Suppl 1): 42–44.

4. Ross H, Chaloupka FJ. Economics of tobacco control, International Tobacco Evidence Network (ITEN), 2002 June 26 . [Internet] http://www.tobaccoevidence.net/pdf/ WEurope_activites/CanaryIsland_Hana %26Frank.pdf. Erişim:2.5.2015.

5. Woolery T, Asma S, Sharp D. Clean indoor-air laws and youth access. In: Jha P, Chaloupka FJ, eds. Tobacco control in developing countries. Oxford: Oxford University Press; 2000. p.273-286.

6. Jacobs R, Gale HF, Capehart TC, Zhang P, Jha P. Thesupply-side effects of tobacco control policies.In: Prabhat Jha and Frank Chaloupka,ed. Tobacco Control in Developing Countries, Oxford University Press, , 2000 p.311-341[Internet] http://siteresources. worldbank.org/ INTETC/Resources/375990-1089904539172/309TO342.PDF. Erişim:1.5.2015.

7. Taylor, A., Chaloupka, F. J., Guindon, E., Corbett, M. The impact of trade liberalization on tobacco consumption. In: Prabhat Jha and Frank Chaloupka, ed. Tobacco Control in Developing Countries, Oxford University Press, 2000. p.343-64. [Internet] http://www.tobaccoevidence.net/pdf/sea_ activities/sea_richtaylor_jul2004.pdf. Erişim:1.5.2015.

8. Bump JB, Reich MR. Political economy analysis for tobacco control in low- and middle-ıncome countries. Health Policy and Planning, first published online May 13,2012 doi:10.1093/heapol/czs049. [Internet] http://heapol.oxfordjournals.org/cgi/reprint/ czs049? ijkey=v3T86OSDGoVYir2&keytype=ref. Erişim:2.5.2015.


İletişim: Dr. Derya GültekinE-posta: [email protected]

Dipnotlar1.Buna göre, ülkeler arası fiyat ve vergi farkları

kaçakçılığı teşvik edebilmektedir. Ancak bazı yazarlar, yasadışı tütün ürünleri ticaretinin fiyat dışındaki başka nedenlerle daha yakın ilişki içinde olduğunu belirtmektedirler. Buna göre, örneğin ülkelerde yolsuzluk olması daha etkili bir nedendir. Yasadışı ticaretle mücadele için ise şu öneriler getirilmektedir: vergi bandrolleri ve yerel dilde uyarı ibareleri, dağıtım zinciri üzerinde daha iyi takipyöntemleri, kaçakçılık karşıtı yasaların daha sıkı uygulanması ve ağırlaştırılan cezalar (Bkz. 52).

2. Bu konuda bkz. Gilmore ve diğerleri (53).3.Yüksel, bu durumu paradoksal bulmaktadır. Çünkü

yazara göre tütün ürünlerinin içeriğini bildiğimizde, bu ürünlerin ne kadar öldürücü olduğunu anlardık ve bu da zaten yasaklanmalarını gerektirirdi (9).

4. Bu konuda bkz. Gültekin-Karakaş (47).5. 4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu’nda

yer alan vergisel teşvikler şu şekildedir:Organize Sanayi Bölgeleri’nde faaliyette bulunan gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerine yönelik teşviklere 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Kanunu’nda yer verilmiştir. Bu bölgelerde faaliyette bulunan mükelleflere gelir vergisi stopajı teşviki, sigorta primi işveren hissesi teşviki, bedelsiz yatırım yeri tahsisi ve enerji desteği sağlanmaktadır.1.Gelir Vergisi Stopajı Teşviki(5084 s. Kanun m.3, m. 7/h, 1 ve 2 Seri No.lu

Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Genel Tebliğleri)2.Sigorta Primi İşveren Paylarında Teşvik( 5084 s. Kanun m.4, m. 7/h,)3.Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi(5084 s. Kanun m.5)

4.Enerji Desteği(5084 s. Kanun m.6, (m.7/h)

......Organize sanayi bölgelerindeki binalar, inşalarının sona erdiği tarihi takip eden bütçe yılından itibaren 5 yıl süreyle emlak vergisi muafiyetinden faydalanırlar. (EVK md. 5/f)Organize sanayi, endüstri veya teknoloji geliştirme bölgelerinde yer alan gayrimenkullerin ifraz veya taksim veya birleştirme işlemleri harçtan müstesnadır. (HK. m. 59/n)6. Türkiye’de tütün ürünleri imalatının %90,4’ü yabancı sermaye kontrolü altındadır (54).

9. Yüksel H. Tütün kontrolü’nde neoliberal politikaların yansıması ve sağlık eğitimi. Toplum ve Hekim 2011 Eylül-Ekim;26(5):390-400.

10. Callard C, Thompson D, Collishaw N. Transforming the tobacco market: why the supply of cigarettes should be transferred from for-profit corporations to non-profit enterprises with a publichealth mandate. Tob Control 2005;14:278-83.

11. Benowitz NL, Henningfield JE. Establishing a nicotine threshold for addiction. The implications for tobacco regulation. N Engl J Med. 1994 Jul 14;331(2):123-5.

12. Borland R. A strategy for controlling the marketing of tobacco products: a regulated marketmodel.Tob Control 2003;12:374–382.

13. Edwards R, Russell M, Thomson G, Wilson N, Gifford H. Daring to dream: Reactions to tobacco endgame ideas among policy-makers, media and public health practitioners, BMC Public Health 2011;11:580, 1-11. doi:10.1186/1471-2458-11-580.

14. Chapman S. The Case for a smoker's license. PLoSMed 2012 Nov 13; 9(11): e1001342. doi:10.1371/journal.pmed.1001342.

15. Holden C, Lee K. Corporate power and social policy:the political economy of the transnational tobacco companies. Global Social Policy, 2009, 9(3): 328-354.

16. Benowitz NL, Henningfield JE. Reducing the nicotine content to make cigarettes less addictive. Tob Control 2013;22:14-17 doi:10.1136/tobaccocontrol-2012-050860.

17. Bates C. What is the future for the tobacco industry?. Tob Control, 2000;9:237–238.

18. Zeller M. Reflections on the ‘endgame’ for tobacco control. Tob Control 2013;22:40–41. doi:10.1136/tobaccocontrol-2012-050789.

19. Hall W, West R. Thinking about the unthinkable: a de facto prohibition on smoked tobacco products. Addiction, 2008;103: 873–874, doi:10.1111/j.1360-0443.2007.02129.x

20. Chapman S, Wakefield M. Large-scale unassisted smoking cessation over 50 years: lessons from history for endgame planning in tobacco control. Tob Control. 2013 May;22 Suppl 1:i33-5. doi: 10.1136/tobaccocontrol-2012-050767.

21. Sugarman, SD. Order firms to reduce rates. National Law Journal 2005 February 7; 22.

22. Sugarman SD. Performance-based regulation: Enterprise responsibility for reducing death, injury, and disease caused by consumer products, journal of Health Politics, Policy and Law, December 2009; 34(6) 10.1215/03616878-2009-035.

23. Enzi M. Help and addiction to lethal tobacco habits act. US Senate. 2007, p 1834.

24. Thomson G, Wilson N, Blakely T, Edwards R.

Ending appreciable tobacco use in a nation: Using a sinking lid on supply. Tob Control2010;19(5):431. doi:10.1136/tc.2010.036681

25. Wilson N, Thomson GW, Edwards R, Blakely T. Potential advantages and disadvantages of an endgame strategy: A ‘sinking lid’ on tobacco supply, Tob Control 2013;22:i18-i21 doi:10.1136/tobaccocontrol-2012-050791.

26. Gilmore AB, Branston JR, Sweanor D. The case for OFSMOKE: how tobacco price regulation is needed to promote the health of markets, government revenue and the public, Tob Control 2010;19:423-430 doi: 10.1136/tc.2009.034470.

27. Tiessen J, Hunt P, Celia C, Fazekas M, de Vries H, Staetsky L, Diepeveen S, Rabinovich L,Ridsdale H, Ling T. Assessing the impacts of revising the tobacco products directive- study to support a DG SANCO impact assessment. Final report. 2011. Rand Europe. [Internet]http://ec.europa.eu/health/tobacco/docs /tobacco_ia_rand_en.pdf. Erişim:1.5.2015.

28. Glantz SA. Removing the incentive to sell kids tobacco. A proposal. JAMA 1993 Feb

10;269(6):793–94. doi:10.1001/jama.1993.03500060093038.

29. Glantz SA. Pinocchio shows how to end the tobacco epidemic. Tob Control 2012;21:296-297. doi:10.1136/tc.2010.040923.

30. Callard C, Thompson D, Collishaw N. Curing the addiction to profits: A supply-side approach to phasing out tobacco. Ottawa: Canadian Centre forPolicy Alternatives, 2005.

31. Proctor RN. Golden holocaust: origins of the cigarette catastrophe and the case forabolition. Berkeley, CA: University of California Press; 2011.

32. Lancet Dergisi, “How do you sleep at night, Mr. Blair”, 2003 December;362(9399):1865.

33. Dynard RA. Doing the unthinkable (and saving millions of lives). Tob Control 2009;18:2-3. doi:10.1136/tc.2008.028308.

34. Proctor RN. Why ban the sale of cigarettes? The case for abolition. Tob Control 2013;22:i27–i30. doi:10.1136/tobaccocontrol-2012-050811.

35. Khoo D, Chiam Y, Ng P, Berrick AJ, Koong HN. Phasing-out tobacco: Proposal to deny access to tobacco for those born from 2000. Tob Control 2010;19:355-360. doi:10.1136/tc.2009.031153.

36. Mbongwe BA brief overview of the tobacco industry in the last 20 years. Invited commentary. Tob Control 2012 Mar;21(2):94-5. doi: 10.1136/tobaccocontrol-2012-050437.

37. Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Bes Yıllık Kalkınma Planı Raporu, DPT: 2523 ÖI�K: 539, Ankara, 2000. [Internet] http://ekutup.dpt.gov.tr /imalatsa/tutun/oik539.pdf. Erişim:1.5.2015.

38. Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma


Planı İçki, Tütün ve Tütün Ürünleri Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Tütün ve Tütün ÜrünleriSanayii Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu DPT: 2724 Ö IK: 677, Ankara, 2007, ISBN 978 - 975 – 19 –4067-4, s.99- 214, [Internet] http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/zel%20htisas%20Komisyonu%20Raporlar /Attachments/25/oik677.pdf. Erişim:1.5.2015.

39. Gelir İdaresi Başkanlığı, [Internet] www.gib.gov.tr. Erişim:6.5.2015.

40. Ekonomi Bakanlığı, Teşvik Araçları, [Internet] http://www.ekonomi.gov.tr/. Erişim:1.5.2015.

41. Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu, Kanun Numarası : 4562. Kabul Tarihi : 12/4/2000. Yayımlandığı Resmi Gazete: Tarih : 15/4/2000, Sayı: 24021. [Internet] www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4562.doc.Erişim:1.5.2015.

42. Resmi Gazete, Aylık Yatırım Teşvik Belgeleri, [Internet] www.rega.gov.tr. Erişim:1.5.2015.

43. Sağlık Bakanlığı, Tütün Kontrol Çerçeve Sözleşmesi(TKÇS), Küresel Sağlık için Küresel Eylem, The WHO Framework Convention on Tobacco Control),Hazırlayan: Dr. Toker Ergüder, ISBN: 978-975-590-247-0, Ankara.

44. Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK), Tütün Mamulleri Piyasası Düzenlemelerihttp://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-mamulleri-piyasasi/tutun-mamulleri-istatistikleri.aspx. Erişim:1.5.2015.

45. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu (TESK), [Internet] www.kosgeb.gov.tr, http://www.tesk.org.tr/tr/guncel/ kredi/kosgeb.pdf. Erişim:1.5.2015.

46. Ekonomi Bakanlığı, 2012 - 3305 Sayılı Karar, Uygulama Usul ve Esaslarına İlişkin Tebliğ, Değişikliklerin Dercedildiği Karar ve Tebliğ, 2012, [Internet] www.ekonomi.gov.tr. Erişim:1.5.2015.

47. Gültekin-Karakaş D. Türkiye tütün sektöründe piyasa yönelimli dönüşüm. Türk Toraks Dergisi Nisan 2014;15(2):71-91. [Internet] http://toraks.dergisi.org/text.php3?id=905. Erişim:1.5.2015.

48. Gültekin-Karakaş D, Yılmaz F. Türkiye’de tütün kontrolü: sigara vergileri ve endüstrinin fiyatlama politikaları. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi Mayıs - Haziran 2014 (özel sayı); 23: 18-23

49. Gultekin-Karakas D. Can demand-side policies stop the tobacco industry's damage? Lessons from Turkey. Glob Public Health. 2015 Feb;2:1-17.

50. İçişleri Bakanlığı, Tütün Kontrol Programı Eylem Planı (2015-2018) https://isay.icisleri.gov.tr/ortak_icerik/mugla/ulusal-tutun-kontrol-programi-eylem-plani-1.pdf. Erişim:30.4.2015.

51. Evrengil, E. Türkiye’de tütün ürünü piyasa düzenlemesi: Tütün kontrolü bakış açısından bir değerlendirme. STED, 2014;23 (özel sayı): 24–32.

52. Jooessens L, Chaloupka FJ, Merriman D, Yurekli A.Issues in the smuggling of tobacco products. In: Prabhat Jha and Frank Chaloupka, ed. Tobacco Control in Developing Countries, Oxford UniversityPress, 2000pp.393-406.

53. Gilmore AB, Fooks G, McKee M. A review of the impacts of tobacco industry privatisation: Implications for policy. Glob Public Health. 2011;6:621-42.

54. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). Yabancı kontrollügirisim istatistikleri, 2009. Haber Bülteni, Sayı: 13135, 11 Haziran 2012.


EK:

Haz

ine

Müs

teşa

rlığ

ı'nca

tüt

ün E

ndüs

tris

ine

Ver

ilen

Teşv

ik B

elge

leri

Yıl

Belg

e T

ari

-h

iB

elg

e S

ayıs

ıB

elg

e T

ari

-h

iY

atı

rım

İli

Ba

sk

ın Ü

lke

Be

lge

Tü

rüF

irm

an

ın A

dı

Yatı

rım

ın T

ürü

Ya

tırı

mın

Tü

rü

Yatı

rım

ınY

ara

rlan

dığ

ıTe

şvik

ler

Ya

tırı

mın

Ya

rarl

an

dığ

ıTe

şv

ikle

rS

ab

it Y

atı

rım

(TL

)D

öv

iz İ

hti

ya

cı

(AB

D $

)İt

h.M

ak

.Te

ç.T

ut.

(AB

D$

2004

19.1

0.2

004

77

.24

21

9.1

0.2

00

4İZ

MİR

TÜ

RK

İYE

TE

ŞV

İK B

EL

GE

Sİ

TT

L T

ÜÜ

TN

SA

N V

EE

DIŞ

TİC

A.Ş

.TA

MA

MLA

NM

AK

dv

İstis

na

sıG

üm

rük

Muafiy

eti

3.2

46.1

72

144.0

00

2005

20.0

7.2

005

80

.42

12

0.0

7.2

00

5İZ

MİR

TÜ

RK

İYE

TE

ŞV

İK B

ELG

ES

İA

NA

DO

LU

FR

AN

A T

ÜT

ÜN

TİC

.A.Ş

.T

EV

Sİ

YE

NİL

EM

EK

dv

İstis

na

sıG

üm

rük

Muafiy

eti

5.3

50.0

00

684.0

00

2005

01.1

2.2

005

4.7

51

01

.12

.20

05

İZM

İRH

OLLA

ND

A

T

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İK

dv

İstis

na

sı

Gü

mrü

k V

erg

isi

ve T

op

lu K

on

ut

Fo

nu

İst

isn

ası

22

.05

1.4

91

14

.64

0.6

51

20

06

06.0

3.2

006

83.1

10

06.0

3.2

006

İZM

İRT

ÜR

KİY

ET

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İ

BA

NK

PO

ZİT

İF K

RE

Dİ

VE

FİN

AN

SA

L K

İRA

LA

MA

BA

NK

AS

IA

.Ş.

Belir

siz

Kdv

İstis

nası

Gü

mrü

kM

ua

fiye

ti1

.32

5.7

20

920.0

00

20

06

01.0

5.2

006

4.8

44

01.0

5.2

006

İZM

İRH

OL

LA

ND

A

T

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İÜ

RÜ

NÇ

EŞ

İTLE

ND

İRM

EK

dv

İstis

nası

67

.73

4.0

20

0

20

07

02.0

5.2

007

4.9

87

02.0

5.2

007

İSTA

NB

UL

İSV

İÇR

E

TE

ŞV

IK B

ELG

ES

İS

ICP

A-A

SS

AN

ÜR

ÜN

GÜ

VE

NL

İĞİ

SA

N.

VE

TİC

. A.Ş

. K

OM

PLE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

dv

İstis

nası

Gü

mrü

kM

ua

fiye

ti2

1.4

32

.06

46.9

36.8

66

20

07

02.0

5.2

007

4.9

87

02.0

5.2

007

İSTA

NB

UL

İSV

İÇR

E

TE

ŞV

IK B

ELG

ES

İS

ICP

A-A

SS

AN

ÜR

ÜN

GÜ

VE

NL

İĞİ

SA

N.

VE

TİC

. A.Ş

. K

OM

PLE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

dv

İstis

nası

Gü

mrü

kM

ua

fiye

ti2

1.4

32

.06

46.9

36.8

66

2007

03.0

5.2

007

4.9

88

03

.05

.20

07

İZM

İR

H

OLLA

ND

A

T

EŞ

VIK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İÜ

RÜ

NÇ

EŞ

İTL

EN

DİR

ME

Kd

v İs

tisn

ası

Gü

mrü

k V

erg

isi

ve T

op

lu K

on

ut

Fo

nu

İst

isn

ası

81

.76

1.9

12

50

.47

4.3

88

2007

03.0

5.2

007

4.9

88

03

.05

.20

07

İZM

İR

H

OLLA

ND

A

T

EŞ

VIK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İÜ

RÜ

NÇ

EŞ

İTL

EN

DİR

ME

Kd

v İs

tisn

ası

Gü

mrü

k V

erg

isi

ve T

op

lu K

on

ut

Fo

nu

İst

isn

ası

81

.76

1.9

12

50

.47

4.3

88

20

07

25.0

7.2

007

5.0

21

25.0

7.2

007

İZM

İR

G

.KO

RE

CU

MH

UR

.

T

EŞ

VIK

BE

LG

ES

İK

T&

G T

ÜT

ÜN

MA

MU

LL

ER

İ S

AN

.V

E T

İC.A

.Ş.

KO

MP

LE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

dv

İstis

nası

Gü

mrü

kM

ua

fiye

ti4

5.0

00

.00

017.5

44.8

23

2010

02.0

7.2

010

5.5

55

02

.07

.20

10

İZM

İR

H

OLLA

ND

A

T

EŞ

VIK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İÜ

RÜ

NÇ

EŞ

İTL

EN

DİR

ME

Kd

v İs

tisn

ası

Gü

mrü

k V

erg

isi

ve T

op

lu K

on

ut

Fo

nu

İst

isn

ası

19

.13

0.0

00

11.2

75

.28

1

20

10

28.1

2.2

010

5.6

56

28.1

2.2

010

İZM

İRH

OL

LA

ND

A

T

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İP

HIL

SA

PH

ILIP

MO

RR

ISS

AB

.SİG

.VE

TÜ

T.S

AN

.VE

TİC

.A

.Ş.

TE

VS

İM

OD

ER

NİZ

AS

YO

NK

dv

İstis

nası

Gü

mrü

kM

ua

fiye

ti2

4.0

00

.00

014.9

82.1

56

2012

20.0

4.2

012

10

50

45

/Y

ab

an

cı S

er-

ma

ye2

0.0

4.2

01

2İZ

MİR

HO

LLA

ND

A

T

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İ

PH

ILS

A P

HIL

IP M

OR

RIS

SA

BA

NC

IS

İGA

RA

VE

TÜ

TÜ

NC

ÜL

ÜK

SA

N.

VE

TİC

. A.Ş

.T

EV

Sİ

KD

V İ

stis

na

sı

Gü

mrü

k V

erg

isi

Mu

afiy

eti

67

.00

0.0

00

36

.51

4.0

95

2012

18.1

0.2

012

10

72

90

/Y

ab

an

cı S

er-

ma

ye1

8.1

0.2

01

2İZ

MİR

G.K

OR

EC

UM

HU

R.

TE

ŞV

İK B

EL

GE

Sİ

KT

&G

TÜ

TÜ

N M

AM

UL

LE

Rİ

SA

N.

VE

TİC

.A.Ş

.T

EV

Sİ

MO

DE

RN

İZA

SY

ON

KD

V İ

stis

na

sı

Gü

mrü

k V

erg

isi

Mu

afiy

eti

1.3

10

.00

07

14

.87

2

20

12

11.1

2.2

012

107976 /

Yerli

Serm

aye

11.1

2.2

012

İSTA

NB

UL

TÜ

RK

İYE

TE

ŞV

İK B

ELG

ES

İ

MA

RS

AN

TÜ

TÜ

N V

E T

ÜT

ÜN

MA

MÜ

LL

ER

İ S

AN

. D

IŞ T

İC.

LTD

.Ş

Tİ.

KO

MP

LE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

DV

İst

isnası

G

üm

rük

Ve

rgis

iM

ua

fiye

ti 6

.25

0.0

00

3.2

44.5

25

20

13

14.0

1.2

013

108455 /

Yerli

Serm

aye

14.0

1.2

013

İZM

İRT

ÜR

KİY

ET

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İS

UN

EL

TİC

AR

ET

TÜ

RK

A.Ş

.T

EV

Sİ

MO

DE

RN

İZA

SY

ON

KD

V İ

stis

nası

G

üm

rük

Ve

rgis

iM

ua

fiye

ti 3

.68

8.5

53

2.0

16.0

41

20

13

19.0

9.2

013

111897 /

Yerli

Serm

aye

19.0

9.2

013

AD

AN

AT

ÜR

KİY

ET

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İH

AS

TÜ

TÜ

NC

ÜL

ÜK

VE

MA

KA

RO

NS

AN

. T

İC.

LTD

. Ş

Tİ.

KO

MP

LE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

DV

İst

isnası

G

üm

rük

Ve

rgis

iM

ua

fiye

ti 5

.38

3.9

27

1.3

25.8

30

2013

30

.12

.20

13

113

22

8 /

Yerli

Serm

aye

30.1

2.2

013

ME

RS

İNT

ÜR

KİY

ET

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İ

AK

LA

LE

TÜ

TÜ

N V

E T

ÜT

ÜN

MA

MU

LLE

Rİ

SİG

AR

A F

İLT

RE

VE

FİL

TR

ELİ

SİG

AR

A T

ÜP

Ü İ

NŞ

. V

EK

AĞ

IT A

MB

. İT

H.

İHR

. S

AN

. V

ED

IŞ T

İC.

LTD

. Ş

Tİ.

TE

VS

İM

OD

ER

NİZ

AS

YO

NK

DV

İst

isnası

yo

k679.0

00

0

20

14

26.0

3.2

014

114256 /

Yerli

Serm

aye

26.0

3.2

014

TE

KİR

DA

ĞT

ÜR

KİY

ET

EŞ

VİK

BE

LG

ES

İM

SC

GR

UP

TÜ

TÜ

N M

AM

ÜL

LE

Rİ

SA

N.

DIŞ

TİC

. LT

D.

ŞT

İ.K

OM

PLE

YE

Nİ

YA

TIR

IMK

DV

İst

isnası

G

üm

rük

Ve

rgis

iM

ua

fiye

ti 9

.43

9.4

27

2.9

82.0

00



*Prof.; Hacettepe Ü. Tıp Fak. Halk Sağlığı AD, Ankara

Tütün Kontrolünde Düz Paket Uygulaması Neden Gerekli?Why is Plain Packaging Required in Tobacco Control ?

Abstract

Plain packaging is a strategy of tobacco controlwhich inhibits the competing opportunities anddiminishes the visibility of the tobacco industry.With plain packaging, it is aimed to remove allcolors, logos, brands and other images whichbrings the tobacco industry and advertisementsfrom the packages. Plain packaging will alsoprovide a standardization in coloring, designing,of the tobacco products’ packages. Results ofthe scientific researchers supports the benefitsof plain packaging in tobacco control. The firstplain packaging experience started in December1, 2012 in Australia. Since then, the Europeancountries accelerated their work in this regard.In this paper, definition of plain packaging,examples from different countries, rationale forplain packaging, results of the scientificresearches, approach of the tobacco industryand future recommendations were aimed to bediscussed.

Key words: Tobacco Control, Plain Packaging,Framework Convention on Tobacco Control

Dr. Dilek Aslan*

ÖzDüz paket (plain packaging), tütün kontrolündetütün endüstrisinin rekabet olanaklarını ortadankaldıran ve görünürlüğünü en aza indiren biruygulamadır. Bu uygulama ile tütün ürünlerininpaketleri üzerinden renklerin, logoların,markaları ve bunlara benzer tütün endüstrisinedair çağrışım yapacak bütün uyaranların vereklamların tamamıyla kaldırılması sözkonusudur. Bu uygulama ayrıca tütünürünlerinin paketlerinin şekil, renk, vb. açılardanda standart olmalarını sağlar. Yapılan bilimselçalışmaların sonuçları uygulamanın tütünkontrolü açısından yararı olduğunu ortayakoymaktadır. Dünyada ilk uygulama 1 Aralık2012 tarihinde Avusturalya’da başlamış veardından özelikle bazı Avrupa ülkelerinde bukonudaki çalışmalar hız kazanmıştır. Bu yazıkapsamında, düz paket uygulamasının tanımına,dünyadaki uygulama örneklerine, uygulamagerekçelerine, uygulama ile ilgili olarakyürütülmüş bilimsel çalışmaların sonuçlarına,tütün endüstrisinin konuya yaklaşımına vegeleceğe dair önerilere yer verilmiştir. Anahtar sözcükler: Tütün Kontrolü, Düz Paket,Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi

Derleme

Review Article

51

Düz paket (plain packaging), tütün kontrolündetütün endüstrisinin rekabet olanaklarını ortadankaldıran ve görünürlüğünü en aza indiren biruygulamadır. Bu uygulama ile tütün ürünlerininpaketleri üzerinden renklerin, logoların, markalarıve bunlara benzer tütün endüstrisine dair çağrışımyapacak bütün uyaranların, reklamların tamamıylakaldırılması söz konusudur. Yine bu uygulama iletütün ürünlerinin sade bir şekilde paketlenmesi,paketlerin renklerinde standardizasyonsağlanması, paketlerde görsel uyaran olarakresimli sağlık uyarılarının bulunmasının sağlanmasıamaçlanmaktadır (1). Tütün şirketleri her yıl onmilyarlarca ABD doları karşılığı harcamayıürünlerinin satışı, reklamı ve promosyonu içinharcamaktadırlar (2). Dolayısıyla, uygulamayapıl(a)madığında, tütün ürünlerinin “serbestçe”paketlenmesi tütün endüstrisi açısında“görünme”, “kimlik kazanma”, “reklamyapabilme”, “pazar oluşturabilme” gibianlamların gerçeklik bulması kolaylaşmaktadır.Paketlerin düzenlenmesine bu uygulama ilesınırlama getirilmediğinde endüstrinin en iyişekilde kullandığı bu iletişim yolu (3) sayesinde“reklam” yapabilmesine olanak sağlanmış olduğuda düşünülmelidir.

Düz paket uygulamasının gerekçesine veyöntemlerine küresel düzlemde tütünkontrolünün sağlanması amacıyla 2005 yılındanbu yana yürürlükte olan Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi’nin özellikle “endüstri ile mücadeleyiönceleyen” maddelerinde yer verilmiştir. Adıgeçen sözleşmede 11. Maddede (1a) “tütünürünü ambalajı ve etiketi ile ürün özellikleri, sağlıketkisi, yanıltıcı ya da hatalı izlenim bırakmaolasılığı bulunan tarzda tanıtımı yapılamaz. Birtütün ürününün diğerine göre daha az zararlıolduğu konusunda doğrudan ya da dolaylı yoldanyanlış izlenim bırakan kavram, tanımlama, markaadı, biçimsel ya da diğer her türlü işaret bukapsamdadır. “Low tar/düşük katranlı”,“light/hafif”, “ultralight/çok hafif” ve“mild/yumuşak” sözcüklerinin yasağı da bukapsam altındadır” şeklinde bir tanımlamabulunmaktadır (4). Madde 11’in uygulanabilmesiile ilgili öneriler arasında “düz” paketleme de yeralmaktadır. Bu konuda; “Taraflar, paketler veambalajlar üzerinde standart bir renk ve yazıbiçimi ile basılacak marka ve ürün ismi (sadepaketleme) dışında logo, renk, marka simgesi

ya da promosyon bilgisi kullanılmasını kısıtlayıcıya da yasaklayıcı önlemlerin benimsenmesinidüşünebilirler. Böylelikle sağlık uyarı vemesajlarının fark edilirliği ve etkisi artabilir,paketin bu uyarı ve mesajları gölgede bırakmasıönlenebilir ve endüstrinin bazı ürünleridiğerlerinden daha az zararlı gibi gösterenambalaj tasarım tekniklerinin önü alınabilir.”yaklaşımı önerilmektedir. Sözleşmenin 13.Maddesinde de paketlerin endüstri için bir reklamaracı olduğundan, önlenmesi için de “düz paket”uygulamasının uygun olduğuna dair mesajlar yeralmaktadır (5).

Hatırlanacağı üzere, Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi küresel düzeyde Dünya SağlıkÖrgütü’ne taraf olan ülkeler tarafından en fazlakabul gören bir uluslararası dokumandır.Zimbabwe’nin de 4 Mart 2015 tarihi itibarıylataraf olmasının ardından dünyada toplamda 180ülke sözleşmenin tarafı olmuştur (6).Düz paket uygulaması amaçları arasında gençlerinde içinde olduğu bütün tüketiciler açısından tütünürünlerinin daha az dikkat çekmesini sağlamak,tüketicileri tütün ürünlerinin yol açtığı sağlık vediğer risklerle ilgili olarak daha fazla uyarmak,tüketicilerin riskler/tehditler konusundafarkındalığını artırmak, onların aldatılmalarınıönlemek, tütün ürünü tüketim sıklığınınazalmasına katkı sağlamak, resimli uyaranlararacılığı ile toplumda okuma yazma bilmeyenlereyönelik uyarıları yapabilmek konuları öneçıkmaktadır (7). Bu sayede tütün endüstrisininrekabet gücü de azalmaktadır (8,9).

Düz paket uygulamasının dünyada karşılıkbulması Avusturalya’da 1 Aralık 2012 tarihindeilgili Kanun’un yürürlüğe girmesi ile başlamıştır(10). Bazı uygulama örnekleri Şekil 1’de yeralmaktadır (11).

Avustralya’nın ardından Avrupa’da gelişmelerolmuştur. İrlanda, 26 Şubat 2015 tarihinde düzpaket uygulamasını zorunlu hale dönüştüren ilkAvrupa Birliği ülkesi olmuştur. Düzenleme tamanlamıyla Mayıs 2017 tarihinde uygulanmışolacaktır (13). Norveç, Fransa, Birleşik Krallık dabu konuda çalışmalarını hızlandırmıştır. DünyaTabipleri Birliği de bu konudaki desteğini Nisan2015 tarihinde Oslo’da yaptığı Konseytoplantısında bir kez daha gündeme taşımıştır(13).


52

Düz paket uygulamasının bilimsel gerekçeleri,toplumda kabul edilebilirliği, uygulama sürecindeetkisi kimi bilimsel kanıtlarla ortayakonulmaktadır. Çalışmaların genelinde düz paketuygulamasının amaçlara ulaşmak için doğru biryöntem olduğu sonucu çıkmaktadır (10). Aşağıdabazı öne çıkan bilimsel çalışma verileri ayrıcapaylaşılmıştır:

1. Avustralya’da düz paket uygulamasının önemlibir bileşeni olduğu tütün kontrolü ile ilgiliuygulamaların yaşama geçirilmesi ile ülkede 2012yılından bu yana tütün kullanım sıklığında azalmaolduğu ifade edilmektedir. Gençlerin buuygulamalardan yararlandıkları belirtilmektedir(14).

2. Avustralya’dan bilim ortamında paylaşılan birbaşka çalışma sonucunda tütün kullananların,özellikle de gençlerin, düz paketlenen tütünürünlerine “bakma” sürelerinin düzpaketlenmeyen (rutin paketleme) tütünürünlerine bakma sürelerinden daha uzun olduğuifade edilmektedir (15).

3. Düz paket uygulaması sigara içmeye ilişkinolumlu algıda zayıflamaya neden olmaktadır(9,16).

4. Düz paket uygulamasının kadın kullanıcılararasında paketleri çirkin”, “tuhaf”, “kirli” olarakalgılamalarına neden olduğu araştırma sonucubulunmaktadır (17).

Düz paket uygulaması ile ilgili her geçen günkanıtların ve olumlu görüşlerin artmasının daetkisi ile endüstri de bu konudaki KARŞITçalışmalarını sürdürmektedir. Uygulama ile ilgilihukuksal mücadeleler sürdürmekte, buna ekolarak da diğer alanlarda uyguladığı taktiklerinibu alanda da uygulama çabası içindedir (18).

Sonuç olarak; düz paket uygulaması tütünkontrolünde son derece önemli bir adımdır.Olumlu örnekler hızla artmalı, Dünya SağlıkÖrgütü bu konuda “öncü” ve “yönlendirici”rolünü üstlenmelidir. Avusturalya ve sonradan buçabaya katılan ülkelerin olumlu deneyimleri hızlabilimsel zeminde paylaşıma açılmalı, bilimselverilerin toplumda farkındalık düzeyini geliştirecekşekle dönüştürülmelidir. Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi tarafı olan bütün ülkeler Avusturalyagibi kararlı bir şekilde bu uygulamayageçeceklerini yüksek sesle duyurmalı, gerekenbütün adımları hızla yaşama geçirmelidirler.Bunlara ek olarak, düz paket uygulaması ile ilgiliolarak tütün endüstrisinin geliştirdiği “yanlı veyanlış” söylemlerin (19) doğrularının kanıtlarıylakamuoyuna açıklanması, endüstrinin açmışolduğu davaların izlenmesi, gerekli yerlerdegerekli müdahale ve girişimlerin yapılması bireyve toplum sağlığının korunması ve geliştirilmesiiçin yaşamsaldır.

Şekil 1. Düz paket uygulaması ile ilgili paketlerin ön ve arka yüzlerine dair örnekler (Avusturalya) (11)Kaynak: Orjinal resimler 11 No’lu kaynaktan alınmıştır.

a- Ön yüz b- Arka yüz

İletişim: Dr. Dilek AslanE-posta: [email protected]


Kaynaklar1. [Internet] http://health.gov.au/internet/main/

publishing.nsf/Content/822B369C0196CB1 CCA257D140082A22F/$File/TPP%20% 20Your%20Guide%20(High%20Res).PDF. Erişim:26.1.2015.

2. World Health Organization Tobacco Free Initiative (TFI). WHO report on the global tobacco epidemic 2013. [Internet]. http://www.who.int/tobacco/global_ report/2013/en/. Erişim:3.5.2015.

3. Bansal-Travers M, O'Connor R, Fix BV, Cummings MK. What Do Cigarette Pack Colors Communicate to Smokers in the U.S.? American Journal of Preventive Medicine 2011;40 (6):683-9.

4. Framework Convention on Tobacco Control. [Internet] http://www.who.int/fctc/about/en/. Erişim: 7.3.2015.

5. DSÖ Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi UygulamaRehberi-Madde 5.3, 8, 11, 13. T.C. Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2010, p 55.

6. [Internet] http://www.who.int/fctc/ signatories_parties/en/. Erişim:3.5.2015.

7. [Internet] http://www.health.gov.au/internet/main /publishing.nsf/Content/tobacco-plain. Erişim:26.1.2015.

8. Scheffels J, Lund I. The impact of cigarette branding and plain packaging on perceptions of product appeal and risk among young adults in Norway: A between-subjects experimental survey. BMJ Open. 2013 Dec 4;3(12):e003732. doi: 10.1136/bmjopen-2013-003732.

9. McCool J, Webb L, Cameron LD, Hoek J. Graphic warning labels on plain cigarette packs: will they make a difference to adolescents? Soc Sci Med. 2012 Apr;74(8):1269-73. doi: 10.1016/j.socscimed.2011.12.043. Epub 2012 Feb 17.

10. Smith CN, Kraemer JD, Johnson AC, Mays D. Plain packaging of cigarettes: do we have sufficientevidence? Risk Management and Healthcare Policy. 2015;8:21-30. doi:10.2147/RMHP.S63042.

11. [Internet] http://www.who.int/features/ 2013/australia_tobacco_packaging/en/. Erişim:3.5.2015.

12. Ireland-second country globally to introduce plain packaging. [Internet] http://www.euro.who.int/en/ health-topics/disease-prevention/tobacco/news/ news/2015/03/ireland-second-country-globally-to-introduce-plain-packaging. Erişim:6.3.2015.

13. WMA supports Growing Moves for Plain Tobacco Packaging. [Internet] http://www.wma.net/en/40news/20archives /2015/2015_14/index.html. Erişim:3.5.2015.

14. [Internet] http://www.tobaccofreekids.org/ press_releases/post/2014_07_16_australia. Erişim:26.1.2015.

15. Shankleman M, Sykes C, Mandeville KL, Di Costa S, Yarrow K. Standardised (plain) cigarette packaging increases attention to both text-based and graphical health warnings: experimental evidence. Public Health. 2015 Jan;129(1):37-42.

16. Lund I, Scheffels J. Young smokers and non-smokers perceptions of typical users of plain vs. branded cigarette packs: a between-subjects experimental survey. BMC Public Health. 2013 Oct 24;13:1005. doi: 10.1186/1471-2458-13-1005.

17. Moodie C, Bauld L, Ford A, Mackintosh AM. Young women smokers' response to using plain cigarette packaging: qualitative findings from a naturalistic study. BMC Public Health. 2014 Aug 7;14:812.

18. [Internet] http://www.tobaccotactics.org/ index.php/Plain_Packaging. Erişim:7.3.2015.

19. Kirby T. News. [Internet] www.thelancet.com/oncology Vol 12 May 2011, p 427. Erişim:26.1.2015.



ÖzTütün kontrolünde düz paket uygulaması ikiasır kadar süren bağımlılık süreci ile mücadeledegelinen önemli bir aşamanın göstergesidir. Bunedenle, günümüzde, hükümetlerin ve tütünendüstrisinin odak noktası haline gelmiştir.Böyle bir aşamaya gelinmiş olması doğal olaraktarafları da karşı karşıya getirmiş, bu uzunsoluklu mücadelede düz paket raundunukazanmak yaşamsal bir önem arz etmeyebaşlamıştır. Endüstri ilk olarak ulusal makamlarönünde ulusal hukukların ticari özgürlüklere dairhükümlerini ileri sürmektedir. Bundan başka,özellikle son dönemde, endüstri temsilcileri veüretici devletler Dünya Ticaret Örgütü gibiuluslararası kurumlar önünde devletinsorumluluğu yoluna giderek kontrol önlemleriniuygulayan devletleri zor duruma düşürmekistemektedirler. Dünya Ticaret Örgütü’nünbaşta rekabet özgürlüğü olmak üzere,uluslararası ticaretin özgürleştirilmesi için yapmışolduğu diğer kurallara dayanılmaktadır. Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Düz paketuygulaması, Hukuksal değerlendirme

Abstract

Plain packaging is a crucial achievement incontrol of tobacco addiction which the worldhas been experiencing for two centuries.Moreover, this has become a focal point ofdiscussion for governments and industry inrecent days. Thus, naturally, the parties havemet at a point where legal struggle was putforth by boths sides has become vital.

Consequently, on grounds of commercialliberties under national laws, tobacco industryattacks first national public authorities' attemptson granting measures for tobacco control. Inaddition, industry is very keen to bring casesbefore international organisations such asWorld Trade Organization to invoke stateresponsibility. With regard to this issue, industryrelies on provisions enacted by World TradeOrganization for protecting competition andfree trade

Key words: Tobacco control, Plain packaging,Perspective of law

Tütün Kontrolünde Düz Paket Uygulamasına Yönelik İtirazlarınHukuksal DeğerlendirilmesiThe Legal Evaluation of Objections to Plain Packaging in Tobacco Control

Dr. Erdem İlker Mutlu*

Derleme

Review Article

*Yrd. Doç., Hacettepe Ü. Hukuk Fakültesi, Ankara

Düz paket uygulaması Düz paket uygulamasına geçiş tütün kontrolündeönemli bir aşamadır (1). Zira, endüstrinin önemlipazarlama tekniklerinden birinin, tüketicinindavranışını etkileyen paketleme olduğubilinmektedir (2). Düz paket işte bu davranışıengellemeye yönelik, paketlemenin halkınsağlığını bu denli tehdit edecek bir ürününözellikle gençler tarafından tüketilmesine yönelikönemli bir engel oluşturacaktır.

Bu durum, 1993 yılında Ontario’da 12-17 yaşarası 129 genç üzerinde yapılan testte bir kezdaha doğrulanmıştır. Özellikle bu yaş grubununtütün tüketimine yönelimin başladığı yaş grubuolduğu düşünüldüğünde veriler daha da büyükönem arz etmektedir. Gençlerin ifadeleri düzpaketin ürünü daha az ilgi çekici gösterdiği veticari markaları içeren renkli paketlerin tüketimebaşlama yönünde daha güçlü bir yönlendiriciolduğunu ifade etmişlerdir (3). Bu ifadeleriniçeriğinde özellikle düz paket kullananlarla ilgili“sıkıcı”, “ezik” ve “pısırık” göründükleri, markapaketlerini kullananların ise daha “zeki”,“eğlenceli” ve “popüler” göründükleri gibitanımlamalar yapmışlardır.

Reklamın ve pazarlamanın bir parçası olarakpaketlemenin tütün ürünlerini tüketmeye hazırkitle üzerindeki etkisi endüstri tarafından bilindiğiiçin endüstrinin markalı paketlemenin öneminikavradığı gözlemlenmektedir. Gerçekten depaketleme konusu bütün olarak, endüstri içinürünün kendisi kadar önemlidir (4). Zira markaözelliklerini üzerinde taşıyan paket, gerçekten dedeğişik araştırmalarda gösterdiği şekliyle tüketimalışkanlıklarında doğrudan etkili olmaktadır.

Diğer yandan kamu otoriteleri de bu durumunfarkında oldukları için önlemlerini reklam vepazarlama üzerine yoğunlaştırmışlardır. Reklam,pazarlama ve promosyonun sınırlanmasının birparçası olarak paketleme üzerinde önce görseluyarıların yerleştirilmesi, daha sonra da tamamendüz pakete geçme düşüncesi kamu otoriteleriningündemine gelmiştir. Böylece, kamu otoriteleri vetütün kontrolü üzerinde çalışanların düz paketleilgili çabaları tütün endüstrisinden çok sert tepkigörmüş ve endüstri, kamu sağlığı yönündeki buçabaların engellenmesi için bu önlemlerinkonusunun ticari özgürlükler, rekabet özgürlüğüve fikri haklar olduğu yönünde yanıltıcı biryönlendirme çabasına girişmiştir (5).

“Kamu Sağlığı” bir eş etkili önlem gerekçesi midir?“Eş etkili önlem” diye Türkçeye çevirebileceğimizve Avrupa Adalet Divanı’nın Cassis de Dijondavasında sözünü ettiği “measures havingequivalent effect” tam da konumuz açısındanendüstrinin iddialarını değerlendirebilmek içinönemli bir parametredir. Bu parametreninoluşmasında önemli bir yeri olan bu davadan sözetmekte yarar bulmaktadır1.

Cassis de Dijon, Fransız menşeli bir alkollüiçecektir. “Spirit” adıyla anılan ve tatlandırılmışkokteyl tarzı bir içecek olan Cassis’in Almanya’yagirişinde Alman otoriteler tarafından kısıtlamagetirilmiştir. Oysa, o dönemdeki ismiyle AvrupaToplulukları ortak gümrük tarifesine gitmiş,sadece gümrük vergileri değil, kotalar, her türlümiktar kısıtlamaları da kaldırılmıştır. Ülkelere,kamu sağlığı, kamu güvenliği, kamu ahlakı vekaçakçılık gibi konularda denetleme yapabilme veönlem alabilme yetkisi tanınmıştır (6).

Alman makamları genel sağlığa aykırılık iddiasıylabu içkinin ülkeye girişine engel olmuşlardır.Sağlıkla ilgili bir önlem söz konusu olduğundagelen içkinin alkollü olduğu için mi sağlığa zararlıbulunduğu, eğer öyleyse diğer alkollü içkilere deaynı gerekçeyle bir önlemin uygulanıpuygulanmadığı akla gelmektedir. Oysa ki böyle birkısıtlama getirilemeyeceği ve bu durum Almanüreticileri de etkileyeceği için Alman otoritelerifarklı bir sağlığa aykırılık gerekçesi buldular: alkolmiktarının az olması.

Burada Alman otoritelerine alkol miktarının azolmasının nasıl bir etkisi olduğu sorulduğundaşöyle bir gerekçe ile karşı karşıya kalınmaktadır:Kişiler alkol miktarı az olan içkileri daha fazlatüketme ihtiyacı hissetmektedirler. Bu da kişiyidaha sık ve daha fazla alkol tüketimine sevketmektedir (7).

Bu gerekçe ile ilgili çok şey yazılıp çizilmiştir. Nevar ki kamu sağlığının ne olduğu konusunda netbir uzlaşma olup olmaması bir yana, devletinönlem alabileceği istisnai yetkiyi kullanarakserbest dolaşım özgürlüğünü ihlal etmesitartışması ön plana çıkmaktadır (8).

Peki, böyle bir tartışma söz konusu olduğundagerçekten devletin haklı olduğunu düşündüğü veinanarak aldığı bir sağlık önlemi ile mevzuatı


kullanarak yükümlülükten kaçınmak istemesidurumlarını birbirinden kim ayırt edecektir?

Cassis davasında Alman kamu makamlarınınvermiş olduğu kararla ilgili olarak Adalet Divanıyaptığı incelemede Alman otoritelerinin “eş etkiliönlem”(measures having equivalent effect)aldığına hükmetti. Eş etkili önlem kavramınınkullanılması önlemin devlet tarafından alınacak birönlem olduğu ancak, gerçekten öyle bir önlemolsa dahi bunun eş etkisinin serbest dolaşımözgürlüğünü etkileyebileceği şeklindedir (9).

Eş etkili önlemlerle ilgili olarak en önemli sorunönlemin konusunu oluşturan peçeleme işlemininkendisi değildir. Alınan önlemin gerçekten sağlıklailgili bir sonuç doğurma ihtimalinin varlığında dahibu durum, eş etkili sonuçlar açısındantartışılmalıdır. Gerçekten de böyle bir eş etkininyok edilmesi olanaksız ise bu durumda karşılaşılanyarar-zarar dengesi değerlendirilmelidir. Beklenenyarar ile uğranılan zarar birbiri ilekarşılaştırıldığında ortaya nasıl bir tabloçıkmaktadır? Beklenen eş etki acaba effet utilemidir yoksa bir effet utileyi yok mu etmektedir?2

Tütün endüstrisinin eş etkili önlem itirazıTütün endüstrisi, insan sağlığına zararlı vebağımlılık yapan bir üründen değil de adeta yerelbir sanayi ürününün kontrolünden söz edercesinerekabetin kısıtlanması, markanın korunması,ticaret özgürlüğüne GATT ve DTÖ kurallarınaaykırılık gibi söylemler ileri sürmektedir. Böylece,endüstri konuyu farklı hukuksal platformlarataşımak istemektedir (10).

Tütün endüstrisi tütün kontrolüne ilişkin birçokuygulamayı hukuken eş etkili önlem kavramınaoturtma yönünde itirazlarda bulunmaktadır. Bunagöre birçok kontrol aracı aslında rekabetözgürlüğü, serbest ticaret özgürlüğü, sözleşmeözgürlüğü gibi özgürlükleri ihlal etmektedir.Endüstri bunları ileri sürerken kamu otoritelerinintütün ile ilgili genel politikalarında da bir ikilemolduğu varsayımına dayanmaktadır. Nitekim,tütün, satılması veya dağıtılması tamamen yasakolmayan bir endüstri ürünüdür ve bunun diğerendüstri ürünlerinin sahip olduğu özgürlüklerleaynı şartlarda değerlendirilmesi gerekmektedir.

Bu itiraz değerlendirildiğinde iki önemli noktaortaya çıkmaktadır:

- Bunlardan ilki tütün ürünlerinin klasik endüstriürünü olup olmadığı sorusuyla ilgilidir.

Nitekim tütün ürünlerinin bağımlılık geliştiricimadde olması ve kesin olarak kamu sağlığınıtehdit edici boyutu ve kamu otoritesidüzenlemeleri olmaksızın satışı yapılamayacakürünler olması açısından diğer ürünlerdenayrılmaktadır.

- İkincisi ise düz paket uygulaması gibi tütünkontrolü amaçlı önlemlerin gerçekten eş etkilerihedeflenerek mi alındığı sorusunun yanıtı ileilgilidir.

Kamu sağlığına getirmiş olduğu tehdit ile ilgilihiçbir şüphe olmayan ürünün düzenlemesininöncelikli etkisi insan sağlığını konu edinir.

Bu nedenle, endüstrinin itirazları aslındakavramsal farklılıklara dayalıdır ve bir normlarçakışmasını değerlendirmekten uzaktır. Ziraolağan bir normlar hiyerarşisi sistemindeuygulanabilecek kurallar bellidir. Lex specialis(genel hükme göre özel hükmün uygulanması),lex posteriori (eski hükme göre yeni hükmünuygulanması) gibi yorum kuralları çakışmadurumunda aynı düzeydeki pozitif kurallar içinuygulanabilmektedir. Ancak ortada bir normlarhiyerarişisi söz konusu ise hiç kuşku yok ki üstnorm uygulanır. Diğer bir deyişle yaşam hakkı vesağlık hakkı ile karşılaştırılacak haklar ticaret verekabet özgürlüğü ise bu grup kurallar arasındanormlar hiyerarşisi var mıdır diye sorulmalı ve üstnorm olan hangi grupsa o norm uygulanmalıdır.

Devletin kamusal araçları kullanarak insan yaşamıve beden bütünlüğünü koruması devletin yaşamhakkı ve sağlık hakkını koruma yükümlülüğündenileri gelmektedir. Bu yükümlülüğün devleteverilmiş olması anayasal hak ve özgürlüklerkataloğundan yararlanan bireyler için temel hakve özgürlük oluşturmaktadır. Bu çerçevede sözkonusu temel hak ve özgürlük olunca bir üstdeğer olarak yaşamın korunması (ius cogens)devreye girmektedir.

Burada aslında korunması gereken haklararasındaki seçim bir değerler yarışmasıdır. Sözkonusu durum, üzerinde yer alınan coğrafya vetoplumsal kültüre bağlı olarak değişse de evrenselolan bazı üst değerler, modern kültürde, her türlü



coğrafya ve toplumda korunmuştur. Buna engüzel örnekler insanın yaşamı ve sağlığınınkorunmasıdır (11).

Eş etkili önlemle ilgili olarak bilinmesi gereken enönemli husus eş etkili önlemin genel olarak devletaklı ile oluşturulmasıdır. Amacı ekonomikkaygıların yönlendirmesiyle sözleşmeden doğanyükümlülükleri yerine getirmekten kaçınmaktır.Ne var ki devlet aklının yerine getirmektenkaçındığı sözleşme hiç bir durumda toplumsalsözleşme (anayasa, temel yasa) olmamalıdır. Bunedenle, özellikle bireylerin sağlığı, geleceknesillerin sağlığı gibi kamu sağlığı konusundaalınacak önlemler devletler için birincil niteliktekonulardır, eş etkili önlem kapsamınagirmemektedir.

İnsan sağlığı ve yaşamı genel olarak toplumlarınve devletlerin birinci sırada korumaya aldıklarıdeğerlerden oldukları için bunları düzenleyenhukuk kuralları normlar hiyerarşisinde üstsıralarda yer almaktadırlar. Bundan dolayıdır kianayasal kural veya uluslararası hukukta emredicikural niteliğindeki bu hükümler normlarhiyerarşisinde ‘lex specialis veya lex posteriorikuralların uygulanmasına konu olmaksızın enüstte yer alırlar. Bundan dolayıdır ki tütünkontrolü ile korunan değerler işte bu en üstnormun koruduğu değerlerdir.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) nezdindeki itirazlarile ilgili en güzel örnek 5 Mayıs 2014 tarihli paneloturumunda tartışılan Ukrayna- Avustralyauyuşmazlığıdır. Arjantin, Brezilya, Kanada,Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, Avrupa Birliği,Guatemala, Honduras, Hindistan, Endonezya,Japonya, Kore, Yeni Zelanda, Nikaragua, Norveç,Umman, Filipinler,Singapur, Çin –Taipei, Türkiye,ABD, Uruguay, Zambiya, Zimbabwe, Şili, Çin,Küba, Mısır, Malezya, Meksika, Moldova, Nijerya,Peru, Tayland ve Malawi üçüncü ülkeler olarakgörüş bildirmişlerdir.

Düz paket uygulaması açısından Ukrayna’nınyaptığı şikayet Avustralya’nın düz paketuygulama konusunda almış olduğu karardır (12).Şikayet konusu TRIPS Antlaşması bakımından 1.1,2.1, 15, 15.1, 15.4, 16, 16.1, 16.3, 20, 1, 27;TBT Ticarete Teknik Engellerin KaldırılmasıAntlaşması (TBT), GATT 1994, Md.1, III; 4 ihlaledildiği ileri sürülen hükümlerdir. Bu maddelere Kaynak: https://www.pinterest.com/AtomizerWick/quit-smoking/

bakınca TRIPS kapsamında doğrudan fikrimülkiyetin korunmasına, TBT kapsamında ticareteyönelik engellerin kaldırılması gibi konularıdüzenleyen hükümler söz konusudur. Buşikayetleri incelediğimiz zaman karşımıza çıkanmanzara şudur: Devlet, uluslararası hukuktandoğan sorumluluğunu yerine getirecektir. Ancaktakdir yetkisindeki her önlemi uluslararası ticaretveya fikri haklar gibi konuların uğruna yokedemez. Bu tür önlemleri alma yetkisi genelolarak fikri haklar kapsamında sadece TRIPS gibibuna yer veren sözleşmelerde var iken, tütünözelinde lex specialis diyebileceğimiz TütünKontrol Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS)’de dedüzenlenmektedir.

SonuçBu çalışmada tütün kontrolünde düz paketuygulamasına endüstrinin itirazlarıdeğerlendirilmiştir. Endüstrinin özellikle tütününinsan sağlığına zararları ve halk sağlığı ile ilgilibilimsel temelde itirazı tespit edilmemiştir. Ne varki endüstri itirazını hukuksal temellere oturtmakistemektedir. Bu nedenle genellikle ticaretözgürlüğü, markanın korunması ve rekabetinkorunması yönündeki kurallarla desteklenmiş birsöylem oturtmaya çalışmaktadır.

Yukarıda bu kuralların endüstrinin söylemleriçerçevesinde gerçekten de endüstrinin sözünüettiği gibi uygulanabilir olup olmadığı, daha daaçıkçası, düz paket uygulamasının endüstrininiddia ettiği şekilde ticari rekabeti, markakullanımını ve genel anlamda özgür ticaretiengelleyip engellemediği belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan incelemede ortaya çıkan sonuç şuşekildedir. Düz paket uygulaması özel olarak hiçbir markayı hedef almayan ayrımcılık yapmayanbir uygulamadır. Zira satılan ürünün niteliğininmarkanın niteliğinden öne geçmesini engelleyenbir uygulamadır. Nitekim yine bu konuda önemliolan bir husus da pazar ekonomisinde bir çokzaman tüketim alışkanlıkları ve markapropaganda yoluyla markanın ürünün niteliğininönüne geçmesidir. Bundan dolayıdır ki markadanziyade ürünün sağlık açısından oluşturduğutehdidi belirtmeye yönelik bir uygulama markanınekonomik değeri ya da üzerindeki mülkiyethaklarına yönelik bir tehdit oluşturmamaktadır. Budurum özellikle fikri hakları koruyan uluslararasıTRIPS Antlaşması yönünden de böyle anlaşılabilir(13). Hem TRIPS sözleşmesi hem ticaretengellerinin kaldırılması konusundaki TBT üyedevletlere bu yetkileri verdiği gibi, insan yaşamıve beden bütünlüğünin korunması gibi emredicikurallar ile ilgili olarak sözleşme dışı etkenler dedevletlere bu tür önlemleri alma yetkilerinivermektedir. Son söz olarak diyebiliriz ki düzpaket uygulaması sözleşmeden doğan biruluslararası hukuk kuralının ihlali değil,sözleşmeden doğan veya doğal olarak var olanüst uluslararası hukuk kuralının uygulanmasınıngereğidir.

Legal Issues. Edward Elgar Publishing. Glos (UK) / Massachusets (USA). 2012.

2. Bu durum Kanada Yüksek Mahkemesi tarafından 21Eylül 1995 tarihli McDonald-Imperial Tobacco davasında dokuz üyeli dairenin altı yargıçlı bir çoğunluk kararında dahi belirtilmiştir. Ayrıntı için bkz. Cunningham R. Smoke&Mirrors: Canadian Tobacco Wars. International Development ResearchCentre,1996.

3. Cunningham R. Smoke&Mirrors: Canadian TobaccoWars. International Development Research Centre,1996, pp.138-139.

4. Chapman S. Freeman B. Removing the emporor’s clothes: Australia and tobacco plain packaging. Sydney University Press 2014, pp.36-37.

5. Lieberman J., Schollo M., Freeman B. Et al. Plain Tobacco Packaging in Australia: the Historical and Social Context in Voon T, Mitchell A.,Lieberman. Public Health and Plain Packaging of Cigarettes: Legal Issues. Edward Elgar Publishing. Glos (UK) / Massachusets (USA). 2012, p.42.

6. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi içeren örnek bir makale için bkz. http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ AnkaraBarReview/tekmakale/2008-2/11.pdf erişimtarihi:13.05.2015.

7. Hervey, T.K. Mcchale J. Health Law and EU, Cambridge University Press 2004 s. 55

8. Gıubboni S. Social Rights and Market Freedom, Cambridge University Press 2004 s.170.

9. Giubboni S. Social Rights and Market Freedom Cambridge University Press 2004 s. 55s.176.

10. Evans S., Boslan J. Plain Packaging of Cigarettes and Constitutional Property Rights in Voon T, Mitchell A.,Lieberman. Public Health and Plain Packaging of Cigarettes: Legal Issues. Edward ElgarPublishing. Glos (UK) / Massachusets (USA). 2012,s 50.

11.Nachova ve diğerleri- Bulgaristan (Büyük Daire) kararı; 06.07.2005: [internet] http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng-press/pages/search.aspx?i=003-1394308-1455831 erişim tarihi: 13.05.2015.

12. https://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_ e/cases_e/ds434_e.htm erişim tarihi: 12.05.2015

13. Davidson M., The Legitimacy of Plain Packaging under International Intellectual Property Law; whythere is no right to use a trademark under either

the Paris Convenion or TRIPS Agreement. in Voon T, Mitchell A.,Lieberman. Public Health and Plain Packaging of Cigarettes: Legal Issues. Edward Elgar Publishing. Glos (UK) / Massachusets (USA). 2012s. 81.


İletişim: Dr. Erdem İlker Mutlu

E-posta: [email protected]

Dipnotlar1. Davanın künyesine Case 120/78[1979] ECR

649 şeklinde ulaşılabilir.2. Cassis davasında Adalet Divanı’nın kararı 30.

Maddenin effet utilesini ortaya çıkarmak yönündedir. Beklenen ve genişletilmiş yarar yargının cassisteki yorumu sayesinde ortaya çıkmıştır.

Kaynaklar1.Voon T. The WHO Framework Convention on

Tobacco Control. in Voon T, Mitchell A.,Lieberman. Public Health and Plain Packaging of Cigarettes:

ÖzBaroların da aralarında yer aldığı akademikmeslek birlikleri, kamu kurumu işlevinin yanısıra ilgili oldukları alanlarda alınacak kararlardabir baskı grubu olma özelliğini de taşırlar. Siyasiotoriteden bağımsız ve kişisel menfaatgüdülerinden uzak şekilde, tümüyle kamuyararını gözeterek hareket eden barolar, tütünendüstrisi karşısında mesleki bilgi vedeneyimleriyle, daha da önemlisi cesaret vekararlılıkları ile etkili hukuk mücadelesiniverebilecek önemli bir güçtür. Tütünkontrolünün uzun erimli bir alan olmasıkurumsal bir hafıza oluşturulmasını, bilgibirikiminin aktarılmasını ve paylaşılmasınızorunlu kılmaktadır. Kamu kurumu niteliğindekimeslek kuruluşlarının yapılanmaları ve kurumsalçalışma şekilleri dikkate alındığında, bugereksinimin karşılanmasında barolar da önemlibir işlev görebilecektir. Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Meslekkuruluşu, Baro

Abstract

Academic professional associations includingBar may act as pressure groups during thedecision making processes as well as theirinstitutional functions. Bars, which protectgeneral interests and also move withoutpersonal interests and political authority, are thevery important power on making legal struggleagainst tobacco industry with their knowledge,experience, courage and persistence. As it is along term work, tobacco control obliges tobuild up an institutional memory and alsotransfer and share of knowledge. When takinginto consideration of embodiments of theprofessional organizations qualifying as publicinstitutions and their corporate operatingmodes, Bars will take very important place tomeet these requirements.

Key words: Tobacco control, Academicprofession, Bar

Tütün Kontrolünde Hukuk Meslek Örgütlerinin Rolü Bars’ Role in Tobacco Control

L. Verda Ersoy*, Ümit Erdem**, Pervin Yıldız***

Derleme

Review Article

*Avukat; Türk Tabipleri Birliği Hukuk Bürosu, Ankara**Avukat; İstanbul Barosu Sağlık Hukuku Merkezi Başkanı, İstanbul ***Avukat; Ankara Barosu Sağlık Hukuku Kurulu Başkan Yrd. Ankara


Tütün kullanımı yalnızca ülkemizde değil, tümDünyada sağlık, sosyal, ekonomik ve çevreselyönden büyük tahribat yaratan bir salgın şeklindevarlığını sürdürmektedir (1).

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesindetanımlandığı gibi “toplumun tütün ürünleritüketimini ve tütün dumanına maruz kalmasınıönleyerek veya azaltarak sağlık düzeyleriniyükseltmeyi amaçlayan, arz, talep ve zararıazaltma stratejileri” gerektiren “tütün kontrolü”,uygun politikalar üretmenin ve yasaldüzenlemelerin yapılması kadar, budüzenlemelerin hayata geçirilebilmesi için etkinbir mücadeleyi de zorunlu kılmaktadır (2).

Bu bilinçle pek çok kişi sigara karşıtı tutum almışolsa da tek başına bireylerin verdikleri mücadele,tütün kontrolü çabalarında olumsuz etkilereneden olabilecek faaliyetlerini sürdüren ve bualandaki politik girişimleri engelleyen güçlü tütünendüstrisi karşısında sınırlı kalmaktadır. Ticari çıkarçevrelerinin baskınlığı, çoğu zaman hedeflerinyerine getirilmesini güçleştirmektedir. Tütünkullanımı ile mücadele, diğer pek çok alandaolduğu gibi yapılandırılmış, sistematik ve örgütlübir faaliyeti zorunlu kılmaktadır.

Bu nedenle, yakın zamanda ortaya çıkan ve özelolarak bu alanda etkinlik göstermek üzereyapılanmış sivil toplum kuruluşlarının yanı sıra,tarihsel gelişimleri çok eski tarihlere uzanan vetoplumsal-siyasal etkileri büyük olan kamukurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının bumücadelede yer alması önem taşımaktadır.

Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, biryandan mesleğin etik ilkelerini belirleyip meslekmensuplarının kendi aralarında ya da toplumlailişkilerinde meslek geleneklerine ve deontolojiyebağlılığını sağlarken bir yandan da gerek Anayasave gerekse özel yasaları ile kendilerine verilendiğer kamusal görevleri yerine getirmektedirler.İlk bakışta dar bir grubun hak ve menfaatlerininkorunması amacıyla kurulduğu gibi bir algıyaratan bu yapılar, esasında mesleğin menfaatleriile toplumun menfaatlerini birlikte koruyan birözellik göstermektedirler.

Organları kendi üyeleri tarafından seçimlebelirlenen ve demokratik işleyişe sahip olanakademik meslek birlikleri; kamu kurumu işlevi ile

birlikte, ilgili oldukları alanlarda alınacakkararlarda bir baskı grubu olma özelliğini detaşırlar.

“Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları,1961 ve 1982 Anayasalarının yürütmebölümünde idare başlığı altında özel olarakdüzenlenmiştir. Üyelerinin çokluğu, ürettikleri işve hizmetlerin toplumun temel ihtiyaçlarınayönelik olması ve ülke genelinde yaygınlığı;çoğulcu demokratik gelişim ortamında etkili birsivil toplum örgütü rolünde bulunmaları;örgütlülüğün üyelere getirdiği yararlar ile toplumçıkarlarının uygun düzeylerde dengelenebilmesive demokratik toplum kültürünün, kamudüzeninde olumsuzluk yaratmadanderinleştirilebilmesi nedenleriyle bu kuruluşlarakamusal nitelik kazandırılarak Anayasa'da yerverilmiştir (3).”

Bu genel çerçeve içinde hukuk kamu kurumuniteliğinde meslek kuruluşu, yani barolar daAvukatlık Kanunu ile görev olarak verilen meslekifaaliyetlerin yürütülmesinin yanında ve dahiötesinde, “hukukun üstünlüğünü ve insanhaklarını savunmak ve korumak, bu kavramlaraişlerlik kazandırmak”, “kanunların memleketihtiyaçlarına uygun olarak gelişmesi veyürütülmesi yolunda dileklerde, yayınlardabulunmak, gerekirse ön tasarılar hazırlamak”görevlerini üstlenmişlerdir.

İnsanın maddi varlığını koruma ve geliştirmehakkı, sağlıklı yaşama hakkı, çocuk haklarınınkorunması gibi en temel haklar bağlamında elealınan tütün kontrolü çalışmaları da bu yönleriylebaroların etkinlik göstermesi gereken önemlibaşlıklardandır. Tütün kontrolüne yönelik alınacakpolitik tutumun belirlenmesi ve yasaldüzenlemelerin yapılması aşamasından, var olanyasaların işlerliği ve uygulanmasının takibinoktalarına kadar barolara önemli görevlerdüşmektedir. Bu çalışmaların sürdürülmesi, kimizaman çeşitli siyasi kaygılarla hareket edenmerkezi otoriteye karşı bir tutum alınmasını dagerekli kılabilmektedir.

Bugün siyasi otoriteden bağımsız ve kişiselmenfaat güdülerinden uzak şekilde, tümüylekamu yararını gözeterek hareket eden barolar,tütün endüstrisi karşısında mesleki bilgi vedeneyimleriyle, daha da önemlisi cesaret ve


kararlılıkları ile etkili hukuk mücadelesiniverebilecek önemli bir güçtür. Bu gücün, tütünkarşıtı çaba gösteren diğer bileşenlerle bir aradave dayanışma içinde hareket etmesi, tütünmücadelesindeki kuvveti artıracaktır.

Öte yandan diğer kamu kurumu niteliğindekiakademik meslek kuruluşlarında olduğu gibibarolar, bugüne kadar ürettikleri değerlerin yanısıra tümüyle özerk ve şeffaf yapılar olmalarındankaynaklı olarak toplum nezdinde saygınlığını vegüvenilirliğini korumaktadırlar. Bu özellikleri,baroların tütün kontrolünün gerekliliğinintopluma anlatılması ve bu mücadeleninyaygınlaştırılmasına da ciddi bir katkısağlayacaktır.

Tütün kontrolü, uzun erimli çalışmabaşlıklarındandır. Bu durum, bir hafızaoluşturulmasını, bilgi birikiminin aktarılmasını vepaylaşılmasını zorunlu kılmaktadır. Birlikte atılanadımlarla girilen yolda, var olanın üzerine yeni

basamaklar koyularak mücadeleyi yükseltmekgerekmektedir. Kamu kurumu niteliğindeki meslekkuruluşlarının yapılanmaları ve kurumsal çalışmaşekilleri dikkate alındığında, bu gereksiniminkarşılanmasında barolar da önemli bir işlevgörebilecektir.

İletişim: Av. Verda Ersoy

E-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Tobacco use and its impacts on health. WHO

publications, 2010 [Internet] http://www.who.int/tobacco/ publications/gender/en_tfi_gender_women _prevalence_ tobacco_use.pdf?ua=1 . Erişim:25.5.2015.

2. World Health Organization (WHO) Framework Convention on Tobacco Control, WHO Library Cataloguing-in-Publication Data, ISBN 978 92 4 159101 0, Geneva, Switzerland, 2003.



ÖzTütün kullanımı gelişmiş ve gelişmekte olanülkelerde önlenebilir ölümlerin ana nedenidir veher yıl dünya çapında beş milyondan fazlainsanın ölümünden sorumludur. Tütün ve tütünürünleri insan ve çevre için zararlıdır. Tütün veyanma ürünleri partiküle materyaller, gazlar vekimyasalları da kapsayan farklı türlerde bileşikleriçerir. Karmaşık yapıları ve nargile, dumansıztütün ve puro gibi farklı türleri nedeniyle tütünürünlerinin analizi zordur ve standardizeyöntemler gerektirir. Ayrıca, yeni tütünürünlerinin sayısı arttığı için standardizearaştırma yöntemleri geliştirilmelidir. Sigaradumanında ve elektronik sigaralardananoparçacıkların belirlenmesi, insan ve çevreiçin bir diğer önemli risk etmenidir. Tütünürünlerinin zararlı etkileri dikkate alındığında,doğru izleme ve değerlendirmelerin yapılmasıönemlidir. Ayrıca, tütün ürünlerinin uygunlaboratuvar analizleri, etkin tütün kontroluygulamaları için gereklidir. Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi, Laboratuvarçalışmaları

Abstract

Tobacco use is a major preventable cause ofdeaths in developed and developing countries,and is responsible for the deaths of more than5 million people each year worldwide. Tobaccoand tobacco use are harmful for human and theenvironment. Tobacco and its combustionproducts contain different types of compoundsincluding particulate materials, gases andchemicals. Due to their complex nature anddiverse types such as narghile, smokelesstobacco and cigars, analyses of tobaccoproducts are difficult and require standardizedmethods. In addition, as the number of newtobacco products increases, standardizedresearch protocols should be developed.Determination of nanoparticles in cigarettesmoke and electronic cigarettes is anotherimportant risk factor for human health andenvironment. Regarding harmful effects oftobacco products, setting up proper monitoringand evaluation mechanisms is important.Additionally, appropriate laboratory analyses oftobacco products are necessary for effectivetobacco control implementations.

Key words: Tobacco control, FrameworkConvention on Tobacco Control, Laboratorystudies

Tütün Kontrolü Çalışmalarında Laboratuvar Analizlerinin ÖnemiImportance of Laboratory Analysis in Tobacco Control Studies

Dr. Aylin Gürbay*

Derleme

Review Article

*Prof.; Hacettepe Ü. Eczacılık Fak. Farmasötik Toksikoloji AD. Ankara

Tütün kullanımı, dünya genelinde meydana gelenher on ölümün bir tanesinden sorumludur veönlenebilir ölümlerin başta gelen nedeni olaraktanımlanmaktadır (1). Tütün ürünlerinin kullanımı,yalnızca insanlar için değil, aynı zamandaekosistemin diğer bileşenleri için de zararlı, geridönüşü olmayan çok sayıda olumsuz etkiyeneden olmaktadır (2, 3).

Tütün kullanımının olumsuz etkilerinin anlaşılması(4, 5) ve yıllar içerisinde dünyada gözlenen tütünsalgınına karşı küresel boyutlarda önlem almaküzere kararlı adımlar atılması (6), tütünendüstrisinin de yeni ürünler üzerinde çalışmasınaneden olmuş; aynı zamanda, kullanıcılara farklıyollardan ulaşmaları ve kontrol mekanizmalarınakarşı değişik önlemler alma yönündeki çabalarınıartırmıştır (7).

Tütünle mücadele konusunda ilk uluslararasıanlaşma olan ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)tarafından 2003 yılında kabul edilen TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS) ile (6), tütünürünlerinin kapalı ortamlarda kullanımlarınınyasaklanması, ürünlerin ambalajlarında sağlığazararlıdır etiketlerinin bulundurulmasının zorunluhale getirilmesi ve benzeri birçok uygulamanınyaşama geçirilmesi sonucu, bu ürünlerininkullanımında ve buna bağlı olarak, tütün ile ilişkilihastalıkların görülme sıklığında azalmasağlanmıştır (8). Ancak bütün bu olumlugelişmelere rağmen, tütün kontrolü konusundaçok daha fazla çaba harcanması gerektiği deaçıktır.

Tütün ürünlerinin çeşitliliği, içerikleri, çevreyeyaydıklarının ürünler ve markalar arasında


değişkenlikler göstermesi, bu ürünleri kullanan vedumanına maruz kalan kişilerin bireysel özellikleriile tütün ürününü kullanma şekilleri gibi birçoketmen, bu ürünlerin sağlık üzerinde meydanagetireceği olumsuz etkilerin düzeyini değiştiricinitelikte olabilmektedir (9). Kanserojenik vebağımlılık yapıcı özellik taşıdığı bilinen vegünümüzde var olan yöntemlerleuzaklaştırılabilecek ya da azaltılabilecek niteliktekibirçok maddenin, tütün ve tütün dumanındagereksiz olarak ve tehlikeli düzeylerde bulunmasıda büyük bir sorun oluşturmaktadır (10). Diğertaraftan, yapılan bazı çalışmalar (11), tütünendüstrisinin sigaralara çeşitli amaçlarla eklediğikatkı maddelerinin, sigara dumanındaki toksikbileşik ve toplam parçacık materyali düzeylerindeartışa neden olduğunu da göstermektedir. Bu vebenzeri birçok neden, tütün ürünlerinin üretimsonrası, kullanımları sırasında ve sonrasındageçerli yöntemlerle analiz edilmesini gereklikılmaktadır.

Bu bilgiler dikkate alındığında, Tütün KontrolüÇerçeve Sözleşmesi’nin tam anlamıylauygulanabilir hale getirilmesi için, sözleşmenin 9ve 10. maddelerinin etkin şekilde yaşamageçirilmesinin büyük önem taşıdığıanlaşılmaktadır. Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi’nin Tablo 1’de ayrıntılı açıklamalarıverilen dokuz ve 10. maddelerinde kısaca, ‘tütünve tütün içerikleri ve yaydıklarının ölçülmesi vedeğerlendirilmesi’nin yanı sıra ‘tütün ürünlerininzehirli öğeleri ve yaydıklarıyla ilgili bilgilerinkamuoyuna duyurulması için etkin önlemleralınması ve uygulanması’ konularına yerverilmiştir.

Tablo 1. Dünya Sağlık Örgütü, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nin 9 ve 10. Maddelerine ilişkin açıklamalar (6, 12*).

Madde 9 (Tütün ürünlerinin içerikleri ile ilgili düzenleme): Taraflar, konferansı, uluslararası uzmanlıkkuruluşlarıyla danışarak, tütün ürünlerinin içerikleri ve yaydıklarını ölçmek ve test etmek ve bunları düzenlemekiçin rehber ilkeler önerecektir. Her bir taraf, ulusal uzmanlık kurumlarınca onaylandığında, bu tür düzenlemeler,ölçümler ve testler için etkin yasal, icrai, idari ve diğer önlemleri alacak ve uygulayacaklardır.

Madde 10 (Tütün ürünlerinin ifşası ile ilgili düzenleme): Her bir Taraf, ulusal kanunlar doğrultusunda, tütünüreticileri ve ithalatçılarının tütün ürünlerinin içerikleri ve yaydıklarıyla ilgili bilgiyi hükümet birimlerinebildirmelerini sağlayacak etkili yasal, icrai, idari ve diğer önlemleri alacak ve uygulayacaklardır. Her bir taraf,ayrıca, tütün ürünlerinin zehirli öğeleri ve yaydıklarıyla ilgili bilgilerin kamuoyuna duyurulması için etkinönlemler alacak ve uygulayacaklardır. * Türkiye, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’ne 2004 yılında taraf olmuştur.


Dokuzuncu ve 10. maddelerin etkin bir şekildeuygulanması, birçok koşulun sağlanmasınabağlıdır (13). Öncelikle dokuzuncu ve 10.maddeler, tütün ürünlerinin standart testlerkullanılarak deneysel olarak analiz edilmesinigerektirmektedir. Günümüzde, tütün endüstrisitarafından tütün ürünlerinin ve buna bağlı olarakiçeriklerinin sıklıkla değiştirilmesi, daha öncedenbir tütün ürününün analizi için geliştirilmiş biryöntemin, yeni geliştirilen ürün için yetersizolmasına neden olabilmektedir (13). Tütünürününün kullanım şekline bağlı olarak deneyyönteminin belirlenmesi de büyük önemtaşımaktadır. Örneğin, sigara gibi, kullanım öncesiyalnızca yüzlerce bileşen içeren bir tütün ürünün,yanma işlemi sonrası dumanında 4000’den fazlabileşik bulundurması, analiz ve değerlendirmeyioldukça karmaşık hale getirmektedir (9,13).Ayrıca çeşitli makineler kullanılarakgerçekleştirilen sigara içimine ilişkin deneyler ileinsanın tütün ürünlerine maruz kalım düzeyi vebu ürünlerin insan sağlığına etkilerin öngörülmesiolası değildir (13,14). Bu sınırlamalar, insanlarıntütün kullanım şekillerinin değerlendirilmesineilişkin laboratuvar araştırmaları ile toplumüzerindeki yatkınlık düzeyleri ve sağlık etkilerinindeğerlendirildiği gözlemsel ve epidemiyolojikçalışmaların önemini ortaya koymaktadır (13).

Tütün ürünlerinin zararlı etkilerinin araştırıldığıçalışmalar esas olarak, sigara üzerineyoğunlaşmıştır (9). Ancak günümüzde, kimiüreticiler tarafından sigaranın bırakılması içinyardımcı araçlar (15) olarak tanımlanarak güvenlioldukları ve zararlı bileşikler içermedikleri ilerisürülen ve birçok açıdan tartışma nedeni olanelektronik sigaralar (e-sigara) ile nargile gibi çeşitlitütün ürünlerinin kullanımında tüm dünyada artışolduğu bildirilmektedir (15-17). Bu ürünlerinkullanımını artırmak amacıyla çeşitli aromalarkullanılmakta ve ürünler genç yaştaki kişiler içinde çekici hale getirilmeye çalışılmaktadır. Yapılançalışmalarda, e-sigaraların sıvı kısımlarınınve/veya buharının nikotin, dietilen glikol vetütüne özgü nitrözaminlerin yanı sıra kalay,alüminyum, kadmiyum, kurşun ve selenit gibiendokrin bozucu potansiyele sahip metaller(metalo östrojenler) ile çok sayıda toksik bileşikiçerdiği gösterilmiştir (16,18). E-sigaralarıniçeriklerini tam olarak tanımlamak ve bu türsigaralar ile diğer nikotin salımı yapan araçların

artan kullanımlarına bağlı olarak sağlık üzerindemeydana getirebilecekleri etkileri değerlendirmekiçin çok daha fazla çalışmaya gerek bulunduğubildirilmektedir (15,16,18).

Sigaradan daha az toksik etkili olduğuna inanılannargilenin sağlık üzerindeki etkileri konusunda dayeterli çalışma bulunmamaktadır (17). Bu konudayapılan kısıtlı sayıdaki araştırma, nargile içen vedumanına maruz kalan kişilerin kanser, kalp vesolunum yolu hastalıkları ile diğer istenmeyenetkilerin meydana gelmesi açısından büyük birrisk altında olduklarını göstermektedir. Nargiledumanına maruz kalan çocuklar ve gebe kadınlariçin risk daha da yüksektir (17). Çalışmalar,nargile kullanan kişilerin maruz kaldığı toksikmadde miktarlarının sigara kullananlardan dahayüksek olduğunu göstermektedir (19-21). Nargilekullanımının insanlar üzerindeki etkilerinin ayrıntılıolarak araştırılması ve nargile tütünü ilenargilelerde kullanılan aromalı maddelerin gerekdüzeylerinin, gerekse toksik etkilerininbelirlenmesi için ayrıntılı laboratuvar analizlerininyapılması, nargile kullanımı konusunda da yasaldüzenlemelerin gerçekleştirilmesine yardımcıolacaktır.

Son yıllarda yapılan çalışmalarda, normal sigaradumanında ve e-sigaraların sıvı kısmı iledumanında ölçülebilir düzeylerde nanoparçacıklarbulunduğu gösterilmiştir (14, 16).Nanoparçacıkların varlığı, bu ürünlerin toksisiteriskini önemli ölçüde artırmaktadır.Nanoparçacıkların sigaralarda bulunması ayrıcaçevre için de büyük risk oluşturmaktadır. Buyapıların tütün ürünlerdeki varlığının saptanmasıve düzeylerinin ölçülmesi için uygun laboratuvartestlerinin düzenli olarak yapılması büyük önemtaşımaktadır.

Diğer taraftan, bağımlılık yapıcı ve zararlıkimyasal maddeler içeren dumansız tütünürünlerinin de kullanıcılar için önemli sağlıksorunları oluşturduğuna ilişkin bazı çalışmalarbulunmaktadır (22). Küreselleşen dünyada göçolaylarının da sıklıkla gözlenmesi, içerikleri ya datoksik etkileri konusunda herhangi bir bilgiolmayan bazı tütün ürünlerinin şehirlereulaşmasına ve bu bölgelerde kullanılmalarınaneden olmaktadır (22). Tütün kontrolü

çalışmalarında bu tür ürünlerin de dikkatealınarak, içeriklerinin belirlenmesi ve bağımlılıkyapıcı özellikleri açısından değerlendirilmek üzeregerekli laboratuvar testlerinden geçirilmelerikonusunda çalışmalar yapılması gerekmektedir(13,22).

TartışmaTütün ürünlerinin içeriğinde ve yaydıklarındabulunan toksik etmenler ile bu ürünlerin sağlıküzerinde meydana getirdiği etkilerin bilimselçalışmalarla ayrıntılı olarak açıklandığıgünümüzde, bu ürünler ve toksik etkilerikonusunda halen çok sayıda bilinmeyen debulunmaktadır.

Gerek tütün ürünlerine eklenen ve miktarlarıaçıklanmayan bileşikler, gerekse bu ürünlerinüretimi, depolanması ve kullanımı sonucumeydana gelen yeni bileşikler ve safsızlıklar gibietmenler ile bu ürünlerin kullanımlarının ardındançevreye bırakılmaları sonucu, kirlenen çevreyoluyla yeniden besin zincirine giren toksikbileşiklerin artan miktarlarda insana yenidenulaşması, büyük bir risk oluşturmaktadır(2,10,13).

Risklerin tanımlanması, risk analizinin yapılması veyasa koyucular ile tüketicilere tehlike boyutlarınınayrıntılı olarak anlatılması için standardizeyöntemlerin kullanıldığı geçerli laboratuvaranalizlerinin düzenli olarak yapılması önceliklidirve büyük önem taşımaktadır (8, 10, 13).TKÇS’nin 9 ve 10. maddelerinin etkin şekildeuygulanabilmesi için en yüksek standartlardaçalışan laboratuvarların kurulması ve bulaboratuvarlardan elde edilecek sonuçların benzerlaboratuvar sonuçları ile karşılaştırılarak tütünürünleri analizlerinin ayrıntılı olarakdeğerlendirilmesi de gereklidir. Laboratuvarçalışmalarından elde edilecek verilerin,epidemiyolojik çalışmaların yanı sıra tütünürünleri konusunda yapılan diğer araştırmasonuçları ile birlikte değerlendirilmesinin, tütünkontrolünün etkin olarak gerçekleştirilmesinebüyük katkı sağlaması kaçınılmazdır. Sonuçolarak, bilimsel çalışmalardan elde edilecek verilerile toplumun aydınlatılması, tütün kontrolününsağlanmasında yaşamsal önem taşımaktadır.

Kaynaklar1. World Health Organization Report on the Global

Tobacco Epidemic. WHO Geneva, Switzerland, 2008.

2. Lee W, Lee CC. Developmental toxicity of cigarette butts – An underdeveloped issue. Ecotox Environ Safe 2015; 113: 362 -8.

3.USDHHS, 2010. How Tobacco Smoke Causes Disease: The Biology and Behavioral Basis for Smoking-Attributable Disease: A Report of the Surgeon General. U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health, Atlanta, GA.

4. Doll R, Hill AB. Smoking and carcinoma of the lung:Preliminary report. Brit Med J, 1950;2:739–8.

5. Wynder EL, Graham EA, Croninger AB. Experimental production of carcinoma with cigarette tar. Cancer Res, 1953;13:855-4.

6. WHO Framework Convention on Tobacco Control. Geneva, Switzerland [Internet] http://www.who.int/tobacco/ framework/ WHO_FCTC_english.pdf. 003, updated reprint 2004, 2005 Erişim tarihi: 4 Nisan 2015.

7. Saloojee Y, Dagli E. Tobacco industry tactics for resisting public policy on health Bull World Health Organ 2000; 78 (7): 902-10.

8. Louis GMB, Bloom MS, Gatto NM, Hogue CR, Westreich DJ, Zhang C. Epidemiology’s continuing contribution to public health: The power of “then and now”. Am J Epidemiol 2015;181(8):e1-8.

9. Klaassen CD. Casarett & Doull’s toxicology, the basic science of poisons, 7th ed. New York: McGraw-Hill; (eBook); 2008.

10. Gray NG, Borland R. Research required for the effective implementation of the framework convention on tobacco control, Articles 9 and 10. Nicotine Tob Res 2013;15:777-88.

11. Wertz MS, Kyriss T, Paranjape S, Glantz SA. The toxic effects of cigarette additives. Philip Morris’ project mix reconsidered: an analysis of documentsreleased through litigation. Plos Med 2011;8(12):e1001145,1-15.

12. [Internet] http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2004/12/20041225.htm. Erişim: 7 Nisan 2015.

13. WHO Study Group on Tobacco Product Regulation. Recommendation 1: Guiding Principles


İletişim: Dr. Aylin Gürbay E-posta: [email protected]


for the Development of Tobacco Product Research and Testing Capacity and Proposed Protocols for the Initiation of Tobacco Product Testing. 2004.www.who.int/tobacco/global_interaction/ tobreg/TobReg1finalfortfi. Erişim: 7 Mart 2015.

14. van Dijk WD, Gopal S, Scheepers PTJ. Nanoparticles in cigarette smoke; real-time undiluted measurements by a scanning mobility particle sizer. Anal Bioanal Chem 2011;399:3573-78.

15. Lowry JA. Electronic cigarettes: another pediatric toxic hazard in the home? Clin Toxicol 2014; 52 (5): 499-50.

16. Williams M, Villarreal A, Bozhilov K, Lin S, Talbot P. Metal and silicate particles including nanoparticles are present in electronic cigarette cartomizer fluid and aerosol. PLoS One 2013; 8(3):e57987:1-11.

17. Waterpipe Tobacco Smoking: Health Effects, Research Needs and Recommended Actions by Regulators. http://escholarship.org/uc/item/ 5bb3c447 Erişim: 2 Nisan 2015.

18. Lisko JG, Tran H, Stanfill SB, Blount BC, Watson CH. Chemical composition and evaluation of nicotine, tobacco alkaloids, pH, and selected flavors in e-cigarette cartridges and refill solutions. Nicotine Tob Res 2015;30:1-9.

19. Eissenberg T, Shihadeh A. Waterpipe smoking and cigarette smoking: direct comparison of toxicant exposure. Am J Prev Med 2009;37:518-23.

20. Shihadeh A. Investigation of mainstream smoke aerosol of the argileh water pipe. Food Chem Toxicol 2003;41:143-52.

21. Maziak W, Ward KD, Eissenberg T. Interventions for waterpipe smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev 2007; CD005549.

22. Stanfill SB, da Silva ALO, Lisko JG, Lawler TS, Kuklenyik P, Tyx RE, Peuchen EH, Richter P, Watson CH. Comprehensive chemical characterization of Rapé tobacco products: nicotine, un-ionized nicotine, tobacco-specific N’-nitrosamines, polycyclic aromatic hydrocarbons, and flavor constituents. Food Chem Toxicol 2015. doi: 10.1016/j.fct.2015.04.016.


ÖzSivil toplumun gözlemciliği, savunuculuğu, vesağlık politikalarına taraf olması etkili tütünkontrolü için elzemdir. Uluslar arası örneklerinegöre daha geç başlamış olmasına rağmenTürkiye tütün kontrolü sivil toplum hareketi sonderece etkin ve başarılı çalışmalara imzaatmıştır. Gücü birlikteliğinden ve bilimsel kanıtasaygısından gelmektedir.Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Siviltoplum kuruluşları, Sigara ve Sağlık UlusalKomitesi

Abstract

Civil society in tobacco control is effectivethrough motorization of industry, advocacy forevidence based effective methods, partnershipin policy making. Although Turkish tobaccocontrol non-governmental organizationcommunity started later than internationalcounter parts, they have been successful in anumber of interventions in the last twodecades. They owe their power to the solidaritybetween non-governmental organizations andtheir respect to scientific evidence

Key words: Tobacco control, Civil Society,National Coalition Against Tobacco

Türkiye’de Tütün Kontrolü ve Sivil Toplum Deneyimlerinin TarihçesiTobacco Control and the History of Non-Govenrmental Organizations in Turkey

Dr. Elif Dağlı*

Derleme

Review Article

*Prof.; Sağlık Enstitüsü Derneği, Ankara


Dünyada tütün kontrolünde sivil toplumun yeriTütün kullanımının zararlarının yirminci yüzyılınortasında anlaşılmasına rağmen, tütün kontrolüve tütün endüstrisi ile mücadele kavramı çokdaha sonra ortaya çıkmıştır. Richard Doll’un sigarave akciğer kanseri ilişkisini anlatan makalesi 1950yılında, İngiliz Hekimler Kraliyet Kolejinin raporu1962 yılında, Amerika Birleşik Devletleri SurgeonGeneral raporu 1964 yılında, yayınlanmıştır (1-3).Bilimsel verilerin, akademik raporların; toplumsalbilinç, farkındalık ve davranış değişikliğinedönüşmesi ancak sivil toplumun katkısı ileolmuştur.

1999 yılında görüşmeleri başlanan ve 2003yılında tamamlanan Dünya Sağlık Örgütü TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi üye devletler içinhedefi ortaya koymuştur (4). Sözleşmegörüşmelerinde biraraya gelen yüz ülkeden 500’üaşkın sivil toplum örgütü 2005 yılında “TütünKontrol Sözleşme Birliği”ni (FrameworkConvention Alliance) oluşturmuştur (5). Kapsamlıtütün kontrolü yöntemlerini uygulayan gelişmişülkeler, tütün endüstrisi saldırısı altındaki ülkelerinsivil toplumuna destek sağlamışlardır. Dünyadasivil toplumun tütüne karşı örgütlü işbirliği buşekilde başlamıştır.

Tütün kontrolünde sivil toplum nedengereklidir?Sivil toplum kurumları bir hedef için birlikteçalışan bireylerden oluşan; toplumun kaygı vedileklerini hükümetlere ileten, savunuculuk,gözlemcilik, bilgi paylaşımı ile bilimsel kanıtadayalı yöntemlerle politikalara katkıda bulunandevlet organlarından bağımsız kurumlardır. Tütünkontrolünde sivil toplumun özel bir yeri vardır.Dünyada tütün tekelleri sahibi ya da çok uluslusigara firmalarının ortağı olan devletlerbulunmaktadır (6). Çok uluslu sigara firmalarınıngüçlerinden etkilenen, istihdam ve vergi gelirisağladığını düşünen devlet kurumları ve yetkilileriolabildiği gibi, tütün kontrolünü sürdürebilir birpolitika olarak benimseyemeyen yönetimlerolabilmektedir. Tütün kontrolü arenasındaendüstriyi eleştirebilecek, sigara firmalarınınyanıltıcı savlarına karşı çıkabilecek, yanlışuygulamaların hesabını sorabilecek, halksağlığının savunucusu olabilecek yapılanma siviltoplumdur (7).

Türkiye’de tütün kontrolünde sivil toplumTürkiye’de sigaraya karşı mücadele, bireyselçabalar ile 1980’li yıllarda başlamış, çeşitliepidemiyolojik çalışmalar yapılmış, kısıtlıtoplumsal eğitimler uygulanmıştır.

1988 yılında Türkiye genelinde sigara içme sıklığıaraştırması Sağlık bakanı Bülent Akarcalıtarafından yaptırılırken, 1990 yılında sigarareklamlarını yasaklayan kanun teklifi verilirken,sivil toplum bu girişimlerin içinde yer almamıştır(8). O yıllarda çok uluslu sigara firmalarınınTürkiye’de kanun yapılmasını engelleme güçleriolduğu çok daha sonra anlaşılmıştır (9).

Sivil toplumun siyasi gelişmelerden haberdar vetaraf olması 1991 yılında ikinci kanun teklifininverilmesi ile olmuştur. 1992 yılında AdaletKomisyonuna gelen teklifin geriye çevrilmeolasılığı üzerine teklifin sahibi Göğüs HastalıklarıUzmanı Dr Ahmet Feyzi İnceöz, ilgili sivil toplumkurumlarından destek talebinde bulunmuştur. Siviltoplumun ilk bir araya gelme gereksinimi buolayla hissedilmiştir.

1992 yılında Türk Toraks Derneği ve “Tütün veSağlık” çalışma grubu kurulmuş ve dernekyönetimi kanun çalışmalarına destek vermeyebaşlamıştır. Türk Tabipleri Birliği, Halk SağlığıUzmanları Derneği, Sağlığı Geliştirme ve Sigara ileMücadele Derneği, Toraks Derneği, TüketiciHakları Derneği gibi konuyla ilgili çalışmalaryapan kurumlar işbirliği yapmaya ve görüşalışverişinde bulunmaya karar vermişlerdir. Kanunteklifinin reddedilmesini engellemek için SağlığıGeliştirme ve Sigara ile Mücadele DerneğiElazığ’da tıp öğrencileri ile Türkiye Büyük MilletMeclisi’ne (TBMM) teklifin kanunlaşmasınınönemini anlatan bir metni teker teker postanedenfaks çekerek göndermişlerdir. Bu kampanyamecliste dikkat çekmiştir. Toraks Derneği tütünkontrolü konusunda çalışan yabancımeslektaşlarından yardım isteyerek kanun içinkarar vericilerin yüreklendirilmesini istemiştir. Yurtdışından faks ile gelen mektuplar, uluslararası tıpcemiyetinin konun farkında olduğunu ortayakoymuştur. 1992 yılında kanun teklifi altkomisyonlara gönderilmiş ve dört yıl komisyondabekletilmiştir.

Sivil toplum çabalarının daha organize ve eşgüdüm içinde olması acil bir gereksinim halinegeldiği 1995 yılında Türk Tabipler Birliğinin çağrısıile Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi (SSUK)kurulmuştur (10). Sivil Toplum kurumları otarihten bu yana ülkede yürütülen hemen hertütün kontrol girişiminde gönüllülüğe dayalı gayrıresmi platform olarak yer almışlardır (11,12).SSUK bileşenleri kanun teklifinin 7 Kasım 1996’daTBMM’de kabul edilmesinin ardından zamanınCumhurbaşkanı ile görüşmüşler ve önemini arzetmişlerdir. 4207 sayılı kanun olarak tarihe geçenülkemizin ilk tütün kontrol kanunu 26 Kasım1996 tarihinde Cumhurbaşkanı imzasındançıkmıştır (13).

Tütün ürünleri reklamlarını tamamen yasaklayankanun, Türkiye’de artan tüketimin duraklamasınısağlamış ve tütün firmalarını oldukça kızdırmıştır.Formula-1 yarışları bu arada gündeme getirilmişve Türkiye’de yapılmasının koşulu olarak tütünreklam yasağının kaldırılması dayatılmıştır. 2001yılında Bursa milletvekilinin verdiği bir teklif ile4207 sayılı kanun geriye çevrilmeye çalışılmıştır(14). SSUK kanunun yara almaması için büyükçaba sarf etmiş ve başarmıştır.

Yine 2000 yılında IMF yasaları olarak bilinenpiyasa düzenlemelerinden tütün de nasibinialmıştır. “Tütün kanunu” olarak bilinen, sağlığıhiçe sayan ve adeta yabancı sigara firmalarınakapitülasyon niteliğinde olan bu düzenlemeyeSSUK karşı çıkmıştır. Türk Tabipleri Birliği BaşkanıFüsun Sayek, Toraks Derneğinden Ali Kocabaş veElif Dağlı TBMM bütçe ve plan komisyonundaraporlarını okumuşlardır (15). Bu rapor bugün degüncelliğini korumaktadır. SSUK üyelerininöngörülerinin ne kadar yerinde olduğu on beşyılda yaşananlardan sonra daha iyianlaşılmaktadır. Bu girişimle yalnızca 4207 sayılıkanunun üçüncü maddesi değiştirilmemesisağlanabilmiştir.

Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi örnek bir siviltoplum platform olarak yurt dışında da tanınmışve 2009 yılında Dünya Sağlık Örgütü tarafındangerçekleştirilen kapasite değerlendirilmesindeTürkiye tütün kontrolü sivil toplum koalisyonuolarak kaydedilmiştir (11). Dünya Sağlık ÖrgütüAvrupa bölgesinin “Türkiye Tütün KontrolüRaporu”nda SSUK şemsiyesi altında sivil

Kaynaklar1. Doll R, Hill B. Smoking and carcinoma of the lung.

British Medical Journal 1950; 740:4682. [Internet] http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/ PMC2038856/pdf/brmedj03566-0003.pdf. Erişim:5.5.2015.

2. Royal College of Physicians "Smoking and Health. Summary and report of the Royal College of Physicians of London on smoking in relation to cancer of the lung and other diseases"(1962)

3. Smoking and Health: Report of the Advisory Committee to the Surgeon General of the Public Health Service (1964) http://www.surgeongeneral.gov/library/reports/. Erişim: 5.5.2015.

4. Dünya Sağlık Örgütü -Tütün Kontrolu Çerçeve Sözleşmesi. [Internet] http://www.who.int/fctc/about/en/. Erişim:5.5.2015.

5. Framwork Convention Alliance. [Internet] http://www.fctc.org/about-fca/work-of-the-fca. Erişim: 5.5.2015.

6. [Internet] http://www.who.int/tobacco/en/atlas18.pdf.Erişim: 5.5.2015.

7. Chapman S. Public Health Advocacy and Tobacco Control: Making Smoking History . [Internet] http://onlinelibrary.wiley.com/store/10.1002/ 9780470692479.fmatter/asset/fmatter.pdf?v=

İletişim: Dr. Elif DağlıE-posta: [email protected]


toplumun tütün kontrolüne sağladığı destekbelirtilmiştir (12).Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi Bloomberg fonu,Global Smoke-free Partnership gibi uluslararasıkuruluşlardır ödüller almıştır (16,17).

Son olarak 2013 yılında tütün endüstrisininTürkiye’de yapacağı reklam ve promosyonyasaklarını hiçe sayan sergisi SSUK girişimi iledurdurulmuştur (18). Dünya tütün kontrolükamuoyu bu başarıyı örnek göstermiştir.

Halen Türk Tabipleri Birliği adına Özen Aşut’undönem başkanlığını yaptığı Sigara ve Sağlık UlusalKomitesi, değişen tütün endüstrisi taktikleri vedeğişen ürünlere karşı bilimsel kanıta dayalıçalışmalarını sürdürmektedir. Tütün Kontrolü siviltoplum girişimi doğrunun yanında, halkımızın hakettiği en iyiyi sağlamak üzere çalışacaktır.

1&t=i9vyszl6&s=49d439a717b480fe61e 867476c56012958a71eeb. Erişim: 5.5.2015.

8. Sigara alışkanlıkları ve sigara ile mücadele kampanyası kamuoyu araştırması raporu, PİAR, Ocak 1988.

9. [Internet] http://legacy.library.ucsf.edu/tid/esa62 b00/pdf-ttp://legacy.library.ucsf.edu/tid/hcp4 8a99/pdf?search=%22ozal%22 . Erişim:20.5.2015.

10. [Internet] http://www.ssuk.org.tr/index.php ?section=ssuk. Erişim:5.5.2015.

11. Türkiye’de etkili Tütün Kontrol politikalarının uygulanması üzerine ortak ulusal kapasite değerlendirmesi, DSÖ, Şubat 2009. [Internet] http://saglikenstitusu.org.tr/Images/Filemanager /turkiyede_etkili_tutun_kontrol_politikalarinin_ uygulanmasi_uzerine_ortak_ulusal_kapasite_ degerlendirmesi.pdf. Erişim: 3.5.2015.

12. Tobacco Control in Turkey. [Internet] http://www.euro.who.int/__data/assets/

pdf_file/0004/98446/E93038.pdf ISBN 978 92 890 4182 9. Erişim: 5.5.2015.

13. [Internet] https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/ KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc080/ kanuntbmmc080/kanuntbmmc08004207.pdf. Erişim: 5.5.2015.

14. [Internet] https://www.tbmm.gov.tr/ develop/owa/tasari_teklif_sd.onerge_ bilgileri?kanunlar_sira_no=18525. Erişim: 5.5.2015.

15. [Internet] http://www.toraks.org.tr/ news.aspx?detail=469. Erişim: 2.5.2015.

16. [Internet] http://www.toraks.org.tr/ uploadFiles/book/file/2522011163016-032.pdf. Erişim: 1.5.2015.

17. [Internet] http://www.bloomberg.org/press/releases/ bloomberg-philanthropies-honors-heroes-leading-the-fight-against-big-tobacco/. Erişim: 1.5.2015.

18. [Internet] http://global.tobaccofreekids.org /en/industry_watch/case_studies/ 2013_12_18_turkey. Erişim: 5.5.2015.


ÖzMedya iletişimi bireyler arasında ve topluluklariçinde tütün ile ilgili bilgi, görüş, tutum vedavranışları şekillendirmede önemli bir roloynamaktadır. Bu bağlamda bu çok önemliiletişim araçlarından maksimum fayda sağlamakiçin yakın takipte olmak gerekmektedir.Anahtar sözcükler: Medya takibi, Tütünkontrolü

Abstract

Media communications plays an important rolein shaping information, attitude and behaviortowards tobacco use. In this context, mediashould be closely monitored to ensure themaximum benefit from this very importantcommunication tool.

Key words: Media monitoring, Tobacco control

Medya Takibinin Tütün Kontrolündeki ÖnemiImportance of Media Follow-Up in Tobacco Control

Murat Güner*

Derleme

Review Article

*Sağlık Enstitüsü Derneği, Ankara


Dünyada ve Türkiye’de medya iletişimi tütüneyönelik tutumların şekillenmesinde önemli bir roloynamaktadır. Mevcut kanıtlar tütünle ilgiliyayınlanan belge, haber ve yazılar hem tütünkullanımını ve hem de kontrolünü etkilediğinigöstermektedir (1,2).

Tarihte tütünün zararlarının farkına varılmadanönce tütün endüstrisi medyayı oldukça çok veyoğun kullanmıştı. Maskeleri düştükten sonra isetütün karşıtı girişimler başta olmak üzere birçokdevlet ve sivil toplum örgütü birbirlerinidestekleyerek etkili bir şekilde medyadanfaydalanmaya başlamış ve toplumları bil-inçlendirmede en önemli iletişim yolu olarakmedyadan yararlanmıştır (3).

Bu durum medya arenasında iki tarafın savaşınadönmüş, stratejiler geliştirilmiş, kampanyalarbaşlatılmış, tez- antitez iddialar ortaya atılmış vebu durum uzun bir müddet devam etmiştir.

Tütün karşıtları kısıtlı bütçeleri ile bu savaşta yaraalmış görünse de halk sağlığı üstün çıkmış vebirçok ülkede başlatılan reklam yasakları ile tütünendüstrisinin medyadan faydalanma devrikapanmıştır.

Ülkemizde de bu durum diğer birçok ülkedeolduğu gibi bir benzerlik göstermiş ve 1996öncesinde boy boy medyada gördüğümüzreklamlar, promosyonlar, sponsorluklar, bil-gilendirmeler, haberler ve köşe yazıları 7 Kasım1996 tarihinde çıkartılan 4207 sayılı “TütünMamullerinin Zararlarının Önlenmesine DairKanun” ile bir tehdit unsuru olmaktan çıkmıştır.

Yara alan tütün endüstrisi asıl darbeyi 2004yılında imzalan Dünya Sağlık Örgütü, Tütün Kon-trolü Çerçeve sözleşmesi ve 3 Ocak 2008 de4207 sayılı Kanun’un kapsamı 5727 sayılı Kanunlagenişletilince almıştır.

Duruma kısa bir girişle bakınca medyanın reklamyasaklarından olumsuz etkilendiğini, bu yüzdentaraflı davranabileceği düşünülebilir. Tütünendüstrisinin illegal davranış biçimine yönelipagresif bir tutum takınabileceğini öngörülebilir.

Medya iletişiminin yakından izlenmesi olumlu veolumsuz durumlara göre davranılması kaçınılmazbir hal almıştır. Bu durumda medya takibininönemi bir kat daha artıyor.

Sözlük anlamı ile “Medya takibi” kişi, kurum,sektör ya da konu ile ilgili her türlü haber veiçeriğin basın, televizyon, radyo ve İnternet’tentakibi ve verilerin istenen biçimde sunulmasıhizmetidir. Basın/medya-kupür ajansı/servisi, BilgiLojistik Servisi, Medya istihbaratı diye deadlandırılabilir. Verilen anahtar kelimelerle,İstihbarat sınıflandırılmaları medya türüne (yazılı,görsel, çevirimli, sosyal), boyutuna, yayım haline,gazeteci-yazar kimliğine, baskı-içerik türüne göreolur. Medya takibinin en önemli faydası bilgiedinme ve istihbarattır. Bununla birlikte hasımtespiti, ters ve aleyhte haberlerin belirlenmesi,strateji oluşturma, basını kazanma, medyayılehimize dönüştürmek, kanaat değişikliğiyaratmak ve öz değerlendirme yapabilmekyararları da vardır (4).

Örnek vermek gerekirse “Nikotinsiz tütün yolda”cinsinden haberlere verilen “Nikotinsiz tütün deöldürür” mesajı gayet etkili olmuştur. Tütünendüstrisinin reklam amaçlı “Kariyer Günleri”,illegal sponsorluk haberleri anında yetkili kurum-lara bildirip önlemlerinin alınması sağlanmıştır.Medya takibi tütün endüstrisinin yandaşlarınıntespitinde büyük rol oynamış ve karşı tavır


S İ G A R ASİZDEN ÇOK

ŞEY GÖTÜRÜR

alınmasında, gerekli cevapların verilmesinde etkenolmuştur. Aleyhte çıkan özellikle dumansız havasahasının gevşetilmesi amaçlı haberlere gereklimüdahaleler yapılmış ve etkisinin azalmasıengellenmiştir (5).

Önceleri tarafımızda yer almayan medyayı yapılançalışmalar, ziyaretler, yüz yüze görüşmelersayesinde kazanmış, farkındalık yaratarakkonunun önemi sağlanmış ve medya ile birliktetoplumun da kanaati olumlu yöndedeğiştirilmiştir. Daha sonra da kanaatdeğişikliğinin takibi sağlanıp pozitif yöndekalmaları sağlanmıştır.

Medya takibi bir kişi, kurum, sektör ya da konuile ilgili her türlü haber ve içeriğin basın, televizy-on, radyo ve internetten takibi ve elde edilen ver-ilerin istenen biçimde sunulması hizmetidirdemiştik.Ancak bu genel bir tanımdır.

Bu tanımdan farklı olarak medyadan elde edilenverileri işlenip nitelikli bilgiye dönüştürmeyi,medya takip işinin uzmanlık boyutu olarak kabuledilmekte ve uygulanmaktadır.

Medya takip sonuçları, takip edilen kişinin, kuru-mun veya konunun medyada nasıl ele alındığını,nasıl algılandığını, ne tepkiler aldığını, ne kadarilgi gördüğünü ve hatta, uzmanlar tarafındananaliz edildiğinde nereye gittiğini, nelerlekarşılaşacağını da gösterebilen verilerdir.

Ticari firmalar medyada görünürlüğü elde etmekiçin çok yüksek bedeller ödemektedirler. Yazılı

basında sayfa yeri ve sütün genişliği üzerindereklam eşdeğeri hesaplanmaktadır. Sivil toplumkuruluşlarının ticari firmalara benzer bütçeleriolmadığı için bilimsel doğruların basında görünürolması için yaratıcı yöntemlere gereksinimi vardır.Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi ve bileşenleri buyaratıcılığı göstermiş kapalı alan yasaklarınınuygulanması için basına sundukları bilimselgerçeklerin reklam eşdeğerinin çok yüksekolmasını sağlamışlardır (6).

İletişim: Dr. Murat GünerE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. National Cancer Institute, The Role of Media in

Promoting and Reducing Tobacco Use [Internet]http://cancercontrol.cancer.gov/brp/tcrb/monographs/19/m19-complete.pdf Erişim: 23.05.2015.

2. Dünya Sağlık Örgütü Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ve Uygulama İçin Kılavuz İlkeler, Madde 5.3, 8,11,13. TAPDK Yayınları No: 1, 2010, p 3.

3. Freeman B. New media and tobacco control. Tobacco Control 2012; 21:139-44 Tobacco Control 2.0, Becky Freeman, School of Public Health, Sydney Medical Scool.

4. Dagli E, Güner M, Evrengil E. Monitorization of tobacco industry arguments in printed press beforeand after smoke-free legislation in TurkeyEuropean Respiratory Society Annual Congress 2011 - Anti-smoking interventions: prevention andtreatment(4218). [Internet] http://www.ers-education.org. Erişim: 24.05.2015.

5. [Internet] http://www.hurriyet.com.tr/yasasinhayat/10860151.asp.Erişim: 24.05.2015.

6. Dagli E, Güner M, Evrengil E. Yazılılı basında tütün kontrolü konusunda algı ve tutumun incelenmesi – 5. Sigara ve Sağlık Ulusal Kongresi 8-11 Mayıs 2011, Kocaeli Kongre Kitabı.


Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, Türk Tabipleri Birliği'nce birinci basamaksağlık hizmeti veren hekimlerin bilgi, becerilerinin yenilenmesi vegeliştirilmesi amacıyla iki ayda bir yayımlanan bilimsel, hakemli birdergi olup TÜBİTAK Türk Tıp Dizini ve Türkiye Atıf Dizini içinde yeralmaktadır. STED'de birinci basamağın çalışma alanına girenkonularda yapılmış araştırma yazıları, derlemeler, olgu sunumlarıyayımlanır.Yayımlanacak makalelerde aranan özellikler:- Yazılar daha önce başka yerde yayımlanmamış olmalıdır. Konularınişlenme biçimi sorun çözümüne yönelik olmalıdır. Yazılarda yalın,anlaşılır Türkçe kullanılmalıdır. Kapsayıcı ve insancıl bir dilkullanılmalı, cinsel ya da ırksal yan tutmadan kaçınılmalıdır.- Yazılar birinci basamak sağlık hizmetine katkı sağlayacak nitelikteolmalı; konuların en sık rastlanan sorunlara yönelik olmasına,hastalıkların en çok görülen biçim ve yönlerinin vurgulanmasınaözen gösterilmelidir.- Etik kurul kararı gerektiren klinik ve deneysel çalışmalar için ayrıayrı etik kurul kararı alınmış olmalı, kararlar metin içinde belirtilmelive belgelendirilmelidir. Ulusal ve uluslararası geçerli etik kurallarauyulmalıdır (Bakınız, www.ulakbim.gov.tr). Sözü edilen özellikteçalışmalar, etik onaylar olmadan değerlendirmeye alınamayacaktır.Makale, aşağıda belirtilen bölümlerden oluşmalıdır:1. Başlık Sayfası: Bu sayfada bulunması gerekenler:Başlık: Kısa (en fazla 90 karakter), bilgi verici, ilgi çekici olmalıdır.Yazarlar: Yazarların akademik derecesi, çalıştığı kuruluş, iletişimbilgileri, adı soyadı belirtilmelidir. Altı yazara dek adları yazılmalı,altıncıdan sonraki yazarlar "ve ark." biçiminde belirtilmelidir.Metinle ilgili yazışmadan sorumlu yazarın adı, e-posta, açık adresi,mali destek ve diğer kaynaklar, ana metnin sözcük sayısı, şekil vetabloların sayısı belirtilmelidir.2. Öz (Abstract) ve Anahtar Sözcükler: İkinci sayfada yer alacaköz ve Ingilizce özette, çalışmanın amaçları, temel işlemler, başlıcabulgular vesonuçlar bulunmalıdır. Öz 150-175 sözcüktenoluşmalıdır. İngilizce özet özün aynen çevirisi olmalıdır. Özün altındaüç ile 10 anahtar sözcük yer almalıdır. Anahtar sözcükler, IndexMedicus'un Medical Subjects Headings (MeSH) "Tıbbi KonuBaşlıkları" terimlerinden seçilmelidir. Türkçe anahtar sözcükler için,bu amaçla hazırlanmış MeSH - Medical Subject Headings terim-lerinin Türkçe karşılıklarını içeren anahtar sözcükler dizini olanTürkiye Bilim Terimleri kullanılmalıdır.(http://www.bilimterimleri.com)3. Giriş: Makale ile ilgili önbilgiler, amaç, gerekçe belirtilmelidir.4. Gereç ve Yöntem: Çalışmanın gereç ve yöntemi ayrıntılı olarakyer almalıdır. Yöntemler için kaynak gösteriniz. Etik kurallara uyumkonusunda yapılan işleri ve uyulan belgeleri belirtiniz. Kullanılanistatistik yöntemlerini, bilgisayar programını açıklayınız. 5. Sonuçlar: Bulguları metin, tablo ve şekiller üzerinde gösteriniz.Metin içinde önemli verileri vurgulayıp özetleyiniz. Teknik ayrıntılarek olarak verilebilir. Bulguları, sayı ve yüzde olarak belirtiniz.6. Tartışma: Çalışmanın yeni ve önemli yönlerini ve çıkan sonuçlarıvurgulayınız. Bulguların ne anlama geldiğine ve bunların sınırlarınayer verilmelidir. Sonuçların amaçlarla bağlantısı kurulmalıdır. Veri-lerin tam olarak desteklemediği sonuç ve açıklamalardankaçınılmalıdır. Öneriler de bu bölümde yer alabilir.7. Teşekkür: Çalışmaya katkıda bulunanlara, teknik yardımı olan-lara, mali ve gereçsel destek verenlere teşekkür edilen bölümdür.8. Kaynaklar: Kullanılan kaynakların yeni ve aktarılan bilgileringüncel olmasına dikkat edilmelidir. Kaynakları ana metinde ilkgeçtikleri sıraya göre numaralayınız. Ana metin, tablolar ve alt

yazılardaki kaynakları rakamlarla (1-2-3) belirtiniz. Dergi adları,Index Medicus'ta kullanıldığı biçimde kısaltılmalıdır."Yayımlanmamış gözlemler" ve "kişisel görüşmeler" kaynak olarakkullanılamaz. En fazla yirmi beş (25) kaynak kullanılabilir.Dergi makalesi: Vega KJ, Pina I. Heart transplantation is associat-ed with an increasead risk for pancreatobiliary disease. Ann InternMed 1996; 124: 980 -3. ya da 1996 Jun 1; 124 (11): 980-3.Kitap: Ringsven MK, Bond D. Gerontology and leadership skills fornurses. 2nd ed. Albany: Delmar Publishers; 1966.Kitap bölümü: Murray IL. Care of the elderly. In: Taylor RB, ed.Family medicine: principles and practice. 3rd ed. New York:Springer -Verlang; 1988. p.521-32.Web Sitesi: Clinical evidence on tinnitus. BMS Publishing group.Accessed November 12, 2003, at http://www.clinicalevidence.com9. Tablolar: Tablolara ana metin içinde ilk geçtikleri sıraya görenumara veriniz. Her tablonun bir başlığı olmalıdır. Tablonun hersütununa kısa ya da kısaltılmış bir başlık koyunuz. Kullanılanstandart dışı kısaltmaları ve açıklayıcı bilgileri dipnotta veriniz. Dip-notlar için sırayla kullanılacak simgeler: *, †, ?, §, | |, **Tablo içinde yatay ve dikey çizgi kullanılmamalı, başka bir kaynağınverileri kullanılıyorsa izin alınmalı ve bu durum belirtilmelidir.10. Şekiller ve Fotoğraflar: Şekil ve fotoğraf altlarına açıklayıcıyazılar konmalıdır. Şekiller ana metinde ilk değinildikleri sıraya görenumaralandırılmalıdır. Başka yerde yayımlanmış şekiller için kaynakbelirtilmelidir.Yazılarda Uygulanacak Biçimsel Özellikler KılavuzuSayfa numaraları: Başlık sayfasından başlayarak, numara verilmeli,sayfa numaraları her sayfanın sağ alt köşesine yazılmalıdır.Başlıklar: Yazının ana başlığı ve ara başlıkların baş harfleri büyükolmalıdır.Birimler: Ölçü birimi olarak metrik birimler kullanılmalıdır. Metrikölçümlerden sonra nokta konmamalıdır: 3,5 mmol/L, 11,6 mg/kggibi. Tüm hematolojik ve klinik kimya ölçümleri "Uluslararası Birim-ler Sistemi" ile (SI) uyumlu olarak metrik sistemde bildirilmelidir.Rakamlar: Bir ile dokuz arası rakamları yazıyla yazınız. 10 veüstünü sayıyla yazınız. Istisna: Dozaj, yüzde, sıcaklık derecesi vemetrik ölçümleri her zaman sayıyla belirtiniz. "Tam sayılardan sonraondalık değerleri nokta ile değil, virgül ile ayırarak belirtiniz."İlaç adları: Tüm ilaçların jenerik adlarını kullanınız. Ticari adlar,ilacın metinde ilk geçişinde parantez içinde verilebilir.Kısaltmalar: Standart kısaltmalar ve ölçüm birimleri dışında,kısaltmadan olanak ölçüsünde kaçınılmalıdır. Kısaltma, metindeki ilkgeçişinde açık yazılışıyla birlikte verilmelidir. Başlıkta ve özettekısaltma kullanılmamalıdır.Yüzdeler: Yüzde işareti (%) ile belirtilir.Sözcük sayısı: Sözcük sayısı en az 1.500 en fazla 4.500 olmalıdır.Çeviri: Çeviri yazılarda çeviriyi yapanın adı, unvanı, görevi yazılmışolmalı, çeviri yapılan yazının aslı gönderilmelidir.Çalışmanın gönderilmesi: Çalışmalar tüm yazarların imzaladığıYayın Hakkı Devir Formu (erişim www.ttb.org.tr/STED) ile gönder-ilmelidir. Yazılar; [email protected] adresine e-posta ile gönderilir.Yayımlanması uygun görülen yazılarda, belirlenen eksikliklerle ilgilidüzeltme ve düzenlemeler Yayın Kurulu'nca yapılabilir.Yayımlanmayan yazılar geri gönderilmez. Klinik ve toplumsalaraştırma çalışmalarında yerel etik kurul onayı alınmış olmalıdır. Yazarların Yayın Hakkı Devir Formu ile birlikte çalışmalarını gönder-meleri gerekmektedir. Yayın Hakkı Devir Formu olmayan çalışmalardeğerlendirmeye alınmayacaktır.

STED Yazarlarına Bilgi - 2015Information to STED Authors - 2015

• 2015 • cilt volume 24 • özel sayıd

mayıs-haziran 2015-Ö

Documents