Denetleme ve Düzenleme Sistemi

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

Sinir sistemi ve Endokrin Sistem denetleyici ve düzenleyici sistemlerdendir. 1)SİNİR SİSTEMİ

Organizmaların tepkisine neden olan çevre değişikliklerine “uyartı” denir.

Canlının iç ve dış çevresinde meydana gelen uyartıları algılayan özelleşmiş hücreleri bulunur. Bu hücrelere “almaç (reseptör)” denir.

Tepkinin meydana geldiği yapıya “efektör” denir.

Sinir Sisteminin başlıca görevleri; o Uyartıları algılama (Reseptör Fonksiyonu) o Uyartıların iletimi (Nöron Fonksiyonu) o Uyartıların değerlendirilmesi (Sinir sistemi

Fonksiyonu) o Tepki verilmesi (Efektör Fonksiyonu)

A) Bir Hücrelilerde Sinir Sistemi

Özelleşmiş bir sinir sistemi bulunmaz.

Hücre yüzeyinde bulunan protein yapılı bazı reseptörler ile uyartılar alınır.

Sinirsel denetim, sitoplazmada bulunan sinir telcikleri ile sağlanır.

Örneğin; Paramecium B) Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi Süngerler

Süngerlerde sinir sistemi bulunmaz.

Uyartılara lokal cevap verilir. Vücudun tamamıyla cevap verilmez.

Sölenterler

Uyartıları alan özelleşmiş bir duyu hücresi, uyartıyı ileten sinir hücresi ve uyartıya tepki veren efektör hücre bulunur.

Sinir hücreleri vücuda bir ağ şeklinde yayılmıştır. Bu tip sinir sistemine “diffüz (ağ) sinir sistemi” denir.

Yassı Solucanlar

İp merdiveni sinir sistemi görülür.

Canlının vücudunda iki taraflı uzanan sinir kordonları enine bağlarla ip merdiven şeklinde birbirine bağlanmıştır.

Baş kısımlarında baş gangliyonları bulunur. Bu gangliyonlar sinir hücrelerinin kümeleşmesi ile oluşur.

Halkalı Solucanlar

Yassı solucanların sinir sistemine benzer bir yapı

gösterirler.

Her segmentinde bir gangliyon bulunur.

Başta beyin şeklinde baş gangliyonu gövdede de gövde

gangliyonları bulunur.

Derisi Dikenliler

Işınsal (Radyal) Sinir sistemi bulunur.

Canlının ağız çevresinde sinir hücrelerinin oluşturduğu bir sinir halkası bulunur.

C) Omurgalı Hayvanlarda Sinir Sistemi

Balıklardan memelilere doğru gelişmektedir.

Kurbağalar ve daha gelişmiş omurgalılarda iki yarım küreden oluşan beyin bulunur.

Omurgalı hayvanlarda sinir sistemi merkezi ve çevresel olmak üzere ikiye ayrılır.

Sinir Hücresi ve Çeşitleri

Sinir hücresine nöron da denir.

Nöronlar “Hücre Gövdesi”, “Dendrit” ve “Akson” olmak üzere 3 kısımdan oluşur.

o Hücre Gövdesi; Çekirdek ve organellerin bulunduğu kısımdır.

o Dendrit; Hücre gövdesinden çıkan kısa ve çok sayıdaki uzantılardır. Uyartıları algılayıp gövdeye aktarırlar.

o Akson; Hücre gövdesinden çıkan uzun uzantıdır. Aksonların sonlandığı ve dallanarak genişlediği bölge akson ucu olarak adlandırılır

Bazı aksonların üzerinde Schwann adı verilen hücrelerin oluşturduğu miyelin kılıf bulunur. Bu kılıf sinirsel iletim hızını arttırır.

Akson uçları ile aksonlar nörotransmitter madde adı verilen impuls iletimine yardımcı kimyasal maddeleri salgılarlar.

Miyelinli kılıflar ara ara kesintiye uğrayarak Ranvier Boğumları meydana getirir.

Sinir hücreleri görevlerine göre 3 çeşittir; o Duyu Nöronları ( Afferent Nöronlar) o Ara Nöronlar ( Bağlantı = Merkezi = İntermöron) o Motor Nöronlar (Efferent Nöronlar)

Duyu Nöronları

Reseptörlerden aldıkları uyartıları merkezi sinir sistemine getirirler. Bunlara getirici sinirler de denir.

Ara Nöronlar

Merkezi sinir sisteminde bulunur. Duyu nöronları ile motor nöronları arasında bulunur. Duyu nöronlardan gelen uyartıları değerlendirir ve oluşturduğu cevabı motor nöronlarına iletir.

Motor Nöronları

Merkezi sinir sisteminden aldığı uyartıyı kas ya da endokrin bez gibi tepki organına taşır.

Not: Sinir sisteminde nöronların yanında Nöroglia (Glia) hücreleri yer alır. Bunlar nöronlara desteklik verir ve beslenmelerine yardımcı olur.

Denetleme ve Düzenleme Sistemi

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

Sinirlerde İmpuls oluşumu ve İletimi

Sinir hücresinde impuls oluşmasını sağlayan en düşük uyarı şiddetine eşik değer(eşik şiddeti) denir.

Sinir hücresi eşik şiddetinin altında tepki vermez.

Sinir hücrelerinin uyarılara hiç tepki vermemesine veya maksimum tepki vermesi durumuna ya hep ya hiç prensibi denir.

Nöron zarının dış tarafında Na+ iyonları, iç tarafında K+ iyonları bulunur. Dıştaki Na+ iyonları içteki K+ iyonlarından çok olduğu için dışarısı (+), iç kısmı (-) yüklü kabul edilmektedir.

Nöron dinlenme halinde iken polarizasyon durumundadır. (polarize olmuş = kutuplaşmış)

Eşik değerdeki bir uyarı nörona gönderilince depolarizasyon durumu ortaya çıkar. Yani Na+ ve K+ iyonları yer değiştirir.

Depolarize olan nöron daha sonra tekrar eski haline döner. Bu duruma Repolarizasyon denir.

Nöronlardaki iyonların yer değiştirmesi aktif taşıma ile gerçekleşir.

Nöron boyunca uyarı iletim hızı sabittir. o Miyelinli nöronda uyarı iletimi miyelinsizlerin-

kinden hızlıdır. o Miyelinli nöronların çapı da büyük olduğuna

göre uyarı iletilme hızı nöronun çapına bağlıdır. o Eşik değerin altındaki uyarılar iletilemez. Eşik

değerden şiddetli uyarılar çok sayıda uyarı yerine geçer. Yani uyarının eşik değerin üzerine çıkması, iletim hızını arttırmaz, uyarı frekansını arttırır.

Aksonlarında nöroglia hücreleri bulunur. Bunlar nöronları koruyan, yıpranmaları halinde onaran ve besleyen hücrelerdir.

Uyarıların Nörondan Nörona İletilmesi Nasıl Yapılır:

Bir nöronun aksonu diğer nöronun dendriti arasında biraz mesafe bulunur. Bu mesafeye sinapsis denir.

Nöronun aksonundan salgılanan nörotransmitter maddeler uyartıyı II. nörona taşır. Burada Na+ içeri girer, K+ dışarı çıkar ve uyarı iletimi olur.

Eğer nörotransmitter madde II. Nöron zarında Cl- iyonlarını geçirgenliğini arttırırsa Cl- içeri girerek içteki (-) yüklü iyonları daha da arttırır. Bu şekilde uyarı iletimi engellenir (inhibe olur).

Vücudumuz dış etkilere karşı 3 farklı tepki verir:

Uyaranlar Sinir Teli Uyarılan Organ

Uyaranlar Bez Kan Damarı Uyarılan Organ

Uyaranlar Sinir Teli Bez Kan Damarı Uyarılan Organ

İnsanda Sinir Sistemi

a) Merkezi Sinir Sistemi BEYİN

Kafatası kemikleri tarafından korunan beyin, kafatası kemiklerinin altında bulunan ve meninges adı verilen üç katlı zarla çevrilidir.

o Sert Zar o Örümceksi Zar o İnce Zar

Sert Zar; Kafatasına yapışık olan zardır.

Örümceksi Zar; İki zarı birbirine bağlayan örümcek ağı şeklindeki zardır.

İnce Zar; Beynin ince kıvrımlarına kadar girerek beyne yapışmıştır.

İnce zar ile örümceksi zar arasındaki sıvıya serebrospinal sıvı denir. (BOS)

BOS, kan basıncı etkisi ile kılcal damarlardan çıkan sıvıdan oluşur. A) ÖN BEYİN 1) Uç Beyin

Derin bir yarıkla birbirinden ayrılan iki yarım küreden meydana gelmiştir.

Yarımküreler birbirine iki köprü ile bağlıdır. Üsttekine nasırlı cisim, alttakine beyin üçgeni denir.

Beyin yarım kürelerini enine ayıran derin yarığa Rolando Yarığı denir.

Ön beyinden enine kesit alınırsa, dışta boz madde, içte ak madde bulunur.

Boz maddeye beyin kabuğu (kortex) de denir ve miyelinsiz nöronların gövdelerinden oluşur.

Ak madde ise nöronların aksonlarından meydana gelmiştir.

Denetleme ve Düzenleme Sistemi

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

Uç beyinde; o Görme o Konuşma o Hafıza o Öğrenme o İsteğe bağlı olarak tepki organlarını hareket

ettirme

Uç Beyin = Telensefalon 2) Ara beyin

Talamus, hipotalamus ve hipofiz bezlerini kapsar.

Talamus; Duyu nöronlarından gelen uyartılar buradan geçerek ön beyine gider. Acı, sıcaklık gibi duyusal impulslar burada değerlendirilir.

Hipotalamus; Vucut sıcaklığı, Su dengesi, K.h ve yağ metabolizması, uyku, iştah, kan basıncı, vücut sıcaklığı ve eşeysel yönelme merkezidir. (Homeostasi merkezi)

Hipofiz; hipotalamus hipofizi uyarır ve bu bezin aktif olması sağlanır. Bu durum sinir-hormon işbirliğine örnektir.

Ara Beyin = Diensefalon B) ORTA BEYİN(MEZENSEFALON)

Beyincik ile arabeyin arasında bulunur.

Görme ve işitme ile ilgili bazı olayların merkezidir. (optik lop – dördüz çıkıntı)

Kas tonusunu ayarlar.

Vücut duruşunu kontrol eden merkezdir

Fazla ışıkta gözbebeklerinin kısılmasını sağlar.

C) ARKA BEYİN (ROMBENSEFALON

Omurilik soğanı ve beyincik bulunur.

Omurilik Soğanının dış kısmı aksonlardan oluştuğu için beyaz, iç kısmı nöron gövdelerinden meydana geldiği için boz maddedir.

Omurilik Soğanı; Solunum, dolaşım, boşaltım, sindirim, üreme ayrıca hapşırma, yutkunma, kan damarlarının büzülüp genişlemesi gibi olayları kontrol eder.

Beyinciğin dış kısmı boz madde, iç kısmı ak maddedir.

Beyincikte boz madde ak maddeye girintiler çıkıntılar yapar. Bu çıkıntılar ağacı andırdığından buna hayat ağacı denir.

Beyincik uçma, yürüme ve mimik gibi hareketleri kontrol eder.

Beyincik ile beyin yarım küreleri arasındaki bağlantıyı pons adı verilen yapı bulunur. OMURİLİK

Beyinde olduğu gibi 3 katlı zar ile çevrilidir. Zarlar arasında koruyucu sıvı bulunur.

Omurilik beynin aksine dışta ak madde, içte boz madde bulunur.

Arka Kök (dorsal kök = arka boynuz) den duyu

nöronları, Ön Kök (Ventral Kök = ön boynuz) den motor nöronlar, yan boynuzdan otonom sinirler geçer.

Omurilikte bir çok ara nöron ve 31 çift omurilik siniri bulunur.

Omurilikte bir çok refleks merkezi bulunur.

Beyin ile dış çevre arasında bağlantı kurar.

Duyu, motor ve ara nöronların geçtiği yerdir. b) Çevresel Sinir Sistemi

Başa ve omuriliğe ait sinirlerden ve gangliyonlardan oluşmaktadır.

Başa ait 12 çift omuriliğe ait 31 çift sinir bulunur.

Bazı sinir hücrelerinin gövdelerinin birleşmesinden oluşan sinir kümelerine sinir gangliyonu denir.

Çevresel sinir sistemi işlev açısından ikiye ayrılır. A) Somatik Sinir Sistemi

Nöron gövdesi beyin ve omuriliğe bağlı, aksonlar ise iskelet kasına bağlıdır. İstemli hareketleri yönetirler. B) Otonom Sinir Sistemi

İsteğimiz dışında faaliyet gösteren organları yönetirler.

Otonom Sinir Sistemi, omurilik, hipotalamus ve omurilik soğanı tarafından kontrol edilir.

Otonom sinir sistemi sadece miyelinsiz motor nöronlarından meydana gelir.

a) Sempatik Sinirler; Organ faaliyetlerini arttırır. b) Parasempatik Sinirler; Organ faaliyetlerini yavaşlatır.