AFET KLTR

Editr: PROF. DR. DENZ EKNC

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

AFET KLTR

PROF. DR. DENZ EKNC

PROF. DR. EYP ZENGN

DO. DR. ERAY YURTSEVER

DR. HKMET ILIK

NSZ

Depremler, volkanizma, ktle hareketleri, erozyon, su taknlar gibi faaliyetler yeryz biiminin deimesinde en yaygn ve en etkili doal faktrlerdendir. Yerkrenin dinamik yapsnda, rliyef ekillerinin meydana gelmesinde bu doal srelerin nemli bir rol vardr. Buna karn jeolojik gemite de tamamen ayn ekilde meydana gelmi, yeryznn bugnk grnmn almasnda rol oynayan ve gzmz nnde cereyan eden bu tabiat olaylar gnmzde evre sorunu dahas afet olarak alglanr olmutur. Deprem, volkanik aktiviteler, su takn, frtna, erozyon ve ktle hareketleri gibi faaliyetlerin insann hayat alannda da yaanyor olmas bu alglamann balca nedenidir. Belirtilen etmen ve sreler, yeryuvarn geliimi iin ok nemli bir grevi yerine getirmi ve getirmektedir. Bunlar yeryuvar iin iyi hayat anlayn salarken, baka varlklar rnein insan, bu sreci her zaman iyi hayat anlaynn bir gerei olarak grmemi ve bunlar afet olarak deerlendirmitir. Oysa bunlar doal etmen ve srelerin kontrolnde gelien tabiat olaylardr ve afet deillerdir. Ancak bu oluumlardan insann etkilenmesi ve yaam pratiklerinde kesintiler meydana gelmesi, bu gibi etmenlerden zarar grmemek iin ayrlm kaynaklarn yetersiz kald veya mcadele etme kapasitelerinin ald durumlar afettir. Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar, insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar nlemede resiz kalnd zaman afet adn almaktadr.

nsan hayatn yakndan ilgilendiren ve dnyann nfusu arttka nemi artan bu olaylar, gnmz insannn plansz ve snr tanmaz faaliyetleri nedeniyle de can ve mal gvenliini srekli tehdit eder bir duruma gelmitir. 20. yzyln bandan bu yana meydana gelen doal afetlerde yaklak 100 bin insan hayatn kaybetmi, 175 bin kii yaralanm, yaklak 650 bin konut yklm veya ar hasar grmtr.

inde bulunduumuz gezegenin yaanlabilir olmas sahip olduu sistemlerin varlndan dolaydr. Bu sistemler tek balarna olmaktan ziyade birbirleriyle balantl ve baml olarak bulunmaktadr ve byk bir etkileime sahiptirler. Dahas birbirleri ile zincirleme sreler oluturmaktadr. Srecin herhangi bir noktasnda yaanan olumsuzluklar dier sistemlerde de olumsuz yansmalar meydana getirmektedir. Bylece olumsuz bir dng sz konusu olmaktadr. Gnmz dnyasnda insan ve evre ilikilerinde yaanan gelimeler ve zarar hibir ekilde telafi edilemeyecek geri dn olmayan doal sistemler zerinde meydana gelen ykmlar ve can kayplar byk boyutlara ulamtr. Mavi gezegenin ve insan dhil onu tekil eden unsurlarn srdrlebilir bir yaklamla devamlarnn salanmas iin ortaya kan sorunlarn nlenmesi hi deilse afet kltr konularnda farkndalk oluturulmas ve zellikle afet ncesi olmak zere, sras ve sonrasn kapsayan afet bilincinin kazandrlmas gerekir.

Son yirmi yldr byk bir keyifle hayatmn paras olan corafi sreler ve olgular afet kltr bakmndan farkndalk oluturmak iin Prof. Zengin, Do. Yurtsever ve Dr. lktan oluan yazarlar ile birlikte niversitemiz rencileri iin ders notu hline getirdik. Afet Kltr dersinin yeterlilikleri karlayabilmesi, hedeflenen kazanmlar salayabilmesi bakmndan son derece hayati ve dikkate deer konular ihtiva eden eser niversite rencilerimiz iin ancak ekirdek konulara sahip bulunur ve ana hatlar ile bilgi verme ve

I

rehberlik etme amac tar. Afet konular ok geni bir alma alanna sahiptir ve aslnda her bir alma alan ayr ve ok detayl bir kitap konusunu tekil eder. Fakat esas itibariyle afet kltrnn ok geni ve yaygn uygulamalar ihtiva etmesine; corafya, afet, kltr, psikoloji, sosyoloji, tarih, ynetim, hukuk, iktisat, salk, bilim ve teknoloji kavramlarnn bulutuu ok disiplinli olmasna ramen dersin 14 haftadan ibaret olmas mahdut ve temel baz konu ve rnekler ile iktifa edilmesini zorunlu klmtr. Afet Kltr renci dostu olmann bir gerei olarak ak, basit ve retmeyi amalayan ders kitab olarak hazrlanmtr. Kitaptaki bilgilerin kaynaktaki su gibi berrak, z ve anlalr olmasna zen gsterilmitir. Kitabn rencilerimiz iin afet kltr konularnda heyecanl ve nc faaliyetlerine merak uyandrmas, bir pencere olmas dileklerimle.

Prof. Dr. Deniz EKNC

Editr

stanbul, 2014

II

NDEKLER

NSZ ........................................................................................................................................ I

NDEKLER ......................................................................................................................... III

YAZAR NOTU ......................................................................................................................... X

1. LTOSFER AFETLER ......................................................................................................... 1

1.1. Ana izgileri le Litosfer ................................................................................................ 8

1.1.1. Yerkabuunun Malzemesi; Mineraller ve Kayalar ................................................ 10

1.1.2. Yerkabuunun Grn ......................................................................................... 14

1.1.3. Yerkabuunu Etkileyen Etmen ve Sreler ............................................................. 15

1.2. Deprem .......................................................................................................................... 20

1.2.1. Depremlerin Oluum Mekanizmas ......................................................................... 20

1.2.2. Depremlere Ait Baz Kavramlar .............................................................................. 21

1.2.3. Depremlerin Yeryznde Dal ........................................................................... 26

1.2.4. rnek Deprem Vakalar ........................................................................................... 27

1.2.5. Depremlerden Alnan Dersler ve devler ............................................................... 30

1.3. Zemin Svlamas ......................................................................................................... 32

1.3.1. Zemin Svlamas Nedir? Nasl Meydana Gelir? ................................................... 32

1.3.2. Zemin Svlamasnn Etkileri ................................................................................. 36

1.3.3. Zemin Svlamasndan Alnan Dersler ve devler ................................................ 37

1.4. Volkanizma ................................................................................................................... 39

1.4.1. Volkan Nedir? Neden Pskrr? ............................................................................. 40

1.4.2. Volkan Tipleri ve rnekleri ..................................................................................... 42

1.4.3. Volkanlarn Yeryzndeki Dal ......................................................................... 42

1.4.4. rnek Volkanizma Vakalar .................................................................................... 45

1.4.5. Volkanik Afetlerden Alnan Dersler ve devler ..................................................... 47

1.5. Ktle Hareketleri ........................................................................................................... 49

1.5.1. Ktle Hareketi Tipleri .............................................................................................. 49

1.5.2. Ktle Hareketlerini Hazrlayan Faktrler ................................................................ 51

1.5.3. Potansiyel Ktle Hareketleri Sahalar ...................................................................... 53

1.5.4. rnek Ktle Hareketleri Vakalar ............................................................................ 54

1.5.5. Ktle Hareketlerinden Alnan Dersler ve devler .................................................. 55

1.6. Erozyon ......................................................................................................................... 59

1.6.1. Erozyonu Kontrol Eden Faktrler ........................................................................... 60

III

1.6.2. Potansiyel Erozyon Sahalar .................................................................................... 66

1.6.3. Erozyondan Alnan Dersler ve devler ................................................................... 69

2. HDROSFER AFETLER .................................................................................................... 80

2.1. Ana izgileri le Hidrosfer ............................................................................................ 87

2.2. Su Kaynaklar Temel Problemleri ................................................................................. 93

2.3. Su Taknlar ve Seyelanlar ........................................................................................... 97

2.3.1. Su Taknlarnn Yeryznde Dal ..................................................................... 99

2.3.2. rnek Su Takn Vakalar .................................................................................... 102

2.4. Yeralt Suyu Seviyesi Dmeleri ................................................................................ 112

2.5. ekikler ....................................................................................................................... 113

2.6. Tsunami ....................................................................................................................... 114

2.7. Deniz Seviyesi Deiimleri ......................................................................................... 114

2.8. Hidrosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler ..................................................... 116

3. ATMOSFER AFETLER ................................................................................................... 126

3.1. Ana izgileri le Atmosfer .......................................................................................... 134

3.2. Ar Kar Yalar ve Kar Frtnalar ......................................................................... 135

3.3. Dolu Yalar ............................................................................................................. 136

3.4. Asit Yalar ............................................................................................................... 138

3.5. Sis ................................................................................................................................ 139

3.6. Ar Souklar ve Don ................................................................................................. 141

3.7. Ar Scaklar ve Buzullarn Erimesi ........................................................................... 142

3.8. iddetli Frtnalar ......................................................................................................... 144

3.9. Hortumlar .................................................................................................................... 146

3.10. Ar Scaklk, Olaanst Buharlama ve Kuraklk, lleme .............................. 146

3.11. Ar Buharlama ve Tuzlanma - Toprak Tuzluluu ............................................... 148

3.12. Mutlak Kuraklk ve iddetli Toz, Kum Frtnalar .................................................. 149

3.13. Kar ................................................................................................................... 151

3.14. Kresel klim Deiimleri ....................................................................................... 152

3.15. rnek Atmosfer Afeti Vakalar ............................................................................... 156

3.16. Atmosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler .................................................. 166

4. BYOSFER AFETLER ..................................................................................................... 176

4.1. Ana izgileri le Biyosfer ........................................................................................... 183

4.2. Biyosfer Sorunlar ve Nedenleri .................................................................................. 183

IV

4.3. Biyosfer Rezervi ve Sorunlar ..................................................................................... 185

4.4. Biyolojik eitlilik ve Potansiyel Riskler ................................................................... 187

4.5. Ekoloji, Ekosistemler ve Sorunlar .............................................................................. 189

4.6. Tarm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ................................................................. 194

4.7. Turizm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ............................................................... 194

4.8. Sanayi Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ................................................................ 195

4.9. Bitkiler ve Potansiyel Riskler ...................................................................................... 195

4.10. Hayvanlar Corafyas ve Potansiyel Riskler ........................................................... 200

4.11. Trkiyede Endemik ve Nesli Tehlike Altnda Olan Trler .................................... 201

4.12. Biyosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler ................................................... 204

5. BEER AFETLER ............................................................................................................ 220

5.1. nsann Afetler zerindeki Etkileri ................................................................................. 228

5.2. Srdrlebilir evre ve Kalknma .............................................................................. 232

5.3. Plansz ve Riskli Yaplamaya Bal Afetler .............................................................. 233

5.4. Riskli letmecilie Bal Maden Sahalarnda Sorunlar ............................................. 233

5.5. G ve Kentlileememe Sorunlar ............................................................................... 234

5.6. Yanl Arazi Kullanm ............................................................................................... 235

5.7. Fosil Yakt Tketimi ................................................................................................... 235

5.8. Kimyasal Kullanm .................................................................................................... 235

5.9. Nkleer Atklar ............................................................................................................ 236

5.10. Kirlilik ..................................................................................................................... 236

5.11. Beslenme- Alk ve Gda Gvencesi Sorunlar ....................................................... 238

5.12. Asker Afetler: Savalar, Kitle mha Silahlar, Terrizm ........................................ 239

5.13. Yangn ..................................................................................................................... 240

5.14. Kazalar ve Meslek Hastalklar ........................................................................... 242

5.15. Teknolojik ve Sanayi Afetleri .................................................................................. 243

5.16. Trafik Afeti .............................................................................................................. 244

5.17. Beer Afetlerden Alnan Dersler ve devler .......................................................... 244

6. AFET VE KRZ YNETM ............................................................................................ 254

6.1. Afet Ynetimi Kavram ............................................................................................... 260

6.2. Kriz Ynetimi .............................................................................................................. 261

6.3. Kriz ve Afet likisi ..................................................................................................... 262

6.4. Kriz Ynetimi .............................................................................................................. 262

V

6.5. Afet Ynetim Aamalar ............................................................................................. 263

6.5.1. Zarar Azaltma ............................................................................................................... 264

6.5.2. Hazrlkl Olma ............................................................................................................. 266

6.5.3. Mdahale ...................................................................................................................... 267

6.5.4. yiletirme ..................................................................................................................... 268

6.6. Afet Ynetiminde lkemizdeki Durum ...................................................................... 270

6.6.1. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl .................................................................... 271

6.6.2. l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri ............................................................................ 273

7. AFET HUKUKU ................................................................................................................ 282

7.1. Afet Hukukunun Konusu ve Kapsam ........................................................................ 288

7.1.1. Trkiyedeki Hukuki Dzenlemeler ............................................................................. 288

7.1.2. Uluslararas Alandaki Hukuki Dzenlemeler .............................................................. 288

7.2. Toplumsal Hayata Etki Eden Afetler Sebepiyle Alnacak Tedbirler .......................... 289

7.2.1. Afetlerin Genel Hayata Etkililiinin Tespiti ................................................................ 290

7.2.2. Afet Blgelerinin lan ve Tespiti .................................................................................. 291

7.2.3. Afet Blgelerindeki Binalarn Glendirilmesi ve Yeniden Yapm ........................... 292

7.3. Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve Olaanst Hal lan Edilmesi Durumu ....... 293

7.3.1. Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve eitli Ykmllkler .................................. 294

7.3.2. Doal Afet Nedeniyle Olaanst Hal lan Edilmesi .................................................. 299

8. AFET PSKOLOJS .......................................................................................................... 309

8.1. Afetlerde Psikososyal Destek ve Mdahale ............................................................... 315

8.1.1. Afetlerin Psikolojik Etkileri ......................................................................................... 315

8.1.2. Afetlerde Psikososyal Destek ....................................................................................... 315

8.1.3. Psikososyal Mdahale Aralar ve Aamalar .............................................................. 315

8.1.4. Psikososyal Mdahalelerde Temel lkeler ................................................................... 319

8.2. Afet ve Travmatik Yaam Olaylarnn zellikleri ve Trleri ................................... 321

8.3. Doal Afetlerin Toplumu Etkileme Evreleri ............................................................... 321

8.3.1. Afet Sonras Toplumlarda Gzlenen Tepkiler ve Evreleri .......................................... 321

8.3.2. Bireylerde Afete Kar Gsterilen Genel Tepkiler ....................................................... 322

8.3.3. Afet Sonrasnda Kiilerin Geirdikleri Evreler ve Tepkiler ........................................ 323

8.3.4. Travma Sonras Stres Bozukluu ................................................................................. 326

8.3.5. Deprem ve TSSB likisi .............................................................................................. 327

8.4. Travmatik Olayn Hemen Sonrasnda Grlebilecek Dier Tepkiler ......................... 328

VI

8.5. Afet Sonras ocuklarda, Ergenlerde ve Yallarda Grlen Tepkiler ...................... 329

8.6. Afet ve Toplum Ruh Sal ...................................................................................... 331

8.7. Afet Sonras Ruh Sal Politikalar .......................................................................... 332

9. AFET SOSYOLOJS ........................................................................................................ 341

9.1. Sosyolojik Adan Afet ............................................................................................... 347

9.2. Afet Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi ......................................................................... 349

9.3. Afetin Etkilerini Azaltabilmek in Dnce Dzeyinde Yaplacak Temel Deiiklikler 350

9.4. Sosyokltrel Analiz: Deprem Kltr....................................................................... 350

9.5. Afet Sosyolojisi Asndan 1999 Marmara Depremleri .............................................. 353

9.6. Deprem ve Azgelimilik ............................................................................................ 354

9.7. Afet Faktrlerinin Etkileimi ...................................................................................... 356

9.8. Sosyolojik Adan Srdrlebilir Afet Zararlarn Azaltma almalar in Temel Admlar ................................................................................................................................... 358

10. AFET EKONOMS VE SGORTACILII .................................................................... 368

10.1. Afet Ynetimi ve Kalknma ................................................................................... 375

10.2. Doal Afetlerin Maliyetleri ..................................................................................... 376

10.2.1. Afet-Kalknma likisi ................................................................................................ 378

10.2.2. Srdrlebilir Afet Ynetimi ..................................................................................... 380

10.3. Doal Afetlerin Kamu Maliyesine ve Makro Ekonomiye Etkileri.......................... 381

10.3.1. Doal Afetlerin Ekonomik Etkileri ............................................................................ 381

10.3.2. Finansal Etkileri ......................................................................................................... 382

10.3.3. Kamu Maliyesine Etkileri .......................................................................................... 382

10.3.3. demeler Dengesine Etkileri ..................................................................................... 383

10.4. Trkiyede Doal Afetler ve Etkileri ...................................................................... 383

10.5. Afet Sigortalar ........................................................................................................ 388

10.5.1. Sigorta Hukuku Kavramlar ................................................................................... 388

10.5.2. Afet Sigortalar Hukuku ........................................................................................ 389

11. AFETLERDE EVRE SALII .................................................................................... 398

11.1. Afetler ve Etkileri .......................................................................................................... 404

11.2. Afet in evre Sal Planlar .................................................................................... 404

11.3. Afet Hallerinde evre Sal nlemleri ...................................................................... 406

11.4. Afet ncesi Yaplmas Gereken Deerlendirmeler ...................................................... 407

11.5. Afet ncesi Yaplmas Gereken Denetimler ................................................................. 408

VII

11.6. Afetlerde Genel Salk Hizmetleri ................................................................................ 409

11.6.1. Temel koruma ............................................................................................................ 409

11.6.2. Birincil koruma .......................................................................................................... 409

11.6.3. kincil koruma ............................................................................................................ 409

11.6.4. ncl koruma ......................................................................................................... 409

11.7. Afetlerde Su Sal Hizmetleri .................................................................................... 410

11.8. Afetlerde Gda Sal Hizmetleri ................................................................................. 412

11.9. Afetlerde Kat Atklarn Ynetimi ................................................................................ 413

11.10. Afetlerde Hayvan lleri le lgili Genel nlemler ................................................... 414

11.11. Afetlerde Sv Atklarla lgili Genel nlemler ............................................................ 416

11.12. Afetlerde Ulamla lgili Genel nlemler ................................................................... 416

11.13. Dier nlemler ............................................................................................................ 416

12. AFETLERDE SVL SAVUNMA................................................................................... 425

12.1. Sivil Savunmann Tanm .............................................................................................. 431

12.2. Sivil Savunma Tarihesi ................................................................................................ 431

12.3. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun 431

12.4. Haber Alma ve Yayma, kaz Gizi Sivil Savunma Hizmetleri ....................................... 432

12.5. kaz ve Alarm aretleri ................................................................................................. 432

12.5.1. Sar kaz ...................................................................................................................... 433

12.5.2. Krmz kaz (Alarm) .................................................................................................. 433

12.5.3. Radyoaktif Serpinti kaz Ya Da Kimyasal Saldr Tehlikesi kaz (Alarm) ............. 433

12.5.4. Tehlike Geti (Beyaz kaz) ........................................................................................ 434

12.6. Kimyasal Sava ve Korunma ....................................................................................... 434

12.7. Kimyasal Sava Maddelerinin Kullanma ekilleri ....................................................... 434

12.8. Sinir Gazlar .................................................................................................................. 435

12.9. Yakc Gazlar ................................................................................................................. 435

12.10. Kan Zehirleyici Gazlar ................................................................................................ 436

12.11. Kimyasal Saldrdan nce Alnmas Gereken nlemler ............................................ 436

12.12. Kimyasal Saldr Srasnda Alnmas Gereken nlemler ............................................ 436

12.13. Kimyasal Saldrdan Korunma ve lk Yardm............................................................ 437

13. ACL TIBB YARDIM .................................................................................................... 442

13.1. lk Yardm Nedir? .................................................................................................... 448

13.2. lk Yardmn Amac Nedir? ..................................................................................... 448

VIII

13.3. lk Yardmda Amaca Uygun ncelikler Nelerdir? .................................................. 448

13.4. lk Yardmn Temel Uygulamalar Nelerdir? .......................................................... 448

13.5. lk Yardmn ABCsi Nedir? ................................................................................... 448

13.6. lk Yardm Yapan Kiinin Mdahale ile lgili ncelikli Yapmas Gerekenler Nelerdir? ................................................................................................................................. 449

13.7. 112nin Aranmas Srasnda Nelere Dikkat Edilmelidir? ........................................ 449

13.8. lk Yardm ve Acil Tedavi Arasndaki Fark Nedir? ................................................ 450

13.9. Solunum Yolu Tkankl ve Boulmalarda lk Yardm ........................................ 450

13.10. Boulma Nedir? ....................................................................................................... 453

13.11. Kanama Nedir? ........................................................................................................ 454

13.12. Vcutta Bask Uygulanacak Noktalar Nelerdir? ..................................................... 456

13.13. Triyaj ....................................................................................................................... 456

13.14. START (Simple Triage and Rapid Treatment, Basit Triaj ve Hzl Tedavi) .......... 459

14. AFET SANAT VE EDEBYATI ..................................................................................... 464

14.1. Afetler ve Sinema .......................................................................................................... 470

14.2. Afetler ve Belgeseller .................................................................................................... 470

14.3. Afetler ve iir ................................................................................................................ 472

14.4. Afetler ve Roman .......................................................................................................... 473

14.5. Afetler ve Ant Yaplar .................................................................................................. 474

14.6. Afet Kltr rnek Uygulamalar ................................................................................ 475

14.6.1. Afetlerin Japon Kltrne Etkileri ............................................................................. 475

14.6.2. Afetlerin Amerikan Kltrne Etkileri ...................................................................... 476

14.6.3. Afetlerin Trk Halk Kltrne Etkileri ...................................................................... 476

KAYNAKA ......................................................................................................................... 495

IX

YAZAR NOTU

Gerek i dinamik gerekse d dinamik etken ve srelere bal olarak meydana gelen doal olaylar kendi ileyii iinde doaldr. Volkanik faliyet, deprem, heyeln, kaya dmeleri, , su basknlar, erozyon, sedimantasyon, iddetli kasrgalar, kum frtnalar, iddetli souk ve scaklar, uzun sreli youn sisler, don hadisesi,... gibi. bunlar, jeolojik zamanlar boyunca, iddet derecesi deimekle birlikte srekli, ya da periyodik olarak vuk bulmu ve hlen de devam etmektedir. Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar, insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar nlemede resiz kalnd zaman afet adn almaktadr.

Volkanik faliyet, meskn sahalar tehdit ediyor, insan ve eserlerine zarar veriyorsa magmann Yeryz'ndeki bu aktivitesi doal olaylara bal afet olarak nitelendirilir. Buna mukbil volkanik faliyet, insann henz Yeryz'nde grlmedii jeolojik mzde ya da bugn ssz llerde, Okyanus ortalarnda vuk buluyorsa doal afet olarak deerlendirilmez.

Yerkabuunun n olarak az veya ok iddetli sarslmas olayna deprem denildii bilinmektedir. Bu doal bir olaydr. Sarsntnn iddet derecesi ya da magnitud ne olursa olsun etki alan meskn sahalar dnda kalyorsa insan ve eserlerine, onun faydaland yerst ve yeralt zenginliklerine zarar vermiyorsa depreme doal afet gzyle baklmaz. Ancak deprem, insan ve eserlerini tehdit ederek mal ve can kaybna sebep oluyorsa doal olaylara bal afet olarak nitelendirilir.

Yerkabuunun st zonunda vuka gelen doal olaylardan birisi de heyeln dr. Her trl zlme enkznn altnda, temele d formasyonlarn ya da temel arazinin muayyen bir ksmnn, zel artlar atnda yer deitirmesine heyeln denir. Tabatn kendi ileyii iinde meydana gelen ess heyeln da budur. Bylece, Yeryz sathnda, ya da zemnde rlyef asndan nemli baz deiiklikler olmaktadr. Bu erevede dalk ve tepelik sahalarn zellikle eimli yamalarnda arazinin bir ksmnn kaymas, yer deitirmesiyle daha alak kesimlere doru hareketi ve ylmas normal bir olaydr. ayet, hareket eden bir ktle kara ve tren yolunu, liman tesslerini, meskn alanlar tehdit ediyor, mal ve can kaybna sebep oluyor ve insanlarda bu durum karsnda aresiz kalyor ise bu durum afet olarak deerlendirilir.

Sert ve yumuak tabakalarn st ste geldii eimli yamalarda korni biimindeki ktlelerin farkl anmla dengelerini kaybedip eim boyunca yuvarlanmalar yama rlyefinin tekml ile ilgili doal bir olaydr. Bu olayla den kaya bloklarnn eimli yamacn eteindeki yerleim yerine, kara ve tren yoluna doru vs. artan bir hzla yuvarlanmalar beklenmedik anda zararlara sebep olur. Olayn sk sk tekrarlanmas hlinde bir afet ekline dnebilir.

Saanak hlinde ar yalar ve bzan kar erimelerinin de itirakiyle meydana gelen su basknlar zellikle plak dalk sahalarda iddetli erozyona, hzl aklara sebep olur. Bylece gevetilen zemnden koparlan unsurlar amur ve kaya hareketi hlinde eimin azald yerlere doru srklenir; ukur yerlerde zamanla bir alvyonlama ve bunun

X

sonucunda da alvyal ovalar meydana gelir. Yeryz'ndeki bugnk ovalarn ou tektonik depresyonlarn, ukur alanlarnn alvyonlarla dolmasyla meydana gelmitir. Ovalarn verimli zirat sahalar olduu da bilinen bir gerektir. Ancak bilinmelidir ki bu jeomorfolojik geliimin balangc erozyona dayanmaktadr. Ancak, gnmzde erozyona bugn doal afet gzyle baklmaktadr.

Afet Kltr afetleri, onlarn psikolojik, sosyolojik ekonomik, hukuki, ynetim, afet tbb, acil durum ve ilk yardm uygulamalarn da ierecek ekilde ele almaktadr.

Afetler, tipleri, oluum mekanizmalar, felaketlerin dallar, rnek vakalar ve alnmas gereken dersler ve devleri ieren ilk be blm Dr. Ekinci tarafndan hazrlanmtr. Burada doal olaylara dayal afetler yer sistemlerini tekil eden drt ortam olan litosfer, hidrosfer, atmosfer ve biyosfer afetleri balklar altnda derlenmitir. Beinci blmde ise beer afetler ortaya konulmutur.

Afet ynetimi, ekonomisi, hukuku, psikolojisi, sosyolojisi Acil Durum ve Afet Ynetimi program koordinatr Dr. Zengin tarafndan hazrlanmtr.

Afetlerde evre sal , afet tbb ve ilk yardm konular Dr. Yurtsever tarafndan kaleme alnmtr.

Son olarak afet sanat ve edebiyat konular Dr. lk tarafndan hazrlanmtr.

Afet Kltr her bir blm renci dostu ve pedagojik bir yaklamla ele alnan be ksmdan olumaktadr. Su taknlar, kuraklk, frtnalar, depremler, volkanik faaliyetler, erozyon, ktle hareketleri, zemin svlamas, biysfre ykmlar buradaki balca konular olarak ele alnmtr. Yine bu esnada bu olaylar izleme yntemleri ve nleme yollar rneklerle ortaya konulmutur.

Birinci ksm Blm Giriidir. Blm girii bir i kapak sayfas ile balar ve devamnda Blm numaras ve ismi, Bu blmde neler reneceiz, Blm hakknda ilgi oluturan sorular, Blmde hedeflenen kazanmlar ve kazanm yntemleri, Blmn anahtar kavramlar ve gerekli ise aklamalar gibi Blm Hazrlk elerinden oluur.

kinci ksm akademik olarak ders kazanmlarna uygun bir ekilde dzenlenen konu yapsndan ibaret Blm Metnidir.

nc ksm bir dersin blmleri iindeki konuya ait aktarlan veya aratrlacak bilgileri rencinin kendi kendine alabilmesini ynlendiren Blm Uygulamalardr. Bu ksm, uygulamalar ve uygulama sorularndan oluur. Uygulamalar renciye aktarlan bir bilginin tekrarlanmasn amalayan soru veya ynlendirici metinler ile aktarlan bilgiyi tamamlayc aratrma konularndan olumaktadr. renciye uygulama yaptrmak iin bulmas gereken hedefler, yapmas gereken aktiviteler, tekrar etmesi gereken renme oyunlar, tekrar etmesi gereken metinler veya baka kaynaklar veya metinde yer almayan ve kendi karmlarn salamas gereken sorular sorulmutur. Bu uygulama yerine getirildikten sonra rencinin uygulama sorular ile kendini snamas salanmtr. Uygulamann

XI

tamamlanmasnn ardndan uygulama kazanmlarn lmek amacyla hazrlanan uygulama sorular genelde ak ulu sorulardan olumaktadr ve uygulama kazanmn rencinin deerlendirmesine ynelik hedefi aratran sorular eklindedir.

Drdnc ksm olan Bu Blmde Ne rendik zeti ile de blm konusu bitirildikten sonra, blm sonunda net ve ksa cmlelerle blmde deinilen konular blm hedeflerinde beklenilen renci kazanmlarna gre ele alnm ve blmde ncelikli konular bu ksmda vurgulanmtr.

Son beinci ksm Blm Sorularndan ibaret her bir blm sonunda o blmde bahsedilen konular kapsayacak ekilde hazrlanan 10 adetten oluan yoklamalardr. Sorulara ait cevaplar, tm sorular bittikten sonra Cevaplar ara bal ile yatay olarak sorulardan sonra verilmitir. Lisans dzeyinde verilen bu konular hakknda daha fazla bilgi edinmek isteyenler kitap sonunda yer alan Kaynaklardan ve dier elektronik veri tabanlarndan faydalanabilirler.

Editr

Prof. Dr. Deniz Ekinci

XII

1. LTOSFER AFETLER

1

Bu Blmde Neler reneceiz?

Bu blmde ncelikli olarak ana hatlar ile litosfer ve temel zellikleri belirtilecektir. Daha sonra deprem, zemin svlamas, volkanizma, ktle hareketleri ve erozyon afetleri aklanacak, yeryzndeki dallar ortaya konulacak ve bunlara rnekler verilerek vaka analizleri yaplacaktr. Yaanm litosfer afetlerinden alnan derslerin belirtilmesi ile konu tamamlanacaktr.

2

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1) Arazi kullanm zellikleri erozyona ve ktle hareketlerine nasl etki yapar?

2) 1999 Marmara Depremi hakknda yazlm bir eser, ekilmi bir belgesel mevcut mudur?

3) Deprem bykl ve aa kan enerji arasndaki oran nasldr?

4) Aktif volkanlarn afet odakl izlenmesi nasl yaplr?

5) Ktle hareketlerini her zaman engellemeye almak doru bir yaklam mdr?

6) Svlama olay hangi afetle birlikte grlr?

3

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde edilecei veya gelitirilecei

Litosfer Yerin oluum srecini ve yapsn kavrar. Yerin gesoferlerini renir. Yerkabuunun malzemesini renir. Yeri ekillendiren kuvvetleri ve doal sreleri kavrar.

Yerin kkeni, oluumu ve bu oluum zerinde rol oynayan temel faktrler ele alnr. Yerin katmanlar ile bu katmanlarn zellikleri zerinde durulur. Kaya tiplerini ve oluum srelerini analiz eder.

Deprem Depremlerin temel kavramlarn renir. Deprem sahalarnn lokayonlarn ve dal nedenlerini kavrar. Depremleri, oluum nedenlerini ve sonularn sorgular. Depremleri meydana getiren blgesel gerilme tiplerini kavrar. Deprem gzlemleri ile ilgili temel kavramlar renir. Depremleri meydana getiren blgesel gerilme tiplerini anlar. Zemin svlamasn kavrar.

Deprem hakknda temel bilgiler aklanr. Oluum mekanizmalar belirtilir. Depremlerin nedenleri ve yayl lokayonlar rneklerle aklanr. Depremlerin nedenleri, tipleri, byklkleri, ifade tarzlar aklanr. Deprem gzlemleri ve kaytlar aklanr. Ara ve gereler rnekler ile tantlacak. Belgeseller gsterilecektir.

Volkanizma Volkanik aktivitenin doasn kavrar. Volkanik sahalarn lokayonlarn ve dal nedenlerini kavrar. Volkanizma ve levha snrlar arasnda ki ilikiyi kavrar.

Volkanizma nedenleri, tipleri ve oluum sahalar aklanr. Haritalar ile gsterilir. Dikkat eken volkanik aktivitelere ait belgeseller paylalr.

Ktle Hareketi

Ktle Hareketlerinin doasn kavrar. Ktle hareketlerinin oluum mekanizmalarn ve tiplerini renir. Ktle Hareketlerini denetleyen ve kontrol eden faktrleri kavrar. Potansiyel Ktle Hareketleri Sahalarn renir.

Ktle Hareketleri sahalar harita zerinde gsterilir. Ktle Hareketi Tipleri blokdiyagramlar ile gsterilir. Etkili faktrler ve etkinlik dereceleri tek tek ortaya konulur. rnek verilir. Ortam analizleri yaplr.

Erozyon Erozyonun doasn kavrar. Erozyonu ve tiplerini kavrar. Potansiyel Erozyon Sahalarn renir. Erozyon inceleme yntemleri hakknda fikir sahibi olur. Erozyonu nleme almalarn bilir ve katk yapar. Erozyonu nleme yntemlerini hayatnn pratii hline getirir.

Erozyon hakknda genel bilgiler aklanr. Etkili faktrler ve erozyon tipleri aklanr. Erozyon sahalar harita zerinde gsterilir. Ortam analizleri yaplr. Ders materyalinden ve kaynakada belirtilen eserlerden faydalanlabilir.

4

Anahtar Kavramlar

Litosfer

Yer kabuu

Fiziksel paralanma

Kimyasal ayrma

Buzullar

Dalgalar

Akntlar

Rzgr

Canllar

Gne

Erozyon

Su

nsan

Krlma

Faylanma

Deprem

Sismogram

Svlama

Volkanizma

Ktle Hareketi

Yerekimi

Dme

Devrilme

5

Akma

Kayma

Heyelan

Zemin hareketi

Kaya hareketi

6

Giri

Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan mteekkil ksmdr. Bu kat ksm insanlarn ve dier canllarn hayat alandr. Buras yine i ve d etmen ve srelerin etkinlik sahasna da karlk gelir. kuvvetlerle yer kabuu paralar olan levhalar magma zerinde harerket ederler. Bir ksm levhalar birbirinden uzaklarken bir ksm yaklaarak arpr. Bir ksm plaka paralar sert ve kompakt yapda iken baz ksmlar elastik zelliktedir. arpmalar esnasnda elastik zellikte olanlar kvrlrken sert olanlar krlr ve plakalarn karlkl durumlar bozulacak ekilde yer deitirirler. Bu esnada yer kabuu krld iin zerinde titreimler meydana gelir. Levhalarn krk hatlar boyunca magma klar meydana gelir. Enerjisini gneten alan akarsular, buzullar, rzgarlar, dalgalar, akntlar ve canllar yer kabuu zerinde andrma, tama ve biriktirme faaliyetleri gerekletirirler. Btn bu olup bitenler 4.6 milyar yllk yerkre kronolojisi sreci iinde her zaman olagelmitir ve yerkremizin dinamik oluum ve geliim srecinin paydalardrlar. Ancak bu doal etmen ve sreler insan ve faaliyetlerini etkiledii iin, bu faaliyetlerden insanlar ve hayat mekanlar zarar grd iin yerkrenin son misafiri tarafndan maalesef afet olarak deerlendirilir olmutur.

7

1.1. Ana izgileri le Litosfer

Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan mteekkil ksmdr. Bu kat ksm esasnda Yerin kabuu olup inorganik bir yapda ve minerallerden dolaysyla onlardan mteekkil kayalardan olumaktadr. Yerkabuu tek bir para deil ok saydaki para ve plakadan olumaktadr. Bu plakalar ise farkl younlukta, sertlikte, kalnlkta, byklkte ve arlktadr. Yine plakalar i ve d etmen ve srelerin etkisi altndadrlar. Bu dinamik yerkabuu ayn zamanda insanlarn hayatlarn srdrd, yerlemelerin zerinde kurulu olduu, tarm ve dier faaliyetlerin yrtld saha olmas bakmndan dikkate deerdir.

Litosfer yaklak 70-90 km. kalnla kadar erien bir ta kabuktur fakat yerkabuunun kalnl her yerde ayn deildir. Yer kabuu karalarda daha kaln (30-40 km), Tibet Platosunda ve Himalayalarda 70-90 km, deniz ve okyanus tabanlarnda ise daha ince (5-12 km) olup ortalama kalnl ise 30-35 kilometre kadardr (ekil 1).

ekil 1: Yerkabuunun Kalnl

Kimyasal bileimi ve younluu birbirinden farkl iki ksmdan meydana gelir. Bunlar Ktasal ve Okyanusal Yerkabuklardr. Ktasal Yerkabuunda Silisyum ve Alminyum arlkl olarak bulunur, Granit bileimindeki kayalardan olumas nedeniyle Granitik Yerkabuu olarak da bilinir. Okyanusal Yerkabuu ise Silisyum ve Magnezyum bakmndan zengindir. Bazalt bileimindeki kayalardan olutuu iin Bazaltik Yerkabuu olarak da bilinir. Granitik Yerkabuunda Silisyum ve Alminyum elementleri hkimdir. Bu nedenle daha hafiftir; younluu 2,7-2,8 g/cm3 arasndadr. Yerkabuunun st ksmn tekil eder. Bazaltik Yerkabuunda ise Silisyum ve Magnezyum hkimdir. Dolaysyla Granitik Kabuktan daha ardr; younluu 3-3,5 g/cm3 arasnda deiir. Granitik Yerkabuunun altnda ve okyanus tabanlarnda yer alr. Bu nedenle Bazaltik Yerkabuuna "Okyanusal Kabuk" ad da verilir. Bu iki ksm btn ktalarn altnda bulunmaktadr. Buna karlk okyanuslarn altnda durum farkldr. Burada Bazaltik Kabuk birka km kalnlkta ince bir tabaka hlinde uzanr. Buna karlk Granitik Kabuk Byk Okyanus tabannda olduu gibi ya hi yoktur ya da ok incedir (ekil ).

Yerkabuunun altnda magma ve ekirdek yer alr (ekil 2). Manto, eriyik durumdaki kayalardan oluan magmay ierir. eriinde ise byk oranda Magnezyum ve Silisyum

8

mineralleri bulunur. Yer Krenin hacim bakmndan % 80ine karlk gelir. Yerin merkezinde ise ekirdek bulunur, ve D ekirdek olmak zere iki paradan oluur. Yerkrenin merkezinde, kat hldeki Nikel ve Demirden oluan ekirdek yer alr. ekirdek D ekirdek tarafndan evrilidir.

ekil 2: Yerin Geosferleri (Tabakalar)

Dier bir husus yerkabuunun tek para deil ok saydaki plakadan olumasdr (ekil 3). Bunlarn bazlar aadaki gibidir;

Avrasya levhas,

Pasifik levhas,

Avustralya levhas

Kuzey Amerika levhas

Gney Amerika levhas

Afrika levhas

Antartika levhas

Antiller levhas,

Flipinler levhas,

Kokoz levhas,

Nazka levhas.

Yer Kabuu

ekirdek

Manto

9

ekil 3: Levha veya Plakalar

Bu levhalar, Manto zerinde yzer konumda bulunurlar. Bu hareketlere bal olarak ise birbirinden uzaklarlar veya birbirlerine yaklarlar.

1.1.1. Yerkabuunun Malzemesi; Mineraller ve Kayalar

Mineraller doal koullarda olumu, kat, homojen, genellikle inorganik, olduka dzenli atom diziliminde ve belirli bir kimyasal bileime sahip yerkabuundaki kayalarn yap talar olan bileenlerdir. ounluu birden fazla elementten meydana gelmekle birlikte altn, gm, bakr, elmas ve kmr gibi bazlar yalnz bir elementten oluur. Mineraller genellikle kat olmakla birlikte nadiren de sv ve gaz hlde bulunabilirler. Yeryzndeki tm doal oluuklar, scaklk ve basnca bal olarak, maddenin herhangi hlinden biri hlinde bulunabilirler. Bu fiziko-kimyasal koullarn deiimi ile bir hlden dierine geebilirler. Atmosfer basncnda ve normal scaklk koullarnda, ou mineraller kat hlde bulunurlar. Scaklk ok ykselirse mineraller erirler. Cva sv hldeki minerallere rnek olarak gsterilebilir. Scaklk ve basn koullarnn daha da artmas ile mineraller gaz hlinde gzlenirler, karbonik asit ve hidrojenslfr gaz hlindedir. Kat hldeki minerallerin ou, kristalin madde olarak tanmlanrlar. Tabiatta ikibinden fazla element bilinmekte olup yerkabuunun arlka % 99'u ancak sekiz elementten oluur. ok daha kk miktarlarda ise dier 20 tanesi de kayalarn bileimine girmekte ve kaya oluturan element olarak adlandrlmakta, geri kalan kesim ise ekonomik deer tayan cevherleri veya maden yataklarn oluturmaktadr. Bu temel 8 element, eitli kombinasyonlar hlinde bir kme hlinde mineralleri, mineraller de kayalar meydana getirmektedir. Kayalarn hacimce % 90'nn atomlar (iyonlar) dierlerine kyasla daha byk olan oksijen oluturur. Mineraller belirgin zelliklerine gre aklanr ve snflandrlrlar. Bunlarn banda kimyasal bileim gelir. Minerallerin dier tantc zellikleri ise kristal ekilleri ve atomik yaplar yannda sertlik, zgl arlk, renk, izgi rengi, parlaklk, radyoaktivite, manyetik zellikler, elektriksel zellikler, dilinim, krk yzeyi, erime derecesi, strktr gibi fiziksel zellikleridir.

Kayalar su, gaz ve organik varlklarn dnda yerkabuunu meydana getiren temel kat ksmlardr. Genellikle minerallerin bir araya gelmesi ile kayalar olumutur. Ancak saf kalker, mermer, peridotit, piroksenit ve hornblendit gibi kayalar yalnz bir eit mineralden olumulardr ve bu bakmdan bir ayrcalk olutururlar. Dolaysyla kayalar; ya ayn tr minerallerin birlemesinden, ya farkl trde minerallerin bir araya gelmesinden ya da mineral ve kaya paracklarnn bir hamur ierisinde tutturulmas ile oluurlar. Kayalar, mineral

10

yaplarna, kimyasal bileenlerine, barndrd bileenlerin dokularna ve oluumuna neden olan etmenlere gre snflandrlmaktadr. Yerkabuunu oluturan 3 temel kaya tr vardr. Bunlar; Magmatik, Tortul ve Metamorfik kayalardr. Magmatik kayalar, mantodan treyen ve yerkabuundan yukarya doru kan magmann basn ve scakln giderek azalmas sonucu katlamas ile oluurlar. Bu nedenle Katlam kayalar olarak ta bilinirler. Yer kabuunun yaklak olarak % 65'ini olutururlar. Kkenlerini magma tekil ettiinden bunlara magmatik kaya veya ksaca magmatit ismi de verilir. Katlam kayalar bir bakma dier btn kayalarn kkenini oluturur. Tortul ve metamorfik kayalar meydana getiren maddelerin byk ksm, katlam kayalarnn anmas, d etkenler tarafndan tanarak eitli ortamlarda depo edilmeleri ve baz deiikliklere uramalar, yani madde dolam neticesinde oluurlar. Bu sebepten dolaydr ki katlam kayalarna, ilksel, asli kayalar olarak baklabilir.

Katlam kayalar, kkenlerini tekil eden magmann eitli kimyasal bileimde olmasndan ve deiik kristalleme artlarndan dolay ok eitli tipte olurlar. Bununla beraber katlam kayalar doku ve kimyasal bileim gibi zellikleri gz nnde tutularak bir takm gruplara ayrlmaktadr. Bunlar Granit, Siyenit, Diorit, Gabro, Ultrabazik (ultramafik) kayalar gruplardr.

Metamorfik kayalar, nceden mevcut herhangi bir kayacn ilk olutuu basn ve scaklk koullarndan farkl basn ve scaklk koullarna maruz kalmas durumunda bu yeni koullara uyum salayabilmek iin kayacn bnyesinde meydana gelen yapsal, dokusal ve minerolojik deiikliklere dier bir ifade ile metamorfizmaya maruz kalmas ile olumutur. Tortul veya magma kkenli talar, yksek basn ve s altnda, ksmen erimek ve yeniden katlamak suretiyle, kristalen bir hle gelip, yerkabuunun yaklak % 27'sini oluturan metamorfik talar meydana getirirler. Bu nedenle bakalam kayalar olarak ta isimlendirilirler. Metamorfik kayalar genellikle tekstrlerine gre adlandrlrlar. Bu kayalar ilerindeki hkim minerale gre adlandrmak da mmkndr. Metamorfik ist,

arduvaz (kayaanta, sleyt), amfibolit, gnays, mermer, kuvarsit, milonit ilk akla gelen metamorfik kaya trleridir.

Tortul kayalar, d etmen ve sreler tarafndan yeryznn andrlmas ve meydana gelen eitli byklkteki krntlarn ve dier zlme rnlerinin tanarak ukur sahalarda biriktirilmesi ile oluan tortul depolarn arlk ve basn altnda skmas, pekimesi, kimyasal balayclar vastasyla imentolanarak katlararak diyajeneze uramas ile meydana gelmilerdir. Yeryznde ok grlen kayalardr. Sedimanlarn oluumunda etkili fiziksel ve kimyasal srelerin gelime alan yeryzdr. Bu nedenle sedimanter kayalar kapladklar alan bakmndan yeryznde % 75 orannda temsil edilmekte, magmatik ve metamorfik kayalar ise yeryznde % 25 orannda bir alan kaplamaktadrlar. Buna karn tm yerkabuunun yapsnda sedimentilerin pay ancak % 8 kadardr ve ortalama kalnlklar da 1-2 kilometreden ibarettir. Sedimentitler birok zellikleri ile magmatit ve metamorfitlerden ayrlr. Sedimentitlerin balca zelliklerinden biri, ok kez tabakalar hlinde istiflenmi olmalardr. Dolaysyla tortul kayalar genellikle tabakal olarak bulunurlar

11

ve ierlerinde organizma kalntlar (fosil) ihtiva ederler. Sedimanter kayalar kkenlerine ve oluum ortamlarna gre gruba ayrlrlar. Bunlar;

Krntl (Klastik, Detritik) sedimanter kayalar

Organik sedimanter kayalar

Kimyasal sedimanter kayalar

Yerkabuunun bileimine katlan bu kaya gruplar bir Kaya Dngsnn yeleri olarak kabul edilebilirler. Bir Magmatik kaya, scaklk ve basn altnda Metamorfik kayaca, Metamorfik bir kaya ise scaklkla eriyerek magmaya ardndan da Magmatik kayaca, hem Magmatik kaya, hem de Metamorfik kayalar da ayrarak Tortul kayaca dnr. rnein, sedimanter kayalardan olan konglomera (akl ta) akl boyutunda; kumta, kum boyutunda; kil ta ise kil boyu para, tane veya krntlarnn bir depolanma ortamna tanarak birikmesi sonucu olumaktadr. Magmatik kayalardan olan granit, siyenit, bazalt, andezit gibi kayalar ise magmann, yerkabuunun eitli kesimlerinde ya da yeryznde katlamas sonucu oluurlar. Metamorfik kayalar ise, sedimanter ya da magmatik kkenli herhangi bir kayacn ilk olutuu basn ve scaklk koullarnn deiimi ile ileri derecede deformasyona urayarak ekil, biim ve mineralojik yap bakmndan bir baka kayaca dnm ile olumaktadr. rnein bir sedimanter kaya olan kireta, mermere; ya da bir magmatik kaya olan granit, gnaysa dnebilir.

Kayalar, litosfer afetlerinin oluum ve geliimlerinde rol oynayan nemli etmenlerden biridir. Onlarn fiziksel ve kimyasal zelliklerindeki farkllklar erozyon, ktle hareketleri, deprem ve svlama zerinde farkl etkiler meydana getirir. nk bu zellikler, kayalarn, gerek andrma etmen ve srelerine kar gerek se de i etmen ve srelere kar dayankl veya dayanksz olmalarn tayin eder. Kayalarn diyaklazlarla veya zayf diren hatlar ile kesilmi olmas ok nemli sonular ortaya karr. Krk ve atlaklar diyebileceimiz kayalardaki diyaklazlar suyun derine doru sokulmasn geni lde kolaylatrr. Bazalt ve kalker gibi aslnda salam olan kayalarn geirimli olmalar, bunlar zerinde ok grlen diyaklazlarn varl ile ilgilidir. Unsurlar arasndaki ba zaten kuvvetli olan bu gibi kayalarn yzeysel anmaya kar direnleri, diyaklazlarn arttrd geirimlilik sayesinde bsbtn fazlalar. Diyaklazlar, istleme ve tabakalama yzeyleri zayf diren sahalardr. Bunlarla ok sk bir ekilde kesilen kayalarn direnleri azalr. Bu zayf diren sahalar boyunca daha etkin ve daha derin bir ekilde sokulan d sreler, zellikle kimyasal zlme sreleri olduka ksa bir zaman sonra kayacn paralanp ayrmasna neden olur. Genel olarak andrma faktrleri ncelikle zayf diren sahalarn izleyerek geliir.

Bir kayacn hacim biriminde var olan boluklarn toplam hacminin, kayann hacim birimine oranna boluk oran denir. Gzeneklilik (porozite) ise boluk orannn hacim birimine boluk orannn eklenmesiyle elde edilecek deere gre orandr. Dolaysyla gzeneklilik her hangi bir kayata yer alan gzeneklerin hacminin kayacn toplam hacmine oranna eittir. Porozite kayac meydana getiren unsurlarn boyutlarna, ekillerine, bunlarn dizili dzenine yani tekstrne ve ayrca, zellikle kumta, kalker ve bazalt gibi kayalarda

12

ok grlen diaklazlarn varlna, bunlarn sklna ve geniliine baladr. Genel olarak unsurlar ne kadar ince ise porozite o oranda yksektir. Porozite artt oranda andrma srelerine kar direnci azalm olur. Szma, yamalarn ekillenmesi ve andrmann iddeti gibi birok konularda ok nemli rol oynayan ve litolojik karaktere skca bal olan bir zelliktir. Bir katsay ile aklanr ve Darcy formlne gre hesaplanr, Geirimlilik veya szma hz geirimlilik katsays ile hidrolik gradyannn arpmna eittir. Geirimlilik katsaysnn deeri kayac meydana gtiren unsurlarn boyutlarna, biimine, mineral bileimle-rine ve ayrca suyun viskozitesine etkiyen scaklk, younluk, tuzluluk gibi zelliklerine baldr. Genel olarak geirimlilik porozite ile ilgilidir. Geirimliliin fazla olmas iin, porozitenin de yksek olmas gerekir, fakat porozite oran yksek olan her kaya mutlaka fazla geirimli deildir. Taneleri nem alnca gzenekler hzla kapanr. Bu nedenden killi kayalar, yksek gzeneklilik oranna ramen, geirimsizdirler. Bu durum killi kayalardan yaplm arazinin ekillenmesi bakmndan nemli rol oynar ve buralarda karakteristik ekillerin meydana gelmesine yol aar. Bu gibi sahalarda vadi ebekesi daha sk yama profili genellikle konkavdr. Buna karlk konglomeralar, akllar, kumlar ve kum talarnda gzeneklerin hacmi daha byk olduundan, bu gibi maddelerden yaplm depolar, daha dk olan porozitelerine ramen, ok geirimlidirler. Diyaklazl kalkerler, bazaltlar, kumtalar da ok geirimlidir. Bunlardan yaplm sahalarda izgisel ve yzeysel anma zellikle yama ilenmesi gleir. Akarsu ebekesi daha zayf, vadi yamalar dik ve genellikle d bkeydir.

Kayalarn plastisite, likidite ve tiksotropi zellikleri baz nemli litsofer afetlerinin meydana geliini ve yayl biimini aklamaya yarar. Bir kuvvet karsnda ekil deitiren, fakat kuvvet ortadan kalkt zaman tekrar eski hlini alan cisimlere esnek denir. Buna karlk ekil deiiklii kuvvetin etkisi ortadan kalkt zaman da davam ediyorsa, o hlde plastisitiden bahsedilir. rnein kauuk esnek, nemli kil plastiktir. Kile ok daha fazla su eklenirse, belli bir lden sonra su artk kil tarafndan emilir fakat kil taneleri arasnda dolar ve bu durumdaki kil akc bir hl alr. Ayn maddenin kendi arl altnda paralanmadan akmaya halamas iin aklanan lsne de likidite snr ad verilir. Bu snra erimi bir maddede alan atlaklar veya yarklar, dzgn darbeler veya sarsntlarla kendiliinden kapanr. Killerin plastisite snr genellikle % 13-30 arasndadr. Bu bakmdan eitli kil minerallerinin gsterdikleri deerler birbirine daha yakndr. Oysa killerin likidite snrlar arasnda byk fark vardr. rnein, kaolinitin likidite snr % 30-70 arasnda olduu hlde, montmorillonitin egemen olduu bentonit tr kilde bu snr % 700 dr. Marnlar, kumlar, miller, akl depolar ve eitli topraklar iinde hemen daima nemli deerde kil bulunur. Bu nedenden bunlarn plastisite ve likidite bakmndan davranlar zerinde kil deeri ve kil mineralinin tr rol oynar. Yukardaki verilere gre, kaolin grubundan killer veya bunlarn bulunduu klastik depolarda ktle hareketlerinin meydana gelmesi, montmorillonit killerine oranla daha kolay ve daha olasdr. nk kaolinit likidite snrna ok daha az miktarda su ile eriir.

Killi gevek depolara daha fazla su eklendii zaman bunlar bir sre sonra likidite snrn aarlar Buna ramen baz hllerde depo katln korur ve aka gemez, fakat bu durumdaki depo bir darbe veya sarsntya urad zaman, aniden sv hline geerek

13

yamatan aaya harekete balar ki buna tiksotropi denir. Tiksotropi, birka dakika sonra sona erer ve ktle yeniden katlar. Sismik veya volkanik sarsntlar, yeralt suyu seviyesinde taknlar veya iddetli yalardan sonra meydana gelen ani deiikliklerin neden olduu basn deiiklikleri tiksotropiye neden olan farkl etkenlerdir. Bunun sonucunda da yamalarda heyelanlar, toprak kaymalar, gmeler, amur akntlar meydana gelir. Maddenin yeniden katlamas da belli bir su deerine baldr. Killi maddeler ne kadar oksa, hareket hlindeki ktlenin katlama sresi o kadar gecikir.

Kayalarn uradklar mekanik zlme olaylar bunlarn scaklk deiiklikleri sunucunda genileme ve bzlmeleri ile ok yakndan ilgilidir. Is ykselince, cisimlerin ounluu gibi, kayalar da geniler. Bu genileme hem uzunluk, hem de hacim bakmndan bir art eklinde meydana gelir. Uzunlamasna genileme, izgisel genileme katsays ile aklanr. Normal scaklklarda izgisel genileme katsays kayalara ve minerallere gre farkl deerler gsterir.

Kayalarn kopma direnci ve kohezyon zellikleri, anmaya kar direnleri ile yama ekilleri ve ktle hareketleri bakmndan nemlidir. Kopma direnci, kayacn bulunduu basnca baldr. Deeri ise kaya cinsine ve suyun varlna baldr. Kohezyon ise ayn cins molekllerin arasndaki ekim kuvvetine denir. Kohezyon sv ve kat maddelerde grlr. Bu maddelerin molekllerindeki pozitif ve negatif ykler arasnda oluur. Balarn mr saniyenin trilyonda biri kadardr; ancak komu molekller arasnda srekli yeni ba kurulur ve bu da bileii bir arada tutar. Kum, akl, toprak yama dknts gibi gevek maddelerden meydana gelen birikme ekillerinin bir yama zerinde kaymadan, yuvarlanmadan durabildikleri en byk aya denge as denir. Bu ann deeri heyelanlar, toprak kaymalar gibi eitli ktle hareketlerinin meydana gelii, birikinti konisi, yama dknts, kumullar gibi faktrlerin eim zellikleri zerinde nemli rol oynar. Denge as, gevek depoyu oluturan malzemenin litolojik karakterine baldr. Srtnme, unsurlarn yzey ekilleri ile ilgilidir; yzey ekilleri de kaya yapsna baldr. Genellikle yass paralar salayan kayalara ait unsurlardan oluan depolarn denge as daha kktr. Unsurlarn slak veya kuru olmasna gre srtnme deeri deieceinden deponun nem durumuna gre denge as da deiir. Islak maddelerde denge as daha kktr. Bu kurallar heyelan olaslnn saptanmas, heyelanlarn nlenmesi ve meydana gelmi olanlarn kontrol altna alnmas gibi uygulamalar bakmndan byk bir deer tar.

1.1.2. Yerkabuunun Grn

Yerin kendisine mahsus Geoid ad verilen bir ekli vardr. Geoid, yerin gerek biimidir. Okyanus ve deniz yzeyi, Geoidin bir parasdr. Bununla ilgili olarak Geoid'in yzeyi, karalarda birok kabart ve ukurluklar meydana getirecek ekilde uzanr. Yer kabuunun bir ksm sularla rtl olarak bulunurken bir ksm da sularn zerinde bulunur. Yerkabuunun toplam yzlm 500.960.083 km olup bunun % 75,45i okyanuslarn altnda % 24,55 i ise okyanus ve denizlerin zerinde bulunur. Okyanuslarn, ktalar birbirinden ayrm grnmesine ramen, yerkabuu yeryuvarlan kuatan bir btn hlinde bulunur. Gerekten, denizler, yerkabuunun sadece ukur yerlerine tekabl eden

14

blmlerindedir. Takre adn tayan yer kabuunun zerinde de, rlyef ekilleri ad verilmi bulunan girinti ve kntlar bulunur (ekil 4).

Metre

ekil 4: Ana izgileriyle Yerkabuunun Grnm

Deniz dipleri, srekli tortulanma ve ykseklik farklarn gideren dolgulara yer verdii hlde, karalarn yz, atmosfer olaylarnn eitli ypratma, yontma ve oymalarna alan olmutur. Dier taraftan karalar zerinde bulunan rlyef genellikle byk da silsileleri, devaml platolar, kapal veya bir taraf ak anaklar eklinde olup, bunlar gerekte byk rlyef gruplar hlinde bulunur ve ok defa birbirinin devam olarak grnrler. Bu byk rlyef gruplar ierisinde hem dey hem de yatay olarak gelimi pek ok ve eitli rlyef ekilleri bulunur. Ayrca okyanuslar dibinde 5000 metreyi geen derin deniz ukurlar, okyanuslarn ortalama derinliinin stnde kalan deniz alt sradalar ile eikleri mevcuttur.

Bugne kadar bilinen en derin yer 11.034 metre ile Mariana ukurudur. Karalarn en yksek yerinin Everest doruunda 8882 m. ye vard dnlrse, en yksek yerle bu en ukur yer arasnda hemen hemen 20 km. ye yakn bir fark belirmi olur. Ktalar zerinde esas olarak dalar, ovalar ve platolar ana yerekilleri olarak yerini alr. Ovalar en yaygn yerekilleridir. Bunu platolar ve dalar takip eder. Okyanus havzalar ve tabanlarnda da yerekilleri bulunur. Karalardan yaklak 3 kat daha byk yzlme sahip bulunan okyanuslarda bu bakmdan ktalardakilerden daha byk ve etkileyici yerekillerinin mevcut olduu sylenebilir. Okyanus diplerindeki sradalar, deniz alt dalar, eikler ve kanyon eklindeki deniz alt oluklar dikkat eker. Okyanus tabanlarnda da tektonik etken ve sreler rol oynamaktadr. Levha snrlarnda volkanik aktivite ve tektonik faaliyetler ok etkindir. Diverjans levha snrlarndan kan lavlar byk deniz alt dalarnn ve hatta gelecein ktalarn oluturmaktadr. Bunlar okyanus ortas srtlardr. Atlas okyanusunun ortasndaki oluum buna rnek tekil eder. -4000 metreden aada okyanus tabanlar yer alr. Okyanus taban tm yeryznn % 30 unu tekil eder. ki okyanusal levhann arpt konverjans levha snrlarnda derin okyanus ukurlar oluur. Bat Pasifikte -11000 metreye kadar inen uzun, dar, dik yamal depresyonlar bulunmaktadr. Bunlar okyanus ukurlar olarak isimlendirilirler. Atlas Okyanusu'nda 3, Hint Okyanusu'nda 1 ve Pasifik Okyanusu'nda 22 adet okyanus hendei bulunmaktadr.

1.1.3. Yerkabuunu Etkileyen Etmen ve Sreler

Yerkabuu zerinde ok eitli etmen ve sreler etkili olmaktadr. Bilindii gibi bunlarn bir ksm faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi yeryuvarn i ksmndan, magmadan,

15

alan i etmen ve sreler, dier bir ksm ise faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi Gneten alan d etmen ve sreler olarak bilinmektedir. Kuvvet kaynan yeryuvarn i ksmndan alan etken ve srelere, i etkenler ve i sreler ad verilir. Yerkabuunun eitli hareketleri, kvrlmalar, krlmalar, epirojenik anaklama, kubbeleme veya arplmalar, yatay ve dey levha haereketleri ve volkanizma i etken ve sreleri meydana getirir. kuvvetler, kaynaklarn yerin derinliklerinden almak ve genellikle yapc olmak gibi ortak karakterler gstermekle birlikte, bunlarn oluum ekilleri ve yerkabuunu ekillendirmedeki etkileri ayn deildir. Bu bakmdan i kuvvetlere bal olarak meydana gelen sreler epirojenez, orojenez, krlma, faylanma, deprem ve volkanizma olmak zere gruplandrlabilir.

1950'lerde ortaya atlan Plaka Tektonii veya levha tektonii kuram genel anlamda yeryznde var olan byk aptaki tektonik hareketleri ve bunlara bal olarak oluan yerekillerinin oluum mekanizmalarn aklar. Plaka tektonii kuram, tm jeolojik ve jeomorfolojik problemleri bir btn hlinde ele alr ve aklar. Buna bal olarak, kvrml sra dalarn, volkanlarn ve volkanik yerekillerinin, fay hatlarnn ve depremlerin yeryznde rastgele dalmad ortaya konulmutur.

Magma iindeki konveksiyon akmlar (A.Holms, 1928)

Ktalarn hareket etmesi (A.Wegener, 1912)

Deniz dibi yaylmas, okyanus tabannn yaylmas ve genilemesi (R.SDietz, 1961)

Transform faylarn oluumlar

Levha tektoniini temellendiren nemli olaylardr. Bu drt hipotezin bir araya getirilmesi ile Levha Tektonii kuram ekillenmitir.

Konveksiyon, ya da tanm kat yzey ile akkan arasnda gerekleen s transferinin bir eididir. Akkan iindeki akmlar vastas ile s transfer edilir. Akkan iindeki veya akkanla snr yzey arasndaki scaklk farklarndan ve bu farkn younluk zerinde oluturduu etkiden doabilmektedir. Younluk deiimlerinin dier kaynaklar, deiken tuzluluk oran veya d kaynakl zorlayc kuvvet uygulanmas gibi sebepler de olabilir. Konveksiyonla s transferi, s transferinin 3 mekanizmasndan biridir. Dierleri ise kondksiyon (iletim) ve radyasyon (yaynm)'dr. Bu dorultuda magma iindeki scaklk, younluk ve basn farklarna bal olarak hareketler sz konusu olur. Magmada zellikle de onun en st ksm olan Astenosferde oluan bu hareketlere konveksiyon akmlar ad verilir. Konveksiyon akmnda scak ve ksmen ergimi manto malzemesi ykselir, yukar doru hareket eder, buna karn souk maddeler aa doru ekilir. Bylece manto iinde ergime katlama - tekrar ergime ve tekrar katlama suretiyle scakla bal bir madde dolam gerekletirilir. Scak maddelerden oluan s huzmesi, mantonun derinliklerinden yaylma merkezine ykselir, orada yzeye yaylarak sour ve katlar. Sonra Litosfer levhas hlinde dalma - batma zonunda manto iine gmlr, orada snr, ergir, asimile olmu bir ekilde tekrar yaylma merkezine doru ykselmee balar. Bylece oluan konveksiyon akmlar

16

levha veya plakalar hareket ettirerek nemli bir grevi yerine getirmi olur. Yine bu arada uzaklamakta olan levhalar arasnda mantodan gelen scak ve sv magma k ve yaylmas olur. Burada orta srtta souyan ve katlaan magma rn lavlar her iki tarafa simetrik bir ekilde yaylr. Bylece uzaklamakta olan levha kenarlarna eklenerek, ktalarn uzaklama hareketlerine neden olur. Bu esnada byk hacimlerde magma (Dnya zerinde bir ylda aa kan mamann yaklak % 60'), deniz taban yaylmas ile ilikili olarak okyanus srt sistemleri boyunca retilir. Levhalar uzaklatka okyanus kabuunda krklar meydana gelir ve bu krklar, alttaki scak astenosferde oluan ve yukar doru kan ergiyiklerile doldurulur. Bu ergimi materyal yava yava souyarak kat kayaca dnr, bylece yeni bir deniz taban blm olumu olur. Bu olay srekli tekrarlanr ve bylece yeni okyanusal litosfer oluur. Okyanus srtnda yeni oluan litosfer de, levhann hareketi ile srttan zaman iinde uzaklar. Bylece deniz tabanlar da genilemi olur.

Anlald zere Plaka Tektonii kuram, yerkabuu iinde statik yerine dinamik kuvvetlerden kaynaklanr. Belirtildii zere yerkabuu tek para olmayan, paral ok sayda magma zerinde yzen veya birbirlerine gre bal hareket eden, kresel bir takm plakalardan olumaktadr. Buna gre tektonik olaylar, yeryznn en d ksmn oluturan ve plakalar aras snrlar izleyerek uzanan, dar kuaklar boyunca toplanr. Bu kuaklar ayn zamanda deprem odak noktalarnn ve volkanik sahalarn younlat zonlardr.

Levhalarn birbirleriyle etkileimleri bakmndan levha hareketlerini 3 ana balkta toplayabiliriz. Uzaklaan Levhalar, Yaknlaan Levhalar ve Transform Fay izgileri (ekil ). Bu hareket trleri, ayn zamanda bu snrlarda oluan depremlerin ve volkanik faaliyetlerin niteliklerini belirledii gibi ortaya koyduklar basnla da kabuk zerinde ekillenme yapabilmektedir. Yine bu hareketlilik sonucunda uzun bir zaman srecinde yeni okyanuslar, yeni ktalar, sradalar ve volkanlar oluur. Depremler ve volkanik aktivitelerin temel nedeni de yine bu hareketliliktir. Bu hareketler srasnda levhalar birbirinden uzaklar, birbirlerine yaklar, arpar veya birbirlerine gre yanal olarak kayarlar. Levhalardaki bu harekete bal olarak yerkabuu bugnk konumuna ve grnmne sahip olmutur (ekil 5).

17

ekil 5: Plaka Hareketlerinin ematik Gsterimi ve Levha Snrlar

Hem geni kara paralarn etkileyen ykselmeler, alalmalar, anaklamalar ve kubbelemelere, hem de kvrlmaya neden olan hareketler (ekil 6), Yerkabuunun sert ve direnli olduu ksmlarda ise krlmalara neden olur. Krlan bloklar birbirlerine gre karlkl olarak yer deitirirler ise faylanma gereklemi olur (ekil 7).

ekil 6: Yan Basnlar Nedeniyle Elastik zellikteki Yatay Tabakalarda Oluan Kvrmlanma

ekil 7: Yan Basnlar Nedeniyle Sert zellikteki Yerkabuunda Oluan Faylanmalar

Diverjans Levha Snr

Konverjans Levha Snr

Transform Fay Hatt

Ters Fay

Normal Fay

Dorultu Atml

18

Hareket eden levhalar birbirleri zerine kuvvet uygularlar. Bu kuvvet yerkabuundaki kayalarn diren gstermesi nedeniyle belli blgelerde enerji birikimine yol aar. Bu enerji, kayalarn krlma snrn at anda da krlma gerekleir ve biriken enerji aa kar. Levha hareketleri nedeniyle birikmi gerilme enerjisinin aniden boalmas ile ortaya kan titreimlere deprem denir. Ayrca gemite olup biten bu hareketlerden baka, gnmzde meydana gelen depremler, yerkrenin tektonik bakmdan aktif olduunu gstermektedir. Yine Yerkrenin jeolojik tarihesi ierisinde birok kez magma klar olmu ve buna bal olarak andezit, bazalt, tf, aglomera gibi kayalar meydana gelmitir. Yeryuvarn uzun jeolojik tarihesi boyunca atmosfer koullarna bal olarak farkl iklim blgelerinde farkl andrma etmen ve sreleri hkim olmutur. Bu blgeler kendilerini andran farkl andrma etmen ve srelerine bal olarak yerekli bakmndan deiik grnm kazanmtr. Nemli blgelerde akarsular, kurak blgelerde rzgrlar, souk iklim blgelerinde buzullar faaliyetlerini srdrmtr.

Genel olarak son 10.000 ylnda insanla tanan ve yaklak 4,6 milyon yl geride brakan yeryuvar; bu uzun kronolojisi boyunca kvrlma, krlma gibi tektonik hareketler, magma klarna sahne olan volkanik faaliyetler, iklimde snma ve soumalar ile bunlarn ortaya kard klimatik koullar doal sreler olarak yaam ve yaamaktadr. Kuvvet kaynan Gneten alan etken ve sreler ise, d etkenler ve d sreler ad altnda ifade edilen fiziksel paralanma, kimyasal ayrma, yeraltsular, akarsular ve seyeln, buzullar, dalgalar ve akntlar, rzgr ile canllar (bitkiler, hayvanlar ve insanlar) dr.

Kayalarn s farklar ve donma zlme ile ufalanmas, kimyasal bileimlerinin deiiklie uramas sonucunda unsurlar arasndaki ban gevemesi, topraklarn oluumu statik srelerdir. Dier ise mobil sreler olup bunlar paralanan unsurlar tar ve biriktirirler. Bu srelere bal olarak; Kayalar paralanr, paralanan malzeme d etkenler tarafndan farkl bir lokasyona tanr, tanan malzeme terkedilir, birikim meydana gelir. Kayalarn mekanik paralanmas, kimyasal olarak ayrmas dolaysyla zlmesi; zlen unsurlarn tanmas ve biriktirilmesi, ktle hareketleri, erozyon balca srelerdir. Bu sreleri gerekletiren etkenler ise; akarsular, yeraltsular, seyelanlar, rzgr, dalgalar ve akntlar, buzullar, gel git ve canllar (organik etkenler) dr. Fiziksel (Mekanik) paralanma olarak ta bilinen bu sre kayalarn kimyasal bileimleri bozulmadan daha kk paralara blnmeleri olaydr. Bu olay byk oranda donma ve zlme srelerine bal olarak gerekleir. Donan suyun hacminin genilemesi yoluyla ortaya kan basn kayalar paralar. Bunun yan sra bitkiler, insan gibi faktrlere bal olarak ta kayalar paralanr. Mekanik paralanma bakmndan en nemli etken scaklk farklarnn fazlal ve don olaylardr. Don zelliklerinin ve sresinin aratrlmas, paralanmann tipi ve etkinliini belirlemede faydal olmaktadr.

Bunlardan baka uzun sre zemin zerinde kalan kar bu yzeyleri d etkilerden ksmen koruma grevi grr. Buna karn kayalarda mekanik olarak paralanmaya da neden olur. Kar olaynn youn olduu sahalarda gnlk ve yllk scaklk farklar byk deerlerdedir. Bu koullar ise kayalarn direnlerinin azalmasna, atlak sistemlerinin gelimesine neden olmaktadr. Devaml ve iddetli rzgrlar mekanik paralanma ile ayrm

19

kk boyutta taneleri tama zelliine sahip bulunmaktadr. Daha ok kurak ve yarkurak blgelerdeki Yerkabuunun ekillenmesinde etkili olan rzgrlar, kil ve silt boyutundaki malzemeyi hareket ettirmesi eklinde etkili olur. Kimyasal Ayrma, kayalar meydana getiren unsurlarn veya bu unsurlar birbirlerine balayan imentonun kimyasal bileiminin deimesi olaydr. Bu olay sonucu kayalar znr ve ayrr. imentosu kalker olan bir kumta, kalkerin erimesi sonucu paralanr ve kum deposu hline geer. Graniti tekil eden minerallerden feldspat ve biotitn kimyasal ayrmaya urayarak paralanmalar, kayac, kuvars taneleri ve kilden mteekkil bir kum deposu hline dntrr.

1.2. Deprem

Deprem, doal etmen ve srelerin etkisi altnda yerkabuunda meydana gelen ani ve ksa sreli sarsntlar olarak ortaya kan titreimlerin, elastik dalgalar eklinde yaylarak getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olay olarak tanmlanabilir. Depremler yerkabuu iindeki herhangi bir noktada, orada mevcut kayalarda birikmi enerjinin sismik dalgalar eklinde serbest kalmas sonucu meydana gelirler ve bu noktadan evreye yaylrlar. Deprem srasnda aa kan enerjinin bir ksm sismik dalgalar eklinde evreye yaylrken, bir ksm da, i merkez (hiposantr) etrafnda sya dnr.

Deprem nlenmesi imknsz bir doa olaydr. Gnmz imknlaryla nceden tahmini de henz tam olarak mmkn deildir. Ana depremden sonra meydana gelen ve ona gre nispeten az iddetli olan sarsntlar, yani art sarsntlar, baz depremlerde haftalarca, aylarca srebildii hlde, depremin habercisi olabilecek nc sarsntlar her depremde meydana gelmemektedir. Deprem ncesinde, yerkabuunun ilgili ksmnda, bir takm fiziksel ve kimyasal deiikliklerin olutuu bilinmekle beraber, bunlar da henz, zamannda ve tam olarak saptanamamaktadr. Depremden dolay len insan says son milenyumda 8 milyon ve 20 yzylda 2 milyondur. Dnyada 40dan fazla lke ykc deprem tehlikesi altndadr ve 199099 yllar arasnda olan depremlerin neden olduu kayp 215 milyar dolardr (ekil 8). Deprem kresel bir tehdit olduu iin, depreme kar hazrlanma ve zararlarndan korunma zerine yaplan kresel almalar insanln gelecei asndan ok byk neme sahiptir.

ekil 8: Deprem Sonras Kesitler

1.2.1. Depremlerin Oluum Mekanizmas

Yerkrenin ii olduka dinamiktir ve yaklak 40 trilyon volt enerji retmektedir. Bu enerjinin ancak depremlerle hissedilen ve aa kan blm % 1 dir. Depremlerin oluum

20

nedenleri zerine yaplan almalarda grnen en temel neden yerin bir dinamik motor gibi almasdr. D merkezinde bulunan yksek scakla bal olarak akc hle gelen malzemenin farkl devinime ve dnme neden olmasdr. zellikle, yerin d ekirdek merkezinin tamamen sv ve akkan olmasna bal olarak d ekirdek ve manto arasnda ki snrdan btn ynlere scak malzeme tanr. st Manto, Astenosfer (Zayf Kre) ierisinde malzemelerin konvektif dngsel hareketle srekli tanmasyla, Litosfer boyunca levhalar zorunlu hareket altnda kaymaktadr. Depremlerin oluum fizii yaklaan veya uzaklaan levhalara bal olarak Tektonik Plaka Hareketleri ile gelien dey veya yatay gerilme byklklerinde ki deiimlerle aklanmaktadr. Yer kabuu boyunca almal gerilmeye bal olarak okyanus ortalarnda almalarla yeni malzemeler meydana gelir. Skmal tektonik rejim aktif levha snrlarnda arpmaya, kapanmaya, bindirmelere ve eski malzeme yitimine neden olur. Yatay gerilmeli rejim altnda yatay hareketler oluur ve bu gerilme altnda malzemelerin ne yenilenmesi ne de yitimi sz konusu deildir fakat farkl gerilmeli plakalar zerinde gerilme transferini meydana gelmesiyle Transform Fay zellii tar. Levhalarn pozisyonlarna gre farkl byklkte meydana gelen dey veya yatay gerilmeler malzeme direncini bastrrsa ve aarsa kaymalar meydana gelir, enerji boalr ve nihayetinde kabukta titreimler dier bir ifade ile depremler oluur.

Levhalar boyunca yerin iinden yeni malzemelerin yzeye kt alanlar okyanus ukurlar ve uzaklaan levha snrlar olarak bilinir. Levhalarn ald alanlarda scaklk yksek olduu iin meydana gelen depremler byklk bakmndan kk ve derinlik olarak sdr. Eski malzemelerin derin tabana itildii alanlarda ise arpma zonlar, dalma-batma zonlar veya kapanan arpma levha snrlarnda meydana gelir. En byk ve en derin depremler yaknlaan levha snrlarnda ve nihayetinde doal olarak arpma snrlarnda meydana gelir.

Levhalarn birbirine paralel telendii alanlar yatay gerilmeli levhalardr ve Dorultu Atml Fay Sistemleri olarak bilinirler. ounlukla, dey gerilmeli farkl sistemler arasnda ki enerjinin transfer edilmesi yatay gerilmeli faylar boyunca saland iin Transform Faylar olarak da isimlendirilir. Bu levhalarda meydana gelen depremler olduka byktr ve meydana gelen depremlerin etkileri ve iddetleri veya neden olduklar hasar veya risk nispeten s kabuk kalnlyla ilikili olduu iin etkileri byktr. Dnyada en mehur transform faylar Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) ve San Andreas Fay Zonudur (SAFZ). 24 Austos 2014 tarihinde Amerikann SAFZnda M 6.0 bir deprem meydana gelmi ve son 25 ylda meydana gelen byle bir depremde can kayb dahi olmamtr.

1.2.2. Depremlere Ait Baz Kavramlar

Hiposantr, deprem oda veya i merkez, bir depremin meydana geldii yerkabuu iindeki noktadr. Depremler hiposantr derinliklerine gre birtakm tiplere ayrlabilirler. Bunlar;

S depremler: hiposantr derinlii 60 km'den az olan depremlerdir.

21

Orta derinlikte depremler: hiposantr derinlii 60-300 km arasnda deien depremlerdir.

Derin depremler: hiposantr derinlii 300 km'den fazla olan depremlerdir.

Bununla birlikte depremlerin hiposantr derinlikleri, genel olarak, 10-30 kmler arasnda deiir.

Episantr, d merkez, yer yzeyinin i merkeze en yakn olan noktasdr. D merkez i merkezin zerindedir ve yeryzndeki maksimum sarslma bu noktada vuku bulur. Deprem iddeti ve dolaysyla meydana gelen hasar episantrdan evreye doru azalr.

zoseist, edeprem erisi, bir depremde ayn derecede etkilenen noktalarn birletirilmesiyle elde edilen erilerdir. zoseistler kullanlarak deprem blgelerinin izoseist haritalar yaplr. Deprem haritalarnda izoseistlerin, genel olarak, konsantrik daireler tekil etmedikleri, d merkezin evresinde, i ie, girintili kntl bir ekilde bulunduklar grlr. Bu durum yer kabuunun litolojik, tektonik ve hidrolojik bakmlardan homojen olmamas, bu bakmlardan farkl ksmlar iermesi nedeniyle, deprem dalgalarnn yaylma hz ve mesafeleri ile deprem iddeti karsnda farkl tepkilerde bulunmasndan kaynaklanr. merkezde meydana gelen sarsntlarn evreye yaylmas dalgalar eklinde olur. Balca deprem dalgalar unlardr:

Boyuna dalgalar, deprem kaydedici aletlerin (sismograf), ilk kaydettii dalgalardr. Bu nedenle ilk dalgalar (primer dalgalar) ismini de alrlar. "P" harfiyle gsterilen boyuna dalgalar ses dalgalar gibi yaylrlar. Hzlar yerin kabuk ksmnda ortalama 6-7 km/sn'dir. Yerin btn krelerini geerler. Manto ve ekirdei geerken, snr kesimlerinde, krlr ve yn deitirirler (ekil ).

Enine dalgalar; sismograflarn boyuna dalgalardan sonra kaydettii dalgalardr. Bundan dolay ikincil dalgalar (sekonder dalgalar) ismini de alrlar ve "S" harfiyle gsterilirler. Enine dalgalar yaylma dorultusuna dik ynde salnmlar yaparak ilerlerler (ekil ). Yerkabuundaki hzlar ortalama 3,5-4 km/ sn'dir. Svlardan geemezler. Primer (P) ve sekonder (S) dalgalara, birlikte, cisim dalgalar ad verilmektedir.

Yzey dalgalar, yeryz boyunca yaylan dalgalardr. Cisim dalgalarna gre daha yava hareket ederler. Genlikleri daha byktr. Dey ve yatay dorultuda salnmlardan mteekkil olan bu dalgalar "R" (Rayleigh dalgas) ve "L" (Love dalgas) harfleriyle gsterilirler. Derin ksmlara doru sokulamazlar. Buna karlk dnya evresini bir ka kez dolaabilirler.

Deprem iddeti, kabaca 1900 ylna kadar olan ve tarihsel dnem olarak adlandrlan dnemde yaplan leklerde, depremlerin insanlar tarafndan hissedilip hissedilmemeleri, yeryznde meydana getirdikleri deiiklikler, eyalarda meydana getirdikleri hareketlenmeler, binalarda yaptklar tahribat gibi hususlar gz nnde bulundurularak yaplan snflandrma veya leklendirmedir. Bu tip leklere rnek olarak Mercalli-Cancani lei (MC) verilebilir. Modifiye Mercalli lei sanayi tesisleri, binalar, insanlarn

22

hisstemesi gibi zelliklere gre bir depremin etkilerini aklamak iin tasarlanmtr. 1 den 12 dereceye kadar bir snflandrma yaplmaktadr. Burada 1. Mikrosismik sarsntlardr. nsanlar tarafndan hissedilmezler. Buna karn 12. Derecede Adeta ta ta stnde kalmaz ve her ey yklr, harap olur. 1931 versiyonuna gre 12 dereceli olan bu lekte her dereceye ait zellikler aadaki gibidir:

I. Derece: Mikrosismik Sarsntlar, insanlar tarafndan hissedilmezler (en fazla ivme: 10 mm/sn2 den kk). Bazen kular, hayvanlar, huzursuzluk yapabilirler. Bazen ba dnmesi ya da mide bulants olabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su organlar, yalpalama olabilir. Kaplar ok yava sallanabilir.

II. Derece: ok Hafif Depremler, dinlenmekte olan ve binalarn st katnda bulunan kimseler veya duyarl kimseler tarafndan hissedilir. Asl olan eyalardan bir ksm sallanr (ivme: 10 mm/sn2 den byk). Asl nesneler sallanabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su yaplar sarslabilir. Bazen kular, hayvanlar huzursuz olabilirler. Bazen baz kimselerde ba dnmesi ya da mide bulants yaanabilir (ekil 9).

iddet II ematik Gsterimi

iddet IV ematik Gsterimi

iddet VI ematik Gsterimi

iddet VIII ematik Gsterimi

iddet XII ematik Gsterimi

ekil 9:Deprem iddetlerinin Gsterilmesi

III. Derece: Hafif Depremler, zellikle st katlarda olmak zere bina iindekiler tarafndan hissedilir. Duran otomobiller hafife sallanabilir. Kamyon gibi ar bir vastann

23

gemesi srasnda meydana gelen sarsntlar gibidir (ivme 25 mm / sn2 den byk). Asl nesneler biraz gidip gelebilir.

IV. Derece: Orta iddetli Depremler, bina dndaki insanlarn bazlar tarafndan da duyulur. Hafif uykusu olan baz kimseleri gece uykusundan uyandrr. Mutfak eyas, pencereler, kaplar sarslr ve duvarlardan atlama sesleri gelir. Duran otomobiller iyice sallanr (ivme: 50 mm / sn2den byk). Pencereler, kaplar zorlanabilir. Cam ve anak mlek sarslabilir. Asl nesneler sallanabilir.

V. Derece: Olduka iddetli Depremler, hemen herkes tarafndan duyulur. Baz tabaklar ve pencere camlar krlr. Svalar atlar. Aalar ve direkler sallanr (ivme: 100 mm/ sn2den byk). Ak havada insanlar kouur. Binalar titrer. Kk veya sabit olmayan kararsz nesneler debilir. Aniden kap, panjur alp kapanabilir. Sarkal saatler durabilir.

VI. Derece: iddetli Depremler, i ve d meknlarda herkes tarafndan duyulur. Birok kimse korkarak binalardan dar kar. Ar ev eyalar yerlerinden oynar. ounlukla svalar dklr, bacalar hasar grr. Genellikle hasar miktar azdr (ivme: 250 mm / sn2 den byk). Svlar gl hareket eder. Yaplarda ince atlaklar oluur. Biblolar, kitaplar, resim tablolaro duvardan debilir.

VII. Derece: ok iddetli Depremler, herkes dar frlar. Otomobil kullananlar tarafndan fark edilir. Baz bacalar krlr. yi yaplm binalarda hasar nemsiz, normal yaplarda hasar az, plan kalitesiz binalarda ise hasar olduka fazladr (ivme: 500 mm/sn2 den byk). Motorlu arabalar hareket hlinde ise srcler tarafndan hissedilir. Aalar ve allar orta iddetle sarslabilir. Gller ve akan sular zerinde dalgalar oluur. yi tasarml binalarda nemsiz hafif hasar olabilir. Byk miktarda sva syrlabilir.

VIII. Derece: Tahrip Edici Depremler, bacalar, stunlar, antlar ve duvarlar yklr. Panik yaanr. Ar ev eyalar ters dner. zel olarak iyi yaplm binalarda hasar az, orta kaliteli binalarda olduka fazla, kt kalitelilerde ise byktr. Ahap ve yma duvarlar bina iskeletlerinden dar frlar. Kuyu sularnda deimeler grlr. Az miktarda kum ve amur akntlar meydana gelir (ivme: 100 cm / sn2 den byk). Motorlu arabalar iddetle sarslr. Aalar krlabilir.

IX. Derece: ok Tahrip Edici Depremler, binalar temellerinden oynar. Salam binalarda bile hasar olduka fazladr. Yeryznde atlaklar oluur. Bariz zemin hasarlar olur. Yeraltndaki borular kvrlr, kopar (vme: 250 cm/sn2 den byk). zellikle depremlere dayanacak (yma) yaplar nemli hasar grebilir. Yeralt borular krlabilir.

X. Derece: Ykc Depremler, binalarn ou yklr. Zeminde atlaklar meydana gelir. Raylar bklr. Akarsu kenarlarnda ve dik yamalarda heyelanlar, amur ve kum akntlar grlr (ivme: 500 cm / sn2 den byk). nemli heyelanlar grlr. Plajlar ve dz arazi zerine yatay kum ve amur kaymtr. Kuyularn su seviyesi deimitir. Barajlar, bentler, kanallar hasar grmtr. Hafife bklm demiryolu raylar mevcuttur.

24

XI. Derece: Afet Depremler, ancak birka bina ayakta kalr. Kprler yklr. Zeminde geni yarklar oluur. Kaymalar, faylar ve byk heyelanlar meydana gelir (ivme: 750 cm/sn2 den byk). Zemin malzemesi hareket eder. Deniz dalgalar nemli byklkte meydana gelir.

XII. Derece: Byk Afet Depremler, adeta ta ta stnde kalmaz; her ey yklr, harap olur (ivme: 980 cm / sn2 den byk).

Deprem Bykl, Magntd, kabaca 1900 ylndan balatlan ve aletsel dnem ad verilen zamanda deprem derecesinin tespitinde analitik ve saysal yntemlerle rasyonel deerelendirmelerin ve saptamalarn yaplmas ile elde edilen aritmetik ifadedir. Deprem iddet cetvellerindeki sonulara bakarak bir depremin derecesinin saptanmasnda dikkatli olmak gerekir. nk depremin ortaya koyduu bu sonularda, zeminin yapsal zellikleri, binalarda kullanlan malzemenin cinsi ve miktar ile yap teknii gibi hususlarla hasar tespiti yapan kiinin kendi grleri de etkili olmaktadr. Dolaysyla hata pay fazla olabilir. Fakat deprem byklkleri daha doru yaklamdr. Richter Magnitd lei Pasadana Kaliforniya Teknoloji Enstitsnden Dr. C. F.Richter tarafndan 1935 ylnda sismoloji bilimine sunulmutur. Burada esas olarak, deprem odanda aa kan enerji miktar gz nnde bulundurulmutur. Bu ekilde, deprem odanda boalan enerji miktar ile ilikili olan deprem derecesine deprem bykl ad verilmektedir. Bir depremin magnitd, fayn krlmasnda boalan toplam enerji miktarnn bir tahminidir. Bir depremin Richter magnitd ise insanlarn hissedebilecei deprem bykl yaklak olarak 3 ve yeryznde olan en byk deprem magnitdde yaklak olarak 8 dir. Richter magnitdnn st ve alt limiti olmamasna ramen, Richter magnitdne gre 9 dan byk depremlerin olumas mmkn deildir. En duyarl sismograflar yaklak olarak 2 byklnde ki depremleri kayt edebilir ki buda yerde attmz admla aa enerjiye denktir. Yurdumuzda da kullanlan bu lekte en hafif deprem 1,5, en etkili deprem ise 8,5 - 9 magnitd deerindedir. Burada Magnitd episantrdan 100 km uzakta bulunan bir standart sismografn (Wood - Anderson sismograf) kaydettii yatay bileene ait maksimum genliin 10 tabanna gre logaritmasna tekabl etmektedir.

Deprem byklnn saptanmasnda kullanlan ltlere gre eitli byklk tipleri bulunmaktadr: Cisim Dalgas Bykl (Mb): P dalgas kullanlarak hesaplanan byklktr. Derin depremlerin byklnn bulunmasnda kullanlr. Yzey Dalgas Bykl (Ms): yzey dalgalarnn genlikleri kullanlarak hesaplanan byklktr. Moment Bykl (Mw): deprem srasnda aa kan enerjinin miktarn gsteren sismik moment (Mo) kullanlarak bulunan byklktr. Sismik moment deprem odandaki kuvvetlerin mekanik momentine karlk gelir. Sre Bykl (Md): ok kk ve yakn depremlerin sreleri kullanlarak hesaplanan byklk deeridir. Lokal Byklk (M); Kk, s ve yakn depremlerde S dalgalar kullanlarak bulunan byklktr. Depremler byklklerine gre aadaki ekilde snflandrlmaktadr (Tablo 1):

25

Tablo 1: Deprem Magntd ve Byklk Dereceleri

Magnitd (M) Byklk Derecesi

7'den byk Byk deprem

5-7 aras Orta byk deprem

3- 5 aras Kk deprem

1- 3 aras Mikro deprem

l'den kk ok mikro deprem

3,5 magnitd genellikle hissedilir. 3,5-5,4 nadiren hasara neden olur. 6.0 Iyi tasarlanm binalar az hasar alr. Kt ina binalara byk hasar alr. 6,1-6,9 yaklak 100 kilometre kadar alanlarda ykc olabilir. 7.0-7,9 Daha byk alanlarda ciddi hasara neden olabilir. 8 veya daha byk bir deprem. eitli alanlarda ciddi hasara neden olabilir.

Deprem Bykl ve Depremde Aa kan Enerji Arasnda Oran; Deprem byklnde 1 birimlik deiim, ortaya kan enerji miktarlarnda ok byk farkllklara neden olmaktadr. Deprem byklnn M=5 ya da M=6 olmas aslnda ok nemlidir. nk deprem bykl M=6 olduunda ortaya kan enerji; bykl M=5 olan depreme oranla 31,5 kat ve bykl M=7 olduunda ise ortaya kan enerji miktar yaklak 9