Ankara Üniversitesi İl alıiyat Fakültesi Dergisi, 51:2 (201 0), ss. 349-366

Vatikan Kütüphanesinde Tefsir İlınine İlişkin Arapça El Yazmalan Üzerine Bir Araştırma*

ESRA GÖZELER DR., ANKARA Ü. iLAHiYATFAKÜLTESi egozeler@divinity.ankaraedu.tr

Özet Vatikan Kütüphanesi oldukça büyük el yazma koleksiyonlarına sahiptir. El yazmalan içerisinde birçok dil ve alanın içerisinde Arapça ve İslam bilimlerine dair yazma eser­ler yer almaktadır. Bu makale Vatikan Kütüphanesi'nde bulunan Tefsir ilmine ilişkin Arapça el yazmalan üzerine yapılmış bir araştırmadır. Araştırma el yazmalannın ve müelliflerinin isimlerini ve alanlarına göre kategocik dağılmıuu, yazmalarm kronolo­jik ve fiziksel bilgilerini belirleme amacını taşımaktadır. Bu el yazmalan tara­rnaldeğerlendirme yöntemiyle ele alınmıştır. Vatikan Kütüphanesi'nde Tefsir ilmine ilişkin yazma eserlerin alanianna göre dağılımmda çeşitlilik görülmektedir. Anahtar Kelimeler: El yazmalan, Vatikan Kütüphanesi, Tefsir, Arapça

Abstract Tafsir-related Arabic Manuscripts in the Vatican Library The Vatican Library holds a big number ofmanuscript collections. Among these col­lections, along with other languages, Arabic-Islamic manuscripts are found. This work deals with Tafsir-related Arabic manuscripts in the Vatican Library and aims to de­termine the names and main fields of these manuscripts as well as the ir chronological and physical data. In the Manuscripts Department of Vatican Library, Tafsir-related manuscripts are basically on Qur'iinic sciences, Tafsir books and Tafsir c~mmenta­ries. Keywords: Manuscripts, Vatican Library, Tafsir, Arabic

Makalenin tamamını okuyarale değerli katkılar sunan Prof. Dr. Mehmet Paçacı, Prof. Dr. İsmail Ça­lışkan ve Doç. Dr. Mehmet AkifKoç'a saygılanını ve şükranlanını sunuyorum. Vatikan'da araştır­ma iınlcanı sağlayan Prof. Dr. Dr. Felix Kömer'e (Pontifıcal Gregoriana University), yazınalann tespitinde yardımlanndan dolayı Prof. Dr. Dr. Adnane Mokrani (Pontifıcal Gregoriana University, PISAI) ve Michel Saghbiny'ye (PISAI) ve İtalyanca metinlerio çevirisini yapan Ar. Gör. Yasin Me­ral'e teşekkür ediyorum.

350 ESRA GÖZELER

Giriş

Dünyanın en eski kütüphanelerinden biri olan Vatikan kütüphanesinin ta­rihi 4. yüzyılda oluşturulmuş, kütüphane ve arşiv olma özelliğine sahip Scrinium'a1 dayanmaktadır. 8. yüzyılda kütüphane için bir kardinaLatanmış ve Papa 1. Adrian (772-795) zamanında 784 tarihli bir belgeyle bu unvan verilmiştir. 13. yüzyılın ilk yarısında, Papaların en eski kütüphanesi ve arşiv­leri hala bilinmeyen sebeplerden dolayı dağılınıştır. Koleksiyonlar aynı yüz­yılda Papa 8. Boniface (1294-1303) tarafından tekrar oluşturulmuştur. Papa 8. Boniface'in vefatından sonra bu koleksiyonlar Periguia, Assisi ve son olarak Avignon'a taşınmıştır. Bu taşınmalar esnasında birçok eser yolda kaybolmuştur. Avignon'da Papa 22. John (1316-1334) yeni bir kütüphane tesis etmeye başlamıştır. Kütüphane 1450 yılında Papa 5. Nicholas (1447-·1455) tarafından kurulmuş ve 1475 yılında Papa 4. Sixtus tarafından (1471-1484) genişletilıniştir.2 Ancak burada şunu ifade etmeliyiz ki kütüphanenin hangiPapazamanında kurulmuş olduğu tartışmalıdır. Bundan dolayı tarihçi­ler aynı nesil içerisinde kütüphanenin iki kurucusu olup olmadığı sorusunu sormaktadırlar. ·Aslında Papalık, Rönesans'a kadar "kütüphane" olarak ad­landırmaya değer bir yapıya sahip değildi. Rönesans'ın ilk Papası olarak kabul edilen Papa 5. Nicholas bu dönemde kütüphaneyi genişlettiği için ta­rihçilerin çoğu Vatikan Kütüphanesi'nin kurucusu olarak onu kabul etmek­tedirler.3 Diğer taraftan kütüphanenin daha erken bir tarihte, 1369 yılında kurulduğunu belirten tarihçiler buluıımaktadır.4 Papa 5. Nicholas, papalığı döneminde Yunanca, Latince ve İbranice5 el yazmalarının araştırmacıların okumasına ve çalışmasına açılınası gerektiğine karar vermiştir.

Vatikan Kütüphanesi'nin koleksiyonları el yazmaları, basılı kitaplar ve nümizmatik olmak üzere üç bölümde korunmaktadır. El yazmaları bölümü,

1 Scrinium, Eski Roma'da papirüs tomarlannın saklandığı silindir şeklinde kaptır. Dom Anselm M. Albareda, "The Preservation and Reproduction of the Manuscripts of the Vatican Library through the Centuries," Proceedings of the American Philosophical Society, 104:4 (ı960), s.l; http:!/www.vaticanlibrary.valhome.php?pag=storia (01.09.2010). Ayrıntılı bilgi için aynca bk. Charles Sayle, "The Vatican Library," Library, 1-6:1 (1894), ss.327-343.

3 J. W. Clark, "On The Vatican Library of Sixtus IV," Proceedings of Cambridge Antiguarian Society and Commımications, X (1898-1899), s.4vd; David Mycue, "Founder of the Vatican Library: Nicholas V or Sixtus IV?," TheJournal of the Library History (1974-1987), 16:1 (1981), s.lvd.

4 Albareda, a.g.m., s.l. 5 Vatikan Kütüphanesi'nde bulunan İbranice el yazınalan için bk. Benjamin Richler, Hebreıv

Manııscripts in the Valican Library, (Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 2008). Richler, bu çalışınasında kütüpbaneye ilişkin şöyle bir bilgi aktannaktadır: "1. Dünya Savaşı ve Holocaust sırasında Vatikan Kütüphanesi sadece Yahudi alimierin eserlerini ve çalışmalannı geliştir­dikleri bir yer olmamış; aynı zamanda onlara güvenli bir koruma alanı sağlamıştır. Halıarn ve Profe­sör Umberto Cassuto (1883-1951), meşhur oryantalist Giorgio Levi della Vida (1886-1967), bibli­yograf'ya uzmanı Aaron Freimann (1871-1948) ve arşivci Anna Maria Enriques (1907-1944) gibi isimler bunlar arasında en iyi bilinenleridir." Bk. Richler, a.g.e., s.22-23.

Valikan Kütıiplıanesinde Teftir İ/mine İlişkin Arapça El Yazmaları Üzerine Bir Araşhrma 351

el yazmalan ve arşiv belgeleri6 olmak üzere iki alt-bölümden oluşmaktadır. Basılı kitaplar bölümünde, bir milyonun üzerinde çoğunlukla nadir- ve eski kitap bulunmaktadır. Bu bölüp:ıde yer alan 8400 adet kitap ise Avrupa'da ı5oı yılından önce yazılmış7 özel bir koleksiyonu oluşturmaktadır. Kütüp­hanede bulunan kitapların çoğu ı5, ı6, ı 7 ve ı8. yüzyıllara aittir. Bu bölüm "açık" ve "kapalı" olarak adlandırılan iki kısım koleksiyonu korumaktadır. "Kapalı koleksiyonlar" meşhur ve önemli İtalyan ailelere aittir ve Papa'nın özel kütüphanesini oluşturan tarihsel ve nadir eserlerdir. Bu yüzden Papa'nın Kütüphanesi "kütüphanelerin kütüphanesi" olarak adlandırılmaktadır. "Açık koleksiyonlar" ise okuma salonlarındaki raflarda bulunan genel koleksiyon­lardır.8 Bu koleksiyenlar içerisinde de nadir eserler bulunmaktadır. Nümizmatik bölümünde, içlerinde Papalara ait olduğu bilinen, yaklaşık ola­rak 300.000 parça demir para, madalyon ve tablet gibi materyaller bulun­maktadır.9

Yazma eserler açısından dünyanın zengin kütüphanelerinden biri olan Vatikan Kütüphanesi'nin el yazmaları kısmında yaklaşık olarak 80.000 cilt el yazması eser ve ı970 yılında kurulan arşiv kısmında ise 75.000 civarında belge bulunmaktadır.ıo Latin, Yunan ve Şark alanlarında Vatikan el yazma­lan koleksiyonlarının zenginliği dikkat çekicidir. Kütüphanede ı ı4 el yazma koleksiyonu mevcuttur. Bu koleksiyenlar içerisinde Arapça İslam yazmaları, Barberiniani orientali, Borgiani arabi, Rossiani ve Vaticani arabi koleksi­yonlarında yer almaktadır. ı ı

Vatikan Kütüphanesi'nin el yazmalan içerisinde toplam 1798 adet Arap­ça İslam el yazması bulunmaktadır. ı935 yılına kadar Arapça İslam el yaz­malannda çok ciddi bir artış gözlenmemiştir. Bu tarihe kadar ı486 adet olan yazma eserlerin sayısı ı935-ı964 yılları arasında ı798'e kadar çıkmış ve el yazmalannın sayısı 3 ı2 adet artmıştır. ı ı El yazmalan koleksi yonlan genel­likle Süryani kiliselerine bağlı yerlerden13 ve büyük oranda Türkçe konuşu­lan (Güneydoğu Arıadolu) bölgelerden gelen yazmalardan oluşmaktadır. ı4

6 Papalık arşivleri ve tarihsel belgeleri, yerel olmasının yanı sıra uluslararası ve evrensel olduğu için oldukça geniş ilgi görmektedir. Arşivin en önemli kısmı kronolojik olarak düzenlenmiş Papaların mektuplanndan oluşmaktadır. Aynca modem Avrupa tarihine ilişkin belgeler de arşivde yer almak­tadır. V atilcan arşivlerine ilişkin aynntılı bilgi için bk. Charles H. Haskins, "The Vatican Archives," The American Histarical Review, 2: ı (ı896), ss.40-58.

7 Bu kitaplar Latince "beşikte" veya "kundakda" anlamına gelen incunabula olarak adlandınlınaktadır. Bu kavramdan önce İngilizce "fifteener'' terimi kullarulmaktaydı.

8 www. vaticanlibrary. valhome.php?pag=stampati (O 1.09.20 ı O) 9 www.vaticanlibrary.valhome.php?pag=dipartimento_numismatica (01.09.2010) 10 http://www. vaticanlibrary. valhome.php?pag=dipartirnento _ manoscritti (O ı.09 .20 ı O) 11 www.vaticanlibrary.valhome.php?pag=sezione_manoscritti (O ı.09.20 I O) 12 Giorgio Levi della Vida, Seeonda Eleneo dei Monoserilli Arabi /s/amici De/la Bib/ioteca Vaticana,

(Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, ı965), s. V. 13 Giorgio Levi della Vida, Seeonda E/enco, s.VTI. 14 A.g.e., s. VTI.

352 ESRA GÖZELER

Yine birçok el yazması ı2 İmam Şiası'mn etkili olduğu bölgelerden -özellikle Mutavile isimli bir gruptan- gelmiştir. 15 1380-1477 demirbaş numa­ralar arası eserler ise İstanbul'daki özel bir koleksiyandan gelen yazmalardır. Bu koleksiyonun adı belirtilmemiştir. Kahir ekseriyeti Türkçe ve Farsça olan bu eserler kütüphaneye ı934 yılında dahil olmuştur. 16

Napali doğumlu İtalyan şarkiyatçı Enrico Cerulli (1898-1988), Arapça İs­lam yazmalarını Vatikan Kütüphanesi'ne en fazla bağışlayanlardan biridir. Cerulli, Vatikan Kütüphanesi'nin Arapça İslam el yazmalarının kataloglarını da hazırlayan Giorgio Levi della Vida'dan (ı886-ı967) şarkiyat dersleri almış ve özel olarak Habeşistan ve. Somali üzerine çalışmıştır. Dışişleri Ba­kanlığı'nda görev yapan Cerulli, diplomat olarak görev yaptığı yerlerin kül­tür tarihleriyle ilgilenmiştir. 1950-ı955 yılları arasında İran Büyükelçiliği görevi yapmış olan Cerulli, özellikle İran, Etiyopya ve Somali'de bulunduğu sıralarda birçok el yazması toplamış ve bunları Vatikan Kütüphanesi'ne he­diye e tıniştir .17

Vatikan Kütüphanesi'nde yer alan Arapça İslam el yazmaları arasında en eskisi 577/1182 tarihli ve ı607 demirbaş numaralı Gazzall'nin (505/11 11) el-Maf;.şadu 'l-esna fi esma,illflhi '1-J;ıusna, isimli eseridir. Bu yazma eser biraz yıpranmış bir durumdadır. 18 Kütüphanede el yazmalarının tespitinde ve isim­lerinin bulunmadığı durumlarda Brockelmann'ın GAL isimli eserine müraca­at edilmiştir. İsimlerinin tespit edilernemesi durumunda eserlerin kimlikleri belirsiz kalmıştır. 19 Ayrıca bu el yazmaları içerisinde tahkik edilmeden bası­lanlar olmuştur.20

Vatikan Kütüphanesi'nde 1. Kur'an, 2. Kur'an ilimleri, 3. Hadis, 4. Te­oloji, 5. Dualar, 6. Din ve Hukuk, 7. Mistisizm, 8. Etik, Siyaset, Eğitim, 9. Felsefe, ı o. Matematik, ı 1. Mekanik, Müzik, Resim, 12. Astronomi ve Astroloji, 13. Tıp ve Doğa Bilimleri, ı4. Gizli Bilimler, 15. Oyunlar, ı6. Coğrafya, ı 7. Tarih, ı 8. Gramer, ı 9. Leksikografı, 20. Retorik, Şiir Sanatı, Vezin, Stilistik Modeller, Kaligrafı, 21. Bibliyografya, Ansiklopedi, 22. Şiir, 23. Süslü Nesir, 24. Roman, Hikaye, Masallar olmak üzere belirlen­miş toplam 24 farklı alanda Arapça İslam eserleri mevcuttur. Dolayısıyla İslami yazmalar ifadesinde kullanılan 'İslami' kelimesi geniş anlamda kul­lamlmıştır. Matematik, tıp vb. bütün bilim türlerinde yazılan eserlerin ta-

15 A.g.e., s.vn. 16 Giorgio Levi della Vida, Eleneo dei Monoseritti Arabi Islamici De/la Biblioteea Vatieana, (Citta del

Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1935), s.IX. 17 Giorgio Levi della Vida, Seeonda Eleneo, s.Vlll; Mahmut Şakiroğlu, "Cerulli, Enrico," Türkiye

Diyanet Vakfı İsliim Ansiklopedisi, c. 7, s.426. 18 Giorgio Levi d ella Vida, Seeonda Eleneo, s. Vlll-IX. 19 A.g.e., s. X. 20 A.g.e., s. Xl.

Vatikan Kıihiplıanesinde Teftir İ/mine İlişkin Arapça El Yazmaları Üzerine Bir Araştırma 353

mamı 'İsHimi' kelimesinin alanına girmektedir. Sadece dini yazmalar an­lamında değildir.21

Bu çalışmada Vatik:an Kütüphanesi'nde bulunan Arapça İslam el yazma­ları içerisinde Tefsir ilmine dair eserleri tarama/değerlendirme yöntemiyle tespit ve tasnif etmeye çalıştık. Bununla, kütüphane bünyesindeki Tefsir ilmiyle ilgili yazmaların genel bir değerlendirmesini yapmayı amaçladık. Makalede ele aldığımız el yazmalarını alanlarına göre Kur'an Sözlükleri, Ulfimu'l-Kur'an --1. Genel Ulfimu'l-Kur'an Eserleri, 2. Garibu'l-Kur'an Eserleri, 3. Mübhematu'l-Kur'an'a Dair Eser, 4. Müşkilu'l-Kur'an'a Dair Eser, 5. Nesh Konusuna Dair Eser, 6. Ayetlerin Sayısına Dair Eser, 7. Tecvid İlınine Dair Eseler, 8. Kıra'at İlınine Dair Eserler-- Tefsirler ve Başiyeler olmak üzere dört ayrı kategoride tasnif ederek inceledik.22 Bu temel başlıklar altında eserler müelliflerin isimleri esas alınarak alfabetik olarak düzenlenmiştir. Aynı eserin bu kütüphanede bulunan farklı nüshaları ise kronolojik olarak sıralanmıştır. Müelliflerin vefat tarihleri taradığımız kataloglarda bulunmamaktadır. Bu tarihleri el yazmalarının daha sağlıklı kronolojik bilgilerini elde edebilmek için -tespit edebildiğimiz kadarıyla- biz ekledik. Bu çalışmada yer alan her bir el yazması kaydı aşağıdaki bilgileri içermektedir:

1. Demirbaş numarası

2. Müellifin ismi 3. Eserin ismi 4. Müstensihin ismi (bilindiği durumlarda) 5. Tarih (hicri takvime göre) 6. Eserin fiziksel özellikleri (ölçü ve varak sayısı) Bu araştırmada yer alan el yazmaları için Vatikan Kütüphanesi'nin özel ve

genel katalogları ve özellikle Yahudi oryantalist Giorgio Levi della Vida (1886--1967) tarafından hazırlanan kataloglardaki kayıtlar taranmıştır. Çalış­mamızda Vaticani arabi koleksiyonu esas alınmıştır. Aynı yazma diğer kolek­siyonlarda mevcut ise buna ilişkin bilgilere dipnotta işaret edilmiştir. Vaticani arabi koleksiyonunda olmayıp diğer koleksiyonlarda olan yazmalar metin içerisinde gösterilmiş; hangi koleksiyanda olduğu yine dipnotta belirtilmiştir.23

Bu genel girişten sonra yazma eserlerin kayıtlarına ve alanlarına göre da­ğılımına geçebiliriz.

21 Giorgio Levi della Vida, Elenco, s.X . .,., Giorgio Levi della Vida, hazırladığı kataloglarda bu yazmalan "Kur'fuıi İlimler" ana başlığı altında

Giriş, Masoratik, Sözlükler, Konkordans, Tecvid, Kırii'at ve Tefsirler (Sünni ve Şii) şekli!Jde katego­rize etmiştir. Bk. Elenco, s.284-285; Seeonda Elenco, s.l62. Biz ise çalışmamızda bundan farklı ola­rak klasik kitabiyatımıza dayanan ayrıntılı bir tasnif denemesi yapmaya çalıştık.

23 Bu çalışmada yer alan yazma eserler için sırayla Keşfu 'z-Zzmzin (Katip Çelebi), el-İtlf.iin (Suyüti) ve Ttiri]Ju '1-turii§.i'l- 'ara bi (Fuat Sezgin) taranmıştır. Bu kaynaklanmızda bulabildiklerirniz dipnotta gös­terilmiştir.

354 ESRA GÖZELER

YAZMA KUR'AN SÖZLÜKLERİ 1. 1450 Mu]J.amıned b. Demir b. Muşta:fii. er-Rümi ed-Divirld el­

I:Ianefi, Me'iini e!JB.?i'l-J>:ur,iin, [19 Şaban 718; 19_x 13,5 cm, 297 varak].

2. 1506 Şalil:ı Na?im b. Mu]J.ammed b. İsma'Il el-Mişri, Delilu'l­J;ıayriinfi'l-keşfi an iiyiit (ay)i'l-J>:ur,iin, [I:Juseyn b. Mulla Yüsuf; Cumade's-sani 1116; 20,5 x 14 cm; 165 varak].

YAZMA ULUMU'L-KUR' AN ESERLERİ I. Genel Ulômu'l-Kur'an Eserleri 3. 1658 Celaleddin es-Suyüji (911/1505), el-İt]f.iin fi 'uliimi'l­

f>:ur,iin,24 [Mu]J.amıned b. Şemseddüı eş-Şafi; 6 Rebiu's­sani 973; 23,4 x 16,8 cm; 141 varak].

4. 1121/1 Ebü Zekeriyya' Ya]J.ya b. Şerefen-Nevevi (676/1277), et­Tibyiinfi adiibi l;ıameleti'l-J>:ur,iin,25 [ll. yüzyıl; 21 x 15 cm, 155 varak].

II. Garibu'l-Kur'an'a Dair Eserler 5. 132/3 Ebü Bekr Mu]J.ammed b. 'ümer b. 'Uzeyr es-Sicistani el­

'Uzeyzi (330/941), TefsJru ğaribi 'l-f>:ur,iin,26 [Ramazan 833; 26,5 x 19 cm; 61-93. varaklar].

6. 835 Ebü Bekr Mu]J.amıned b. 'ümer b. 'Uzeyr es-Sicistaru el­'Uzeyzi (330/941), TefsJru ğaribi'l-f>:ur,iin, [10. yüzyıl; 18 x 13 cm, 89 varak].

7. 393 Ebü 'Ubeyd AJ.ımed b. Mu]J.ammed el-Herevi (401/1011), el-Garlbeyn,27 [24 Zu'i-kade 977; 26,5 x 17,5 cm; 335 varak].

ID. Mübhematu'l-Kur'an'a Dair Eser 8. 1019 Ebu'l-~sım 'Abdurra]J.man b. 'Abdallah es-Suheyll

(581/1185), et-Tarif ve'l-i?iim fi tefsJri'l-f>:ur,iin,28

[Cumade's-sani 691; 23,5 x 17 cm, 169 varak].

24 Kiltip Çelebi, Keşfu'z-Zımiin, c.I, s.59. Vatikan Kütüphanesi, 172417 demirbaş numarasına kayıtlı yazınada bu eserden parçalar bulunmaktadır.

25 Kiltip Çelebi, Keşfit 'z-Zuniin, c.I, s.84, s.3 I I. 26 Suyü\1, el-M;:iin, s.28S; TiirilJu'/-turiişi'l-'arabi, c.I!I, s.lOI. Eser, Vatikan Kütüphanesi Borgiani

arabi koleksiyonunda kayıtlıdır. 11 Kiltip Çelebi, Keşfit 'z-Zuniin, c.III, s.967.

Valikan Kıilüplıanesinde TtifSir İ/mine İlişkin Arapça El Yazmaları Uzerine Bir Araştırma 355

IV. Müşkilu'l-Kur'an'a Dair Eser 9. 132/2 Ebü M~amnıed <Abdullah b. Muslim İbn J>_uteybe

(276/889),: Müşkilu'l-f>:ur'an,29 [Ramazan 839; 26,5 x ı9 cm; ı6-60. varaklar].

V. Nesh Konusuna Dair Eser ıo. 132/4 Ebü'l-~sım Hibetullah İbn SeHime b. Naşr el-Bagdadl

( 4 ı 0/1 019), Kitiibu 'n-nasil;}. ve 'l-mensül;}. fi 'l-f>:ur'an,30

[Ramazan 834; 26,5 x ı9 cm; 94-ı 13. varaklar].

VI. Ayetlerin Sayısına Dair Eser ı ı. 1475/2 Burhaneddin İbrahim el-Cacberi er-Rebe<I (732/1332),

Ifadflsatu'z-zeher fi ~dedi ayi es-suver,31 [9. yüzyıl; 17,5 x 13 cm, 20-23. varaklar].

VD. Tecvid İlmine Dair Eserler ı2. ı 7ı2/5

13. ı475/6

ı4. 830/4

ı5. ı502

<Abdulgani b. İsma<Il en-Nablusi (ı ı 43/ı 73 ı), Kifiiyetu 'l­mustefid fi ma hfoti 't-tecvld, [Yünis b. Davüd el-<iral;d er­Rifiici eş-Şafi<i; 13-ı4. yüzyıl; 22 x 15,5 cm; 67-77. varak­lar]. Burhiineddin İbrahim el-Ca<beri er-Rebeci (732/1332), el­Vaçiıl;ıa fi tecvldi'l-fiitil;ıa,32 [9. yüzyıl; ı 7,5 x 13 cm, 49-51. varaklar]. El-Ca<beri (732/1332), Tecvldu 'l-fiitil;ıa, [12-13. yüzyıl; 20 x ı4 cm, 220. varak]. Cemaleddin Ebü Zekeriyya' Y a.l).ya b. Yüsuf eş-Şarşari el­Banbeli (716/13ı6), eş-Şiiril;ıa fi tecvldi'l-Fatil;ıa,

[M~amnıed b. İbrahim; 1 Zi'l-hicce 1122; 21 x 15 cm, 361 varak].

28 Kataloglarda eser, tefsirler kısmında gösterilmiştir. Ancak eser, Mübhemiitu'I-Kur'iin konusunda yazılrruş müstakil eserlerin ilki dir. B k. Suyüp, e/-İt]f.iin, s. 765; Mustafa Sabri Küçükaşcı, "Süheyli, Abdurrahman b. Abdullah," Türkiye Diyanet Vakfı İs/dm Ansik/opedisi, c.38, s.32.

29 Suyüıi, el-İt]f.iin, s.204; Eser, Borgiani arabi koleksiyonunda kayıtlıdır. 30 Tiiri!J,u'l-tura~i'l-'arabi, c.IJI, s. IOL Yazma, Borgiani arabi koleksiyonunda kayıtlıdır. Kataloglarda

eser, tefsirler kısmında gösterilmiştir. 31 Kiltip Çelebi, Keşfu 'z-Zımiin, c.II, s.540. 32 Kiltip Çelebi, Keşfit'z-Zuniin, c.I, s.32l (Tecvld başlığı altında müellifin ismi yok); c.m, s.l059

(Kırii'iit başlığı altında müellifın ismi yok); c.IV, s.l600 (V av babı başlığı altında müellifin ismi bu­lunmaktadır).

356 ESRA GÖZELER

16. 1456/4 Ebü 'Amr 'O§man ed-Dam (444/1053), el-Mulpıi' fi beyiini resmi !J.atfi'l-meşfil;ıi/,33 [Şevval 843; 20 x 13 cm; 37-79 varak].

17. 169 Ebü 'Amr 'O§man b. Sa''id ed-Dam el-J~.uqub'i el-Mulpi (444/1053), el-Vaifu't-tamm ve'l vaifu'l-]f.iifl ve'l-l;ıasen

fi kitabi'lliih,34 [8-9. yüzyıl; 19,5 x 14,5 cm; 163 varak]. 18. ı468/3 Ebu'l-]J.ayr Mul;ıammed b. Mul;ıammed İbnu'l-Cezeri

(833/ı429), Urcüzefi'l-idğtim, [Zu'l-kade 9ı8, 17 x 12 cm; 36. varak].

19. ı 724/3 Ebu'l-]J.ayr Mul;ıammed b. Mul;ıarnmed İbnu'l-Cezeri (833/1429), el-Mu]f.addime fi't-tecvid, [27 Şaban ı 163; 21,5 x 13 cm; 33-45. varak:Iar].

20. 1178/15 Ebu'l-]J.ayr Mul;ıammed b. Mul;ıammed İbnu'l-Cezeri (833/1429), el-Mu]f.addime el-Cezeriyye, [13. yüzyıl; 16,5 x ll cm; 122-125. varak:Iar].

21. 1144/5 · El-~sım İbn Pirruh eş-Şatib'i (590/1194), 'A]f.Iletu etrabi'l-]f.aşa'idi fi esne'l-ma]f.aşıd,35 [1 ı. yüzyıl; 21,5 · x 15; 202,..213. varak:Iar].

22. 582/1 El-I:Iasan b. Şüca' b. Mul;ıammed b. El-I:Jasan et-Tüıü (?), el-Mufid fi 'ilmi't-tecvid, [ı O. yüzyıl; 15 x 10,5· cm, 202 varak].

23. 1144/1 Mul;ıarnmed el-I:Jalebi el-~diri İbn I:Janbeli, el­Fevaidu 's-seriyye fi şerl;ıi'l-Cezeriyye,36 [2ı Zu'l-hicce ı011; 2ı,5 x ı5; 3-52. varak:Iar].

24. 1 ı68/4 Müsab. 'Ubeydullah İbn I:Ia~an, J>_aşide fi't-tecvid, [ı2. yüzyıl; 19,5 x 14 cm; 101. varak].

25. 830/3 Zekiyedd'in Manşür b. 'Isa es-Semennüd'i,37 TuJ;ıfatu't­ttilibin fi tecvidi kitabi rabbi 'l- 'iilamln, [12-13. yüzyıl; 20 x 14 cm, ı94-220. varak:Iar].

26. 1178/1 Zeyneddin Ebü Yal;ıya Zekeriyya Mul;ıammed el-Enşar'i (92611520), ed-Da]f.a'i]f.u 'l-mul;ıakkime fi şerl;ıi 'l-

33 Kiltip Çelebi, Keşfu'z-Zunün, c.III, s.1059. 34 Eser, Borgiani arabi koleksiyonunda kayıtlıdır. 35 Kiltip Çelebi, Keşfu 'z-Zunün, c.III, s.926. 36 Kiltip Çelebi, Keşfu'z-Zımün, c.III, s.1038. Müellifinin ismi zikredilmemiştir. 37 Bağdallı İsmail Paşa'nın (ö. 1920) İslam dünyasında yetişmiş müellifler ve eserleri hakkında ansiklo­

pedik bilgi veren Hediyyetu'l-'iirifm isimli kitabında es-Semennüdt'nin vefat tarihi nüshalardaki ek­sikliklerden/yıpranmalardan dolayı belirtilmemiştir. Ancak Tulfatu't-fiilibin eserini 1084 yılında ta­mamladığı kaydedilmiştir (Bk. Hediyyehl'l-'Arifiıı, (İstanbul: Vekaletu'l-Maarif, 1955), c.Il, s.476 (ofset baskı: Daru İhyiii't-Turasi'I-Arabi, Beyrut-Lübnan, c. VI, s.476). Dolayısıyla es-Semennücü'nin vefat tarihi için 1084/1673 'ten sonra yazılabilir.

Vatikan Kiiffiplıanesinde Teftir flmine ilişkin Arapça El Yazmaları Ozerine Bir Ara§tırma 357

mu]faddime, [19 Şaban 1281; 16,5 x ll cm; 4-35. va­raklar].

Vlll. Kıra'at İlınine Dak Eserler 27. 1475/1 AJ;ıı:ned b. Mul;ıammed b. Sa'Id el-Yemeni, Tetimmetu'l­

me'iini ve tekmilalu 'l-me§iini fi '1-lprii'iiti'§-§,eliiş, [9. yüz­yıl; 17,5 x 13 cm, 1-ı 5. varaklar].

28 ı511 Ebü 'Amr 'O~man b. Sa'id ed-Dani (444/1053), et-Teysir fi'l-Jprii,iiti's-seb' ,38 [14 Safer 741; 21,5 x 13,5 cm; 63 varak:].

29. 582/3 Ebu'l-Fa41 'Abdurra'Q.man b. AJ;ıı:ned b. ijasan er-Razı el­MuÇi, lfuriifo'l-Yal;ışubl, [5 Zu'l-ka'de 987; 15 x 10,5 cm, 116-119. varaklar].

30. 1376 Ebu'l-ijasan 'All el-Berri (İbn Berrt:) (709/1309), ed­Dureru 'l-leviimi'fi aşli ma]f:ra~ 'l-imiim Niijt, [1 O. yüzyıl; 19 x 13 cm; 23 varak].

31. ı468/1 Ebu'l-bayr Mul;ıamnıed b. Mul;ıammed b. Mu.l}amnıed

İbnu'l-Cezeri (833/1429), Nihayetu 'l-berare fi'ş-§elii§,e ez-zii'ide an el-aşere, [Zu'l-kade 918; 17 X 12 cm, 1-29 varak].

32. 1468/2 Ebu'l-bayr Mu.ljammed b. Mu.ljamnıed İbnu'l-Cezeri (833/1429), et-Ti*iir fi Jprii'iiti Ebiin b. Yezid el-'Aftiir, [Zu'l-kade 918; 17 x 12 cm, 30-36. varaldar].

33. 1474 Ebu'l-bayr Mul;ıammed b. Mu.l}ammed İbnu'l-Cezeri (833/1429), Tayyibetu 'n-neşr fi '1-Jpra,ati 'l-aşr/9 [ 4 Rebiu'l-evvel883; ı6 x 13 cm, 37 varak].

34. 1144/6 Ebu'l-bayr Mu.l}ammed b. Mul)ammed İbnu'l-Cezeri (833/1429), et-Ta]f:rib,40 [ll. yüzyıl; 2ı,5 x 15 cm; 214-2ı8. varaklar].

35. 582/2 Ebu'l-:f9isım Manşür b. Mu.l}ammed es-Sindi el-M~, (395/1005), el-İrşiid, [10. yüzyıl; 15 x 10,5 cm, 21-115. varaklar]. ·

36. ı 713/1 El-:f9isım ibn Pirruh eş-Şiitibi (59011 ı94), lfirzu'l-emiini ve vechu't-tehiinl,41 [1 1-12. yüzyıl; 19 x 14,5 cm; 1-19. varaklar].

38 Kiitip Çelebi, Keşfiı 'z-Zunilıı, c.II, s.449. 39 SuyütJ., el-İt}san, s.237. 46 Suyüti, el-İt}f.iin, s.237. 41 Katip Çelebi, Keşfu 'z-Zunfın, c.II, s.540.

358

37. 1566

38. 77

ESRA GÖZELER

El-l).ilsım ibn Firruh eş-Şatibi ( 590/1194), Ifirzu 'l-emilni ve vechu't-tehilni, [ll Rebiu'l-evvel 1191; 22,5 x 16,5 cm; 90 varak]. Siraceddin 'ümer b. Bedreddin l).ilsım b. MuJ;ıarrııned el­Enşan eş-Şafı'i en-Neşşar (938/1531), el-Mukarrar .fnna tevatere mine'l-Jpra'ati's-seb'i ve tel;ıarrer,42 [4 Zu'l-hicce 953; 21 x 16 cm; 96 varak].

YAZMA TEFSİRLER 39. 898 'Abdullah b. 'Omar b. MuJ;ıammed el-Bey9avi

(685/1286), Envii.ru 't-tenzil ve-esrii.ru 't-te'vil,43 [1 O-ll. yüzyıl; 23 x 14 cm, 544 varak].

40. 1507 'Abdullah b. 'Omar b. MuJ;ıammed el-Bey9avi ( 685/1286), Envii.ru 't-tenzil ve-esrii.ru 't-te'vil, [ Al)med b. Muşta:Ia; Cumade's-sani 1044; 30 x 20 cm, 597 varak].

41. 1778/2 . 'Abdullah b. 'Omar b. MuJ;ıammed el-Bey9avi ( 685/1286), Süretu 'n-n ür, (Enviiru 't-tenzil ve-esrii.ru 't­te'vil'den alınmış), [İbrahim b. 'Ata'allah İbrahim el­Ijasani et-Tefrişi; ll. yüzyıl; 26,7 x 15,5 cm, 260-270. varaklar].

42. 1503 'Abdullah b. 'Omar b. MuJ;ıammed el-BeyçHi.vi ( 685/1286), Envii.ru 't-tenzil ve-esrii.ru 't-te'vil, [El-Ijacc Muşta:Ia b. Ijasan Aga el-Kurdi el-'İmadi; 23 Safer lll O; 27,5 x 19 cm, 439 varak].

43. 1631 Ahmed b. Muhammed b. Mukaddes el-Erdebili (993/1585); Zubd~tu 'l-beyiln fi tefsİri iiyiiti 'l-J>.ur'iln,44

(ayatu'l-aJ;ıkam), [ll. yüzyıl; 24 x 13 cm; IV-318. varak­lar].

44. 1509 'Ala'addin Ebü MuJ;ıammed 'All b. MuJ;ıammed b. İbrahim el-Jjazin eş-Şilfi el-Bağdadi eş-Şüfi (741/1341), Lubtibu't­te'vil fi me'ilni't-tenzi/,45 ('All b. Ebü'l-l).ilsım eş-Şerif el­Jjalfüni; 26 Zu'l-kade 1265; 23 x 17,5 cm; 428 varak].

42 Eser, Barberinion i orientali koleksiyonunda kayıtlıdır. 43 Kiitip Çelebi, Keşfo'z-Zunün, c.I, s.l94. Eserin Rossiani koleksiyonu 1013 demirbaş numarasında

kayıtlı bir parçası bulıınmaktadır (10-1 ı. varaklar). 44 Keşjiı'z-Zımün'da Teftinı'l-Erdebiliyy ismiyle el-Erdebill'ye nisbet edilen bir eser yer almaktadır.

Bk. Kfttip Çelebi, Keşfu 'z-Zunün, c.l, s.388. Süleymaniye Kütüphanesi'nde aynı müellife ait eser Zubdetu'l-beyiin fi beriilıini al;lciimi'l-I_(ıır'iin ismiyle kayıtlıdır. Süleymaniye Kütüphanesi (Hacı Mahmud Efendi), Demirbaş no: 000871.

45 Kiitip Çelebi, Keşjiı 'z-Zımıln, c.III, s. 1228.

Valikan Kütüphanesinde Tefsir İ/mine İlişkin Arapça El Yazmaları Ozerine Bir Araştırma 359

45. 966

46. 836

47. 119311

48. ı722/4

49. ı26ı

50. 1394

51. 959

52. ı464

53. ı637

54. ı505/1

Camilah Ebu'l-~sım Mal;ımüd b. 'ümer ez-ZemaJ;ı.şert (538/1144), el-Keşştif'an J;ıaicat[d't-tenzil,46 [7. yüzyıl; 3ı x 23 cm, 236 varak]. Ebü 'Abdullah el-I:Iuseyn b. AJ;ımed ibn Balaveyh (3 70/980), I'riibu §.elii§.ine süre mine'!-~r,iln, [27 Cuınade's-sani 900; ı8 x 13,5 cm, 88 varak]. Ebü 'Abdullah el-I:Iuseyn b. AJ;ımed ibn Baleveyh (370/980), I'riibu'l-~r,iin, (ı-36. ve 53-114. sfueler), [7. yüzyıl; ı5,5 x ı2 cm; ı48 varak]. Ebu'l-I:Iasan 'Ali b. İbrahim b. Haşim el-~uınmi (329/940), TefsJru 'l-~r,iin,41 [I:Iaydar b. 'Ali b. I:Iasan b. Mu:tıammed; 27 Rebiu's-sani ı ı35; 2ı,5 x ı5,5 cm; 97-482. varaklar]. Ebü I:Iayyan Mul;ıammed b. Yüsuf el-Garnati el-Ceyyam (745/1344), el-Bal;ıru'l-mul;ıitfi tefsiri'l-~r,iin,48 [2 Ra­mazan 8ı ı; ı8 x ı4 cm, 298 varak]. Ebü İsJ;ıa.tc AJ;ımed b. Mul;ıammed e§-Sa'lebi (427/1035), el-Keşf ve 'l-beyiln fi tefsiri '!-~r,iln,49 [7 -8. yüzyıl; 25,5 x ı 7 cm, ı6ı varak]. Ebü Mu:tıarnmed el-I:Iuseyn b. Mes'üd el-Begavı el-Ferra, ( 53 8/ı ı 44 ), Me 'iili mu 't-tenzı1 ve esriiru 't-te HZ, 50 [23 Cuınade'l-evvel ı ı88; 32 x 2ı cm, 366 varak]. El-I:Iasan el-Fir'ami eş-Şafi'I, el-Gurretu 'l-var)il;ıa fi tefsiri'l-Fatil;ıa, [Ramazan 870; ı7,5 x ı3,5 cm, 58 va­rak]. El-MaJ;ıalli (864/1459) ve es-Suyüti (9ılll505),

Tefsiru '1-Celiileyn, [ı 1. yüzyıl; 20 x ı4,8 cm; 398 varak]. El-MaJ;ıalli (864/ı459) ve es-Suyüti (9ı 1/ı505),

TefsJru '1-Celiileyn, ['O§man b. 'Abdurral;ıman b. el-I:Iacc Ni'metullah b. 'Asker; Cuınade's-sani ı ı53; 2ı,5 x 14 cm; 3 8 ı varak].

46 Vatikan Kütüphanesi 1361/1 demirbaş numarasına kayıtlı 296 varaklı yazma eserin 1-14. varakların-da el-Keşşıiftefsirinden parçalar vardır.

47 Tiiri1.Ju '1-turii§.i'/-'arabi, c.III, s.! 06. 48 Kiltip Çelebi, Keşfu'z-Zzmiin, c.I, s.223. 49 Kiitip Çelebi, Keşfu'z-Zuniin, c.I, s.390; c.III, s.1184. Vatikan Kütüphanesi'nde 1130/lli demirbaş

numarasına kayıtlı ll. yüzyıla ait 365 varakhk yazma eserin 194-195. varakl an el-Keşf ve '1-beyiin fi tefsfri 'kf>ıır'iin tefsirinden bir parça dır.

50 Kiitip Çelebi, Keşfu'z-Zuniin, c.IV, s.l378. Rossiani koleksiyonu 1013 demirbaş numarasına kayıtlı 228 varaklık eserin 73-76. varaklan bu esere aittir.

360 ESRA GÖZELER

55. 1504/1 El-Mal;ı.alli (864/1459) ve es-Suyüft (91 111505), Tefsiru '1-Celiileyn, l Abdullah b. el-J:Iacc Muştara; 4 Ramazan 1175; 21,5 x 14,5 cm; 343 varak:].

56. 1352 El-Mal;ı.alli (864/1459) ve es-Suyüt1 (911/1505), Tefsiru'l-Celiileyn,51 [13-14. yüzyıl; 21 x 17 cm, 126 va­rak].

57. 1023 İbn Kerii.me el-Beyha~ (494/1101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r'iin52 (40-60. süreler arası), [Receb 565; 25,5 x 16,5 cm, 233 varak].

58. 1064 İbn Kerii.me el-Beyha~ (49411101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r'iin (2. süreye kadar), [6-7. yüzyıl; 23 x 15,5 cm; 190 varak].

59. 1025 İbn Kerii.me el-Beyhalp (494/1101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r'iin (7-9. süreler arası), [28 Cumade's-sani 61 1; 24,5 x 17 cm, 256 varak].

60. 1026 İbn Kedi.me el-Beyha~ (494/1101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r'iin (7-10. süreler arası), [Zu'l-kade 625; 24,5 x 16,5 cm, 284 varak].

61. 1045 İbn Kerii.me e1-Beyha~ (494/1 101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r'iin (10-17. süreler arası), (7. yüzyıl; 24 x 17.cm, 298 varak].

62. 1013 İbn Kerii.me el-Beyha~ (494/1101), et-Tehıib fi tefsiri'l­~r,iin, [Rebiu's-sani 700; 26 x 19; 217 varak].

63. 1034 J>.utbeddln Ebu'l-fetl). Mul).ammed b. Meslid b. Mal).müd eş-Şrrii.fi el-J>.ii.li eş-Ş~ar (712/1312'den sonra), et­Taip"Ib fi't-tefsir, [14 Ramazan 1 009; 25 x 18 cm, 221 va­rak].

64. 139211 Mul).ibeddln Ebu'l-be~ii.' <Abdullah b. el-I:Iuseyn el­cUkberi (616/1219), et-Tibyiinfi t)-abi'l-~r,iin,53 (8. yüz­yıl; 26,5 x 18,5; 1-217. varaklar].

65. 1384/5 Şihabeddln Ebü <Avf (665/1267), Mu}Jtaşaru '1-Besmele, [16 Ramazan 788; 27 x 18,5 cm, 93-112. varaklar].

51 Vatikan Kütüphanesi, 136111 demirbaş numarasına kayıtlı 296 varaklı yazma eserin 1-14. varakların­da Celii/eyn tefsirinden parçalar vardır.

52 Kitip Çelebi, Keşfiı 'z-Zımün, c.II, s.447. 53 Kiitip Çelebi, Keşfiı 'z-Zwıün, c.I, s.312.

Valikan Kütüphanesinde Tıifsir ilmine llişkin Arapça El Yazmaları Üzerine Bir Araştırma 361

YAZMA IIAŞİYELER 66. 1303

67. 1377

68. 1630

69. 1508

70. 996

MuJ;ıyeddin MuJ;ıammed b. Muşjara el-~ocevi Şeybzade (951/1544), Ifiişiye 'alii Tefsiri'l-Beyçlavi,54 [1124; 2ı x ı5 cm, 231 varak]. Şeybzade (951/1544), Ifiişiye 'alil Tefsiri'l-Beyçlavi, [ll. yüzyıl; 23 x ı6,5 cm, 153 varak]. Şihabeddin AJ;ımed b. MuJ;ıammed el-ijaraci (1 069/1659), 'İneyetu 'l-~iiçli ve kifiiyetu 'r-riiçli, (BeyQ.avi'nin tefsirinin haşiyesi), [ı 1. yüzyıl; 20,5 x 15 cm; 620 varak]. Şihabeddin AJ;ımed b. MuJ;ıammed el-ijaraci (1 069/ı 659), 'İneyetu '1-~iiçf.I ve kifiiyetu 'r-riiçli, (BeyQ.avi'nin tefsirinin haşiyesi), [11-12. yüzyıl; 2ı x 15 cm; 602 varak]. Cemaleddin 'Ali b. MuJ;ıammed b. Abi'l-~sım b. MuJ;ıammed el-Hadi, Tecridu '1-Keşşiif ma'a ziyiidiiti nukati litiif, [Cumade's-sfuıl 864; 28,5 x 21 cm, ı84 va­rak].

Sonuç ve Değerlendirme Vatikan Kütüphanesi bünyesindeki el yazmaları bölümü önemli yazma

eserleri muhafaza etmesi bakımından dünyanın sayılı zengin yazma eser merkezlerinden biridir. Yazma eserlerin çoğu Latin, Yunan ve Şark dünyası­na ait olan Vatikan Kütüphanesi'nde yaklaşık olarak 80.000 el yazması içeri­sinde 1798 adet Arapça İslam eseri bulunmaktadır. Buna göre yukarıda ay­rıntılı künyelerini verdiğimiz ve tasnif etmeye çalıştığımız Tefs1r alanına ilişkin yazma eserler hakkında genel değerlendirmelerimiz aşağıdaki şekil­dedir:

1. Bu yazma eserler arasında tespit edebildiğimiz kadarıyla Tefsrr ilmine ilişkin çeşitli alanlarda 70 adet el yazması yer almaktadır.55 Yazmaların alan­larına göre dağılımı şu şekildedir:

Kur' an Sözlükleri Genel Ulfunu'l-Kur'an Garibu'l-Kur' an Mübhematu'l-Kur'an Müşkilu'l-Kur'an

Nesh

54 K.atip Çelebi, KeViı'z-Zunıin, c.I, s.l95.

2 adet 2 adet 3 adet 1 adet ı adet ı adet

55 Vatikan Kütüphanesi'nde çok sayıda Kur'an-ı Kerim el yazınası bulunmaktadır. Bu konuyla ilgili müstakil bir makale hazırladığırnızı burada belirtmek isteriz.

362

Ayetlerin Sayısı Tecv'id Kıra'at

Tefsir Haşiye

1 adet 15 adet 12 ~det 27 adet 5 adet

ESRA GÖZELER

Tefsir ilmine ilişkin el yazınaları bünyesinde ulfunu'l-Kur'fuı eserleri ge­niş yer tutmaktadır. Ulumu'l-Kur'fuı alanında ise en fazla tecv'id konusunda yazma eser bulunmaktadır.

2. Tefsir alanına ilişkin yazma eserlerin yer aldıkları koleksiyonlara göre dağılımına baktığımız zaman Barberiniani orientali 1 (77); Borgiani arabi 4 (132/2; 132/3; 132/4; 169) ve Vaticani arabi koleksiyonunun 65 adet yazma

. esere sahip olduğunu görmekteyiz. Rossiani koleksiyonu 1013 demirbaş numarasında kayıtlı el yazma eserde Enviiru 't-tenzil ve-esriiru 't-tevil ve Me'alimu 't-tenzil ve esriiru 't-teVil isimli tefsirlerden parçalar bulunmaktadır.

3. Tefsir alanına ilişkin yazma eserler içerisinde 2 adet Kur'an sözlüğü bulunmaktadır. ·Bu yazınalar, 718 yılında yazılmış olan el-I;Ianefi'nin Me'iini el]ap.'l-~r'iin ve 1116 yılında istinsah edilmiş, el-Mişri'nin Delilu'l-l;ıayriin fi'l-keşfi 'an iiyiit (iiy)i'l-~r'iin eserleridir.

4. Yazma ulfunu'l-Kur'fuı eserleri toplam 36 adettir. Genel ulfunu'l­Kur'fuı'a dair, 1658 demirbaş numaralı ve 973 yılında yazılınış olan Suyüp:'nin (911/1505) el-İtl;.iin isimli eseri müellife yakın zamanda istinsah edilmiş olması bakımından kıymetlidir.

5. Garibu'l-Kur'an'a dair yazma eserler arasında 833 yılında istinsah edilmiş ve Borgiani arabi koleksiyonu 132/3 demirbaş numarasında kayıtlı es-Sicistiini'nin (330/941) TeftJru garibi'l-~r'iin isimli eseri en eski yazma­dır.

6. Mübhematu'l-Kur'fuı'a dair yazılmış ilk müstakil kitap kabul edilen es-Suheyli'nin (581/1185) et-Ta"rifve'Z-i?iimfi teftJri'l-~r'iin isimli eseri­nin 691 yılında istinsah edilmiş bir nüshası bulunmaktadır. Eser, kütüphane­de bu konudaki tek yazınadır.

7. Yazınalar içinde müşkilu'l-Kur'an alanında mevcut bir adet yazma, 839 yılı tarihli İbn ~uteybe'ye ait (276/889) Müşkilu 'l-~r'iin isimli eserdir.

8. Nesh alanında 834 yılında yazılmış el-Bagdadi'nin (41011019) Kitiibu 'n-niisib ve 'l-mensübfi'l-~r'iin isimli eseri kütüphanede bu konudaki tek yazınadır.

9. Ayetlerin sayısına dair el-Cacberi'nin (732/1332) 9. yüzyıla ait eseri lfadifatu 'z-zeher fi 'adedi iiyi es-suver kütüphanede bu konudaki tek el yaz­madır.

Vatikan Kütüphanesinde Teftir İ/mine İlişkin Arapça El Yazmaları Ozerine Bir Araştırma 363

10. Tecvid alanına dair eserler arasında 8-9. yüzyıla ait ed-Dii.ni'nin (444/1053) el-Valfu't-tamm ve'l valfu'l-tiifi ve'l-J;ıasen fi kitiibi'lliih, 9. yüzyıla ait el-Ca'beıi'nin (732/1332) el-Viiçlıl;ıa fi tecvidi'l-fiitil;ıa ve 843 yı­lında yazılmış olan ed-Dii.ni'nin (444/1053) el-Mulpıtji beyani resmi l}atfi'l­meşiil;ıifisimli eserleri en eski yazınalardır.

11. 12-13. yüzyıla ait ve 830/4 demirbaş numarasında kayıtlı yazınada Burhaneddin İbrahim el-Ca'beıi er-Rebe'I'nin ismi El-Ca'beıi olarak, eserinin ismi ise Tecvidu 'l-fiitil;ıa şeklinde kısaltılarak yazılmıştır.

12. Kırii'iit alanına dair yazmalar içerisinde 741 yılına ait ve 1511 demir­baş numaralı ed-Dani'nin (44411053) et-Teysir fi'l-lpra'iiti's-seb' isimli yaz­ma eseri Kütüphane'de bu alandaki en eski tarihli yazınadır.

13. Kırii'iit alanında en fazla İbnu'l-Cezeıi'ye (833/1429) ait eserlerin el yazma nüshaları (4 adet) bulunmaktadır. İbnu'l-Cezeıi'nin 883 yılında İstin­salı edilmiş ve 1474 demirbaş numarasında kayıtlı olan Tayyibetu 'n-neşr fi 'l­lpra'ati 'l- 'aşr isimli eseri müellife yakın bir zamanda yazılmış olduğundan dolayı önem arz etmektedir.

14. Vatikan Kütüphanesi'nde bulunan yazma Tefsirler içerisinde ise en fazla Bey<;lavi'nin (685/1286), Enviiru't-tenzil ve-esriiru't-tevil (4 adet) ve El-Mai.ıalll (864/1459) ve es-Suyü!I'nin (911/1505) Tefsiru'l-Celaleyn (4 adet) isimli tefsirlerinin nüshaları bulunmaktadır. El-Beyhalp'nin (49411 101), et-Tehzib fi tefsiri'l-~r'an adıyla beş farklı yazma nüshası bu­lunan eseri farklı sürelerin tefsirlerinden oluşmaktadır.

15. Bey<;Iavi'nin 898, 1503 ve 1507 demirbaş numarasında kayıtlı yazma nüshalarırıda müellifin adı ve eserinin ismi aynıdır. Ancak 1778 demirbaş numaralı nüshası, yukarıda zikredilen tefsirinden alındığı belirtilerek Süretu 'n-n ür adıyla kaydedilmiştir.

16. Yazma tefsirler içerisinde en eskisi 1023 demirbaş numarasına kayıtlı ve 565 yılında yazılmış İbn Kerame el-Beyhalp'nin (494/1101), et-Tehzib fi tefsiri'l-~r'an (40-60. süreler arası) tefsiridir.

17. Tespit edebildiğimiz kadarıyla yazma tefsirler içerisinde ~ummi'nin (329/940) Tefsiru 'l-~r'an ve Erdebill'nin (993/1585) Zubdetu '!-beyan fi tefsiri ayati 'l-~r'an olmak üzere iki adet Şi'i tefsir bulunmaktadır.

18. 1384/5 demirbaş numaralı Ebü Şame el-Ma~disi'nin (665-1267) Kitiibu 'l-besmele isimli eseri56 Vatikan Kütüphanesi'nde müellifin ismi kı­saltılarak ŞiMbeddin Ebü 'Avf olarak ve eserin ismi Mul}taşaru 'l-Besmele şeklinde kaydedilmiştir.

56 Bk. Tayyar Altık:ulaç, "Ebu Şiiıne el-Makdisi," Türkiye Diyanet Vakfı İs/dm Ansiklopedisi, c.IO, s.234.

364 ESRA GÖZELER

19. Erdebill'ye (993-1585) ait olduğu gösterilen Zubdetu 'l-beyiin fi tefsiri iiyiiti'l-jpJr'lin isimli eser kaynaklanınızda Zubdetu'l-beylin fi şerl;ıi iiyati al;ıkiimi'l-jpJr'iin şeklinde kaydedilmiştir.57 Kütüphane'deki kayıtla yazmanın alıkarn ayetlerinin tefsiri olduğu eserin isminde geçmemekte, parantez içinde "ayatu'l-aJ;ıkam" olduğu bilgisi verilmektedir. Ayrıca kütüphanedeki nüsha­da tefsir, kaynaklanmızda ise şerl;ı kavramı yer almaktadır.

20. Kütüphane'de 4 tane Bey<;Iavi'nin (685-1286) ve bir tane Zemagşeri'nin (538/1144) yazma tefsir başiyeleri mevcuttur. Bey<;lavi haşiyelerinden ikisi Şeyb-zade'ye (951/1544); diğer ikisi de el-ijafiici'ye (1069/1659) aittir.

21. 1475/2 demirbaş numarasına kayıtlı eserin ismi kaynaklanınızda lfadl]fatu'z-zeher fi 'addi iiyi's-suver şeklinde yer almaktadır.58 Ancak Vati­

. kan Kütüphanesi 'nde eserin isminde yer alan 'addi kelimesi 'adedi şeklinde kaydedilmiştir.

22. 1392/1 demirbaş numarasında kayıtlı eserin müellifi olan el-'Ukberi, kütüphane kataloglarında el-'Ukberavi; 1712/5 demirbaş numaralı yazmanın müellifi en-Nablusi, en-Nabulusi; 132/3 ve 835 demirbaş numaralarında kayıtlı eserin müellifi 'Uzeyzi ( es-Sicistiinl), 'Uzeyri şeklinde kaydedilmiştir. Bu tercihler bizce bir okuriıa yanlışıdır.

23. 1682 demirbaş numaralı, 12. yüzyılda ve tecvid alanında yazılmış 85 varaklık Risiile; 1675 demirbaş numaralı, 12. yüzyılda yazılmış, 58 varaklık, Risille fi Jarifat lfafş; 1159/10 demirbaş numaralı, 12. yüzyılda ve tecv1d alanında yazılmış, 10 varaklık Mu}Jtaşar Ada.bu'l-jpJr'iin; 237/1 demirbaş numaralı 11. yüzyıla ait, 8 varaklık, Tal;ılilu'l-jpJr'lin isimli yazmaların müel­lifleri bilinmemektedir.

24. Kronolojik açıdan yazma eserlerin alanlarına göre dağılımı şu şekil-dedir:

6. yüzyıl 6-7. yüzyıl ?.yüzyıl 7-8. yüzyıl 8. yüzyıl 8-9. yüzyıl 9. yüzyıl

10. yüzyıl

Tefsir (1) Tefsir (1) Mübhemiitu'l-Kur'fuı (1); Tefsir (6) Tefsir (1) Kur'an Sözlüğü (1); Kıra' at (1); Tefsir (3) Tecvid (1) Garibu'l-Kur'fuı (1); Müşkilu'l-Kur'fuı (1); Nesh (1); Ayetterin Sayısı (1); Tecvid (2); Krrii'iit (2); Tefsir (2); Hiişiye (1) Genel Ulfunu'l-Kur'fuı (1); Garibu'l-Kur'fuı (2); Tecvid (2);

57 Bk. Tahsin Yazıcı, "Erdebili, Ahmed b. Muhanuned," Türkiye Diyanet Vakfı İsldm Ansiklopedisi, c.l l, s.278.

58 Bk. M. Kemal Atik, "Ca'beri," Türkiye Diyanet Vakfı İs/dm Ansiklopedisi, c.6, s.528.

Valikan Kütüphanesinde Teftir ilmine İlişkin Arapça El Yazmaları Ozerine Bir Araştırma

Kırii'at (5); Tefs!r (1) 10-11. yüzyıl Tefs!r (1)

365

ll. yüzyıl Genel Ulünıu~l-Kur'iin (1); Tecv1d (2); Kıra'iit (1); Tefs!r (5); Haşiye (2)

ı 1-12. yüzyıl Kıra' at (1); Haşiye (1) · 12. yüzyıl Kur'an Sözlüğü (1); Tecv1d (3); Kıra'at (2); Tefs!r (4); Hiişiye (1)

12-13. yüzyıl TecVıd (2) 13. yüzyıl Tecv1d (2); Tefs!r (1) 13-14. yüzyıl Tecv1d (1); Tefs!r (1) Vatikan Kütüphanesi'nde yer alan Tefsir alanına ilişkin 70 yazma eser

içerisinde en fazla eserin istinsah edildiği zaman 9. (ll adet), 10. (ll adet), ll. (ll adet) ve 12. (ll adet) yüzyıllar olmuştur. Bunlardan en eski olanı 6. yüzyıla ait İbn Kerame el-Beyh~'nin (494/llOl), et-Teh~b .fi tefsiri'l­~r'iin (40-60. süreler arası) tefsiridir. Günümüze en yakın olan yazmalar ise 13-14. yüzyıllarda yazılmış <Abdulgani b. İsma<Il en-Nablusl'nin Kiftyetu 'l­mustefid fi ma'rifeti 't-tecvid eseri ve El-Mal}.alli (864/1 459) ve es-Suyütl'nin (91 1/1505), Tefsiru 'l-Celiileyn isimli tefsirlerinin yazma birer nüshalarıdır.

25. Kütüphane kataloglarında Kur'an ilimlerine dair eserler içerisinde yer verilen 145611 demirbaş numarasında kayıtlı Ebu'l-<Ala' el-I:Iasan AJ;ımed b. el-I:Iasan ibnu't-<Aıtar el-Hemedam'nin (569/1173), Mubhicu 'l esriir fi ma'rifati i]Jtiliifil-'adab fi 'l-a]Jmiis ve 'l-a Şiir 'ala nihi!iyeti 'l-iciiz ve 'l-i]Jtişiir [Şevval 843; 20 x 13 cm, 1-34. varaklar] isimli eserinin muhtevası hakkında kesin bir bilgiye ulaşamadığımızdan bu çalışmamızda tasnif etmedik. 59

Bu yazmalar haricinde Vatikan Kütüphanesi'nde diğer İslam bilimlerine ilişkin ve ilk dönemlere ait çok kıymetli yazma eserler bulunmaktadır. Biz bu çalışmamızda sadece Tefsir alanına dair eserleri tespit etmeye çalıştık. Böylece bir tasnif denemesi yaparak bu alanda yapılacak çalışmalara katkı sağlamayı hedefledik. Vatikan Kütüphanesi'nde bulunan ve künyelerini ver­diğimiz bu yazma eserlerin diğer nüshaları ile karşılaştırılarak yapılacak

çalışmaların Tefsir araştırmalarına katkı sağlayacağı kanaatindeyiz.

KAYNAKÇA Albareda, Dom Anselın M., "The Preservation and Reproduction of the

Manuscripts of the Vatican Library through the Centuries," Proceedings of the American Philosophical Society, 104:4 (1960), ss.413-418.

Atik:, M. Kemal, "Ca'beri", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.6, ss.527-528.

59 Türkiye Diyanet Vakji İsitim Ansiklopedisi'nde de mezkur eserin el-Hemediini'ye (56911 173) ait olduğu zikredilmektedir. Bk. Tayyar Altıkulaç, "Ebü'l-Ala el-Hemedilni," Türkiye Diyanet Vakji İs­Itim Ansiklopedisi, c.! O, s.287.

366 ESRA GÖZELER

Altıkulaç, Tayyar, "Ebü'l-Ala el-Hemedani," Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. lO, ss.286-287.

, "Ebu Şame el-Makdis1," Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-____ , disi, c.10, ss.233-235.

El-Bağdadi, İsmail Paşa Hediyyetu 'l- wifJıı, İstanbul: Vekaletu'l-Maarif, 1955 (ofset baskı: Daru İhyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut-Lübnan).

Clark, J. W., "On The Vatican Library of Sixtus IV," Proceedings of Cambridge Antiquarian Society and Communications, X (1898-1899), ss.1-70.

Çelebi, Katip, Keşfo'z-Zunun, terc.: Rüştü Balcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.

Haskins, Charles H., "The Vatican Archives," The American Histarical Review, 2:1 (1896), ss.40-58.

http://www.vaticanlibrary.va Küçükaşcı, Mustafa Sabri, "Süheyli, Abdurrahman b. Abdullah," Türkiye

Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.38, ss.30-32. Mahmut Şakiroğlu, "Cerıılli, Enrico," Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo­

pedisi, c.7, s.426. Mollaihrahim oğlu, Süleyman, Süleymaniye Kütüphanesi 'nde Bulunan Yaz­

ma Tejsfrler (Metot ve Kaynaklar), İstanbul2002. Mycue, David, "Founder of the Vatican Library: Nicholas V or Si.Xtus IV?,"

The Journal ofthe Librmy History (1974-1987), 16:1 (1981), ss.121-133.

Richler, Benjamin, Hebrew Manuscripts in the Vatican Library, Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 2008.

Sayle, Charles, "The Vatican Library", Library, 1-6:1 (1894), ss.327-343. Sezgin, Fuat, Tiiri}Ju '1-turfi§.i 'l- ara bl, Riyad 1991. Suyüti, Celaleddin, el-İt]f.fin fi ulümu 'l-J>,ur'fin, thk. Fevvaz AJ;ımed Zemerll,

Beyrut: Daru'l-Kitabi'l-(Arabı, 2004. Vida, Giorgio Levi della, Eleneo dei Manoscritti Arabi Islamici Della

Biblioteca Vaticana, Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1935.

__ , Seeonda Eleneo dei Manoscritti Arabi Islamici Della Biblioteca Vaticana, Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1965.

Yazıcı, Tahsin, "Erdeblll, Alımed b. Muhammed," Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.11, s.278.