Ankara Üniversitesi Türk İnk›lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu DergisiS 43, Bahar 2009, s. 455-465

Cumhuriyet Kültürü

Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY*

ÖZET

Kurtuluş Savaş›ndan sonra, modern Türkiye’nin kurucusu Atatürk ulus devletinkökleşmesi ve Türkiye’nin çağdaşlaşmas› için siyasal, hukuki, ekonomik ve sosyalalanlarda kapsaml› bir reform hareketi başlatt›. Atatürk’ün başl›ca hedefiTürkiye’nin modern Avrupa Devletleri aras›nda yerini almas› idi. O, Osmanl›İmparatorluğunun küllerinden laik ve dermokratik bir cumhuriyet rejimi kurmay›başard›. Bu Türk halk› aç›s›ndan gerçek bir kültürel devrimdi. Atatürk dönemindeTürkiye sosyal, siyasal, ekonomik, hukuksal ve kültürel alanlarda önemli at›l›mlaryapt› ve Cumhuriyet kültürünü yerleştirdi.

II. Dünya Savaş› Atatürk taraf›ndan başlat›lan reform hareketlerini yavaşlatt›.Savaştan sonra, Yeni Dünya Düzeni Türkiye’yi etkiledi ve Atatürk’ünreformlar›ndan ve amaçlar›ndan baz› noktalarda sapmalara yol açt›. Bu siyasalatmosferde onun ilkeleri ve reformlar›ndan baz›lar› sorgulanmaya ve eleştirilmeyebaşland›. Ancak, Türkiye Atatürk’ün koyduğu modernleşme idealinden vazgeçmedi.

Anahtar Kelimeler: Atatürk reformlar›, cumhuriyet kültürü, Türk devrimi,modernleşme

Republic Culture

ABSTRACT

After the War of Independence, Mustafa Kemal Atatürk, the founder of ModernTurkey, inaugurated a series of important political, economic and social reforms inorder to consolidate the nascent nation-state and to modernize Turkey. The maingoal of Atatürk was to place Turkey among the modern European states. Hemanaged to build-up a secular and democratic republic from the ashes of theOttoman Empire. What he accomplished, in fact, was a cultural revolution for theTurkish people. During the Atatürk period, Turkey made important development in

* Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,Rektörlük Atatürk İlkeleri ve İnk›lap Tarihi Bölüm Başkan›

MİTHAT ATABAY456

social, political, economic, juristical and cultural aspects and strenghtened therepublican culture.

The World War II slowed down the reform movements initiated by Atatürk.After the war, the new world order influenced Turkey and caused some deviationsfrom Ataturk’s reforms as well as his goals. In this political atmosphere some of hisprinciples and reforms started to be questioned and critisized. However, Turkey didnot gave up his modernization ideal.

Keywords: Atatürk’s reforms, republic culture, Turkish revolution,modernization

29 Ekim 1923’te Türkiye’de cumhuriyet ilan edildiği zaman yenirejimin en önemli sorunlar›ndan birisi Türkiye’de bir cumhuriyet kültürüoluşturabilmekti. Osmanl› Devleti’nin alt›yüz y›ll›k uzun devlet hayat›ndatemel al›nan olgu çok uluslu bir yap› ve bu yap›n›n yan›nda İslam dinininetkisi ile oluşan bir kültürel birikimdi. Şimdi bu birikimin yerine yepyeni biranlay›ş›n eseri olarak cumhuriyet rejimini kurmak oldukça zordu. Bu zorlukdaha “cumhuriyet” sözcüğünün ilk kez aç›kça ifade edildiği 1923 y›l› Eylülay›n›n sonlar›ndan itibaren kendini göstermeye başlad›.

Toplumda Osmanl› Devleti’nin kal›nt›s› olarak varl›ğ›n› devam ettirendinsel temele dayal› kültürel birikim ile 19.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren h›zl›bir gelişme gösteren siyasal ak›mlar›n cumhuriyet rejimi ile ne şekildebağdaşt›r›labileceği sorunu ortaya ç›kt›. Eski İmparatorluk kültürününtemsilcileri kendi düşüncelerine ve birikimlerine uygun bir yönetim hayalinisürdürürken konu saltanat ve halifelik noktas›nda düğümleniyordu. Buçerçevede daha cumhuriyet kurulmadan önce, cumhuriyet rejimine karş›aç›ktan aç›ğa muhalefet kendisini göstermişti. Mustafa Kemal ve yak›nçal›şma arkadaşlar› eski kültürün yerine yeni rejim olarak cumhuriyetioturtabilmek için siyasal kararlar›n yan›nda bir de cumhuriyet kültürüoluşturmaya dönük planl› bir kültürel politika uygulamak zorundaolduklar›n› görmüşlerdi.

Türk halk›, yaklaş›k son ikiyüz y›ld›r büyük bir değişim süreciyaşam›şt›. Bu değişim toplumda kültürel aç›dan da sars›nt›lara vekarmaşalara yol açm›şt›. Bu kar›ş›kl›k günümüzde de devam etmektedir.“Tarihin köprüsü” olarak adland›r›lan Anadolu üzerinde yaşayan Türkler,tarihin değişik dönemlerinden kalma değişik kültürlerin varl›klar›n›sürdürdükleri toplumsal yap›y› bugün de yaşatmaktad›rlar. Anadolu’nunçeşitli yöreleri birbirlerinden çok farkl› kültürleri bünyesindebar›nd›rmaktad›r. Trakya’da Avrupa kültürünün, Ege’de Akdenizkültürünün, güney illerinde Arap kültürünün, doğuda Fars kültürününkuzeydoğuda ise Kafkas kültürünün etkileri dikkatimizi çeker. Orta

CUMHURİYET KÜLTÜRÜ 457

Anadolu’da ise tarihin değişik dönemlerinden kalma kültürel değerlerbugünün kültürel değerlerinin potas›nda erimeye çal›şmaktad›r. Görüldüğüüzere Türk toplumunun içinde bar›nan farkl› kültürel değerler değişikgruplar›n ve kültürel anlay›şlar›n gündeme gelmesine neden olmuştu.Türkiye bir anlamda farkl› kültürlerin birbirleriyle mücadele alan›d›r.Atatürk, tüm bu farkl› kültürel anlay›şlar› ak›lc› ve yerinde birdeğerlendirmeye tabi tutarak, “ortak ulusal bir cumhuriyet kültürü”oluşturma çabas›na yönelmişti.

Peki, Kültür Nedir?

Kültür; “bir toplumda geçerli olan ve gelenek halinde devam eden hertürlü dil, duygu, düşünce, inanç, sanat ve yaşay›ş öğelerinin tümü” olaraktan›mland›ğ›nda halk›n tüm etkinliklerini içine al›r. Dolay›s›yla kültürünkaynağ› da “halk”t›.

Atatürk’ün, Osmanl› İmparatorluğu’nun y›k›lmas›, parça parça olanAnadolu’daki halk›n bir merkezî otorite etraf›nda toplanarak emperyalistgüçlere kafa tutmas›, onlar› toprağ›ndan atmas›, uygarl›k yar›ş›nda çağdaşülkeler düzeyine ulaşmak ve onu aşmak amac› vard›.

Bu amac› gerçekleştirmek için en önemli ve ilk ad›m halk›n kat›l›m›ylamillet etraf›nda devletleşmenin gerçekleştirildiği Türkiye Büyük MilletMeclisi’nin 23 Nisan 1920’de aç›lmas›d›r. TBMM’nin aç›lmas› Türktarihinde Türklerin tarih sahnesine ç›k›ş›ndan itibaren var olan milletleşmeanlay›ş›nda köklü bir değişiklik yapm›şt›r. Bu tam bir “kültür devrimi”dir vebundan sonra yap›lan bütün reformlar da “Atatürk Önderliğinde KültürDevrimi”(1) olarak adland›r›l›r. Atatürk devrimini niçin bu isimleadland›rmak gerekir? Bunun cevab› Atatürk’ün şu sözlerinde yer al›r:“Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür... Kültür okumak, anlamak,görebilmek, görebildiğinden mana ç›karmak, intibah almak, düşünmek,zekây› terbiye etmektir. Yine insan, enerjisiyle ve fakat tabiat›n ona iltifatedildikçe tükenmez yard›m›yla, yükselen, genişleyen insan zekâs›, hudutsuzkavray›ş anlam›nda “insan›m” diyen bir vasf-› mahsusu olur. İnsan, hareketve faaliyetin, yani dinamizmin ifadesidir. Bu böyle olunca kültür, yukar›daişaret ettiğimiz, insanl›k vasf›nda insan olabilmek için bir esasî unsurdur.Bunu k›saca izah edelim: Kültür, tabiat›n yüksek feyzleriyle mesutolmakt›r”(2). Atatürk’ün yapt›ğ› tan›m, toplumun tüm hayat›n› içerir. Onedenle de onun sağl›ğ›nda yap›lanlar tüm Türkiye’de “devrimler dönemi”olarak kabul edilir ve bu bir kültür hareketidir. Atatürk Önderliğinde Kültür

(1) Yap›lan devrimlerin “Atatürk Önderliğinde Kültür Devrimi” olarak isimlendirilmesi

konusunda, bkz., Atatürk Önderliğinde Kültür Devrimi, Kalk›nma İçin Bölgesel İşbirliği(RCD) Semineri Tebliğleri (9-11 Kas›m 1967), Türk İnk›lâp Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›,Ankara 1972.

(2) Bkz., Afet İnan, Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Belgeler,4.Bask›, Ankara 1984,s.271-272.

MİTHAT ATABAY458

Devriminin temelinde kişinin kulluktan ç›karak vatandaş olmas›, toplumunise ümmet olmaktan kurtularak ulus bilincine erişmesi yatar. Bu ise insan›nakl›n› kullanmas› ve bilimi esas almas›yla mümkündür. Kişinin ayd›nlanmas›esas›na dayan›r(3). Türkiye Cumhuriyeti’nde kişinin ayd›nlanmas›,ayd›nlanma felsefesinin temelini oluşturan akl›n kullan›lmas›, bireye önemverilmesi ve bilginin yayg›nlaşt›r›lmas› ilkelerinin hayata geçirilmesi ilemümkün olmuştur. Bu anlamda ak›l ve bilimin toplumda etkin olabilmesisadece kişiye has olan bir durum değil, ayn› zamanda toplumsal bir bilincinoluşmas› yani bir dil, tarih ve kültür sorununun giderilmesine bağl›d›r(4).Cumhuriyet ayd›nlar›, bunun başar›lmas› için dinin etkisinden kurtulmuş birmilliyetçiliği, ulusal kültüre ve evrensel anlay›şa götüren yol olarakgördüler(5). Yap›lan devrimlerde din vurgusu kald›r›lm›ş milliyetçilik velâiklik kavramlar› ön plana ç›kar›ld›(6).

Mustafa Kemal’in ölümüyle birlikte Türkiye’de yeni bir dönembaşlam›şt›r. 1939-1945 y›llar›n› içeren bu dönem kültürel politikalarda“hümanizma” dönemidir(7). Ayn› zamanda Atatürk önderliğinde yap›lankültür devriminin de tart›ş›lmaya başland›ğ› sürecin başlang›c›d›r.

Türkiye’de kültür politikalar›n›n uygulanmas› konusunda isminden ençok söz edilen kişi hiç kuşkusuz Hasan Ali Yücel’dir. Hasan Ali Yücel’in1939 y›l›nda Milli Eğitim Bakan› olmas›yla yeni bir sentez dönemi olan“hümanist kültür” dönemi başlad›. Hasan Ali Yücel’in, Ziya Gökalp’in“Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muas›rlaşmak” formülüne karş› sentezi şudur:“Bugünkü Türk ink›lâb› eklemeci değil, bütüncü ve sistemcidir. Biz ZiyaBey’in dediği gibi üç şey olmak istemiyoruz; dileğimiz bir şey olmakt›r. Biztam Türk olmak istiyoruz. Dikkatinizi çekmek istiyorum ki, Türkleşmek başkaşeydir, Türk olmak başka. Meşrutiyetin eklemeci filozofunun zannettiği gibibizim Türkleşmeye ihtiyac›m›z yoktur. Bizim için, Türklüğümüzü duymak vebulmak zaruridir”(8). Bunun için halka inmek, Anadolu’nun kendikaynaklar›na dönmek, dünyada ortaya konulmuş eserleri çevirmek ve enönemlisi de Türk halk›n› çağdaş kültürle donatmak gerektir. Türkiye’deulusal bir “kültür bilinci” yarat›lmal›d›r. Çünkü sağlam bir ulusçu bilince,güçlü bir kişisel din bilincine ve hatta meslek bilincine sahip olan birtoplumun kültür bilincinden yoksun olmas› akl›n alacağ› bir şey değildir(9).Kültür bilincinden yoksun bir toplum yüzy›llar›n birikimi olan

(3) Bkz., Macit Gökberk, “Ayd›nlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk,” Çağdaş

Düşüncenin Iş›ğ›nda Atatürk, 2.Bask›, İstanbul 1986, s.281-332.(4) Bkz., Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 2.Bask›, İstanbul 1978, s.534.(5) Bkz., Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi Türk Kültüründen Türkiye Kültürüne ve

Evrenselliğe, Ankara 1990.(6) Bkz.,Orhan Koçak, “1920’lerden 1970’lere Kültür Politikalar›,” Modern Türkiye’de

Siyasi Düşünce Kemalizm, c.II, İstanbul 2001, s.370.(7) a.g.e., s.393.(8) a.g.e., s.394.(9) Bkz., Suat Sinanoğlu, Türk Hümanizmi, 2.Bask›, Ankara 1988, s.55.

CUMHURİYET KÜLTÜRÜ 459

deneyimlerinden ders alamayacağ› gibi, bu deneyimleri değerlendirip dilegetiren büyük insanlar›n önderliğinden de yararlanamaz. Bu değerleri tüminsanl›kla da paylaşamaz.

Mustafa Kemal’in başlatt›ğ› kültür devrimi, 1939’dan itibarenuygulanan kültür politikalar›yla “Türk hümanizmas›”na dönüştü(10). MillîEğitim Bakanl›ğ› taraf›ndan, 1939 y›l›nda düzenlenen Türk NeşriyatKongresi’nde dünya klasiklerinin çevrilmesine karar verildi. HemenTercüme Dergisi’nin yay›n›na başland›. Dünya klasiklerinin çevrilmesininTürk hümanizmas›n›n doğmas›na katk›s› konusunda dönemin Millî EğitimBakan› Yücel şöyle demiştir:(11) “Hümanizma ruhunu anlama ve duymada ilkaşama, insan varl›ğ›n›n en somut anlat›m› olan sanat yap›tlar›n›nbenimsenmesidir. Sanat dallar› içinde edebiyat, bu anlat›m›n düşünceöğeleri en zengin olan›d›r. Bunun içindir ki, bir ulusun diğer uluslar›nedebiyatlar›n› kendi dilinde, daha doğrusu kendi düşüncesinde yinelemesi,zekâ ve anlama gücünü o yap›tlar oran›nda art›rmas›, canland›rmas› veyeniden yaratmas› demektir. İşte çeviri etkinliğini, biz bu bak›mdan önemlive uygarl›k davam›z için etkili saymaktay›z.” Çevrilen dünya klasikleri 1945y›l› sonuna kadar 467’yi buldu.

Bilginin yayg›nlaşt›r›lmas› için, 1941 y›l›nda “İnönü Ansiklopedisi”ç›kar›lamaya başland›. Yay›nlar›n okuyucuya ulaşt›r›lmas› için Bakanl›ğ›nkitap yerleri, okuma salonlar› çoğalt›ld› ve yayg›nlaşt›r›ld›. Güzel sanatlar›ngeliştirilmesi çabalar›na h›z verildi. 31 Ekim 1939 tarihinde Ankara’da ilkDevlet Resim ve Heykel Sergisi aç›ld›. Ankara Konservatuar› yenidendüzenlenerek 1940 y›l›nda Devlet Konservatuar› haline getirildi. TürkOperas› hayata geçirildi. 1940 y›l›nda halk oyunlar›n›n Türkiye’dekisergileniş biçiminde önemli bir değişim yaşand›. 19 May›s kutlamalar›ndaGazi Eğitim Enstitüsü öğrencileri Sivas, Erzurum ve Çorum yörelerine aithalk oyunlar›n› geniş bir izleyici topluluğuna sundular(12).

Ancak halk ile ayd›nlar aras›ndaki kültür farkl›l›ğ› tüm çabalara rağmengiderilemedi. Cumhuriyetin yaratmak istediği kültürel kimlik içerisindeçağdaş toplumu oluşturmak için yap›lan çabalarda halk›n kat›l›m› büyükölçüde mümkün olamad›. Bu da halk kültürü ile ayd›n kültürü aras›ndafarkl›l›ğ›n devam›na neden oldu. Cumhuriyetin ortaya koyduğu“vatandaşl›k” kavram› her ne kadar genel kabul görmüş gibi görünse de“ümmet” düşüncesi de varl›ğ›n› bilinçalt›nda korudu. Şerif Mardin’e(13) göre;“Kemalizm bu anlamda kültürün kişilik yarat›c› kat›nda yeni bir anlamyaratamad›ğ› ve yeni bir fonksiyon göremediği için bir rakip ideoloji rolünüyerine getirememiştir.” Bunun yerine getirilememesinin nedeni II. Dünya

(10) Bkz., Şerafettin Turan, İsmet İnönü Yaşam›, Dönemi ve Kişiliği, Ankara 2000, s.217.(11) a.g.e., s.218.(12) Bkz., Arzu Öztürkmen, Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik, İstanbul 1998, s.243.(13) Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, 3.Bask›, İstanbul 1986, s.111.

MİTHAT ATABAY460

Savaş› s›ras›nda cumhuriyetin değerlerine rakip düşüncelerin yeniden ortayaç›kmas›, bu düşüncelerin, içten ve d›ştan da destek bularak yarat›lan kültürdevrimine karş› eleştirilere başlamas›d›r.

II. Dünya Savaş›’na kadar geçen süreçte Ziya Gökalp’in düşüncelerininyerini ak›lc› ve lâik bir anlay›ş ald›. Ancak II. Dünya Savaş›’n›n başlamas›ile Gökalp’in görüşleri yeniden gündeme geldi ve Türkçülük Almanya’n›nda etkisiyle “tek tarih, tek dil, tek kültür” esas›na dayal› düşüncelere yöneldi.Bu dönemde “dilde, fikirde ve işte birlik” yeniden simgeleşti(14). Dildeolduğu gibi, Ziya Gökalp’in tarihe bak›ş› da savaş s›ras›nda yenidencanland›(15). Türklerin bilimde, sanatta, çiçekçilikte, eğitimde ve müzikteuygarl›k yarat›c›s› olduğu(16) vurgulanarak, II. Dünya Savaş›’nda Avrupauygarl›ğ›n›n y›k›lmaya başlad›ğ› ve Avrupa’n›n bundan sonra Türk bilimine,kültürüne ve bilim adam›na gereksinim duyacağ› ve Avrupal›lar›nTürkleşmek zorunda kalacağ› ileri sürüldü.

II. Dünya Savaş› s›ras›nda kültür konusunda ortaya ç›kan ikinci eleştirigrubunun temel düşüncesinde ise Anadolu’nun 1071’den itibaren vatanolarak kabul edilmesi kavram› yatar. Bu düşünce Mustafa Kemal’inAnadolu’yu vatan olarak kabul etmesi d›ş›ndaki tüm görüşlerine karş›d›r.Başlang›çta vatan kavram›nda Mustafa Kemal’le hem-fikir olan bu grup,daha sonra Mustafa Kemal’in devrimciliği benimsemesi karş›s›nda, kültüredayal› gelenekçilik ve muhafazakârl›ğa yönelmiştir.

II. Dünya Savaş› s›ras›nda kültür konusundaki üçüncü karş›t düşünce,Atatürk’ün devrim, din ve milliyetçilik kavramlar›n› birleştirmeyi ve orta biryol bulmay› amaçlayan ak›md›r. Bu düşüncenin temel slogan› devrimcilikdeğil, evrimciliktir. Gerek dinin, gerekse geleneklerin “devletin nüfuz sahas›d›ş›nda kald›ğ›” ve geleneksel yap›da ve kültürde devlet gücüyle yap›lmakistenen veya yap›lan değişikliklere tepki olarak doğmuştur. Bu çerçevededevrim döneminin sona erdiğini, devrimin gereksinimlere vereceği cevab›verdiğini ve bugün yerini başka bir teze b›rakmas› gerektiği savunulur. Hattabu tezi savunanlara göre, durum ulusun art›k “kendi kendine düşünüş tezidir.Türkiye’de devrimler döneminin sona erdiği ve “millî intibah devri (ulusaluyanma devri)”nin başlad›ğ›n›, bu sayede devrimlerle örf, adet, gelenek vegöreneklerin birleşerek ulusal kültürü yaratma dönemine geçildiği şeklindealg›lanmaktad›r(17).

(14) Bkz., Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet, “Öz Dilimiz,” Ç›naralt›, say›: 9(Birinciteşrin

1943), s.4.(15) Bkz., Hasan Ferit Cansever, “Türkçülük Nedir?,” Doğu, say›: 9-10-11(Temmuz-

Eylül 1943), s.14-15.(16) Bkz., Peyami Safa, “Biz Avrupal› M›y›z?,” Ç›naralt›, say›:59(İkinciteşrin 1942), s.4.(17) Bkz., Mithat Atabay, Çok Partili Dönemde Bir Muhalefet Partisi:Millet Partisi (20

Temmuz 1948-27 Ocak 1954), (Bas›lmam›ş Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Sosyal BilimlerEnstitüsü, T.C. Tarihi Bilim Dal›, 1991), s.96-100.

CUMHURİYET KÜLTÜRÜ 461

Atatürk önderliğinde yap›lan kültür devrimi ve onu takip edenhümanizma dönemine karş› II. Dünya Savaş› s›ras›ndaki tepkilerin özü üçboyutludur. Birinci boyutu; kültürün menşei, kaynağ› ile ilgilidir. İkincisi;yap›lan devrimlere yani içeriğe ilişkindir. Üçüncüsü ise; uygulama ilealâkal›d›r.

Ziya Gökalp’in kültür çizgisini yeniden canland›rmak isteyenler ile din,milliyetçilik ve Atatürk devrimi aras›nda orta bir yol bulunmas›n› savunangeleneksel düşünceler Türk kültürünün Orta Asya, komşu ülke kültürleri(Çin, Hint) ve İslâm (Arap, İran) kültürlerinden oluştuğu temeline dayan›r.Anadolu kültürünü savunanlar ise Orta Asya, İslâm kültürü (Arap, İran) veAnadolu yerli kültürlerinin etkisinin toplumda etkin olduğudüşüncesindedirler. Halbuki Türkiye, son ikiyüz y›ld›r Bat› (Avrupa) kültürüile iç içedir. Ancak bu unsur da dahil edildiğinde Türkiye kültürünü ulusal yada evrensel boyuta taş›ma olanağ› olacakt›r.

Mustafa Kemal Atatürk’ün 1925, 1928, 1931, 1932 ve 1934 y›llar›ndakidevrimleri Atatürk’ün Türk halk›n› çağdaş uygarl›k değişimi alan› içinesoktuğu değişimlerdir.

II. Dünya Savaş› s›ras›nda Atatürk devrimlerinin uygulanmas›ndakarş›laş›lan ve eleştiriye tutulan ilk kanun “Soyad› Kanunu” olmuş veözellikle 1942 y›l› boyunca bu konuda bas›nda tart›şmalar yaşanm›şt›r.

II. Dünya Savaş›’n›n son y›l›nda 20 Nisan 1924 tarihli Teşkilât-›Esasiye Kanunu metni öz Türkçe sözcüklerle yaz›lm›ş ve düzenlenen veismine “Anayasa” denilen metin 10 Ocak 1945 tarihinde Türkiye BüyükMillet Meclisi’nde kabul edilmiştir.

Türkiye II. Dünya Savaş›’na fiilen girmemesine karş›n, savaş›netkilerinden kurtulamad›. Avrupa’da savaş, 7 May›s 1945’te sona erdi. 1945başlar›nda savaş›n müttefiklerin başar›s›yla biteceğini gören Türkiye,Birleşmiş Milletlerin kurucu üyesi olabilmek için 23 Şubat’ta Japonya veAlmanya’ya savaş ilân etti(18). Bundan sonra Türkiye, 5 Mart’ta SanFrancisco Konferans›’na resmen davet edildi ve Birleşmiş Milletlerin kurucuüyeleri aras›nda yerini ald›(19). Böylece savaş sonunda yeniden şekillenecekolan dünyada yerini belirlemiş oldu. Bu yer demokrasi ile idare edilenülkelerin yan›d›r.

Savaş sonras›nda toplumda genel olarak iki grup belirdi. Devrimciler vemuhafazakârlar. Devrimciler, durumdan pek memnun değillerdi ve dahaköklü reformlar istiyorlard›. Muhafazakârlar ise, teknolojik yenilikleri kabul

(18) Bkz., Feroz Ahmad ve Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikan›n

Aç›klamal› Kronolojisi 1945-1971, Ankara 1976, s.12.(19) Bkz., Ahmet Şükrü Esmer ve Oral Sander, “II. Dünya Savaş›’nda Türk D›ş

Politikas›,” Olaylarla Türk D›ş Politikas›, c.I, 6.Bask›, Ankara 1987, s.184.

MİTHAT ATABAY462

etmekle birlikte devrimlere kesinlikle karş› ç›kmakta, kültürün yeni birdeğerlendirilmesinin yap›lmas› gerektiğini savunuyorlard›. Bu iki grubunz›tlaşmas›na karş›l›k zaman içinde üçüncü bir grup daha kendini gösterdi.Mutediller diyebileceğimiz bu grup, Türkiye’deki devrimi çağdaş toplumyaratmak için yeterli say›yorlar ancak baz› devrimlerin aş›r› olduğunuvurgulayarak bunlar›n yeniden gözden geçirilmesini istiyorlard›(20).

Savaş›n sona ermesiyle başlayan liberalizm ak›m› Türkiye’de deetkisini gösterdi. Tek parti döneminin uygulamalar› tart›ş›lmaya başland›. Budurum, uygulanan kültür politikalar›na da yans›d› ve hümanist kültür dönemide fiilen sona erdi. Bu döneme damgas›n› vuran “Öner-Yücel Davas›”yoluyla Hasan Ali’nin kişiliğinde cumhuriyet rejiminin getirdiği bütünkültürel değişiklikler ve devrimler s›nand›(21).

Hasan Ali Yücel’in bakanl›ktan ayr›ld›ğ› 1946 y›l›na kadar 467’yi bulanklasikler 1950’ye kadar 676’ya ulaşt›. 1966 y›l›na kadar devam ettirilenklasik çevirilerinin say›s› 973’tür.

Halkevleri 1932 y›l›ndan itibaren aç›lmaya başlad› ve 1946 y›l›ndasay›lar› 455’ti. 1950 y›l›nda ise 478’di. Halkodalar› 1940 y›l›ndan itibarenfaaliyet göstermeye başlad›, 1946’da say›lar› 4066, 1950’de ise 4332 idi.

1940 y›l›nda aç›lan Köy Enstitüleri, k›sa sürede gelişti ve 1944’teenstitü say›s› 20’ye ulaşt›. 1948’de Van Erciş’te yeni bir enstitü aç›l›nca say›21 oldu. 1945-1946 öğretim y›l› baş›nda 1609 köye, Köy Enstitüsü mezunu1853 öğretmen ve 665 köy sağl›k memuru atand›. Köylerde yap›lan okul,işlik ve öğretmen evlerinin say›s› da 3490’a ulaşt›. Enstitülerin aç›ld›ğ›1940’dan itibaren de ilkokul mezunu olanlar›n say›s›nda önemli art›ş oldu.1927’de okuma yazma bilenlerin say›s› %8.2 idi. Yeni Türk Alfabesininkabulünden 1938 y›l›na kadar geçen sürede ilkokul diplomas› alanlar›n say›s›262000’dir. Son beş y›lda ise bu say› 478000’e yükseldi(22). 1947’de KöyEnstitülerinden mezunlar›n say›s› 5447’ye ulaşt›. 1950’de okuma-yazmabilenlerin say›s› %34’tü.

Devletin kültür politikas› konusunda izlediği siyasette, iktidar partisinin1947 y›l›nda yap›lan kurultay› bir dönüm noktas›n› teşkil etti. Bu kurultayda

(20) Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul 1967, s.268.(21) Öner-Yücel davas› için bkz., Kenan Öner, Öner-Yücel Davas›, 3 Kitap, İstanbul

1947-1948; Hasan Ali Yücel, Davam, Ankara 1950; Hasan Ali Yücel, Hasan Ali Yücel’inAçt›ğ› Davalar ve Neticeleri, Ankara 1950; ayr›ca Kenan Öner ve Hasan Ali Yücel aras›ndakidavan›n yorum için bknz., Mithat Atabay, II.Dünya Savaş› S›ras›nda Türkiye’de MilliyetçilikAk›mlar›, İstanbul 2005, s.331-334.

(22) Hasan Ali Yücel, Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçler, Ankara 1993, s.299.

CUMHURİYET KÜLTÜRÜ 463

halkevlerinin çal›şmalar›, din dersleri, türbelerin aç›lmas›, ilahiyat fakültesiile imam hatip okullar›n›n faaliyete başlamalar› konular› tart›ş›ld›(23).

Kurultayda öne sürülen devrimlerden ödünleri içeren görüşler CHPhükümetleri taraf›ndan uygulamaya konuldu. 1947 y›l›nda Köy EnstitüleriKanunu’nda önemli değişiklikler yap›larak sistemin işleyişi zaafa uğrat›ld›.Halkevlerinin iktidar partisinin bir yan kuruluşu olmaktan ç›kar›larak özerkbir kurum haline getirilmesi çal›şmalar› yürütülemedi. 15 Ocak 1949’da biriAnkara’da diğeri İstanbul’da olmak üzere iki İmam Hatip Kursu aç›ld›. 1Şubat 1949 tarihinden itibaren ilkokullarda isteğe bağl› din dersleri başlad›. 4Haziran 1949 tarihinde kabul edilen bir kanun ile Ankara İlahiyat Fakültesikuruldu. “Türk büyüklerine ait olma ve yüksek bir sanat değeri taş›ma”koşuluyla 1 Mart 1950 tarihli 5666 say›l› kanunla yirmi türbe halk›nziyaretine aç›ld›(24).

14 May›s 1950’de yap›lan seçimlerle Demokrat Parti iktidara geldi.Yeni iktidar›n, hükümet program›nda devrimleri, “tutan” ve “tutmayan”devrimler diye ay›rma ve ilk iş olarak “Arapça ezan yasağ›”n› kald›rmas›kültürel politikalarda önemli değişimlerin yaşanacağ›n›n ilk işaretleri oldu.Ezan konusunun demagojiye aç›k olmas› nedeniyle muhalefet de iktidarlabirlikte kabul oyu verdi(25). 8 Ağustos 1951 tarihinde kabul edilen 5830 say›l›kanunla halkevlerinin mallar›na el konuldu. 27 Ocak 1954 tarih ve 6234say›l› kanunla Köy Enstitüleri tümüyle öğretmen okullar›na dönüştürüldü.

Sonuç olarak; 1920’den 1960’lara uzanan zaman dilimi içerisinde,Türkiye’de izlenen kültür politikalar› dört süreçten geçti. Bu sürecin ilkhalkas›; Atatürk önderliğinde gerçekleştirilen kültür devrimi dönemi (1920-1938), ikinci evresi; hümanizma ve ayn› zamanda kültür devrime karş›tart›şma dönemi (1939-1945), üçüncüsü; evrimcilik dönemi (1946-1950) veson olarak “tutan” ve “tutmayan” devrimler diye aç›kça devrimlerdenödünleri içeren tavizler dönemi (1950-1960)’dir.

Atatürk; halkç›l›ğa, milliyetçiliğe ve lâikliğe önem vererek tarih ve diltezleri ile yeni bir anlay›ş yaratmay› hedefledi. Çağdaş bir toplumoluşturmay› amaçlad›. Onun döneminde Türk kültürünün ulusal temelleriat›ld›. O dönemdeki kültür politikas› Atatürk devriminin bir sentezi ve ayn›zamanda azgelişmişlik koşullar›n› kendi ç›karlar›n›n ön koşulu sayanlarakarş› da bir hareketti. Bu anlamda olaya bak›ld›ğ›nda bugün her platformdasöylenen “sosyal değişim politikas›”n›n anlam› kültür değişmesidir. Türktoplumunun her alanda çağdaş bir toplum haline gelebilmesi için yap›lmas›

(23) CHP’nin 7.Büyük Kurultay›ndaki tart›şmalar için bkz., CHP Yedinci Büyük

Kurultay›, Ankara 1948; ayr. bkz., Çetin Yetkin, Karş› Devrim 1945-1950, İstanbul 2002,s.393-422.

(24) Ziyarete aç›lan türbeler için bkz., Gotthard Jaschke, Yeni Türkiye’de İslâml›k, Çev.Hayrullah Örs, Ankara 1972, s.104-105.

(25) Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 2.Bask›, Ankara 1990, s.58.

MİTHAT ATABAY464

gereken yeni bir kültür yaratmakt›. Bu da kültürel değişimle, yani anlay›ştakideğişimle olabilirdi. Atatürk bunu gerçekleştirdi. Ancak Atatürkdönemindeki bu değişim, kendisinden sonra gelenler taraf›ndan yenibilgilerle, yöntemlerle geliştirilip, kökleştirilmedi ve yeni bir ekolyarat›lamad›. 1940’lardan itibaren önce yavaş, sonra h›zl› bir şekildedeğişimin h›z› kesildi ve hatta baz› alanlarda tamamen durduruldu. Bununsonucu olarak köklü değişimi kal›c› k›lacak ve bir sisteme dönüştürecekunsurlar geliştirilemediği gibi zaman içinde yap›lanlar dahi korunamad›. Onedenle de kültür devrimi, çağdaş dünyaya damgas›n› vuracak bir “Türkrönesans›” haline gelemedi.

Bugün ise; Ulusal ya da evrensel kültürümüz Türk-İslam sentezi olaraknitelenmeye veya ona indirgemeye çal›ş›lmaktad›r. Bu çabalar› ve anlay›ş›bilimsel bir yaklaş›m olarak görmek doğru değildir. Bu ayn› zamanda Türkkültürüne belirli oranda renk ve zenginlik kazand›ran kökleri de yads›makolur. Böyle bir davran›ş çağdaşlaşma çabalar›na ters düşer ve ulusal kültürüçağdaş uygarl›k düzeyinin üstüne ç›karma amac›yla da bağdaşmaz.

Atatürk kültürün devlet hayat›ndaki önemini belirtirken;

“Bir ulus, varl›ğ› ve hukuku için bütün kuvvetiyle, bütün fikri ve maddikuvvetleriyle ilgilenmezse, bir ulus, kendi kuvvetine dayanarak varl›ğ›n› vebağ›ms›zl›ğ›n› sağlamazsa, şunun bunun oyuncağ› olmaktan kurtulamaz…Bireyler düşünür olmad›kça, topluluklar istenilen yöne, herkes taraf›ndan iyiveya fena yönlere sürüklenebilir. Kendini kurtarabilmek için her kişiningeleceğiyle doğrudan doğruya ilgili olmas› gerekir.”

“Milli kültürün her alanda aç›larak yükselmesini TürkiyeCumhuriyeti’nin temel direği olarak sağlayacağ›z.” demiştir.

Kökeni, ortak yaşanm›ş tarihe dayanan ulusal kültür sayesinde TürkiyeCumhuriyeti’nin sonsuza kadar yaşayacağ›na inanm›ş ve bu konuda anakaynağ›n da kültür olduğunu vurgulam›şt›r.

KAYNAKÇA

Ahmad, Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikan›nAç›klamal› Kronolojisi 1945-1971, Ankara 1976.

Atabay, Mithat, Çok Partili Dönemde Bir Muhalefet Partisi: Millet Partisi (20Temmuz 1948-27 Ocak 1954), (Bas›lmam›ş Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Sosyal

Bilimler Enstitüsü T.C. Bilim Dal›), Ankara 1991.

Atabay, Mithat, II.Dünya Savaş› S›ras›nda Türkiye’de Milliyetçilik Ak›mlar›,İstanbul 2005.

Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 2.Bask›, İstanbul 1978.

CUMHURİYET KÜLTÜRÜ 465

Cansever, Hasan Ferit, “Türkçülük Nedir?,” Doğu, say›: 9-10-11 (Temmuz-

Eylül 1943), s.14-15.

CHP, CHP Yedinci Kurultay›, Ankara 1948.

Erkilet, Hüseyin Hüsnü Emir, “Öz Dilimiz,” Ç›naralt›, say›:9 (Birinciteşrin

1943), s. 4.

Eroğul, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 2.Bask› Ankara 1990.

Esmer Ahmet Şükrü ve Oral Sander, “II.Dünya Savaş›’nda Türk D›ş

Politikas›,” Olaylarla Türk D›ş Politikas›, c.I, 6.Bask›, Ankara 1987.

Gökberk, Macit, “Ayd›nlanma Felsefesi Devrimler ve Atatürk,” ÇağdaşDüşüncenin Iş›ğ›nda Atatürk, 2.Bask›, İstanbul 1986.

İnan, Afet, Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Belgeler, 4.Bask›, Ankara 1984.

Jaschke, Gotthard, Yeni Türkiye’de İslaml›k, çev. Hayrullah Örs, Ankara 1972.

Karpat, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul 1967.

Koçak, Orhan, “1920’lerden 1970’lere Kültür Politikalar›,” Modern Türkiye’deSiyasi Düşünce Kemalizm, c.II, İstanbul 2001.

Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, 3.Bask› İstanbul 1986.

Öner, Kenan, Öner- Yücel Davas›, 3.Kitap, İstanbul 1947-1948.

Öztürkmen, Arzu, Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik, İstanbul 1998.

Safa, Peyami, “Biz Avrupal› M›y›z?,” Ç›naralt›,say›:59 (İkinciteşrin 1942), s.4.

Sinanoğlu, Suat, Türk Hümanizmi, 2.Bask› Ankara 1988.

Turan, Şerafettin, İsmet İnönü Yaşam›, Dönemi ve Kişiliği, Ankara 2000.

Turan, Şerafettin, Türk Kültür Tarihi Türk Kültüründen Türkiye Kültürüne veEvrenselliğe, Ankara 1990.

Türk İnk›lap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Önderliğinde Kültür Devrimi, Kalk›nmaiçin Bölgesel İşbirliği (RCD) Semineri Tebliğleri (9-11 Kas›m 1967), Türk İnk›lap

Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara 1972.

Yetkin, Çetin, Karş› Devrim 1945-1950, İstanbul 2002.

Yücel, Hasan Ali, Davam, Ankara 1950.

Yücel, Hasan Ali, Hasan Ali Yücel’in Açt›ğ› Davalar ve Neticeleri, Ankara

1950.

Yücel, Hasan Ali, Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçler, Ankara 1993.