E Y Ü P S U L T A . N S E M PO Z YU M U

TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA ••

EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

IV TEBLiGLER

Türkiye Diyanet Vakfı İsHim Araştırmaları Merkezi

Kütüphanesi

Dem. No: f1555.2 Tas. No:

'3S6.ıLıı § ,,

'-!U .S

EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ

Tel: (0212) 563 16 65-616 00 98 Fax: (O 212) 616 00 78

IV

T. A R i H K. Ü L T ü· R Ü V E S A N A T

EYÜP BELEDiYE Sİ KÜLTÜR YAYINLARI

13

GENEL YÖNEfİM:

OSMANSAK

YA YlN SORUMLUSU:

İRFAN ÇALIŞAN

GRAFiK TASARlM:

Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ

FiLM ÇlKlŞ:

KO MBİ

BASH

SEÇİL OFSET

CİLT

BAYINDIR

BASlLDI GI YER,

İSTANBUL

BASKITARiHi>' . · KASIM 2Öo6 · .. · ...

. . :·.ı::·

-Eyüpsultan Senıpozyııınu kitabında kullanılan,

tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazını Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir. . Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin

yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamat

ve kullanılamaz.

Y L A

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

142

Eyüp’teki Baz› Cami veTürbelerin Tamiriyle‹lgili Arfliv BelgeleriHakk›nda Görüfller

Prof. Dr. HAKKI ÖNKAL - Doç. Dr. AYfiE ÜSTÜN

Z

1944 y›l›nda Konya’da do¤du. ‹lk, orta veyüksek tahsilini ayn› flehirde tamamlad›ktan sonra

1966 yl›nda ö¤retmen olarak Bursa’dagörevlendirildi. 1969 y›l›nda S.Ü. ‹lâhiyat

Fakültesine asistan seçildi. 1973’de A.Ü. ‹slâmi‹limler Fakültesine asistan olarak atand›. 1977’de

doktor, 1983 y›l›nda doçent 1989 y›l›ndaprofesör oldu. 1981-1982 y›llar›nda bir y›l

Paris’te bulundu. 1999 y›l› fiubat›nda D.E.Ü. ‹lâhiyat Fakültesidekanl›¤›na atand›. Halen bu görevi yürütmekteolan ÖNKAL, Anadolu Selçuklu ve Osmanl›dönemi türbelerine ait kitaplar ve çok say›da

makale yay›nlad›. Evli ve iki çocuk babas›d›r.

1956’da Isparta-Sütçüler’de do¤du. 1977’de ‹stanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü

bitirdi. Ö¤rencili¤i s›ras›nda ‹st. Kubbealt› Kültür veSanat Vakf› nak›flhânesi’nde Yrd. Doç. ‹nci A. B‹-

ROL ve Doç. Dr. Çiçek DERMAN nezaretinde veri-len Tezhib kurslar›na devam ederek, 1986’da ad› geçen

Nak›flhâneden icazet alm›flt›r.Dokuz Eylül Üni. Sos. Bil. Ens. Gel. Türk El San.Tezhip Anasanat Dal›’nda Yüksek Lisans yapt›ktan

sonra, Konya Selçuk Üni. Sos. Bil. Ens. Gel. Türk ElSan. Tezhip Anasanat Dal›’ndan Sanatta Yeterlik

ünvan› ald›. Ayr›ca Dokuz Eylül Üni. Sos. Bil. Ens.‹slâm Tarihi ve Sanatlar› Bölümü’nde Doktora yapt›.1996 y›l›nda Dokuz Eylül Üni. Güz. San. Fak.’de

Tezhip Sanat› Dal›’nda Doçent oldu. Hâlen SakaryaÜniversitesi Güz. San. Fak. Gel. Türk El San. Böl.Bflk. olarak görev yapmaktad›r. Çeflitli sergiler açm›fl

olup yay›nlanm›fl makaleleri bulunmaktad›r.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

Tarih, müessese tarihi, maliye, top-lumbilim ve mimarl›k ile ilgili çok zen-gin bilgilerin kayna¤› olabilecek arflivbelgelerine ulaflmak hem hâlâ çok zor-dur hem de tesadüflere ba¤l›d›r. Bugünbirçok gayrete ra¤men, arfliv belgeleri-mizin büyük ço¤unlu¤u tasnif edileme-mifltir. Bu bak›mdan ulafl›labilen baz›belgeler çerçevesinde de¤erlendirmeleryap›labilece¤i izahtan varestedir. Bubelgeler aras›nda, meselâ hem Osman-l›ca hem Frans›zca olarak haz›rlanm›flD’Aranco’nun Ayasofya Camii ile ilgiliraporu gibi ilgi çeken, ayr›nt›l› mimarive restorasyonla alâkal› belgelere derastlanabilmektedir. 22 Kas›m 1894 ta-rihli bu belgede, D’Aranco, dahil bu-lunmad›¤› halde kendi ad›n›n da kay-dedildi¤i ‹l Komisyonu raporundakikeflif tutana¤›n›n yetersiz oldu¤unu veincelemenin istenen nitelikten uzak bu-lundu¤unu belirterek yap›n›n öneminivurgulamakta ve son depremin her nekadar hafif bir hasar› olmuflsa da, bu-nun eski ve tehlikeli yaralar›n tekraraç›lmas›na neden oldu¤u üzerinde dur-maktad›r. Ayr›ca, büyük kubbenin faz-las›yla flekil de¤ifltirdi¤ini, cephesinde-ki duvarlar›n oturdu¤unu ve buna ba¤l›olarak desteklerin basmas› sebebiyle gi-rifl taraf›ndaki yar›m kubbenin hem ye-rinden oynad›¤›n› hem de çatlad›¤›n›rapor etmifltir. D’Aranco, büyük kubbe-nin flekil de¤ifltirmesinin bir di¤er âmi-linin tahta ile yap›lm›fl bir çat›n›n a¤›r-l›¤› alt›nda kalmas› oldu¤unu belirt-mekte ve hemen yap›lmas› gerekli hu-suslar s›ralanmaktad›r. Bu belge bize,günümüzde de rastlan›ld›¤› flekliyle, azmasrafla günü kurtarma çabas›n›n ogün de mevcut oldu¤unu, restorasyon-larda öncelikle nelere dikkât edilmesigerekti¤ini bir bak›ma restorasyon ilke-lerini göstermektedir.

19 Safer 1312 tarihli ve yine bir ko-misyon taraf›ndan haz›rlanan Dolma-bahçe ve Ortaköy camilerinin onar›m-lar› ile ilgili belgede, dikkat çekici hu-suslara yer verilmifltir. Evkaf Nezareti-ne gönderilen tezkerede, zikrolunancamilerin onar›m›nda görevlendirilecek

kiflilerin namuslu ve dürüst kifliler ol-mas›na dikkat edilmesi, bunlara do¤ru-lukla hizmet edeceklerine dâir yeminettirilmesi ve bu tarzda hizmet ettikleritakdirde kendilerinin mükâfatland›r›la-caklar›n›n da bilhassa belirtilmesi isten-di¤i Evkâf Naz›r› taraf›ndan belirtil-mektedir. Belki de bu tenbih, camilerinonar›mlar›ndan sonra k›sa aral›klarla yi-ne tamire muhtaç duruma düflmelerininortaya ç›kard›¤› zarurî bir uyarmad›r.

Ayn› belgede Ortaköy Camiinin içs›valar› kaz›tt›r›larak keflif yap›lmas›n›n,duvarlardaki yar›k ve çatlaklar›n içtenve d›fltan demir ba¤lama yap›larak ona-r›lmas›n›n ç›ral› kama ve çimento ileçatlaklar›n s›k›flt›r›l›p doldurulmas›n›ngerekti¤i bildirilmektedir.

5 Cemaziyelahir 1278 tarihli birbelge, kaza sonucu hayat›n› kaybedeniki iflçinin yak›nlar›na kucak aç›ld›¤›n›ve bir bak›ma bunlar›n vereselerininsosyal sigorta kapsam›na al›nd›klar›n›ortaya koymaktad›r. Dolmabahçe Ca-miinin tamiri s›ras›nda düflüp vefat edenTaflç› ‹brahim ile Hammal Mehmed’indokuz kifliden oluflan vereselerinin her-birine 25 kurufl maafl tahsis edildi¤i gö-rülmektedir. Bu birkaç örnek dahi, arflivbelgelerinin çok de¤iflik hususlarda biz-leri ayd›nlatacak bilgiler ihtiva ettikleri-ni bir kez daha ortaya koymaktad›r.

Genelde ‹stanbul, özelde Eyüp Ca-mi ve Türbelerinin onar›mlar›yla ilgilibelgeler de¤erlendirildi¤inde ne gibiözellikler tesbit edilebilir? Dikkatimiziçeken yönleriyle bunlar› flu flekilde s›ra-layabiliriz:1. Bürokratik Prosedür

Taflradaki cami ve türbelerin onar›-m› sözkonusu oldu¤unda, vakf›n müte-vellisi veya baz› hallerde cemaat, mah-kemeye baflvurarak tamir talebinde bu-lunmakta ve bu bir ilâmla Dersaadet’eintikal ettirilmektedir. Merkez-i hükü-met, ilâm› inceledikten sonra, öngörüle-nin d›fl›nda herhangi bir ifllem yap›lma-mas› ikaz›n› da hâvi izni vermektedir.

Merkezdeki yap›lar›n onar›m› içintakip edilmesi gereken yol ise, son dö-nemlerdeki mevzuat de¤iflikliklerine

143

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

ba¤l› olarak farkl›l›klar göstermektedir.Genel olarak, evkaf nâz›r›, onar›m ihti-yac›n› ilgili vakfa bildirmekte, vak›f daEvkaf Nezâretine bu onar›m ihtiyac›n›duyurmaktad›r. Bu s›rada, flehremane-tinde kurulan heyet-i fenniye, onar›m›istenen yap›yla ilgili olarak keflif yapa-rak keflif defterini haz›rlamakta ve tah-mini masraf› belirlemektedir. Evkaf Ne-zareti, bu keflif defteri ile birlikte konu-yu fiûra-y› Devlete havale etmektedir.Konu ile ilgili olarak haz›rlanan maz-bata, do¤rudan do¤ruya umumî heyeteait olabilece¤i gibi, onun alt daireleriolan Dahiliye veya Mâliye dairelerinede ait olabilir. fiura-y› Deletce al›nankarar keflif defteriyle birlikte Sadaretmakam›na gönderilmekte oradan da serkâtibe, dolay›s›yla padiflaha arz olun-maktad›r. Padiflah, tezkereyi inceledik-ten sonra iradesini yine ser kâtip yo-luyla Sadarete bildirmekte ve böyleceprosedür tamamlanmaktad›r.

Bu ifllemlerin seri bir flekilde yap›l-d›¤› ve Evkaf Nezaretine iletilen bir ta-lebin takriben bir ay içinde padiflah›niradesinin Sadarete gönderildi¤i görül-mektedir. Meselâ, Eyüp’teki Es’ad A¤a(Çelebi) Camii ile ilgili Evkaf Nezare-tinin 19 Cemaziyel 1314 / 26 Ekim1896 tarihli takriri, fiûra-y› Devlet Da-hiliye Dairesince 5 Cemaziyelâhir1314’de sonuçland›r›lm›fl, Sadaret ma-kam› 23 Cemaziyelâhir, Ser-kitabet de25 Cemaziyelâhir 1314’de ifllemi ta-mamlam›fllard›r. Böylece ifllemin 37günde tamamland›¤› anlafl›lmaktad›r.Sultana sunulmak üzere Ser-kitabetegelen evrak›n genellikle bir günde engeç üç günde sonuçland›r›ld›¤› görül-mektedir. Bu da en üst makam›n dahibürokratik ifllemlerin çok seri yürümesihususunda büyük bir titizlik gösterdi¤i-nin bir kan›t› olarak de¤erlendirilebilir. 2. Onar›m Mahalleri

Deprem, yang›n, fliddetli rüzgâr vef›rt›na ve y›ld›r›m düflmesi gibi neden-lere ba¤l› hasarlar ile zaman›n husulegetirdi¤i harabiyet sonras›nda onar›m›gereken yap›lar›n çok de¤iflik mahalle-rinin tamir gördü¤ü belgelerin incelen-mesinden anlafl›lmaktad›r. Bunlar, bura-da, say›lamayacak kadar çoktur. Bunun-

la beraber, d›fl ve iç aksamda en çokonar›lan mahalleri k›saca hat›rlatmakyerinde olacakt›r. Bunlar›n bafl›nda mi-nare ve minare külâhlar›n›n onar›m›gelmektedir. ‹ncelenen 150 civar›ndakibelgeden yirmiikisi 28 cami minaresi-nin onar›m› ile alâkal› bulunmaktad›r.Bunu kubbe ve di¤er aksam›n kurflunkaplamalar›n›n yenilenmesi takip et-mektedir. Belgelerdeki yo¤unluk dikkâ-te al›nd›¤›nda kubbe ve külâh gibi ele-manlar›n kurflun kaplamalar›n›n s›kl›klaonar›ld›¤› ve devaml› bir bak›m›n ge-rekti¤i görülmektedir. Di¤er taraftan suyollar› ile musluklar›n da en çok tamirgören unsurlar olduklar› dikkâti çek-mektedir. Mahfillerden döfleme tafllar›-na, korkuluklardan derz, hat›l tamirinekadar de¤iflik yerlerle ilgili onar›mlar›nyan›s›ra kandil ve flamdanlar, lambalar,has›r, perde ve minderler, türbelerdekimerkadlerin kalensöve ve destarlar›onar›lan veya yenilenen nesneler ara-s›nda yer al›r. Meselâ 1225 tarihli birbelgede Eyüp Sultan Camiinin flamdan,kandiller ve ask›s› ile binalar›n levaz›-mat›n›n onar›ld›¤› ve bunlarla birliktedi¤er harcamalar›n toplam›n›n 1478kurufla bali¤ oldu¤u belirtilmektedir.

3. Malzeme‹nflac›l›kta, bir k›sm› bugün de kul-

lan›lan pekçok malzeme ad›, belgelerdeçeflitli vesilelerle s›k s›k zikredilmekte-dir. Bunlar aras›nda, horasanl› kettanl›harç, melez harç, alç›l› harç gibi harçnevilerini; fleflhane tu¤las›, çarfl› tu¤las›,parça tu¤la, minare tu¤las› gibi tu¤laçeflitlerini; mefle, kara s›¤›r a¤ac›, ›hla-mur, mertekli çam tahtas›, sar› ot tahta-s›, sal kalas, battal kereste gibi ahflapmalzeme çeflitlerini; kurflun levha, kur-flun z›vana, kurflun kenet, zincirli demirask›, lâme demiri, dökme raht, ahen,nuhas gibi de¤iflik madeni malzemeyi;elvan boya, afl› boyas› s›vac›kâri boya,sülü¤en boya, isfidaç, frengi altun, yal-d›z gibi süs malzemelerini buluruz. Bubilgileri hâvi belgeler ile, geçen yüzy›l-larda onar›mlarda kullan›lan malzemeçeflitlerini, bunlar›n adlar›n›, miktarlar›-n› ve bu arada onar›m s›ras›nda onar›m›

144

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

gerçeklefltirmekte kullan›lacak âlet,edevât› hatta bunlar› dikkâte alarak uy-gulama tekniklerini ve nihayet malze-melerin birim ve toplam fiyatlar›n› tes-bit etmek mümkün olabilmektedir. Bumalzemelerin özellikleri hakk›nda bil-gilerimizi artt›rd›kça, yap›lar› aslî husu-siyetlerine göre onarma ve restore et-me imkânlar›n›n da elde edilebilece¤idüflünülebilir. 4. Onar›mlarda Görev

Alan Meslek Erbab›Arfliv belgelerinin tetkiki, yap›lar›n

onar›m›nda görev alan çal›flanlar› ikiana gruba ay›rmam›za imkân vermekte-dir. Bunlar›n ilkini yönetici ve teknikekip yani kad›, flehremini, mütevelli,bina emini, müteahhit ve kâtipler ileser-mimar, hassa mimar›, hassa mimar›hulefas› (kalfalar›) ve keflif komisyonuüyeleri, mühendisler oluflturmaktad›r.‹kinci grubu ise zenaatkârlar ve iflçileroluflturuyordu. Belgelerde en çok zikre-dilenler, neccarân, rençberân, hammâ-lân, dülgerler, tulumbac›lar, badanac›-lard›r. Bu arada nakkafl ve yald›zc› gibidaha kalifiye elemanlar›n da zikredil-diklerini belirtelim.

Bu iflçi ve ustalardan müslim veyagayr-i müslim olmalar›na bak›lmaks›z›nmevcut elemanlara ve ihtiyaca göre gö-rev verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Belgelerinincelenmesi, bize 1100’lü yani XVII.yüzy›l›n sonlar› ile XVIII. yüzy›l sonla-r›na kadar bu iflçi ve ustalar›n ço¤ununmüslüman olduklar›n› buna karfl›l›k1200’lü y›llarda ise daha çok gayr-imüslimlerin görevlendirildiklerini gös-termektedir. Di¤er taraftan imar veonar›mlar için Avrupa’dan gelen veyadevletin davet edip görevlendirdi¤imühendis ve mimar adlar›na da özellik-le 1200’lü y›llar›n ikinci yar›s›nda dahas›k rastlanmaktad›r.

5. Para Birimi veÖdemeler

Osmanl› devletinin yaklafl›k son iki-yüz y›ll›k dönemini kapsayan belgeler-de para birimi olarak akçe, para, kurufl,esed-i kurufl, kîse, zolota, mecidî ve

sim-i mecidî ifadeleri kullan›lm›flt›r.Ödemelerin bu de¤iflik para birimleriile yap›ld›¤› ve para olarak de¤erlendi-rmenin a¤›rl›k, uzunluk, hacim veyahizmete ba¤l› olarak tesbit edildi¤i bel-gelerin ifade tarz›ndan anlafl›lmaktad›r.Buna göre de¤erler, beheri, k›taat ade-di, k›yyesi, kantar›, yükü gibi birimleregöre belirleniyordu. Onar›mlar›n mas-raf toplam›, mecidi üzerinden hesapla-n›p kurufl karfl›l›¤› olarak ifade edilmifl-tir. Bulunan yekûn daima yaz› ile veril-mifltir. Belgelerin incelenmesinde, Fa-tih, Atik Ali Pafla (Çemberlitafl) ve Ha-midiye (Büyükada) camileri d›fl›ndakidi¤er yap›lar›n tamam›nda yap›lacakmasraf›n mecidi yirmi kurufltan de¤il,ondokuz kurufltan hesap edilmesi veödemenin buna göre yap›lmas› iradesigörülür. Böylece, bir bak›ma onar›m›ihale edilen yap›n›n masraf toplam›ndaiskonto yap›ld›¤›n› söylemek mümkün-dür. Di¤er taraftan, belgelerde kaide-itasarrufa riayet iste¤i ile tahmini masrafbedelinin alt›nda harcama yap›lmas› te-mennisi dile getirilir.

Onar›lan yap›n›n masraf›n›n, kendivak›flar›na kaydedilmek üzere EvkafBütçesi Tamirat tertibinden ödenmesiözellikle belirtilmektedir. E¤er vakf›nonar›m masraf›n› ödeme gücü yoksa, otakdirde Maliye veya Nafia Hazinesin-den karfl›lanaca¤› bildirilmektedir.

Çal›flanlar›n ücreti, iflçi s›n›flar› içinbelirlenen de¤erler üzerinde ödeniyor-du. Bunlar, ücret-i amele-i neccarân,ücret-i amele-i s›vac›yan, ücret-i amele-i camc›yan, ücret-i amele-i nakkafl veyabazen yevmiye-i neccarân, yevmiye-iminareci, yevmiye-i kalfa fleklinde ifa-de ediliyordu.6. Onar›m Yo¤unlu¤u

Cami ve türbelerin onar›mlar› ile il-gili evkaf defterleri ile belgelerin tan-zim tarihleri dikkâte al›nd›¤›nda XIX.yüzy›lda onar›mlar›n yo¤unluk kazan-d›¤› kolayl›kla gözlenebilmektedir.Özellikle sözkonusu yüzy›l›n son ony›l›nda onar›mla ilgili belge say›s›n›n74’ü bulmas›, bu dönemde yap›lar›nonar›m›na önem verildi¤inin bir gös-tergesi olabilece¤i gibi ayn› yap›lar›n

145

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

birkaç y›l arayla onar›lmas› nedeniyleonar›mlar›n kalitesinin yeterli olmad›-¤›n›n bir iflareti olarak da kabul edilebi-lir. Sultan Abdülmecid, Sultan Abdüla-ziz ve Sultan II. Abdülhamid dönemleriinfla faaliyetleri kadar onar›mlar›n dayo¤unlaflt›¤› bir dönem olma özelli¤inikazanmaktad›r. Dikkâti çeken di¤er birhusus onar›lan yap›lar›n ço¤unlu¤unudaha eski dönem yap›lar› de¤il XVIII.ve XIX. yüzy›l yap›lar› teflkil eder. Buda yukar›da de¤indi¤imiz onar›m kali-tesizli¤inin yan›s›ra yeni yap›lar›n kali-tesinin yetersiz oldu¤una bir iflaret ola-rak kabul edilebilir.

Sonuç olarak, genelde ‹stanbul,özelde Eyüp’teki fiah Sultan, Zal Mah-mud pafla, Eyüp, Esad Çelebi camileri

ile Sokullu Mehmed Pafla, Eyüp Sultan,fiah Sultan ve Nakkafl Hasan Pafla tür-belerini kapsayan tamir belgeleri ona-r›m faaliyetleri ile ilgili olarak yaz›flmausulü, onar›lacak iç ve d›fl aksam ma-halleri, infla ve süsleme malzemeleri,usta ve iflçiler, ödemeler ve nihayetonar›m yo¤unlu¤u gibi çok de¤iflik hu-suslarda bilgi edinmemize imkân sa¤la-maktad›r. Bunlar›n maliye, muhasebe vemühimme defterlerinden de takibi çokdaha yararl› bilgilere ve böylece yap›la-r›m›z›n geçmiflte yaflad›¤› onar›m mace-ralar›n› takibe imkân sa¤layacakt›r.

EKLERBelgelerden baz›lar›n›n fotokopileri

ile latin harfleri ile okunufllar› ekte su-nulmufltur.

Ayasofya Câmii, 1312 târihli belge:

Ayasofya-i Kebîr Câmi’-i fierîfi’ninhareket-i arzdan dolay› dâhilden ve hâ-ricen ba’z› fersûde olmufl olan s›valar›-n›n tecdîdi masârifini nât›k tanzîm olu-nan keflf-i evvel defteridir. Zikrolunancâmi’-i flerîfin derûnunda ve mihrâb›n-da cânib-i yemininde tabaka üzerindeve yay kemerler tahatlar›yla üzerlerin-de ve ba’zan kubbelerde ve ba’zan pen-cere bâlâlar›nda ve sâir mahallinde ha-reket-i arzdan fersûde ve kabarm›fl olans›valar fesholunarak hâlis horasanl› ket-tanl› harçla ve ek mahalleri alç›l› harçlaimtizâc ettirilerek ve hezârfen ma’rifetive sal›ncak vâs›tas›yla s›vanarak kadîmivechile badana talâs›.

Sathan metromurabba’Câmi’-i flerîf derûnunda döfleme sû-

retiyle.600150 Türbeler cihetine nâz›r hârici

kebîr yay kemerin vechinde.murabba’ 750fi(fiat) 16gurufl12.000Mezkûr câmi’-i flerîfin türbe-i flerîf

üzerine tesâdüf eden kulenin vechicüz’î münflak olmufl oldu¤undan s›valar›

146

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

fesholunarak ç›ral› kamalar ile s›k›fld›r›-larak kumlu çimento harçla mezkûrmünflak mahalli imlâ ve tesviye oluna-rak hâlis horasanl› kettanl› harçla s›-vanarak kadîmi vechile tafl kesme renk-li badana talâs›.

Mihveren Kaddenmurabba’ murabba’740 3Sathanmurabba’96,20 fi(fiat›) 17,5 ma’a iskelegurufl1683,5Sâlifü’z-zikr bafl minâre külâh› tah-

t›nda bir aded som mahallinden hare-ket etmifl oldu¤undan mahallinden ih-râc›yla îcâb› vechile tesviye olunaraktemur kenâd ve kurflun z›vana ile ma-halline vaz’›yyesi.

semen Yüzde befl hesâb›ylahammâliye ve nakliyesi

gurufl para gurufl350 701 27

cem’anpara gurufl14735

‹flbu keflf-i evvel defterinde muhar-rer oldu¤u üzre zikrolunan câmi’-i flerî-fin masârif-i ta’mîriyyesi resm-i mecîdîon dokuz gurufl hesâb›yla on dört binyedi yüz otuz befl gurufl yedi parayabâli¤ olmufl olma¤la ol bâbda emr üfermân hazret-i men-lehü’l-emrindir.

Fî Eylül sene [1]310Ser-mi’mâr-› Hazret-i fiehryârî

Bende BendeMi’mâr Valori Mi’mâr DarankoBende BendeMi’mâr Berit (?) Mi’mâr Serkîz‹flbu keflf-i evvel defteri müfl’ar ü

mûmâ-ileyhim kalfalar taraf›ndan ko-misyon-› âcizânemiz huzûrunda tedkîkk›l›nm›fl olma¤la ol bâbda emr ü fer-mân hazret-i men lehü’l-emrindir.

Fî 3 Eylül sene [1] 310Devâir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-

yon-› Me’mûr Meclis-i Mâliye A’zâs›n-dan

BendeDevâir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-

yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan

Bende AndonDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-

yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan

Bende Mehmed KâmilDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-

yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan

Bende MustafaDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-

yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan Sermühendis Bende Mehmed Ke-mâleddin

fiehremânet’inden gelen defterin sû-retidir. Fî 8 Teflrîn-i Evvel sene [1]310

‹mzaMühendis Mösyö Daranko taraf›n-

dan tanzîm ve huzûr-› âlî-i cenâb-› ne-zâret-penâhilerine takdîm k›l›nm›fl olanraporun sûret-i mütercemesidir.

Devletlü Efendim Hazretleri,Ayasofya Câmi’-i fierîfince vukû’a

gelen ba’z› hasâr hakk›ndaki mütâla’ât›-m› beyân etmeden evvel ba’z› ifâdâtdabulunma¤a kendimi mecbûr addede-rim. Nezâret-i Celîleleri taraf›ndanbendelerine i’tâ buyrulan ve zann-› âci-zâneme göre fiehremânet’indemün’akid komisyon taraf›ndan tanzîmedilen raporda imzâ-y› acîzanemin vaz’edildi¤ini müflâhade etdim. Hâlbuki nemezkûr raporu ve ne de bu misillüehemmiyeti hâ’iz cevâmi’-i flerîfeninkeflfine dâ’ir hiçbir rapor vaz’-› imzâ et-medi¤imi beyân ile berâber mezkûr ko-misyon taraf›ndan verilen keflf defteri-ne câmi’-i mezkûr hakk›nda bi’zzât icrâeyledi¤im keflf ve mu’âyeneyi mukâye-se ederek hâs›l olan netîcede komis-yon-› mezkûrun câmi’-i flerîfi derece-imatlûbede ve ehemmiyetli bir sûretdemu’âyene eylemedi¤i anlafl›lm›flt›r. Câ-mi’-i flerîf-i mezkûr âdi bir binâ olma-yup pây-i taht-› saltanat-› seniyyeninve belki bütün dünyân›n en âlî mebânî-i meflhûresindendir. Hattâ flark ve gar-b›n müstefiz oldu¤u envâr-› ma’rifet vemedeniyet ve teceddüd-i san’at ve h›r-

147

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

fet binâ-y› mezkûrdan fla’fla’a-pâfl ol-mufldur. Ve mebânî-i sâireden ziyâdemazhar-› takdîr olan bu binâ-y› âlî ef-kâr-› beflerin vücûda getürdi¤i âsâr vebedâyi’in en mükemmel ve en azametlive en lâtifidir.

Mürûr-› zamân ü a’sâr ile afl›nan ha-rekât-› arz›yyenin sademât›yla sars›lanböyle bir binâ mükemmel bir sûretdeta’mîre muhtâc olup flimdiye kadar vu-kû’ bulan ufak tefek ta’mîrât usûlünüterk ve hasârât›n esbâb›n› eyüce tedkîkile bu bâbda gâyet mühim ve muvâf›k-›fen bir usûl-i tersîn ittihâz› gâyetle el-zemdir.

Fi’l-hakîka geçen hareket-i arzdanbinâ-y› âlî-i mezkûrca zâhiren hafif ha-saârât vukû’a gelmifl ise de eski rahnele-rini meydâna ç›karm›fld›r. Mezkûr rah-

neler amîk ve mühlîk oldu¤undan bü-tün mütâla’ât›m› bu husûsa sarf eyle-dim. Uhde-i âcizâneme tevdî’ buyrulaniflbu me’mûriyyet-i mahsûsa ve mühimemuktezâs›ndan olarak efkâr-› âcizânemikemâ hiye hakkuhâ beyân edece¤im.Ve bu bâbda kendime itmi’nân-bahflolan efkâr ve mütâla’ât›m› hafî tutmakveya tahfif veyâ ta¤yir etmek bendele-rince îkâ-› cürm etmek demekdir.

Efkâr-› âcizâneme nazaran AyasofyaCâmi’-i fierîfi matlûb derecede rasânetve metânete hâ’iz de¤ildir. Zîrâ kubbe-ikebîr ziyâdesiyle ta¤yîr-i flekl etmifl vecebhesindeki divârlar›n oturmas›ndanve ol tarafdaki desteklerin basmas›ndancâmi’-i flerîfin medhalindeki nîm kubbehem yerinden oynam›fl ve hem de çat-lam›fld›r. Bütün binâ mezkûr destekle-rin basmas›ndan muvâzenetini gâ’ib et-mifl ve iki tarafda bulunan kemerler in-hitâr tafl›na kadar çökmüfl oldu¤undanbirinci katdaki döfleme tafllar›nda dahaylice inhitât vukû’a gelmifldir. ‹flbuinhitât hademelerin rivâyetine nazarangeçen otuz sene zarf›nda vukû’ bulmufl-dur.

Kemerlerin müstenid oldu¤u sütun-lar›n e¤ilmesinden kubbenin de müste-nid bulundu¤u destekler çatlam›fl vekubbenin alt›ndaki yan taraf kemerleri-ni teflkîl eden divarlar ta¤yîr-i flekl ileberâber çatlam›fld›r. Bu gibi eski hasâ-rat›n bir ço¤u bi’d-defe’ât s›va ve boyaile kapat›lm›fl olmas› flâyân-› te’essüf-dür. Fakat erbâb-› fen ve tecrübe naza-r›nda flu hâllerin tehlikeli bulundu¤uher zamân manzûr ve mer’îdir. Komis-yon-› mezkûr eski çatlaklar› hâl-i tehli-kede görmeyüp s›va ve boya ile kapan-mas›n› tensîb ediyor. Kubbenin birçokmahallerindeki kurflunlar›n köhnelefldi-¤ini ve sâ’ir bir tak›m yerlerinde denoksân oldu¤unu ve buralardan bu gibimebânî-i cesîmenin bâ’is-i harâb› olanya¤mur sular›n›n nüfûz etmekde oldu-¤unu nazar-› i’tibâra almamakdad›r.

Kubbe-i kebîrin ta¤yîr-i flekl etmesi-nin di¤er bir sebeb-i inhinâs›n›n takrî-ben n›sf›nda ve en zaîf bir noktas›ndamezkûr kubbe tahta ile yap›lm›fl bir ça-

148

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

t›n›n s›kleti taht›nda bulunmas›d›r. Buçat› kubbenin mestûr olan sath-› hâricî-sini yükseltmekdedir. Ve mezkûr çat›ise yak›n zamânlarda kubbenin yaln›zmanzara-i hâriciyyesini düzgün vemuntazam göstermek içün yap›lm›fld›r.Binâ-y› mezkûr içün melhûz olan tehli-kenin flimdi mi veyâhûd ilerüde mi zu-hûra gelece¤ine dâ’ir vukû’ bulacaksu’âle karflu bir cevâb veremem. Hâl-ihâz›rda yeniden tezelzülât-› cedîdeyema’rûz bulunmayacak olur ise birçokzamân daha sa¤lam kalabilir fakat divarve cebhedeki desteklerin inhitât›ndandolay› di¤er bir sebeb olmasa bile fleklikubbenin ta¤yîri tezâyüd etdikçe tehli-ke fevkal’âde melhûzdur. Ve ma’âzallahböyle bir tehlikenin zuhûru birçokadamlerin hayât›n› ve dünyan›n en gü-zel bir binâs›n› mahv u ifnâ edecekdir.

Evvelce dahi arz olundu¤u vechilehareket-i arzdan dolay› vukû’ bulan ha-sârât cüz’î olup kubbe-i kebîrin alt›nda-ki desteklerin ekserîsindeki ufkî ve et-râf›ndaki pencerelerin kemerlerindekiamûdî ve mâ’il çatlaklardan ve iç des-teklerin ve sâ’ir küçük kubbelerin eskirahnelerinin ziyâdeleflmesinden ve di-varlar›n çatlamas›ndan ibâretdir.

Kubbe-i kebîri ve medhalin zîrinde-ki nîm kubbeyi tahkîm ve lâz›m gelenameliyyât› îfâ etmek içün cebhedeki di-var ve desteklerin neden dolay› basm›flolduklar›n› ta’yîn etmek iktizâ eder. Vebu ise mezkûr desteklerin ve cebhe di-varlar›n›n yanlar› kaz›larak istinâd et-dikleri topra¤›n nev’ ve derece-i metâ-netinin ve mezkûr destek divarlar›n›nsûret-i inflâs›nda bir kusûr olup olmad›-¤›n›n›n bilinmesi iktizâ eder. Bu gibimu’âyene ve hafriyât binân›n tahkîm vetersîni içün lâz›m gelen ameliyyât›ta’yîn ile binân›n sukûtunu mûcîb ola-cak hâlât› men’ edecekdir. Yaln›z bun-dan sonra kubbe-i kebîrin tersînine te-flebbüs etmek lâz›m gelürken bu da ke-mer sûretinde olmak ve kubbenin fleklita¤yîr etmemifl cihetlerine istinâd et-mek üzre ya kârgîr veya demirden birkuflak yap›lup kubbenin kabarup ve oy-nayarak rahnedâr olan mahallerini bir

yandan öte tarafa geçmek ve sükûtunumen’ eylemek ve hem de k›smen ta’mîredilebilmek içün mezkûr kuflakdan lü-zûmu kadar kama uzadarak ba¤lamaksûretiyle olabilür. Hâl-i hâz›rda acelesiolmayan ve fakat büsbütün terki câ’izbulunmayan iflbu ameliyyât›n mikdâr›gayr-i mu’ayyen oldu¤undan ve kuflakiltisâk halkalar› gibi fleyler dahi keyfeme’ttefak vaz’ edilemeyece¤inden vehîn-i ta’mîrde mahallinden keflf ve ted-kîk edilmek lâz›m gelece¤inden flimdi-lik bir keflf-i hakîkî icrâ edilemez.Ma’amâfih câmi’-i flerîfde tesâdüf olu-nan daha sâ’ir harâb mahallerin bilâ-ifâ-te-i vakt ta’mîrinin icrâs› ber-vech-i zîrbeyân olunan masârife muhtâcd›r.

149

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Tefiv‹k‹ye,Dolmabahçe,

Nusret‹ye... ‹le ‹lg‹l‹h. 1278 tar‹hl‹ belge:Atûfetli Efendim Hazretleri,Teflvikiye ve Dolmabahçe ve Nusret

Câmi’-i flerîflerinin minârelerine vaz’olunan paratonerler mesâr›f› olan otuzdokuz bin dokuz yüz doksan dokuz veKapan-› Dakik’de vâki’ câmi’-i flerîf itti-sâlinde bulunan Kasr-› hümâyûn ileKayal› Furun kurbundaki Câmi’-i fierî-fin mesârifi ta’mîriyeleri bakiyyesi bulu-nan doksan bir bin befl yüz seksen üçve F›nd›kl›’da kâin câmi-i flerîfin iskeletaraf›n›n tesviyesi mesârifi kusuru olansekiz bin yüz yirmi alt› buçuk ve KocaMustafa Pafla Câmi-i flerîfiyle dergâh-›

münîfinin mesârifi ta’mîriyesi içün ve-rilmesi lâz›m gelen iki bin yüz elli gu-ruflun i’tâs› ve anadolu Hisar› Câmi-ifierîfinin keflfi ahîri vechle yedi bin do-kuz yüz guruflla icrâ-y› ta’mîri ve Dol-mabahçe Câmi-i fierîfi minâresinin hîn-i ta’mîrinde düflüb vefat eden Taflç› ‹b-râhim ve Hammâl Mehmed’in aceze-den bulunan dokuz nefer vereselerininbeherine yirmi befl gurufl maafl tahsîsive Faz›l Ahmed Pafla vakf›ndan ‹z-mir’de Büyük Vezir Han› derûnundabulunub Hazîne-i Hassâ-i fiahâne tara-f›ndan mazbut olan iki bâb ma¤azan›nmukataaya tahviliyle icâre-i kadîmesinebefl misli zam olunarak vakf› cânibineverilmesi istîzân›na dâir Evkâf-› Hümâ-yûn Nezâret-i Celîlesi’nin yedi k›t’atakrîri manzûr-› âli-i cenâb-› mülûkâne

150

Mikdâr› Bahâ Gurufl1500 metro 16 24000murabba’

300 metro 20 60002000 metro 10 20 000murabba’ 1100 2,5 2750kilo

20.000

50 metro 45 2250murabba’600 metro 18 10.800murabba’ 4 metro 200 800

2 aded 150 3001 250

YYeekkûûnn 8877..115500

fiu kadar bir masrafla en ziyâde lüzûmlu olan mahaller ta’mîr edilebilür. fiuphesiz yukaruda zikrolunanameliyyât-› tersîniyye masârifi bunun içinde dâhil de¤ildir ve bu tâ’mîrât büyük kubbenin ta’mîrindenmukaddem icrâ olunmal›d›r. ‹fl bu ma’lûmât› zât-› âlî-i nezâret-penâhîlerine arz ile ihtirâmât-› fâ’ikam›nkabûlünü istirhâm eylerim.Fî 10 Teflrîn-i Sânî sene [1]310

Bende Mühendis Daranko

EEvvvveelleenn Her nev’ kubbe ve sakflar›n üzerindeki kurflunlar›n mesâha-i sathiyyesi yedi bin befl yüz metre murabba’ olup bunun da humsunun ta’mîri lâz›md›r.

SSâânniiyyyyeenn Bi’l-cümle oluk ve borular›n tecdîd ve ta’mîri. SSââlliisseenn Câmi’-i flerîfin sa¤ taraf›ndaki s›valar›n ekserî

sinin tecdîdiRRââbbii’’âânn Sol tarafdaki ayaklar›n biri yedi metro k›rk

santimetre tûlünde ve on sekiz santimetre arz›nda porteller vaz’›yla tersîn ve tahkîmi.

HHââmmiisseenn Minârelerin ta’mîri lâz›md›r. Bunlardan biri tu¤la ile inflâ edilmifl oldu¤undan mükemmelen ta’mîri ve di¤erlerinin dahi yaln›z flerefelerinin ta’mîri ve yerinden oynayan tafllar›n mahallerine vaz’› ve alemlerinin dahi yald›zlanmas›.

SSââddiisseenn Câmi’-i flerîf derûnundaki mermer kitâbelerin yerlerine vaz’›.

SSââbbii’’aann Alt› yüz metro murabba’ mahallin s›va ve boyas›n›n tecdîdi.

SSââmmiinneenn Medhalin üzerindeki kat›n mermer kabartmas›n›n bir k›sm›n›n i’mâl ve mahalline vaz’›.

TTââssii’’aann Mihrâb›n üzerindeki iki pencerenin ta’mîri.ÂÂflfliirreenn Hâricdeki kulelerden birinin ta’mîri.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

buyrulmak üzere arz ve takdîm k›l›n-ma¤la ber-mûcib-i tekârir tesviye-imuktezâlar›n›n nezâret-i müflârün-iley-hâya havâlesi hakk›nda her ve vechleemr ü fermân cenâb-› mülûkâne müte-allik ve fleref südûr buyrulur ise ana gö-re hareket olunaca¤› beyân›yle tezkire-i senâverî terkîm k›l›nd›. Efendim.

Fî 5 C sene 1278

Ma’rûz-› Çâker-i kemîneleridir ki,Esabi’ zîb-i tevkîr olan iflbu tezkire-i

sâmiyi âsafâneleriyle zikr olunan takrîr-ler manzûr-› meâlî-mevfûr hazret-i mü-lûkâne buyurulmufl ve husûsat-› mezkû-renin ber-mûcib-i takârir tesviye-i muk-tezâlar›n›n nezâret-i müflârün-ileyhâyahavâlesi müteallik ve fleref-südûr buy-rulan emr ve irâde-i seniyye-i cenâb-›tacidâri iktizây-› âlîsinden olarak mar-rü’l-beyân takrîrlerine savb-› sâmi-i âsa-fîlerine iâde k›l›nm›fl olma¤la ol bâbdaemr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrin-dir.

Fî 6 C sene 1278BBOOAA..,, ‹‹rrââddee--ii DDââhhiilliiyyee,, 3322448877 ((hh..

11227788))

Ortaköy, Dolmabahçe,Mecidiye ve Orhaniye

Câmii fleriflerine ait h.1312 tarihli belge:

NNeezzâârreett--ii EEvvkkââff--›› HHüümmaayyûûnnMMeekkttûûbbii KKaalleemmii AAddeedd 330022Huzûr-› meâlî mevfûr Cenâb-› Sa-

dâret PenâhiyeMa’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki,Hareket-i arzdan rahnedâr olan Or-

taköy ve Dolmabahçe Câmî-i fierîflerihakk›nda ber-mantuk-› irârde-i seniy-ye-i cenab-› mülûkâne sevk ve izâmolunan memurin-i lâzime taraf›ndan ic-râ olunan muâyeneyi havi verilen rapo-run arz ve takdîm k›l›nd›¤›na dâir tak-dîm k›l›nan tezkere-i flehriyârî Cennet-mekân Sultân Abdülmecid Hân Haz-retleriyle Vâlide Sultân Hazretleri’nineserleri oldu¤u cihetle muhâfaza-i bakâve ma’muriyetleri lâz›meden bulunma-

s›yla sermimâr-› devlet atûfetlü SerkizBey Hazretleriyle Mühendis MösyöBerite (?) ve Mösyö Daranko ve Nezâ-retin bu misüllü keflfiyâtda müstahdemen müstaîd bir mühendis veya kalfas›birlikde olarak gerek iflbu iki câmî-i fle-rîf gerek Mecidiye ve Orhaniye câmî-iflerîfleri iyice muâyene ettirilerek iflbucevâmi-i flerîfenin bir daha tehlikeyimûcib olmayacak surette tahkîm vetersîni neye mütevakk›f oldu¤u hakk›n-da müflârün ve mûmâ-ileyhim taraf›n-dan bir rapor tanzîmiyle hâk-i pây-ihümâyûn-› mülûkâneye arz ve takdîmk›l›nmas›, muktezâ-y› irâde-i seniyye-icenâb-› hilâfet-penâhiden bulundu¤uMabeyn-i Hümâyûn’dan Bafl KitâbetCelîlesi’nden bâ-tezkire-i husûsiyyetebli¤ ve ifl’âr olunmas› üzerine mi’mâr-› müflârün-ileyh ile Hazine-i Evkaf-›Hümâyûn’dan ta’yin olunan kalfa tara-f›ndan keflfiyât-› lâz›me bi’l-icrâ Orta-köy Câmî-i fierîfi’nin derûnuna iskelekurulub s›valar› kaz›narak muâyenesi-

151

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

nin icrâs›ndan sonra ameliyât-› tersîni-yesine bak›lm›fl ve Dolma Bahçe Câmî-i fierîfi’nin icâb eden ameliyât-› fünû-nun icrâs›yla tersini ve Mecidiye Câmî-i flerîfinin harâb olmufl olan saçaklar›sövelerinin ve kulelerinin oynam›fl tafl-lar›n›n heman mahallerinden fesh veihrâca ve Orhaniye Câmî-i fierîfi’ninson cemâat mahall-i kapusu önünde ay-d›nl›k mahalli fevkâni duvâr›n›n demirba¤lanarak tersini lâz›m gelece¤ine dâ-ir itâ olunan raporun lefiyle takdîm k›-l›nan tezkere-i aciziyeye cevâben kitâ-bet-i müflârün-ileyhâdan vârid olan tez-kerede cevamî-i flerîfe-i mezkûreninta’mîrat ve inflâat›na ta’yin k›l›nacakme’murînin namuslu ve müstakîm ze-vâtdan olmalar›na dikkat edilüb bunla-ra sad›kane hidmet ideceklerine dâiryemin ettirilmesi ve sad›kane hidmeteyledikleri hâlde mazhar-› mükâfât ola-caklar›n›n dahî kendülerine tebli¤ vetefhîm olunmas› ve Orhaniye Câmî-i

fierîfi’nin vakf› henüz taht-› temineal›nmam›fl oldu¤undan câmî-i flerîf-imezkûrun mesâr›f-› ta’mîriyesi taraf-›eflref-i cenâb velinimet bî minnet-ia’zamiden tesviye ve ihsân buyrulmaküzere mikdâr›n›n arz-› hâk-i pây-i âlîk›l›nmas› muktezâ-y› irâde-i seniyye-icenâb-› hilâfet penâhiden bulundu¤uifl’âr olunmas›yla Hazîne-i Evkâf Ta’mî-rât me’murunun emr-i tahlifi bi’l-icrâhükm-i emr-i fermân-› hümâyûn ken-düsüne tebli¤i ve tefhim olundukdanve Ortaköy Câmî-i fierîfi’nin me’mur -›mûmâ-ileyh ma’rifetiyle derûnuna iske-le koyulub s›valar› kaz›tt›r›ld›ktan veMecidiye Câmî-i fierîfinin oynam›fl s›-va ve tafllar› fesh ve tathîr ettirildiktensonra keflfiyat-› lâz›menin icrâs› içündahi ber mûcib-i iradât-› seniyye-ihazret-i pâdiflâhi mimâr-› müflârün-iley-he icrâ-y› tebligat ile berâber Hazîne-iEvkâf’dan Yuvan Kalfa ta’yin ve ‘izâmk›l›nm›fld›. Bu kere tanzîm ve i’tâ olu-nan raporda cevamî-i flerîfe-i mezkûre-den Ortaköy Câmî-i fierifi’nin çatlakmahalleri bi’l-etraf muâyene olunarakbunun dâhil ve hariç beden duvâr›nayüz yirmi k›yyelik dört köfle demirdenba¤lama tabanlar vaz’ ve di¤er çatlakmahalleri dahi ç›ral› kamalar ve çimen-to ile s›k›flt›r›lub imlâ ve bâz› sütunlar›-n›n k›r›lan ve yerinden hareket edenk›s›mlar› bi’l-ihrâc som tafldan tecdîdve demirler rabt olunarak ve Dolma-bahçe Câmî-i fierifi’nin dahi bu kabil-den ameliyat icrâ k›l›narak tersini lâz›mgelece¤i ve Ortaköy Câmi-i fierîfi’ninol sûretle tersîni dört yüz elli bin veDolmabahçe Câmî-i flerîfinin zaten ha-râbî olan etrâf muhâfaza d›vârlar› ta’mî-ri dahil oldu¤u hâlde iki yüz bin gurufl-la kabil olaca¤› gösterilmifl ve mimâr-›müflarûn-ileyh ile merkûm kalfa taraf›n-dan Evkâf-› Hümâyûnca ta’mîri içünkeflfi icrâ olundu¤undan hareket-i arz-dan çatlam›fl harâb mahallerinin dahi omeyânda tesviyesi mümkün olaca¤›muharrer olmas›yla câmî-i flerîf-i mez-bûrun evvelce icrâ olunan keflfi mûci-bince yirmi sekiz bin befl yüz küsûr gu-

152

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

rufl masrafla ta’mîri mümkün olaca¤›anlafl›lm›fl ve mesâr›f-› ta’mîriye mikdâ-r›n›n arz-› atebe-i ûlyâ k›l›nmas› emr üfermân buyurulan Orhaniye Câmî-i veMecidiye câmi-i flerîflerinin rapor mün-derecât›na tevfikan ta’mîrât›na mübâfle-ret olunaca¤› derkâr bulunma¤la mesâ-r›f-› ta’miriyeleri olan alt› yüz yetmiflsekiz bin befl yüz guruflun sarf›name’zuniyet i’tâ buyurulmas› bâb›ndaemr ü fermân hazret-i veliyyü’l emrin-dir.

Fî 19 Safer sene (1) 312 veFî 9 A¤ustos sene (1) 310Nâz›r-› Evkâf-› Hümâyun Galip

BBââbb--›› ÂÂllii DDââiirree--ii SSaaddâârreettÂÂmmeeddîî--ii DDîîvvâânn--›› HHüümmââyyuunn AAddeedd 550055

Devletlü Efendim Hazretleri, Hareket-i arzdan rahnedâr olub ic-

râ-y› ta’mîrât-› muktezâ-y› emr ü fer-mân-› hümâyûn hazret-i hilâfet-penâhiden olan Ortaköy ve Dol-mabahçe ve Mecidiye Câmî-i flerîf-lerinin ta’mîri için bu kere ser mi’marolan atûfetlü Serkiz Beyefendi Hazret-leriyle Hazîne-i Evkâf-› Hümâyûn’dani’zâm k›l›nan Yuvan Kalfa taraf›ndanicrâ k›l›nan keflflerini mübeyyin tanzîmolunan raporun gönderildi¤ine dâir Ev-kâf-› Hümâyûn Nezâret-i Celîlesi’ndenvarid olub leffen arz ve takdîm k›l›nantezkerede cevâmi-i flerîfe-i mezkûredenOrtaköy Câmî-i fierîfinin çatlak mahal-leri bi’l-etrâf muâyene olunarak bunundâhil ve hâric beden duvâr› yüz yirmik›yyelik dört köfle demirden ba¤lamatabanlar vaz’ ve di¤er çatlak mahâlleridahi ç›ral› kamalar ve çimento ile s›k›fl-d›r›lub imlâ ve bâz› sütunlar›n›n k›r›lanyerinden hareket eden k›s›mlar› bi’l-ih-raç som tafldan tecdîd ve dâhili s›valar›ta’mîr ve di¤er bâz› mahalleri dahi feshve tecdîd ve demirler rabt olunarak veDolmabahçe Câmî-i fierîfi’nin dahi bukabilden ameliyât icrâ k›l›narak tersinilâz›m gelece¤i ve Ortaköy Câmî-ifierîfi’nin ol sûretle tersîn ve tahkîmi

dört yüz elli bin ve Dolmabahçe Câmî-i fierîfi’nin zaten harâb olan etrâfmuhâfaza duvârlar› ta’mîri dâhil oldu¤uhâlde iki yüz bin guruflla kabil olaca¤›ve mimâr-› müflârûn-ileyh ile merkûmKalfa taraf›ndan evvelce verilenraporun bir f›kras›nda Mecidiye Câmî-ifierîfi’nin evvelce Hazîne-i Evkâf-›Hümhayûnca ta’mîri içün keflfi icrâolundu¤undan hareket,i arzdan çat-lam›fl olan cüz’i mahallerinin dahi omeyanda tesviyesi mümkün olaca¤›muharrer olmas›yla câmî-i flerîf-i mez-kûrun evvelce icrâ olunan keflfimucîbince yirmi sekiz bin befl yüzküsûr gurufl masrafla ta’mîri z›mn›ndamesâr›f-› keflfiyeleri olan alt› yüz yet-mifl sekiz bin befl yüz guruflun sarf›name’zuniyet i’tâs› lâz›me (?) gösterilmiflolma¤la ol bâbda her ne vechile irâde-iseniyye-i hazret-i hilâfet-penâhilerifleref-müteâllik buyrulur ise mantûk-›âlîsi infâz edilece¤i beyâniyle tezkîre-isenâverî terkîm olundu efendim.

Fî Safer sene (1) 312 veFî 13 A¤ustos sene (1) 310Sadrâzam ve Yâver-i Ekrem Cevâd

153

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Ma’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki, Resîde-i dest-i ta’zîm olub melfûf-

lar›yla manzûr-› âlî buyrulan iflbu tez-kire-i sâmiye-i Sadâret-penâhileriüzerine mûcibince irâde-i seniyye-icenâb-› hilâfet-penâhi fleref-müteallikbuyurulmufl olma¤la ol bâbda emr üfermân hazret-i velîyyü’l-emrindir.

Fî 23 Safer sene (1) 312 veFî 14 A¤ustos sene (1) 310Serkâtib-i Hazret-i fiehr-yâri SüreyyâBBOOAA..,, ‹‹.. EEvvkkââff,, 11331122 SS..2233//1166

Es’ad Çeleb‹ Câm‹‹’ne a‹th.1265 târ‹hl‹ belge:Atûfetlû Efendim Hazretleri,Evkâf-› Hümâyûn Nâz›r› atûfetlû

beyefendi hazretlerinin manzûr-› âlî-icenâb-› flehr-yarî buyrulmak için arz vetakdîm k›l›nan iki k›t’a takrîrinin birin-de Eyüb’de Topçular nâm mahâldekâin Es’dad Çelebî Câmi-i fierîfi’ninmukaddemâ vukû’ bulan harîkde harâbolan mahfel-i hümâyûnuyla son cemâatmahallinin ta’mîri ve imâmete meflrûtbulunan hânenin müceddeden inflâs› is-tid’â olundu¤una binâen ebniye-i mez-kûrenin keflf-i ahîri olan on bir bin yediyüz yedi gurufl masrafla ta’mîr ve inflâs›ve di¤erinde Midüllü evkâf müdiribulunan Zihni Efendi’yi bâz› h›dmetin-

de istihdâm etmek üzere devletlü R›zaPafla hazretleri berâber götürmüfl ol-du¤undan müdürlük mezkûr Midüllümüfettifli Said Efendi’ye ihâlesi isti’zânolunmufl olma¤la husûsât-› muharrerehakk›nda her ne vechile emr ü irâde-iseniyye-i cenâb-› cihânbâni müteallikve fleref-südûr buyurulur ise ana göreharekete mübâderet olunaca¤› beyân›y-le tezkire-i senâveri terkîm k›l›nd› efen-dim.

Fî 27 Ca sene (12) 65

Mâ’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki, Râhe pirây-› ibcâl olan ifl bu tez-

kire-i sâmiye-i âsafâneleriyle zikrolunan takrîrler manzûr-› âlî-i hazret-itacidâr› buyrulmufl ve ifl’âr ve isti’zânbuyruldu¤u vechile ebniye-i mez-kûrenin keflf-i ahîri olan on bir bin yediyüz gurufl masrafla ta’mîr ve inflâs› vemüdürlük-i mezkûrun mûmâ-ileyh SaidEfendi’ye ihâlesi müteallik ve fleref-südûr buyurulan irâde-i seniyye-i cen-hab-› mülûkâne muktezây-› âlîsindenbulunmufl ve mezkûr takrîrlerine savb-›sâmi-i âsafilerine iâde k›l›nm›fl olma¤laol bâbda emr ü fermân hazret-i veliy-yü’l-emrindir.

Fî 29 Ca sene (12) 65.BBOOAA..,, ‹‹..DD..1111664499,, 11226655..

Es’ad Çeleb‹ Câm‹‹’ne a‹th.1314 tar‹hl‹ belge:fifiûûrrââ--yy›› DDeevvlleettDDââhhiilliiyyee DDââiirreessii AAddeedd 22555588Evkâf-› Hümâyûn Nezâreti’nin

fiûrâ-y› Devlet’e havâle buyrulan 19Cemâziyelûlâ sene (1) 314 târihli vebeflyüz sekiz numrolu DâhiliyeDâiresi’nde k›râat olundu.

Meâlinde Evkâf-› Mazbûta’danRami, K›flla-i Hümâyûnun civâr›ndaTopçular’da kâin Es’ad A¤a Câmi’-iflerîfinin harâb olmufl olan ba’z› mahal-lerinin keflfi mûcibince mecidi ondokuz gurufldan on bin dokuz yüz yet-mifl gurufl masrafla emâneten ta’mirât›icrâ ve hitâm›nda masar›f-› vak›’a vak-f›na masraf kayd olunmak üzere meb-

154

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

la¤-› mezbûrun üç yüz on iki senesi ev-kâf büdçesinden ta’mirât tertîbindensarf› isti’zân k›l›nm›fl ve tervîc-i ifl’âr-›umûr-› tabiiyyeden görünmüfl olma¤laber-mûcib-i isti’zân icrâ-y› icâb›n›nnezâret-i müflârün-ileyhaya havalesitezekkir ve keflf defteri leffen takdîmk›l›nd›. Emr ü fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir.

Fî 5 Cemâziye’l-ahire sene (1) 314Fî 9 Teflrîn-i Sâni sene (1) 312

Atüfetlû Efendim Hazretleri,Evkâf-› Mazbûta’dan Rami K›flla-i

Hümâyûnu civâr›nda Topçular’da kâinEs’ad A¤a Câmi’-i flerîfinin harâb olanmahallerinin ber-mûcib-i keflf mecidion dokuz gurufl hesabiyle on bin dokuzyüz yetmifl gurufl masrafla emâneten ic-râ ve hitâm›nda masar›f-› vak›’a vakf›namasraf kayd olunmak üzere mebla¤-›mezbûrun üç yüz on iki senesi EvkâfBüdçesi’nin ta’mirât tertîbinden sarf›husûsunun Evkâf-› HümayûnunNezâret-i Celîlesi’ne havâlesi hakk›ndafiûrâ-y› Devlet Dâhiliye Dâiresi’ninmazbûtas› melfûfuyla arz ve takdîmk›l›nm›fl olma¤la ol bâbda her ne vec-hile irâde-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhi fleref-müteallik buyrulur isemantûk-› âlisi infâz edilece¤i beyâniyletezkire-i senâveri terkîm olundu efen-dim.

Fî 24 Cemâziye’l-âhire sene (1) 314Fî Teflrîn-i Sâni sene (1) 312Sâdrazam R›’fat

Ma’rûz-› Çâker-i Kemînleridir ki,Resîde-i dest-i ta’zim olub melfûf-

lar›yla manzûr-› âli buyrulan iflbu tez-kire-i sâmiye-i sadâret-penâhileriüzerine mûcibince irâde-i seniyye-icenâb-› hilâfet-penâhi fleref-müteallikbuyurulmufl olma¤la ol bâbda emr üfermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fî 25 Cemâziye’l ahire sene (1) 314Fî 19 Teflrîn-i Sâni sene (1) 312Ser-kâtib-i Hazret-i fiehr-yarî Tahsîn

BBOOAA..,, ‹‹.. EEvvkkââff,, 11331144 CC..2255//2233

155