EditrlerProf. Dr. hsan GNAYDIN

Do. Dr. Ali KUZUDLYrd. Do. Dr. Adem ATAK

Kapak ve Sayfa TasarmVeysel CEBE

DizgiSmeyye CEBE

Bask Tarihi09.07. 2014

BaskSage Yaynclk Reklam Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti. Zbeyde Hanm Mah. Kazm Karabekir Cad. Kltr Han

No:7/101-102 skitler, Altnda, Ankara

Gmhane niversitesi Yaynlar - 23

ISBN: 978-605-4838-03-5

Bu eserin dil ve bilim bakmndan sorumluluu konumaclarna/yazarlarna aittir.

Tm haklar sakldr.

zinsiz kopyalanamaz, aktarlamaz, oaltlamaz.

Copyright Gmhane niversitesi

SEMPOZYUM ONUR KURULUDr. Yusuf MAYDA Gmhane ValisiProf. Dr. hsan GNAYDIN Gmhane niversitesi RektrLtfi DOAN Diyanet leri Eski Bakan

SEMPOZYUM DANIMA VE BLM KURULUProf. Dr. Mehmet Emin ZAFAR Diyanet leri BakanlProf. Dr. Hasan Kamil YILMAZ Diyanet leri BakanlProf. Dr. rfan GNDZ Marmara niversitesiProf. Dr. Mustafa KARA Uluda niversitesiProf. Dr. Nazif GRDOAN Maltepe niversitesiProf. Dr. Osman TRER Kilis 7 Aralk niversitesiProf. Dr. aban Ali DZGN Ankara niversitesiProf. Dr. Mustafa AKAR Ankara niversitesiProf. Dr. Abdullah AYDINLI Sakarya niversitesiProf. Dr. smail KARA Marmara niversitesiProf. Dr. Mahmut Erol KILI Marmara niversitesiProf. Dr. Kadir ZKSE Gaziosmanpaa niversitesiProf. Dr. Necdet TOSUN Marmara niversitesiDo. Dr. Halil brahim MEK Hitit niversitesiDo. Dr. Safi ARPAGU Marmara niversitesiDo. Dr. Selami MEK Gmhane niversitesiYrd. Do. Dr. Mustafa TATCI Gazi niversitesiDr. Necdet YILMAZ Aratrmac Yazar

SEMPOZYUM DZENLEME KURULUDo. Dr. Ali KUZUDL Gmhane niversitesiYrd. Do. Dr. Adem ATAK Gmhane niversitesiYrd. Do. Dr. Hasan YAAROLU Gmhane niversitesiYrd. Do. Dr. Davut AHN Gmhane niversitesiYrd. Do. Dr. Abdurrahman ALTUNTA Gmhane niversitesi

SEKRETERLKAr. Gr. Zeynep MEK Gmhane niversitesi

web : http://gumushanevisempozyumu.gumushane.edu.tr e-posta : gumushanevisempozyum@gmail.com

nemli Not:

Ahmed Ziyaddin Gmhanev, toplumun her kesiminden bir ok kimsenin sayg ve muhabbetini kazanm bir ahsiyet olduu iin dzenlediimiz sempozyuma akademisyen olmayan deerli dnr veya kanaat nderleri de ilgi gstermi ve tebli sunmulardr. Bu ahslarn teblileri akademik formatta olmasa da, gerek toplumsal saygnlklar ve gerekse samimi duygularnn yansmas olan konumalaryla sempozyumumuzu zenginletirmilerdir. Bu kitapta yer alan format d teblilerin bu gzle deerlendirilmesini temenni ederiz.

(Editrler)

5

TakdimGmhane, tarihi nemi, doal gzellikleri ve sahip olduu kltrel eserlerle

Anadolunun irin bir ili olmasnn yannda Trk kltrne katt dnce, sanat ve fikir insan bakmndan da lkemizin zengin bir ehridir. Hseyin Gmhanevden Ahmed Ziyaddin Gmhanevye uzayan srete dini ilimlerde; Vasfi Mahir Kocatrkten Hseyin Nihal Atsza uzayan srete edebiyat ve tarih aratrmalarnda; Reisl Hatttn Kamil Akdikten ressam eref Akdike uzayan srete gzel sanatlarda ve Dilaver Cebeciden k Zevrkye uzayan srete sz sanatlarnda nice byk stad yetitiren bu ilin, bu deerlerini tanmaya ve tantmaya gayret sarf etmek gibi bir ykmll de vardr.

Bizler bu sorumluluktan hareketle, lkemizde ve dnya apnda tannan, dini ve kltrel anlamda byk hizmetleri olan, 19. yzyln byk slam mtefekkiri ve kanaat nderlerinden Ahmed Ziyaddin Gmhanev adna bir sempozyum dzenlemeyi uygun grdk.

Maksad hibir zaman dnyev bir kazan, mevki, makam olmayan Halk iinde Hak ile beraber olma anlaynn temsilcisi olan Ahmed Ziyaddin Hazretleri, tasavvufun en derin meselelerini ileyen eserler yazmtr. Gmhanevnin tasavvuf anlaynda ferdi planda kmil insanlar yetitirme hedefi gzetilirken sosyal hayatn da asla ihmal edilmediini grmekteyiz. Onun zamannn yneticilerine bir nevi danmanlk yaparak yn vermesi almalar sonucu, sosyal hayata yapt tesiri bugn bile hissetmek mmkndr.

zerimize den bu manevi sorumluluun yannda slam lemi iin ok nemli bu deerin; tannmas, tantlmas, gelecek kuaklara aktarlmas, bilinen ve sylenen bilgileri kayt altna alnmas amacyla uluslararas boyutta dzenlediimiz 1. Ahmed Ziyaddin Gmhanev sempozyumuna katlmalar iin, hem lkemizden hem de dnyann eitli niversitelerinden birbirinden deerli bilim adamlarna ulatk ve bu sempozyumu gerekletirdik. Sempozyum sonunda bildiri sunan deerli bilim adamlarnn bu almalarnn neticesinde ortaya kan eser, bu manevi sorumluluun yerine getirilmesinde bir balang olma zellii tamaktadr.

Gmhanenin nemli bir deeri olan Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin tannmas, tantlmas noktasnda yaplan bu almalara katk salayan Gmhane niversitemize, bildiri sunan deerli akademisyenlerimize ve emei geen herkese katklarndan dolay teekkr ediyorum.

Dr. Yusuf MAYDA Gmhane Valisi

6

7

TakdimSempozyumlar, her biri alannda sz sahibi olan pek ok akademisyen ve aratrmacnn

bir araya toplanp gr ve dncelerini arz ettikleri bilgi lenleridir. Birka gn iinde belir-li bir konu zerine younlaan kiilerin oluturduu sinerji, anlatanlarn, dinleyenlerin, tart-anlarn, sorgulayanlarn ve soruturanlarn saylarnn toplamndan kat kat fazla bir seviyeye ular. Bu bereketin ve feyzin tecrbesini 3-5 Ekim 2013 tarihinde gerekletirdiimiz Ahmed Ziyaddin Gmhanev konulu sempozyumda bir kez daha grdk. imdi ise elde edilen biri-kimi kalc klacak ve bu alanda alanlara zengin bir kaynak olacak bu kitab takdim etmenin sevincini yayoruz.

Ahmed Ziyaddin Gmhanev, Gmhanenin Emirler Mahallesinde dnyaya gelmi, ocuk yalarndan itibaren ilim, irfan ve eitim yoluna hayatn vakfetmi, lkemizden ve da-rdan pek ok insann tevecchn ve muhabbetini kazanm gnl mimarlarmzdan biridir. Onun Gmhanenin en tannm isimlerinden biri olmas, ayn zamanda bu ehirde varlk gsteren kii ve kurumlar iin de olduka nemli bir deerdir. Bu deeri daha ileri noktalara tamak amacyla niversitemizin zerinde bulunduu alan Ahmed Ziyaddin Gmhanev Yerlekesi adyla isimlendirdik.

lahiyat Fakltemizin nclnde dzenlenen Ahmed Ziyaddin Gmhanev Sempoz-yumuna gsterilen ilgi ve lkemizin sekin akademisyen ve aratrmaclarnn tevecchleri bizleri onurlandrmtr. Yurt iinden ve yurt dndan gelen misafirlerimizi, ehrimizde ar-lamaktan duyduumuz memnuniyeti bu vesileyle tekrar ifade etmek isteriz. Onlarn deerli teblilerinden oluan bu kitap, sempozyuma katkda bulunanlar iin ayr bir onur ve bu alanda aratrma yapanlar iin deerli bir hazine niteliindedir.

Gmhanenin tarih ve kltrel deerlerini tantmak amacyla daha nce yine Gmhane Valilii ile birlikte 25-28 Mays 2010 tarihlerinde l Oluunun 85. Ylnda Gmhane Tarihi ve Ekonomisi adl sempozyumu gerekletirdik. 2013 ylnda Edebiyat Fakltemiz tarafndan hazrlanan Gmhanenin nde gelen ilim, kltr, sanat, spor adamlarn ieren 40 Biyografi adl kitab yaymladk. Kltrmzn mmtaz deerlerini anlamay, anlatmay ve tantmay hedefleyen almalarmz bundan sonra da devam ettirme kararll iindeyiz. Kltrmzn kimliimiz anlamna geldiinin bilincinde olarak bu erevede yer alan her trl almay desteklemeye devam edeceiz.

Bu kymetli eserin meydana gelmesinde emei geen herkese ayr ayr teekkr eder, almalarnn devamn dilerim. Sempozyuma deerli katklarndan dolay Sayn Valim Dr. Yusuf Maydaya ve eseri basma hazrlayan deerli akademisyenlere hassaten teekkr eder, kranlarm sunarm.

Prof. Dr. hsan GNAYDINGmhane niversitesi Rektr

NDEKLER

I. GMHANEVNN HAYATI VE ESERLER ....................................................................... 13Ahmed Ziyaddin Efendi Hazretleri .......................................................................................................... 15

Bir Erdem ve Ahlak Ant: Gmhanev ................................................................................................. 21

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat, Eserleri ve Yapm Olduu Etkileri ....................... 27

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretlerinin Mridi MevlanaHalidi Badadnin Hayat Hikyesi ............................................................................................................. 55

19. Yzyl Osmanlsnda Tasavvuf-Hadis Geleneinin Bir Temsilcisi: Ahmed Ziyddin Gmhanev ................................................................................................................................................... 65

Ahmed Ziyaddin Efendinin; emili, Ailesi, Doduu-ocukluunun Getii Muhit, Vefat Tarihi ve Ktphaneleri ...................................................................................................................... 75

Ahmed Ziyaddin-i Gmhanev Menkabeleri ile Dier Evliy Menkabeleri Arasnda Bir Mukayese ................................................................................................................................. 87

Gmhanev Hakknda Temel Bir Kaynak: Mustafa Fevzi Efendinin Menakb- Ziyaiyyesi ... 93

Ahmed Ziyaddinin Mecmuatul-Ahzab Adl Eseri ........................................................................... 107

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Garibl-Ehds simli Eseri ................................................. 117

Ahmed Ziyaddin Gmhanevye snd Edilen Arap Dili ile lgili Yazmalar ............................ 127

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Kitbul-Abir Adl Eseri ........................................................... 139

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Eserlerinin zbekistandaki Nshalar ............................. 147

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Eserlerinin zbeke Tercmeleri zerine ............................. 151

II. GMHANEV VE TASAVVUF .......................................................................................... 157Tarikaten Nak, Mereben zel Ahmed Ziyaddn Gmhanev ve zeliyye Tarikat . 159

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve ziliyye ...................................................................................... 175

Anadoluda Halidiyye Tarikat ve Ahmed Ziyaddin Gmhanev Ekol .................................. 195

Kazan Tatarlarnda Hlidlik ve Ahmed Ziyaddin Gmhanev Sevgisi ................................... 203

Osmanl Devletinin lm ve Siyas Hayatnda z Brakan Hld eyhleri Arasnda Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Yeri ........................................................................... 209

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Bakyla Nakbendliin Usul ......................................... 219

Nak-Halid eyhi Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin eyh/Mrid Anlay ....................... 225

Cmiul-uslde Tasavvuf Terimlerine Toplu Bir Bak ..................................................................... 235

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Velyet Tasavvuru ................................................................... 245

Vahdete Giden Yolda lahi Ak: Gmhanev rnei ...................................................................... 251

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Allah Ak ................................................................................... 257

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Rhul-rifn Adl Eserinde Allah Sevgisi .................... 265

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretleri ve Peygamber Sevgisi .............................................. 275

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde man, Amel ve Ahlak likisi ................................................. 281

Tasavvufta Esm-i Hsnnn nsn- Kmilde Tecellisi: Gmhanev rnei ......................... 293

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Ruh-Nefis Mchedesi .......................................................... 303

Gmhanevnin Cmiul-Usl Adl Eserinde nsan Tasavvuru .................................................... 313

Ahmed Ziyddin Gmhanevye Gre Mrid-Mrid likisinin Boyutlar ........................... 323

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Mensubu Bulunduu Nakibendiyyede Sema Algs . 331

Gmhanevnin Cmil-Usln de Ricll-Gayb Meselesi ...................................................... 341

Ahmet Ziyaddin Gmhanevnin Camiul-Uslnde Rya Algs ........................................... 353

Osmanlnn Son Dneminde; Gmhanev Dergah eyhi Ahmet Ziyaddin Gmhanevnin ve Kelm Dergah eyhi Muhammed Esad Erbilnin Duaya Ykledii Anlam ......................... 359

Bir Tasavvuf Klasii Olarak Cmil-Usl ............................................................................................... 365

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Cmiul-Usl Eserinde ngrdSeyr u Slk Esaslar .................................................................................................................................... 379

Cmiul-Usl ile db- Fethullah Arasnda Nefy u sbt Zikri Erkn vedb Balamnda Bir Mukayese ............................................................................................................. 389

Rmzul-Ehdsde Geen Zikirle lgili Hadislerin rad ve Slk Ynnden Kritii ................ 397

Risle-i Nur Penceresinden Ahmed Ziyaddin Gmhanev ........................................................ 409

III. GMHANEV VE TEFSR .............................................................................................. 421Gmhanevnin Ayetleri Kullanma ve Aklama Yntemi ............................................................ 423

Yedi Harf Meselesine Tasavvuf Bir Yaklam: Gmhanev rnei ........................................... 443

Kuranda Murqabe Kelimesi ve Ahmed Ziyaddin GmhanevdeMurqabe Anlay ....................................................................................................................................... 453

Ahmed Ziyauddin Gmhanevnin Elfz- Kfre Dair fadelerininKuran Ayetleri Inda Deerlendirilmesi ........................................................................................... 461

IV. GMHANEV VE HADS ............................................................................................. 469Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hadis Kltr .......................................................................... 471

Rmzl-ehdis ve Levmiu'l-'ukl Balamnda Ahmed ZiyaddinGmhanevnin Hadis erhilii ve Snnet Anlay ...................................................................... 485

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Rmzl-Ehds Adl Eseri ................................................... 499

Ahmed Ziyuddin Gmhanevnin Rmzul-Ehds simliEserinin Kaynaklar (101-200. Hadisler) ................................................................................................ 507

Ramzl-Ehds ve Nevdir Hadislerin Dayanlmaz ekicilii ....................................................... 513

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Levmiul-Ukl Adl Eseri ..................................................... 521

Levmiul-Ukl ve Hadis erh Geleneindeki Yeri .............................................................................. 533

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Mecmatul-Ahzb Adl KitabndakiBaz Dualarn Kaynaklar ve Etkileri ......................................................................................................... 543

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Krk Hadisi ve Kaynaklar .................................................... 565

V. GMHANEV VE FIKIH ................................................................................................. 577Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Fkh .............................................................................................. 579

eriat-Tarikat-Hakikat-Marifet Drtlsnde eriatn Yeri ve nemi ............................................ 589

Ahmed Ziyaddin Gmhanev zelinde Zhir ve Btn Fkh ................................................... 601

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Makasd Dncesi ................................................................. 615

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Camiul-Mtn Adl EserindeMeakkat Kavram ve Hkmlere Etkisi ............................................................................................ 625

Kavid-Davbt Ayrm Balamnda Gmhanevnin Cmiul-mtnAdl Eserinde Zikrettii zel Kurallar ...................................................................................................... 637

Nectl-filn erhi ifl-Mminne Fkh Adan Bak .................................................... 645

Rmzul-Ehdste Yer Alan Yneticilerle lgili Baz HadislerinModern Hukukla Mukayeseli ncelenmesi ........................................................................................... 657

Gmhanevde Aile Hukuku: Nikh-Talk ve db ....................................................................... 671

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin el-bir fil-Ensr vel-Muhcir simli Eseri ve FkhiYnden Deerlendirilmesi ......................................................................................................................... 697

VI. GMHANEV VE KELAM .............................................................................................. 709Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Ulhiyyet Anlay ............................................................... 711

Gmhanevde Allahn Varlnn Bilinmesi Meselesi .................................................................... 719

Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Dnya ve Ahiret Algs ........................................................ 727

Gmhanevde Kelam Tasavvuf Bulumas-Sulhu ........................................................................ 735

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Kayp Frak Risalesi:en-Netyicl-itikdiyye f uslil-frakl-slmiyye .......................................................................... 741

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin slam Mezheplerine Bak ................................................. 757

VII. GMHANEV VE TOPLUM ......................................................................................... 775Bilgi Sosyolojisi Perspektifinden Ahmet Ziyaddin Gmhanev Menkabeleri ..................... 777

Gmhanev Derghndan Osmanl-Trk Modernlemesine Bir Destek:mer Ziyaddin Dastn ......................................................................................................................... 785

Ahmed Ziyaddin Gmhanev: Dneminin Osmanls ve Zamann Ruhunu Anlamak .. 797

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Ofun Din-Sosyo Kltrel Yapsna Etkileri ................ 803

Uzak Gemiten Gmhanevye ve Gmhanevden GnmzeBlgede Halk Sufizmi-Halk Tebbeti Balants .................................................................................. 817

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretlerinin ktisadi Alandaki Etkilerizerine Bir nceleme ................................................................................................................................... 837

VIII. GMHANEV VE EDEBYAT ........................................................................................ 843Ahmed Ziyaddin Gmhanevde ne kan slp zellikleri ............................................... 845

rad Metodu Olarak Mektup slubu ve Gmhanevnin Mektubu ................................... 855

Din-Edeb Bir Tr Olan emil Balamnda Ahmed Ziyaddin Gmhanev ...................... 863

IX. GMHANEV VE ETM ............................................................................................... 875Ahmed Ziyaddin Gmhanevde Ahlk Eitiminin Metodlar ve Temel Prensipleri ............ 877

Gmhanev Derghnda czetnme Gelenei .............................................................................. 885

X. GMHANEV VE TARHE BIRAKTII ZLER ................................................................. 893Gmhaneli Derghnda Hatm-i Hcegn Yaplmas artyla Kurulan Bir Vakf, Bu Vakfa Ait Vakfiye ve Tevcih Belgeleri zerine Bir Deerlendirme .................................. 895

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Tekkesinin Dn ve Bugn ..................................................... 905

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Kurduu Ktphneler ........................................................ 911

Teblii Bulunan Aratrmaclar .................................................................................................................. 919

13

IGMHANEVNNHAYATI VE ESERLER

Ahmed Ziyauddin Efendi HazretleriLtfi DOAN

Bir Erdem Ve Ahlak Ant: GmhanevSadk YALSIZUANLAR

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat, Eserleri ve Yapm Olduu Etkilerismail PIRLANTA

Ahmad Ziyauddin Gumushkhanawi Imamun fi Asrihi wa Shahidun ala al-AsrWalid SALAMA

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretlerinin Mridi Mevlana Halidi Badadnin Hayat HikyesiCevdet KARAMAN

19. Yzyl Osmanlsnda Tasavvuf-Hadis Geleneinin Bir Temsilcisi: Ahmed Ziyaddin Gmhanev Rukiye AYDODU

Ahmed Ziyaddin Efendinin; emili, Ailesi, Doduu-ocukluunun Getii Muhit,Vefat Tarihi ve Ktphaneleri

Hseyin BUDAK

Ahmed Ziyaddin-i Gmhanev Menkabeleri ile Dier Evliy Menkabeleri Arasnda Bir Mukayese Muhittin ELAIK

Gmhanev Hakknda Temel Bir Kaynak: Mustafa Fevzi Efendinin Menakb- ZiyaiyyesiCihan OKUYUCU

Ahmed Ziyaddinin Mecmuatul-Ahzab Adl EseriYakup EK

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Garibl-Ehds simli EseriYakup KOYT

Ahmed Ziyaddin Gmhanevye snd Edilen Arap Dili ile lgili YazmalarSelahattin FETTAHOLU, Yeim KURT

Ahmed Ziyaddin Gmhanev ve Kitbul-Abir adl EseriBilal DELSER

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Eserlerinin zbekistandaki NshalarSherzodxon MAXMUDOV

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Eserlerinin zbeke Tercmeleri zerineNodirkhon KHASANOV

15

Ahmed Ziyaddin Efendi HazretleriLtfi DOAN*

zet

Ahmed Ziyauddin Hazretleri gibi bykler anld zaman bilen ve gzel dnen kimseler onlar daima hrmet ve rahmetle anarlar. Bu durum ise br aleme gm insanlar iin dnceler st manev bir kazantr.

Ahmed Ziyauddin Hazretleri tefsir, hadis, fkh, tasavvuf alanlarnda byk alimler yetitirmitir. O, slam alemince bilinen ok eserler kaleme almtr. Bilhassa hadis sahasnda vcuda getirdii eserler tab edilmitir. Merhum bu kitaplarn basm iin de bir matbaa kurmu ve dier eserleri ile birlikte tab edilen bu eserler ehil olan ve isteyen kimselere hediye edilmitir.

Giri

Gmhane Valilik makam ve Gmhane niversitesi Rektrlne bu hayrl teebbslerinden dolay takdir ve teekkrlerimi arz ederim.

Gmhanev Ahmed Ziyauddin Hazretleri doum yeri Gmhanede rahmetle anld. O mmtaz alimin doum yeri olan Gmhane ilimizde rahmetle, hayr dualar ile yad edilmesi, okunan fatiha-i eriflerin sevab O merhumun ve bu lemden gm dier btn mminlerin ruhlarna ithaf edilmesi ilimiz halkn derin bir sevgi ve huzur ile mesrur etti. Bu vesile ile bir araya gelmi olan ve bu gzel toplantda hazr bulunan btn hemehrilerimiz manev sevin ve huzur ile mutlu oldular. Allah cmlesinden raz olsun.

air ne gzel sylemi: (Ey insan)!

Adn hayr ile andrmaya sarfeyle himmet, Cihana geldiine bir ta terketme delil.Tan da nakini de mahveder amma eyyam,Ebed dair olur elsine de zikri cemil.

Gerek udur ki Ahmed Ziyauddin Hazretleri gibi bykler anld zaman bilen ve gzel dnen kimseler onlar daima hrmet ve rahmetle anarlar. Bu durum ise br aleme gm insanlar iin dnceler st manev bir kazantr.

Resul-i Ekrem Efendimizin u mbarek szlerini burada hatrlamamz isabetli olur dncesindeyim. Efendimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem buyuruyorlar ki:

(Ey Mminler)! Siz, kimi iyilikler ile anar iseniz o kimseye cennet vacip olur.

Ahmed Ziyauddin Hazretleri gibi byklerimiz, dnyada yaadklar srece iyiliklere anahtar ktlklere kilit olduklar daima hatrlarda tutulmaldr.

Ahmed Ziyauddin Hazretlerinin lmez eserlerinden biri olan Kitab- camiul usul fil evliyada u husus kaydedilmektedir:

(Ey Mmin kardeim)! bil ki btn iyiliklerin yollar u ana esasta toplanmtr:

1-Gizli ve ak btn durumlarnda Allahutealya tazim edup ve onun azabndan korkmak;* Diyanet leri Eski Bakanvekili, Gmhane Emekli Milletvekili.

16

Ahmed ZiyAddin efendi hAZretleri

2-Onun sana verdii rzk az veya ok ne olursa olsun, bu hususta Allahutealdan raz olmak;

3-yilik halinde de darlk durumunda da halka gzellikle iyi muamelede bulunmaktr;

(Aziz Mmin kardeim)! unu da bil ki bela ve musibetlerin en fenas u esasta toplanmtr:

1-Halktan korkmak,

2-Rzk iin znt iinde olmak,

3-Nefisten raz olmaktr.

Son beyan edilen tehlikeden Cenab- Hak cmlemizi ve btn mminleri korusun (Amin)!

Ahmed Ziyauddin Hazretlerinin Doum Yeri Ve Hayat Hakknda zet Bilgi

Ahmed Ziyauddin Hazretleri byk bir alim ve mrid-i kmildir. Kendileri hicri 1228 tarihinde (m.1813) Gmhanenin Emirler mahallesinde dnyaya gelmitir. Babasnn ad Mustafa Efendi dedesi de Abdurrahman Efendidir.

Ahmed Ziyauddin Hazretleri, kk yata Kuran kerimi okumaya balam ve ok erken yalarda Kuran hafz olmutur. Babas Mustafa Efendi ticaretle megul olmaktadr; sonuta Gmhaneden Trabzona nakletmi ve Trabzonda da ticaret iini srdrmtr. Ahmed Ziyauddin Efendi ilme, okumaya ok hevesli olduu iin, bir taraftan dkknda babasna yardm ederken dier taraftan Trabzonda ki alimlerden sarf,nahiv, fkh dersleri almaya balamtr. Babas da Ahmed Ziyauddin Efendinin ilim tahsil etmesini ok arzu etmektedir. Ancak byk olu askerde olduu iin Ahmed Ziyauddin Efendi, babasna ticar ilerde yardmc olmaktadr.

Bir ara ticar eya almak zere amcas ile birlikte Ahmed Ziyauddin Efendi stanbula gelmi; ticar al veri ilerini tamamladktan sonra amcasn Trabzona gndermi ve kendisi de ilim tahsil etmek maksad ile stanbulda kalmtr. Byk kardei askerden geldii iin okumaya daha geni imkn bulmutur.

Ahmed Ziyauddin Efendinin Tahsiline Devam Etmesi Durumu

Ahmed Ziyauddin Efendi stanbulda nce Bayazt medreselerinde ve daha sonralar da Mahmutpaa medreselerinde ilim tahsiline devam etmi, akl ve nakl ilimlere ait tahsilini tamamlam ve kk yata icazet alm ve Bayazt medreselerinde talebelere ders vermeye balamtr.

Bu gzel ilm almalarn srdrrken Mevlna Halid-i Badad Hazretleri halifelerinden Trablus-am mfts Ahmed bin Sleyman Ervad Hazretlerini stanbula gndermitir. Alim, fazl bir zat olan Ahmed bin Sleyman Ervad uzun sre Ahmed Ziyauddin Hazretleri ile birarada bulunmular ve retim grevlerine devam etmilerdir. Ayrca Ahmed Ziyauddin Hazretleri tasavvufa ait ilimler ile ilgili olarak da ok yakndan ilgilenmitir. Sonuta bu ilimde icazet alp irada mezun olmulardr. Bylece Ahmed Ziyauddin Hazretleri bu sahada ok kmil alimler yetitirmitir.

Toplumda zaman zaman insanlarmz arasnda, zellikle alimler ve meayih arasnda vuku bulan farkl grler sebebi ile krgnlklar meydana geldii grlyor; Ahmed Ziyauddin Efendi merhum, mminler arasnda vukua gelen krgnlklar gidermek hususunda byk gayretler sarfediyor ve mminler arasnda birlii, kardelii, huzuru temin hususunda ki bu gzel teebbslerin olumlu sonular verdii mahede ediliyor. Bu iyiletirici ve birletirici sonularn mahade edilmesinden bilen ve akl eren herkes, byk bir sevin duyuyor.

17

Ltfi DOAN

Hadis-i erifte yle buyuruluyor:

nsanlar iyiliklere ynlendiren bir kimse, o iyilikleri yayanlar gibi manevi mkafata nail olur.

Ahmed Ziyauddin Efendi bu gzel hizmetleri ile toplumun huzuruna byk lde katkda bulunan mmtaz byklerimizden birisidir. Allah kendilerinden raz olsun (Amin)!

Ahmed Ziyauddin Hazretlerinin Birinci Hac Yolculuu

Ahmed Ziyauddin Hazretleri 1863 ylnda bir ksm talebeleri ile birlikte hac farizasn yerine getirmek zere hicaza gitmek ister. Zamann Osmanl padiah Ahmed Ziyauddin Efendinin bu yolculuunda kendisi ve talebeleri iin bir gemi tahsis ettirir.

Ahmed Ziyauddin Efendi bu yolculuunda nce Msra urar. Kahire de yaklak bir ay kalr. Sonrada Mekke-i Mkeremeye gider. Hac farizasn eda ettikten sonra da Medine-i Mnevvereye gelir 11 gn kadar Medine-i Mnevverede kalr, vakitlerinin ounu Mescid-i Nebevi de Ravza-i Mutahhara da geirir. Ondan sonrada stanbul a gelir ve tedrisatna devam eder. Bu arada ok deerli eserler telif eder. Bu eserlerin ulaabildiim bir ksmnn isim listesi bu yaznn sonuna eklenmitir. Bununla beraber Ramuz ul-Ehadis adl hadis kitabn ve bu deerli hadis mecmuasn aklamak zere merhumun telif ettii 5 ciltlik Levamiul Ukul adn verdii erhini de kaydetmeliyim.

Ramuzul-Ehadis adl hadis mecmuas talebelerinin talebesi merhum Abdulaziz Bekkine tarafndan grevli bulunduu camii erifte ders olarak okuduu srada bu hadisi erifleri terceme etmi ve o gnn artlarnda talebelerinden Prof. Osman Nuri atakl bey bu tercemeleri kaydetmitir. Sonuta 1980li yllarda bu tercmenin 2 cilt halinde tab edilmesine imkn hasl olmutur. Ne varki sz edilen bu kitabn ba tarafndan 65 sahifelik tercmesi zayii olmutur. Sonradan bu 65 sahife yeniden tercme edilerek Ramuz ul-Ehadis metin ve tercmesi ile birlikte baslmtr.

Bir hatra olsun diye merhumun telif ettii eserlerden Hadis-i Erbain adn verdii eserinden 5 hadis-i erifin metin ve tercmesinin bu yazya eklenmesi uygun grlmtr.

Bu hadis-i eriflerden birincisi meal olarak yledir:

1)-mmetin dnyaya tazim ettii (hereyden nce dnyaya nem verdii) zaman slamn azameti o kimseden alnm olur;

-Marufu emretmeyi mnkerden nehyetmeyi terkettii zaman vahyin bereketinden yoksun kalr,

-mmetim birbirlerine irkin szler syledikleri (ktledikleri) zaman Allahu tealnn rahmet nazarndan mahrum olur.1

2) Kim (insanlar), iyilie (dorulua) arrsa kendisine uyanlarn sevab gibi ona sevap verilir. Bununla beraber o sevap amelini yapan kimselerin ecrinden hibir ey eksilmez. Kim de (insanlar) sapkla arrsa ona uyanlarn gnah gibi gnah da o kimseye verilir. Bununla beraber ona uyanlarn gnahlarndan hibir ey eksilmez.2

3) (Ey mmetim)! Sizin amirleriniz en hayrllarnz zenginlerinizde en cmertleriniz olduu ve aranzda ileriniz de mavere (danma) ile icraa edildii srece yaamanz topran altna girmenizden daha hayrldr. Ancak amirleriniz sizin en erlileriniz, zenginleriniz

1 Krk Hadis, s. 9, hadis no:38.2 Krk Hadis, s. 2, hadis no:1.

18

Ahmed ZiyAddin efendi hAZretleri

de en cimrileriniz olduu ve iiniz de kadn meselesi olduu zaman sizin yerin altnda olmanz daha hayrldr. 3

4) Mmin sdk ile tevbe ettiinde Allahuteal onun gnahlarn (kiramen katibin) meleklerine unutturur. Bu gnahlar kulun uzuvlarna ve hangi yerde onlar ilemise arzn o blmlerine de onlar unutturur. yle ki o mmin Allahn huzuruna geldii zaman o gnah ilediine dair Allah katndan hibir ahit bulunmaz. ( Yani Cenab- Hak keremiyle bu kulunun gnahlarn balar ve o mmine gnahlarn hatrlatmaz ki utanp mahcup olmasn. 4

Allahu zlcelal hazretlerinin ism-i celili ne kadar ycedir, Onun azameti ne kadar stndr, ikramlar ne kadar geneldir ve sonsuzdur, Allahtan baka ibadet edilecek hibir varlk yoktur. badet edilecek bir Allah dr (c.c).

5) (Ey mmetim)! Size yle bir (emanet) braktm ki siz ona smsk sarldnz srece benden sonra yolunuzu armazsnz o da Allahn kitab (Kuran) ve Onun Resulunn snnetidir.5

Ahmed Ziyauddin Efendi Hazretleri, Ahmed bin Sleyman Ervad (r.h.) ile eitim almalarn devam ettirir ve ayrca irad grevi ile de mcaz olduu (grevlendirildii) iin zerine ald eitim ve irad grevlerini yerine getirir. Sonuta ok sayda alim insanlar yetitirir; Kastamonulu Hasan Hilmi Efendi, Safranbolulu smail Necati Efendi, Dastanl mer Ziyauddin Efendi yetitirdii alimlerdendir.Kalc eserler telif eder

Ahmed Ziyauddin Hazretleri tefsir, hadis, fkh, tasavvuf alanlarnda byk alimler yetitirdii slam alemince bilinir ve ok eserler kaleme alr. Bilhassa hadis sahasnda vcuda getirdii eserler tab edilir.. Merhum bu kitaplarn basm iin de bir matbaa kurmutur ve dier eserleri ile birlikte tab edilen bu eserler ehil olan ve isteyen kimselere hediye edilir.

Hadis ilmi sahasnda Ahmed Ziyauddin Hazretleri Ramuz ul-Ehadis ve bu eserine yazd be ciltlik erh Levami-ul Ukul tab edilir.

Merhumun eserlerini okuyan kimseler bu eserlerden byk manev haz duyar ve mstefid olurlar. nk kaleme ald eserlerinde merhum konular son derece gzel ve ilmi bir ekilde izah etmilerdir. Bunun iindir ki insan bu eserleri okuduunda derin bir sayg ve sevgi ile okumak arzusunu kendinde bulur ve tekrar tekrar okumak ister.

Tarihimizde 93 harbi diye bilinen ve 1877 ylnda Osmanl-Rus sava vuku bulur. Bu savata Ahmed Ziyauddin Efendi talebeleri ile birlikte dmanla savamak ve ordumuzu manen takviye etmek zere bizzat Kafkas cephesinde bulunur ve dmanla savar. stanbula dndkten sonra retim ve irad hizmetlerine devam eder (Allahn rahmeti kendilerinin ve dier mcahidlerimizin zerine olsun).

Ahmed Ziyauddin Hazretlerinin Evlenmesi ve kinci Hac Yolculuu

Ahmed Ziyauddin Efendi 1877 ylnda eyhul Harami Nebev Muhammed Emin Paann kerimesi Havva Seher Hanm ile evlenir. Ayn yl ikinci defa hacca gider, hac farizasn ifa ettikten sonra stanbula dnmeyip Msra gider; Kahirede yl kalr. Ahmed Ziyauddin Efendi Msrda kald bu yl zarfnda Seyyidina Hseyin Camiinde ok sayda talebelere ders verir, ok sayda alimler yetitirir. Ahmed Ziyauddin Efendinin Msrda yetitirdii talebeleri arasnda Msr mfts Muhammed el-Menut, eyh Muhammed Tantav, eyh Mustafa es-Said ve

3 Krk Hadis, s. 3, hadis no: 7.4 Krk Hadis, s. 5, hadis no: 15.5 Muvatta, 5/217.

19

Ltfi DOAN

eyh Rahmetullah el- Hind gibi alimler de vardr. 3 yl sonunda Hazret, stanbula dner ve evvelce olduu gibi stanbulda ders okutma ve irad grevlerine devam eder.

Sonu olarak Ahmed Ziyauddin Efendinin dnyada ki mddeti tamam olur, hicr 1311, milad 25 Mays 1893 tarihinde stanbulda rahmeti rahmana kavuurlar. Hepimiz Allahn emri ile geldik ve O nun emri ile dnyadan ayrlp O nun yce huzuruna varacaz.

El Hac Ahmed Ziyauddin Hazretlerinin kabirleri Sleymaniye Camii haziresinde Kanuni merhumun trbesi bitiiindedir. Refika-i muhteremelerinin kabri de hazretin kabrinin yanndadr. Ruhlar ad, makamlar cennet olsun.

Cenab- Hak kendilerini ve btn mminleri meallerini arzedeceimiz ayeti kerimelerde mjdelenen salih kullar zmresine ilhak buyursun ve bizleri de onlarn efaatlerine nail klsn (Amin)!

Kuran- Kerimde Allah Tel meal olarak yle buyurmutur:

Ey huzura kavumu insan! Sen Rabbndan honut, O da senden honut olarak Rabbna dn. (Sekin) kullarmn arasna katl ve cennetime gir. 6

Cenab- Hak btn mminleri ve hepimizi bu yce lutfuna mazhar klsn (Amin)!

Ahmed Ziyauddin Gmhanev merhumun telif ettii ulaabildiimiz eserlerinin isimleri:

1. Mecmuat ul-Ahzb2. Ramuz ul-Ehds3. Levamiul Ukul (Ramuz-ul Ehdsin erhidir)4. Camiul-Mtn fi Hakki Envais-Sfatil lahiyye5. Kitabu araib il-Hads (erhu Letaif il-Hikem)6. Netaci ul-hlas (fi hakki d-dua)7. Hadis-i Erban8. Deva-ul Mslimn9. Ruhul rifn10. Nectul filn11. Mecamiul Usul12. Fezailul Cihd13. Menasikul Hacc14. Esraru-t-Tark15. Mustani e-urh

6 Fecr Suresi, 27-30.

21

Bir Erdem Ve Ahlak Ant: GmhanevSadk YALSIZUANLAR*

zet

Gmhanev hazretleri, insanlar Muhammed ahlaka ulatran bir mrid-i kmildir. Hakikati kendi nefsinde kefetmi bir sluk ehlidir. Ahlak ve erdem bakmndan slam irfanna ve hayatna byk katklar, hizmetleri olmutur. Muhammed ahlakn da ancak Kuranla ve Peygamberimizin snnetine tabiiyetle gerekleeceini hem hayatyla hem de sohbetleri, fikirleri ve telkinleriyle gstermitir.

slam irfannn son dnemdeki en sekin yldzlarndan biri olan Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretleri, gzel ahlak tamamlamak zere gnderilen Efendimizin (sav) Muhammed ahlaknn ve erdemlerinin en gzel varislerindedir. Kii, bu aleme, beerlikten insanlie, bir bakma, nefs-i hayvnden, ruh- insanye ycelmek iin gnderilmitir. Bu manevi yolculuk Muhammed ahlaka tam olarak erimekle son bulur. Ondan gelen, Ona dnecektir. Dnebilmesi iin ahlaken olgunlamas, Efendimizin beyanyla, Allahn ahlakn ahlak edinmesi gerekir. Gmhanev hazretleri, insanlar Muhammed ahlaka ulatran bir mrid-i kmildir. Hakikati kendi nefsinde kefetmi bir sluk ehlidir. Ahlak ve erdem bakmndan slam irfanna ve hayatna byk katklar, hizmetleri olmutur. Muhammed ahlakn da ancak Kuranla ve Peygamberimizin snnetine tabiiyetle gerekleeceini hem hayatyla hem de sohbetleri, fikirleri ve telkinleriyle gstermitir.

Bu telkinlere, esasen, Nebi ve Resullerin ve onlarn kmil varisi olan riflerin, limlerin ve klarn yapt telkinlerdir.

Bu telkinler, literatrde nasihat olarak nitelenir. Kuran, nasihattir. Efendimizin hadisleri nasihattir. Efendimiz, din nasihattir buyurmutur.

Gmhanev hazretlerinin dervilerine yapt telkinler de bu kabildendir.

Hazretin bir telkini yledir :

Dnyada sermayen takva olsun. Nefsini de llerden say.

Bu, Kuran ve hadis temelli bir vasiyettir. nsanlar arasnda stnlk ancak takva iledir. Takva, Hakkn emir ve nehiylerine uyma konusunda yksek bir duyarllk sahibi olmaktr. Hakk ihsan dzeyinde bilip, her daim Hakkn gzetimi-denetimi altnda olduunu idrak ederek davranmaktr. Takva, Hakka yaknlktr. Hakkn gazabndan korkmak, rahmetini ummaktr. Gmhanev hazretleri, kiinin dnya sermayesinin takva olmas gerektiini buyurur, nefsin de l saylmas gerektiini syler. Nefsin ldrlmesi, tmyle yok edilmesi demek deildir. Nefsin dntrlmesi, btn dzeylerde nefsin Hakk idrak etmesidir. Hak, nefste bilinir, bulunur. Nefsini bilen asln bilir buyurulmutur. Kiinin asl Rabbidir. Kiinin asln bilmemesini Niyaz Msr hazretleri hayvanlk olarak niteler:

Nerden gelip gittiini bilmeyenler hayvan imi.

Nefs, Hakktan gelip Hakka gitmektedir. Yolculuk ve olu, Kendinden kendinedir. Kiinin nefsini l saymas, Hakk bilmesindendir. Hakk gerekleince nefs emmare boyutuyla- * Aratrmac, yazar.

22

Bir ErdEm VE AhlAk Ant: GmhAnEV

helak olur. Emmre, emreden demektir. Kiiyi ktle ynelten, erre kkrtan anlamndadr. Kiinin nefsi, manev terbiyeden gemedike emmredir. Bunun iin kiiye mrit gerektir. Hz. Msr yle der :

Mrid gerektir bildire, Hakk sana hakkalyakn

Mridi olmayanlarn bildikleri gman imi.

Peygamberimizin kmil bir vrisi olan Gmhanev hazretleri, bir baka nasihatinde yle buyurmaktadr :

Allah ve Resulullah an ki, her trl tehlikeden kurtulmu olasn. Allaha, meleklere, kitaplara, peygamberlere, kadere ve hayr ile erre inandm de.

nk biz hibir peygamberi ayrmayz, hepsine iman ederiz. Mminler: ittik ve itaat ettik ve senden af dileriz, zira sana geleceiz, Allahm derler.

Hazret, Allah anmamz gerektiini sylyor. Kulun Hakk anmas halinde Hak da kulunu anacaktr. Nitekim Kuranda, Beni ann Ben de sizi anaym buyrulmaktadr. Kul Hakk hi unutmakszn anmadka, Ona kulluk etmedike, Onun sonsuz ve mutlak eiinde boyun emedike yaknlaamaz. Kul, Hakktan rz olmadka, Hakk kulundan rz olmaz. Dnyada, ruhumuzu tehdit eden tehlikelerden ancak, Allah ve Resuln anarak emin olabiliriz. Bu yzden Kuranda, mminlerin, iittik ve itaat ettik dedikleri belirtilmektedir. itmek iin kiinin kulann ak olmas gerekir. itme duyusu sadece fiziksel olana indirgenemez. itmek, hakikati kabule hazr olmaktr. Hakikate almaktr. taat etmek, uymak, balanmak, sdk olmak, tbi olmak ve secde etmektir. Kuranda, Cenab- Hakk, insan, deme secde etmeye arr. demden kast, insan- kmildir. Hz. Msr, secde kl deme, t ki Hakka kul olasn der.

Gmhanev hazretlerine gre, kul, bu emirlere uyarsa, Cenab- Hakk ona, dnyada ve ahirette drt ey balar :

Hazrete gre bu drt ba yledir:

Dnyada verilecek olanlar: 1- Szde doruluk, 2- Amelde ihlas, 3- Rzkta kanaat, 4- Ktlklerden korunmak.

Ahirettekiler: 1- Byk bir balanma, 2- Hakka yaklama, 3- Meva Cennetine girme, 4- Yce makamlara ulama.

Gmhanev hazretleri, doru sz birinci srada anmaktadr. Doru sz, kiinin hakikate ulama yolculuunun balangcnda uymas gereken bir ahlak kuraldr. Efendimiz, ya doru syle veya sus buyurarak, susmann doru sylememekten daha doru olacan ifade etmilerdir. Szde doruluk giderek zde doruluu getirecektir. Hac Bekta- Veli hazretlerinin tavsiyesinde de, diline sahip ol birinci srada gelir. Dervi eitimine ilkin dilden balanr. Diline hkim olamayana sr verilmez. Kiinin mkellef azalarn denetlemesi, gnlnde Hakkn tecellisi iin arttr.

kinci srada, amelde ihlas yer almaktadr.

hlas, kiinin amelinde sadece Hakk gzetmesidir. hlas suresi, de ki Allah tektir diye balar. Surenin sonu da ehadiyyetle biter. in ba da sonu da Hakktr. Hakkn tekliidir. Hak, bu alemde, okluk aleminde birdir. Bir, saylabilen rakamlarn ilkidir. Tecellinin olmad te alemde Hakktan baka bir ey yoktur. Tevhidin z, Hakkn tekliidir. Bu yzden rifler, dervilerine, u ne der bu ne der diye dnmeyiniz, Allah ne der diye dnnz. u bu yok Allah var diye telkin ederler. Kiinin eylemlerinde Hakkn rzasn gzetmesi ihlastr. Bir zerre

23

Sadk YALSIZUANLAR

ihlasl amel, saysz ihlassz amele tercih edilir.

nc srada, kiinin rzkna kanaati gelir.

Herey kader ile takdir edilmitir. Kii ksmetine rz olursa rahat eder. Ksmetine rz olmayp isyan etmek, Hakkn takdirini tenkit etmektir. Kaderi tenkit eden ban rse vurur, krar. Kanaat, miskinlik, tembellik, her eyi kadere havale etmek hi deildir. Kii, takdirine ulamak iin abalar, gayret eder. Nitekim Kuranda, insan iin emeinden fazlas yoktur buyrulmutur.

Drdnc srada ise, ktlklerden korunma abas gelmektedir. Kii ktlklerden korunma konusunda azam gayret gstermeli, bu konuda duyarl olmaldr. abasnn eriemedii yerde Hakkn rahmeti yetiecek ve giderek bu duyarl glenecek, ktle eilim, yerini, iyilie ynelmeye brakacaktr. Kul, rnein haram yememe konusunda ar duyarlk gsterse, hatta kukulu eylerden uzak dursa, giderek haram olan dahi ondan kaacak, helalini ise kendisine yetecek kadarn ayrp gerisini tasadduk edecektir. Nitekim bu, Kurann emridir. Kuran, insana, biriktirmemeyi emreder.

Keza, kii, ehvetini denetlemek iin azam aba gsterse, giderek ehvetine glip olacaktr.

Nefsin isteklerine kar ka ka kii, nefsine egemen olmay baaracaktr. Nefsine hakim olmak, Hakka teslim olmaktr. Nefsin ruha dnm sreci ancak, nefsin denetlenmesiyle, arzularnn gemlenmesiyle mmkndr.

Buraya kadar Gmhanev hazretleri, kiinin dnyada ulaabilecei erdemleri ifade etmektedir. Peki kul, ahrette ne trden balara nil olacaktr?

Yine bunu, Hazretin ifadesinden izleyelim.

Birinci srada, byk bir balanma gelmektedir.

Kul, Hakkn emir ve nehiylerine uyma abasn srdrdke duyular alr, rzk geniler, haramlara eilim duygusu azalr, nefsini denetlemeye balar. Bu, nefsin levvme dzeyidir. Bu dzeyin sonunda artk, hakikate hazr hale gelir. Mlhime, ilham alan nefstir ve, bir kuts rivayette buyurulduu gibi, bu dzeyde artk, Hakk, kulunun gren gz, iiten kula, syleyen dili, alan-veren eli olur. Kiinin benlik bilincindeki bu nemli dnm, hakikate doru yrynde sarp geitleri am olmasdr. Kulun gerek mnda kul olabilmesi iin daha ok mesafe katetmesi gerekmektedir. Ama nefsin bu sreteki dnm ok nemlidir. Kendisine hikmetin kaplar almakta, nefsi Hakikati yaamaya hazrlanmaktadr. Kuranda, kime hikmet verilmise ona ok ihsanda bulunulduuna ilikin beyanlar bulunmaktadr.

Kulun ahrette nil olaca ikinci ba, Hakka yaklamadr.

Araf suresinde Cenab- Hakk, secde et, yaknla buyurmaktadr.

Secde etmek, nefsin Hakka teslim olmasdr.

Bu, bir insan- kmille gerekleebilir.

Kiinin, gizli hazineyi bulmas bu srete gerekleir. nsan- kmilin huzuruna varan kii iin artk ne ama ne de baka bir yne sapma sz konusu olabilir. Ama onun hakik bir mrid olmas gerekir. Niyaz Msr hazretleri, geri her kede eyhim der oktur / Binde birinde kim irfan yoktur der. Bir baka nutkunda, her mride gnl verme, yolunu sarpa uratr / Mridi kmil olann yolu gyet asn imi buyurur. Kiinin Hakka yaknlamas, nefsini tasadduk etmesidir. Sadakalarn en by, kiinin bizatihi nefsini tasadduk etmesidir. Kulun Hakka yaknlamas kendi abasyla mmkn olmaz. Hakk, dilerse, kendi ltfundan

24

Bir ErdEm VE AhlAk Ant: GmhAnEV

ve rahmetinden olarak kulunu Kendine birden yaknlatrabilir. Bunun iin, Yunus Emrenin ifadesiyle, hepisinden iyice bir gnle girmektir. Hakkn rzasna nil olanlar Hakkn kulunu Kendine yaknlatracan umabilirler.

nc srada, Meva cennetine girme gelir.

Buras, Hakkn kulundan rrz olduu yerdir. Buradaki cennet tabirinin zengin anlamlar vardr. Birincil anlam, yaygn anlamdr. kincil anlam, hakkn rzasna ulam olma halidir. Bir baka anlam, kiinin madd-manev ynden zevki, saadeti ve huzuru tatm olmasdr. Ve bunun kesintisiz olmasdr.

Son olarak Gmhanev hazretleri, yce makamlara ulamay zikreder.

Yce makamlar, kulun nefsinden tmyle giderilip, kendisinde Hakkn glip gelmi olmasdr.

Hakk kemaliyle tecelli edince, yani kul, nefsinde Hakkn bilince, bulunca ve olunca artk yolculuk tamamlanm, kii, en yce makama erimitir.

Gmhanev hazretleri, Hakkn irfanna ulam bir rif-i billah olarak, insanlarn nasl erdemli ve ahlakl olabileceine ilikin altn kurallar hatrlatmakta, kendi yaad yolculuun meyvelerini civarndakilere datmakta, onlar iyilie, gzellie ve hakikate ynelmektedir.

Bunu hayatnda, sohbetlerinde ve eserlerinde ayrntl biimde grmek mmkndr.

Szlerimi, Gmhanev hazretlerinin menkbelerini derlemi olan Mustafa Fevzi bin Numan Efendinin Gmhneli Ahmed Ziyaddin (k.s.) Hazretlerinin Menkbeleri ve Menkb- Hsniye adl eserindeki bir noktalamak isterim:

Her zaman hizmetileriyle yemek yerdi, misafirsiz yemek yemezdi.

Yatsdan sonra katiyen konumaz, dnya sz dinlemezdi. Gereksiz szleri sevmez, ahlk dzgn olmayanlarla grmezdi. Hellle is grrd, her mbh ilemezdi. Yataa girdiinde mutlaka Ysin Sresini okurdu. Hastaland zaman ise, mnasip birisi okur, o dinlerdi. Peygamber Efendimizin (s.a.v) btn snnetlerini islerdi. Regaib, Mirac, Berat, Mevlid geceleriyle bayram gecelerinde uyumazd, mridlerle birlikte zikrederdi. Recep, Saban aylarn, evvalin ilk alt, Muharremin ilk on gnn haftann pazartesi Perembe gnleri ile ayn 13-14-15. gnlerini orula geirirdi. ok zayf dtnde bu orular tutamamt.

afak vaktinden kulua kadar hep zikirle megul olur, hi baka sz sylemezdi.

Kerhet vakti knca yani kuluktan sonra krk kadar mridiyle hatmi hce okur, sonra mutlaka iki rekt namaz klard. Bu detini vefatna kadar hibir zaman ihmal etmemitir. Cuma gnlerinde Fatma Sultan Camii hnca hn dolard, namazdan sonra cemaatle blk blk grrd. Bu usul her yere yaylp tatbik edilmitir. Sal geceleri uzaktan yakndan gelen btn mritler hatm-i hceden sonra yetmi bin adet kelime-i tevhid ekerlerdi. O zamana kadar hi yaplmayan bu ibadet ehrimizde hep yaplmtr. Hibir zaman ayaklarn uzatarak yatmadklar rivayet edilmektedir. Zilhicce ve Recep aylarnda ylda iki defa halvete girerlerdi. Ya tepesinde geirdii yazlarnda son zamanlarna kadar Rmz derslerine devam etmitir.

Ahmed Ziyaddin Efendi, Rabbn bir lim, fazilet ve nura mustarak vakar ve sekinet sahibi takvada emsali nadir bulunan bir zatt. Heybet ve celal sahibi olduundan her gren kendisinden ekinir ve huzurunda kolay kolay konuulmazd. Kendileri ebed huzur ve daimi murakabeye nil olduklarndan her zaman skut buyururlard. Ziyarete gelenlerin hatrlarn ho edecek ve icap eden birka cmle ile yetinirlerdi. kaz ve irad maksadyla yapt sohbetlerinde eriat, tarikat ve hakikatten baka bir ey sylemezlerdi. Talipleri, salikleri

25

Sadk YALSIZUANLAR

her zaman eriat ve tarikatn gzel, temiz ahlakna, prensiplerine davet ederlerdi. Yanlarna gelenlerin kalplerindeki varidat icabna ve yerine gre dzeltir, mani olmak iin de iarette bulunur, bazen tekdir ederdi. Mritlerinin manev hallerine gre kimilerine meakkatli ibadetler tavsiye eder, onlarn kabiliyetlerine gre irada alrd. 1

Sonu

slam irfannn son dnemdeki en sekin yldzlarndan biri olan Ahmed Ziyaddin Gmhanev Hazretleri, gzel ahlak tamamlamak zere gnderilen Efendimizin (sav) Muhammed ahlaknn ve erdemlerinin en gzel varislerindedir. Kii, bu aleme, beerlikten insanlie, bir bakma, nefs-i hayvnden, ruh- insanye ycelmek iin gnderilmitir. Bu manevi yolculuk Muhammed ahlaka tam olarak erimekle son bulur. Ondan gelen, Ona dnecektir. Dnebilmesi iin ahlaken olgunlamas, Efendimizin beyanyla, Allahn ahlakn ahlak edinmesi gerekir.

KaynakaMustafa Fevzi bin Numan Efendi, Gmhneli Ahmed Ziyaddin (k.s.) Hazretlerinin Menkbeleri ve Menkb- Hsniye (Konya, 2006).

1 Mustafa Fevzi bin Numan Efendinin Gmhneli Ahmed Ziyaddin (k.s.) Hazretlerinin Menkbeleri ve Menkb- Hsniye (Konya, 2006).

27

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat, Eserleri ve Yapm Olduu Etkileri

smail PIRLANTA*

zet

Tarikat anlay ve deiik irat siyasetiyle dikkatleri eken, padiahndan paasna ulema-sndan sair devlet adamlarna kadar birok devlet erknn nfuzu altna alan, tarikat ve tekkelerdeki gerilemeye yazd eserleri, verdii nasihatleri ve rnek uygulamalar ile kar koymaya alan, ilmiye ile sfiye arasndaki ekimeyi giderici bir anlay belirleyen, gn-mze kadar gelen bir etki ve hrete sahip olan Ahmed Ziyddin Gmhanev, her yn ile tannmaya ve rnek alnmaya layk olan bir ahsiyettir. Bu balamda tebliimizde byk mutasavvfn hayatn, ilmi ve tasavvufi ahsiyetini, ortaya koymu olduu eserleri, yapm olduu etkileri ilemeye alarak onu tantmaya gayret gstereceiz.

Giri

Yaad dnemde farkl tasavvufi anlay ve irad metotlaryla nevi ahsna mnhasr bir zellik arz eden, bu zellii ile sadece tekkesindeki mritlerini deil ayn zamanda devlet adamlarndan ulemaya ticaret erbabndan sradan vatandaa kadar geni bir insan yelpazesini etkisi altna alan Ahmed Ziyddin Gmhanev, kendisine manevi nder ve rehber arayan gnmz insann bu eksikliini giderme noktasnda en byk adaylardan birisidir. Onu g-nmze intikal ettirmek, btn ynleri ile amz iin vazgeilmez bir model olarak sunmak biz bilim insanlarna dmektedir. Bu balamda bir tarihi olarak tebliimizde byk muta-savvfn hayatn, ilmi ve tasavvufi ahsiyetini, ortaya koymu olduu eserleri, yapm olduu etkileri ileyerek zerimize den vazifeyi bir nebze de olsa yerine getirmeye alacaz.

I. Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat

A. Knyesi, Doumu, emili ve Aile evresi

Kaynaklarn vermi olduu bilgiye istinaden knyesinin Ahmed b. Mustafa b. Abdurrah-man el-Gmhanev olduunu rendiimiz bu byk mutasavvf isminden ziyade kendisine takdir edilen mahlas ve doduu yere nispet edilmesi ile tannm ve bilinmitir. Bu balam-da o, Ahmed b. Mustafa olarak deil de Ziyaddin Gmhanev olarak mehur olmutur. 1228/1813 tarihinde1 Gmhanede dnyaya gelen Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Emirler diye anlan bir slaleye mensup olduu genel kabul gren grtr.2 Ancak baz ma-halli aratrmaclar bu gr benimsememekte ve Emirler isminin onun doduu mahallenin ad olduunu (Emirler-i Atik Mahallesi), Gmhanevnin emili dikkate alndnda onun bu mahallede meskn olan kkl ailelerden Kmrcolu Ailesine mensup olabileceini

* Yrd. Do. Dr., Gmhane niversitesi

1 Gmhanevnin doum tarihi konusunda farkl tarihler verilmektedir. Bu byk mutasavvf hakknda nemli almalara imza atm olan rfan Gndz, kitabnda bu tarihler arasnda bir karlatrma yapmakta ve mevcut olan rivayetleri deerlen-dirdikten sonra onun doum tarihi olarak yukarda vermi olduumuz tarihte karar klmaktadr. (Gndz, rfan, Gmha-nev Ahmed Ziyaddin ( Ks.) Hayat-Eserleri-Tarkat Anlay ve Hlidiyye Tarkat, Seha Neriyat, stanbul 1984, s. 11.

2 Mustafa Fevz, Hediyyetl-Hlidn f menkb- Kutbil-rifn Mevln Ahmed Dyd-dn b. Mustafa el-Gmhanev, stanbul 1313/1895, s. 16; Gndz, age., s. 11-12; Gndz, Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat, eserleri ve Tesirleri, Ahmed Ziyaddin Gmhanev: Sempozyum Bildirileri, haz. Necdet Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 11-12 Temmuz 1992, s. 18.

28

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

sylemektedirler.3 Emirler slalesinden geldiini temel alan aratrmaclar onun Gmha-nenin soylu ailelerinden olduunu Gmhanenin bir mahallesinin adnn Emirler olmasna binaen tahmin etmektedir. Byle bir tahmine onun geldii slalenin isminde olduu gibi kar kan aratrmaclar mevcuttur. Onlara gre, Emirler ad bir aile ismi olmaktan ziyade byk bir ihtimalle Gmhanede Mslman Araplarn burasn fetihleri dneminden kalm olan bir isimdir. Cumhuriyetin ilanna kadar iki tane Emirler Mahallesi mevcuttur. Bunlardan birine Emirler-i Atk dierine ise Emirler-i Cedd mahallesi denmekteydi. Bugn Karyaka Mahalle-sinden nn Mahallesine geen byk kprden balamak zere mezarln sonuna kadarki ksm o dnemde Emirler-i Cedd Mahallesi olarak bilinmekteydi. Gnmzde ise Eskibalar (halk deyiiyle Halkent) diye isimlendirilen mahalleye Emirler-i Atk denmekteydi.4

Geni alnl, ekme burunlu, yuvarlak ehreli, uzuna yakn orta boylu, kara gzl, uzun kirpikli, krmz yanakl, beyaz yzl, atk kal, sa ve sol gznn altnda birer siyah ben bu-lunan, ba devaml tral, beyaz sakall, bana nak tac ve beyaz imme saran, cbbe, hrka ve uzun entari giyen, siyah renge hi rabet etmeyen, yazlar beyaz klar da yeil renkli elbise giyen bir ahs olduu anlatlan5 Ziyaddin Gmhanevnin aile efrad hakknda kaynaklarda geen bilgiler snrldr. Onun knyesinden renilen babasnn Mustafa, dedesinin Abdullah isimlerinde kiiler olduu bilgisinin dnda onlar hakknda baka bir malumata ulalama-maktadr. Bilgi sahibi olamadmz dier bir kii de annesidir. Onun ile ilgili en ufak bir bilgi bile kaynaklarda yer almamaktadr. stanbula birlikte seyahat etmi olduu bir amcasndan ve askerde olan daha sonra babasnn yanna dnen bir aabeyinden sz edilmektedir. Ama ne yazk ki onlar hakknda da baka bir bilgi yoktur. Yerel aratrmaclarn anlattklarna gre Gmhanevnin Lle isminde bir kz kardei vardr. Bu hanm ocuklar ile birlikte stanbula Ziyaddin Gmhanevnin yanna gelmi ve onun himayesine girmitir. Bu hanmn vefat da Gmhanevnin yannda olmutur.6 Yerel kaynaklar 10 ( baz kaynaklara gre 15 ) yandaki Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin ailesiyle birlikte Trabzona g etme sebebi olarak dier kaynaklarda olmayan bir rivayet zikretmektedirler. Rivayete gre, Trabzon-Erzurum yolu ze-rinde bulunan ve byk mutasavvfn evinin de bulunduu Emirler-i Atk Mahallesinde yol gzerghnda bulunmasndan tr yabanc kiilere rastlanmaktayd. Bu balamda, bir gn yoldan geen iki ahs arasnda nedeni bilinmeyen bir kavga kar. Byyen ve iddetlenen kavgadan tr ahslardan biri kaar ve Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin ailesinin kald eve gelir ve onlarn un, bulgur, yarma gibi yiyeceklerini sakladklar ve ambar adn verdikleri byk bir sandn ierisine girer ve kapan kapatr. Dier kii kaan ahsn arkasndan gele-rek onu sakland yerde bulur, oradan karr ve baklayarak ldrr. Nihayetinde Akam eve dnen Gmhanevnin babas Mustafa Efendi evindeki bu korkun manzaray grnce artk bu yerde yaayamayacan syleyerek ocuklarn alp Trabzona gmeye karar verir ve bu niyetini gerekletirir.7

Yukardaki rivayetin doru olup olmad konusunda net bir ey syleyememekteyiz. An-cak Trabzona yaplan g konusunda ticaret ile uraan bir aileden gelmekte olan Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin ailesinin muhtemelen Gmhanenin snrl imknlarndan do-lay Trabzona g etmi olabileceini dnmekteyiz. Babasnn dkknnda onunla birlikte ticaretle megul olmas Gmhanevye ileriki yaamnda zorluklardan ylmama, mteebbis

3 San, Sabri zcan, Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin Hayat Hakknda Kaynaklarda Bulunmayan Mahall Tesbitler ve ahs Tereddtlerimiz, Ahmed Ziyaddin Gmhanev: Sempozyum Bildirileri, haz. Necdet Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 11-12 Temmuz 1992, s. 52.

4 San, agb., s. 53. 5 Mustafa Fevz, age., s. 46-49; Osman-zde Hseyin Vassf, Sefnetl-evliy erh-i esmr- esrr, el yazmas, Sleymaniye

Ktphanesi, Yazma Balar Blm, no. 2305-2309., c. I-V, II, s. 189; Mehmed Zhid Kevser, rml-merd, stanbul 1328 h. s. 99; Gndz, age., s. 78; agb., s. 32-33; San, agb., s. 52.

6 San, agb., s. 52. 7 San, agb., s. 54.

29

smail PIRLANTA

ruhlu olma, iktisad kavray sahibi olma, derghnda bankaya mukabil olarak yardmlama sand kurmas rneinde olduu gibi yeniliklere ak olma gibi birok zellik kazandrmtr.

B. Eitim Hayat ve Yetimesi

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin eitim hayatnn Gmhanede kk yalarda ba-lam olduunu kaynaklar zikretmektedirler. Her byk ahsiyetin hayatnda olduu gibi G-mhanevnin hayatnda da yer alan efsnev karakterli rivayetler daha onun eitim srecin-de kendini gstermeye balamaktadr. Rivayetlere gre o, be yanda Kuran- Kerimi, sekiz yanda Kasid, Delil-i Hayrt ve Hizb-i Azam hatmedip icazet almtr.8 Ancak bu rivayeti geen kaynaklar onun hocalarnn kim olduu ve nasl bir eitim sreci ierisinde Gmha-nevye icazet vermi olduklar konusunda herhangi bir bilgi vermemektedirler. Sz konusu rivayetin doruluundan yola kan aratrmaclar onun Gmhanede iken hocaln yap-m olabilecek kimselerin tespitini ancak Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin rencilerine vermi olduu icazetnamelerden karmaya almaktadrlar.9 Bu konudaki mulkla ve ef-snevlie almalarnda deinen zellikle yerel aratrmaclar yle demektedirler: htilafl olmakla birlikte be yanda okumaya balad, sekiz yanda Kuran- Kerimi ezberledii, on-dan sonra Delil-i Hayrt, Kasde-i Brde, Hizbul zam gibi dua ve zikir kitaplarn okumasna izin verildii biliniyor. Ancak 170 u kadar yl nce, Gmhanenin kck bir mahallesinde bu dh ocuu ynlendiren, ona okuma zevkini veren, okuma disiplinini alayan kimdir, han-gi hocadr. Dedesi ve babas esnaftan salih kiiler olduklarna gre, bu ilh mazhriyete ermi olan dh ocuk, bu okuma ortamn nasl bulmutur? Dndrc bir konu.10

Ahmed Ziyaddin Gmhanev memleketinde balad tahsil hayatna g edip yeni bir yaam kurmu olduklar Trabzonda da devam etmitir. Tasavvuf bir arlkta seyretmi olan ilk tahsil hayatndan sonra buradaki eitim retim faaliyetleri daha ok dkknda babasna yardm ettii zamanlardan arta kalan vakitlerde ve babasnn muhalefetine ramen gerekle-mitir. Daha ok sarf, nahiv ve fkh dersleri arlkl bir program dhilinde eitim alan Gm-hanevnin hocalar arasnda Laz hoca lakapl eyh Osman Efendi ve eyh Hlid es-Sadnin olduu zikrolunmaktadr.11 Babas bir yandan olunun yana binaen zellikle tasavvuf yn olan ilimlerde derinlemesine eitim grmesinin onda olumsuz baz sonular douracandan endie etmekte ve bir yandan da onun dkknda kendisine hi olmazsa askerde olan dier olu dnnceye kadar yardm etmesini istemekteydi. Ancak olundaki ilme kar olan d-knl grnce ona: Olum ilmin m-sivdan daha faziletli ve alveriten daha lzumlu olduunu bilirim. Ne var ki, henz senin yan kk. imdiye kadar rendiklerin sana yeter. Ben seni ilim yolundan alkoyamam. Ancak askere giden aabeyin gelip bana yardmc olunca-ya kadar sabret. O zaman seni stanbula ( = Drl-uluma ) gnderirim. Hi olmazsa kendini imdilik ticaret ve kazan yoluna bala. 12 diyerek bir anlamda onun ilimle megul olmasna onay vermi olmaktayd. Bu onayla ilim renme yolunda daha da itahlanan Gmhanev kaynaklarn ifadesiyle hem bir yandan buradaki hocalardan ilim tahsil etmeye devam etmek-te hem babasnn ilerine koturmakta hem de stanbuldaki tahsil hayat boyunca kendisine yetecek olan paray rm olduu para keselerini satarak biriktirmeye almaktayd.13

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin sabrszlkla beklemi olduu stanbula kavuma vakti 1247/1831 tarihinde gerek olmutur. Babas onu amcasyla birlikte mal getirmesi iin

8 Mustafa Fevz, age., s. 16-17; Osman-zde Hseyin Vassf, age., II, s. 185; Kevser, age. s. 91-92; Gndz, age., s. 12; agb., s. 18.

9 Gndz, age., s. 13; agb., s. 18.10 San, agb., s. 53-54. 11 Mustafa Fevz, age., s. 17; Gndz, age., s. 13; agb., s. 19.12 Mustafa Fevz, age., s. 17; Gndz, age., s. 14.13 Yerel kaynaklar erkek ocuklar arasnda rg rme geleneinin Gmhane insann zelliklerinden olmadn, bu alkanl

Gmhanevnin Trabzonda edinmi olabileceini sylemektedirler. ( San, agb., s. 55. )

30

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

stanbula gndermeye karar vermitir. Kaynaklardan rendiimiz kadaryla grnte ilim tahsili maksadyla gelmedii stanbulda o asl gayesini hep iinde gizlemitir. Bu durumu ilim tahsili iin biriktirmi olduu paray yannda getirmi olmasndan ve frsatn bulduu anda bu niyetini amcasna amasndan anlamaktayz. Mazeretini amcasna ileten Gmhanev tahsili iin biriktirip yannda getirmi olduu paray babasna verilmek zere bir anlamda babasnn gnln almak ve vermi olduu bu karar ona onaylatmak iin yazm olduu mektupla bera-ber amcasna teslim etmi helalleerek ondan ayrlmtr.14

Be parasz ve bir bana kalan Ahmed Ziyaddin Gmhanev kendi lisanyla yegne yardmc ve dost olarak tayin ettii yaratanna snarak yoluna devam etmi ve kafasnda belirlemi olduu adrese yani Bayezid Medresesine ulamtr. Burada kaynaklarn ifadesiyle Allahn karsna ltuf olarak kard kimlii ve mahiyeti mehul bir kiiden dersler almaya balamtr.15 Ahbr, Hikmet, Fen ve Tasavvuf gibi ilimleri tahsil etmi olduu bu zatn vefat zerine Bayezid Medresesindeki eitim hayatnn sonuna geldiini anlayan Gmhanevnin tahsil iin ikinci adresi Mahmud Paa Medresesi olmutur.16

Kaynaklar Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin hem tahsil hayatna hem de onun bundan sonraki davranlarna yn vermi olan bir ryadan bahsetmektedirler. Gerek grlme zaman ve mekn gerekse ierii hakknda baz yerel aratrmaclarn itiraz da bulunduklar17 bu men-kbev ryaya gre, bir gece byk bir mabet ierisinde cemaatle birlikte otururken mabette byk bir yangn kar. Yangn o kadar byktr ve her yan sarmtr ki saa sola kaan insanlar bir trl kurtulu yolu bulamamaktadrlar. Gmhanev bir k yolu bulabilme mi-diyle gzlerini kubbeye doru kaldrdnda kubbenin ortasndan aaya sarktlm bir zincir grr ve hemen ona tutunarak yukar doru ykselir ve bu yangndan kurtulur.18 Ryasnda grd mabedin Sleymaniye Cmi olduunu anlayan Gmhanevnin bundan sonraki ha-yatnda bu mabet nemli bir yer tekil etmitir. Manevi bir yolla ikaz edildiini anlam, bu ikazn tesirlerini ve onda brakt izleri hibir zaman unutmam tahsiline daha iyi sarlm ve tasavvufi anlamda kemale erme yolunda gayret sarf etmitir.

Mahmud Paa Medresesinde saray padiahlarnn da hocaln yapm olan ehr Hafz Muhammed Emir el-stanbul ve Krt Hoca lakapl Abdurrahman el-Harputden19 ilim tahsil eden Ahmed Ziyaddin Gmhanev derslerinde o kadar baarlyd ki, onun daha icazet al-madan Akid dersi vermesine hocalar izin vermitir. Nihayet 1260/1844 senesinde icazetini alan Gmhanev mderrislie Bayezid Medresesinde balamtr. Mderrislik hayat bo-yunca Hadis ve Fkhdan 30, Ahlak ve Tasavvuftan 15, Tefsirden 8, dier muhtelif eserlerden 11 olmak zere toplam 64 kiiye icazetname vermi olan byk mutasavvf ayn zamanda birbirinden deerli birok ilmi eser telif etmitir.20

C. Tasavvufa ntisb

Kaynaklarn ifadelerine gre kklnden beri ald eitimden tr Tasavvuf yaa-ma uzak olmayan Ahmed Ziyaddin Gmhanev stanbuldaki gerek tahsil yaamnda ge-rekse mderrislik hayatnda her zaman bu ynn eksikliini hissetmitir. Zira o, dini ilimlerde dhil btn zhir ilimlerde zirve olunsa bile insann tam manasyla kemle eriemeyeceinin

14 Mustafa Fevz, age., s. 20-21; Gndz, age., s. 15; agb., s. 19-20. 15 Mustafa Fevz, age., s. 22; Gndz, age., s. 15-16; agb., s. 20.16 Mustafa Fevz, age., s. 22; Gndz, age., s. 16; agb., s. 20.17 San, agb., s. 53-54. 18 Mustafa Fevz, age., s. 22; Gndz, age., s. 16-17; agb., s. 20-21.19 Gmhanevnin yetimesinde katklar olan hocalar hakknda geni bilgi iin bkz: Gndz, age., s. 22-29. 20 Mustafa Fevz, age., s. 26; Osman-zde Hseyin Vassf, age., II, s. 185-186; Hoca-zde Ahmed Hilmi, Mevln Ahmed

Diyddn el-Gmhanev, Cerde-i Sfiyye, 6 Zilkade 1330h./Tern-i Sn 1328 R., sa. 8-24, s. 7; Gndz, age., s. 18-22; agb., s. 22.

31

smail PIRLANTA

farknda idi ve kemlat sahibi olmann ancak kmil bir mrit elinde irat edilmekten ge-mekte olduunu bilmekteydi. Bu dnceler ierisinde kvranan ve aray ierisinde olan G-mhanev bu aln Abdlfettah el-Ukrnin sohbetlerine devam ederek gidermekteydi. Bu ahs 1261/1845 Ylnda stanbul gelmi ve skdarda Alaca Minare Tekkesinde tarikat anlatmna balamtr. Kendisi Mevlana Hlidin nde gelen halifelerindendi.21 Abdlfettah el-Ukr, mridinin bir gn gelip kendisini bulacan syleyip onun gnln rahatlatmaya almaktayd. Daha sonraki evrelerde Gmhanevnin mridiyle tanma serveni ve mr-idi ile olan ilikileri balamnda anlatlan rivayetler, bize ok yabanc gelmeyen bir mahiyet arz etmektedir. Zira etrafn byk mrit halkas ile eviren ve yapm olduu byk etki ile adndan devaml bir ekilde sz ettiren her byk mutasavvf gibi Gmhanevnin de sra d bir sre yaamas gerekmektedir. Bu balamda o, bir gn Abdlfettah el-Ukrnin tek-kesinde daha nce hi grmedii bir ahsla karlat. Bu kii ona: Y Ahmed! Sizin inbe ve irdnz ezelde bana tevd edilmi olup, yalnz sizin iin amdan Anadoluya gitmekle grev-lendirildim. deyince Gmhanev, grr grmez kalbinin snd, kendisine ismi ile hitap eden bu gizemli yabancdan ok etkilendi. Huzuruna elele bir vaziyette giren bu iki ahs g-rnce Abdlfettah el-Ukr, Gmhanevye hitaben: Senin eyhin ite budur. Derhal ona in-tisb et. Bizim aramzda yabanclk yoktur. Bizler ayn eyhten feyiz alan, ayn aacn iki glleri gibiyiz. Bylece Gmhanev gerekletirilen intisb merasimiyle bu gizemli yabancya yani Trablusam Mfts diye bilinen Ahmed b. Sleyman el-Ervdye intisb eylemitir.22

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin tasavvufa intisb etmesindeki sra dl peki-tirmek adna kaynaklar u bilgileri de dmektedirler. Mevln Hlid-i Badd, Gmha-nevnin tasavvufta edinecei mertebeyi ve byk tesirini nceden grebildii iin onu irat ile grevlendirilmi olan Ahmed b. Sleyman el-Ervdye yle demitir: Ey dost! Parlts ile Kuzey Afrika, Buhara, Msr, Mekke, Medine, Hindistan ve Uzakdounun aydnlanaca zat iin stanbula git, onu ara bul. O henz almam bir velyet goncasdr. Her ne kadar stan-bula senden evvel pek ok halife gnderilmi ise de, onun nasibi ezelde sana tevd ve tensb edilmitir. Onun ird ile megul ol. Adn onunla daha ok duyulacak ve sen onunla daha ok bilineceksin. Zira o, bizden sonra shib-i zaman ve rehber-i tarkat olacaktr. 23

eyhini Mahmud Paa Medresesindeki hcresine gtren Gmhanev burada halve-te girmi ve krk gn sren tevecch ve istifza dnemi bylece balamtr. eyh ile mrit arasnda gerekleen irat faaliyetinde de sra dlklar yaanmakta bu faaliyete Mevlana ve ems-i Tebriz rneinde olduu gibi adeta mistik ve olaanst bir hava katlmaktadr. Zira eyh Ervd, emsin Mevlanay terk ettii gibi Gmhanevyi anszn terk etmitir. Bir yl sonra tekrar dnen Ervd, gidii sonras aresiz bir halde kalan Gmhanev ile icr edi-len ikinci halvetten sonra 1264/1848 tarihinde ona Nakibendiyye, Kdiriyye, Shreverdiyye, Kbreviye, etiyye, Hlidiyye, Halvetiyye, Bedeviyye, Rfiyye, ziliyye ve Mceddidiyye tarikatlarndan hilfet-i tmme ile icazet vermitir. Ayrca Gmhanev eyhinin btn merviyyt ve telftndan da icazet almtr.24

21 Mustafa Fevzi, Menkb- Haseniyye, stanbul 1329 R., s. 8; Kevser, age. s. 92-93; Hoca-zde Ahmed Hilmi, agm., s. 7; Akba-tu, inasi, stanbul Tekkeleri Silsile-i Meyihi, Zkir kr Efendinin ayn isimli eserinden sadeletirme, slm Medeniyeti Mecmuas, IV, 1980, s. 81; Gndz, age., s. 31; agb., s. 23.

22 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 27-28, 29-32; Menkb- Haseniyye, s. 8-9; Kevser, age. s. 92; Hoca-zde Ahmed Hilmi, agm., s. 7-8; Gndz, age., s. 31-32; agb., s. 23-24.

23 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 27-28; Menkb- Haseniyye, s. 8; Kevser, age. s. 93; Hoca-zde Ahmed Hilmi, agm., s. 7; Gndz, age., s. 32-33; agb., s. 24.

24 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 32; Kevser, age. s. 93; Hoca-zde Ahmed Hilmi, agm., s. 7; Gndz, age., s. 33-34; agb., s. 25.

32

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

D. Hilfeti ve rat zellikleri

1264/1848 tarihinde otuz be otuz alt yalarndayken25 icazetini alm olan Ahmed Zi-yaddin Gmhanev tarikat nerine balasa da hlidlerin stanbulda en byk eyhi du-rumunda olan Abdlfettah el-Ukrnin ( 1281/1864 ) lmne kadar hlidlerde esas usuln en kdemli halifeye kesin ballk ve mstakil davranmaktan saknmak olmasndan dolay bu ie tam olarak kendisini vermemitir.26 Bu durumu onun tarikat nerinde tekkeyi deil de Mahmud Paa Medresesindeki hcresini tercih etmesinden anlamaktayz. O kendisi iin bir tekke ittihazn mritlerinin says arttndan dolay sz konusu hcrenin ihtiyac karlama-mas zerine gerekletirmitir (1276/1859).27 Kendisini tam olarak tarikat nerine vermemi olan Gmhanevnin icazet ald tarihten 1292/1875 ylna kadar eser telif ve neriyat ii ve ilm faaliyetlerle daha ok megul olduunu grmekteyiz.28

Levmiul-ukl adl eserinde kendisini tarikaten nakibend mereben zel olarak tan-tan29 Gmhanevnin tarikat halkas Abdlfettah el-Ukrnin vefatnn akabinde nakliin bir kolu durumunda olan Hlidiyyeye mensup olan kimselerin de katlmyla bir hayli genile-mitir. Nitekim o, 1276/1859 ylnda zellikle toplu zikir ve sohbetler iin tekke olarak semi olduu Fatma Sultan Camine 1292/1875 ylnda ilave hcreler yaptrmtr. ( Bu yeni yaplan yaplar ierisinde on alt odal bir ev ile bir tekke vardr. )30 Sz konusu tarihe kadar Gmha-nev, tarikat neri faaliyetlerinde hatm-i hce ve sohbetler iin camiyi halvetler iin ise medre-sedeki hcresini tercih etmitir.31 1292/1875 den itibaren ise Fatma Sultan Cami ve etrafndaki mtemilat Gmhaneli Dergh- erfi diye mehur olmutur.

Kaynaklarn ifadesine gre Cmiut-turuk bir hilafet ve tarikat zincirine sahip olan32 G-mhanev, tarikatlar arasndaki i ekimelerden rahatsz olmu ve bunu giderme yollar ara-mtr. O yazm olduu eserlerde tarikatlara ait usulleri, pirlerin hizb ve virdlerini bir araya getirmitir. Mritlerine btn bunlar ayrm yapmadan okumalarn salk vermi ve kendisi de Evliyullahn her birinin kendine has bir hususiyet ve himmetinin var olduunu syleyerek onlara hem szleri hem de uygulamalar ile rnek olmutur.33

Gmhaneli Dergh- erfinin dier tasavvuf tekkelerinden bir dier nemli fark bura-snn bir hadis ilimleri medresesi gibi faaliyet gstermesidir. Bu ilimde Htimetl-muhaddisn unvan ile anlmakta olan34 Gmhanev, derghnda Rmzl-ehds isimli hadis eserini her hafta Sal ve Cuma gnleri saylar yetmiin altnda olmayan bir cemaata okutmutur. Rahle-i tedrisinden geerek zikri geen hadis eserini tamamen bitirip onu anlayacak seviyeye gelen kimselere de hem icazet hem de bu eseri erhi olan Levmiul-ukl adl kitapla birlikte ver-mitir.35 Bu metotla hadis ilmini okuyup tedrisini yapacak yzlerce kiinin yetimesi salan-mtr. Gmhanevnin yapm olduu hadis derslerinin kalitesi rencilerinden bazlarnn

25 rfan Gndz, Gmhanevnin hayat hakknda yazm olduu eserinde ve sunmu olduu bildirisin de yukardaki tarihi baz almakta ve onun icazet alma ya olarak krk alt yan vermektedir. Oysaki Gmhanevnin doum ylnn 1228/1813 oldu-u dikkate alndnda onun icazet alma yann krk alt deil otuz be veya otuz alt olduu ortaya kmaktadr. Bkz: Gndz, age., s. 44; agb., s. 28.

26 Gndz, age., s. 45, 261-262. 27 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 40. 28 Gndz, age., s. 53; agb., s. 26.29 Gmhanev, Levmiul-ukl, I-V, Mektebets-sany, stanbul 1292, 1294 h., I, s. 30. 30 Gndz, age., s. 53; agb., s. 26-27.31 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn,s. 40 32 Gndz, age., s. 62; agb., s. 28.33 Gmhanev, Kitbl-bir fil-ensri vel-mhcir, stanbul 1276 h., s. 52; Cmiul-usl, Msr, 1319/1902, s. 5-6; Gndz,

age., s. 62; agb., s. 28. 34 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 54; Kevser, age. s. 101. 35 Kevser, et-Tahrrul-vecz, stanbul 1326 h., s. 27-28; Gndz, age., s. 64.

33

smail PIRLANTA

huzur dersleri muhatap ve mukarrirliine bazlarnn da Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi ha-dis ve hilfiyt dersleri mderrisliine getirilmelerinden de ak bir ekilde anlalmaktadr.36

Gmhanev tekkesinin Bb- lnin karsndaki bir mevkide yer almas ve Gmha-nevnin gerek dini ilimler gerekse tasavvufta hzla yaylan bir nnn olmas pek tabidir ki bu derghn ziyaretileri ve hatta mritleri arasna padiahlar da dhil olmak zere birok devlet adamnn girmesini de beraberinde getirmitir. Bunlar arasnda Sultan Abdlmecid, Abdlaziz ve II. Abdlhamid, Arap Mehmed Aa, Erkn Harp Livlarndan Mnib Bey, Resl-ulem Tik-veli Yusuf Ziyaddin Efendi, saray doktorlarndan Emin Paa gibi ahsiyetleri zikredebiliriz.37

Gmhanev yapt birok uygulamalaryla farkl bir tarikat eyhi olduunu her frsatta gstermitir. Onun bu uygulamalarndan birisi de derghnda bir yardmlama sand ihds etmesidir.38 Tamamen iktisadi ve ticari bir zeknn rn olan bu uygulamayla o, hem mrit-lerinin i yapmak veya ihtiyalarn gidermek hususunda gerek duyduklar para iin o dnem-lerde yeni yeni kurulmaya balayan ve faiz odakl bir sistem zerine ileyi gsteren bankalara muhta olmalarnn nne gemi hem de biriken parann bir ksm ile matbaa kurup neriyat faaliyetlerine girimitir.

Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin derghnda yapm olduu irad faaliyetleri netice-sinde gerek devlet erkn gerekse de sivil halk zerinde etkin bir konuma gelmesi onu iste-meyen ve faaliyetlerini benimsemeyen er odaklarnn harekete gemesine neden olmutur. Sadrazam Ali Paa, Bonak eyhlislam, Evkf Nzr Ferid Bey, ra-y Devlet Reisi Kbrsl Mehmed Paa gibi devlet erkn Sultan Abdlazizin annesinden bizzat kendilerine bu i iin tezkire verildiini iddia ederek Gmhanevnin irat faaliyetlerini sona erdirmek ve onu s-tanbuldan srgn etmek istemilerdir. badete ak olan Fatma Sultan Caminde haftann iki gn hatm-i hce diye bir zikre baladklar ve zikir esnasnda, caminin iinde kendi tarikatla-rndan baka kimsenin bulunmasn istemedikleri, zikir gn namazdan sonra kalp da, zikirde bulunmay arzu edenler olursa onlar asla aralarna almadklar, caminin kap ve pencerelerini hariten k szmayacak ekilde kapatarak esrarl bir ekilde hatm-i hce zikrini icra ettikleri ikyetlerine Gmhanevnin: Esbak eyhl-Harem Mehmed Emin Paann kzn ald ve paa haremi tarafndan kendisine tekke yaptrmak zere verilmi olan 1000 liraya, kendisi-ne Bb- lde on alt odal bir konak yaptrarak tekke ina ettirmekten inhirf ettii ikayet-leri de eklenerek adeta siyasi bir lin vakasna kurban edilmek istenen Gmhanev, saray zerindeki nfuzu II. Abdlhamid tarafndan grd itibar ve hrmetten dolay bu linten kurtulmutur. 39

E. Dier Faaliyetleri

E.1. Gmhanevnin Yolculuklar

Ahmed Ziyaddin Gmhanev eitimini tamamlayp hem ilmi hem de tasavvuf anlam-da icazetini aldktan sonra ilim retmeye ve irat faaliyetlerine balamtr. Artk onun nn-de zorunlu olarak erteledii hac yolculuu iin bir engel kalmamt. Nihayet o, 1280/1863 senesinde kendisine bizzat devlet tarafndan tahsis edilmi olan bir gemiyle yolculuuna ba-lamtr.40 Burada devletin bizzat gemi tahsis etmesi zerinde durulmas gereken bir hususi-yettir. Gmhanev neden yolculuu iin herkesin bindii bir gemiye deil de bizzat kendisi iin devletin tahsis etmi olduu bir gemiye binmitir. Bunun cevab kaynaklarda tam olarak verilmemitir. Ama onun yolculuunun detaylar sanki bize ipucu verir mahiyettedir. Gm-

36 Gndz, age., s. 65. 37 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 51, 104-105, 135; Gndz, age., s. 65-66; agb., s. 29. 38 Gndz, age., s. 66; agb., s. 29. 39 Gndz, age., s. 66-68. 40 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 41.

34

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

hanevnin yolculuundaki ilk durak Msrdr. O, skenderiyye ehrinde on gn kaldktan sonra Kahireye gemi ve burada da yirmi dokuz gn kalmtr.41 Bu mddet hac yolculuuna km bir insann dinlenmesi iin gerekli olan sreden fazla bir sreyi ihtiva etmektedir. Buna ilaveten Gmhanev skenderiyye ve Kahirede geirmi olduu gnlerde buradaki halkn ve yneticilerin zerinde nfuzlar olan tarikat eyhleri ile grmtr. O dnem toplumunun kanaat nderleri olan bu ahslarla grmesi ve onlar tarafndan bir hayli hrmet ve itibar grmesi Gmhanevnin sanki gizli bir grev ile vazifelendirildii dncesini akla getirmek-tedir. Osmanl Devlet yneticileri, kendilerine bal olan Msr valilerinin d glerin de tevi-kiyle bamsz bir ynetim oluturmak istediklerinin farkndaydlar. Onlar ynetimsel anlamda giriilen bu iin yanl olduunu msr idarecilerine defalarca bildirmilerdir. imdi sra bu sa-kncal durumdan Msr halknn haberdar edilmesine gelmitir. Halkn haberdar edilmesinde ve Osmanl devletine ballklarnn eskisi gibi srdrlmesinde bu tarikat eyhleri nemli ko-numda bulunmaktaydlar. Btn bu yazdklarmz Gmhanevnin dnemin Osmanl Sultan Abdlaziz ile olan sk mnasebeti erevesinde deerlendirdiimizde Sultan Abdlaziz tara-fndan onun yukarda zikri geen grevle vazifelendirildii ve kendisine bizzat bir gemi tahsis edildii dnlebilir.

Gizli bir vazifeyle grevlendirildii konusunda ancak tahmin yrterek bir eyler syleye-bildiimiz Gmhanevnin eer byle bir grevi varsa bu konuda ne oranda baarl olduu da mehuldr. Arkasnda birok soru iareti brakan Msr molasndan sonra Gmhanev Medineye varmtr. Burada on bir gn sreyle kalm ve ardndan Mekkeye gemitir. Mekke erifi Abdullah Paann byk tevecch ve ikramna mazhar olmu ve beraberindekilerle hac farzasn yerine getirmitir.42

Ahmed Ziyaddin Gmhanev yukarda anlatmaya altmz hac yolculuundan ba-ka 1294/1877 ylnda ikinci bir hac yolculuuna daha kmtr. Beraberinde ailesi, mritlerin-den Lleburgazl Mehmed Eref Efendi, Ali Hoca ve Safranbolulu smail Necati Efendi olduu halde kutsal topraklara ulamtr. kinci defa hac grevini tamamlayan Gmhanev, burada bazlarna hadis okutmu kimilerine de tarikat iradnda bulunmutur.43

Gmhanev birinci yolculuunun tersine bu kez stanbula dnnde Msra uram-tr. Bu uramasnda kal mddeti ncekine nazaran daha uzundur. yl ikamet ettii Msrda Kahire bata olmak zere birok ehirde iki yz akn talebeye hadis dersleri vermi ve R-muz okutmutur. eyhi Ahmed b. Sleyman el-Ervdnin hocas ve eyhlerinden Mustafa Mu-bellat el-Ahmedden icazet ald kendisinin de ona Rmuz ile erhi Levmiul-ukl hediye ettii rivayet olunmaktadr. Gmhanev burada tarikat iradnda da bulunmutur. Nitekim o, Msr Mfts Muhammed b. Slim Tamm el-Menf, e-eyh Cevdet, Seyyid Muhammed b. Abdurrahim el-Tantv, e-eyh Mustafa b. Yusuf es-Sad ve eyh Rahmetullah el-Hindye tarikat hilfeti vermitir.44 Gmhanevnin Msrda brakm olduu etki ve irad faaliyeti tesirini gnmze kadar srdren bir olgudur. Nitekim Tanta ehrinde faal bir Gmhanev derghnn bulunduu rivayet olunmaktadr.45

E.2. Evlenmesi

Ahmed Ziyaddin Gmhanev 1294/1876 ylnda eyhl-Harem-i Nebevi Mehmed Emn Paann kz o an iin bandan bir evlilik gemi olan Havva Seher Hanm ile evlen-mitir. Yerel kaynaklarn verdii bilgiye istinaden bu evlilikte teklifin Havva Seher Hanmdan

41 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 41-42; Kevser, rml-merd, s. 93-94; Hoca-zde Ahmed Hilmi, agm., s. 7-8. 42 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 41-42; Kevser, rml-merd, s. 93-94.43 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 45; Kevser, rml-merd, s. 94-95; et-Tahrrul-vecz,s. 26-27; Hoca-zde Ahmed

Hilmi, agm., s. 7.44 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 45-46; Kevser, rml-merd, s. 94; et-Tahrrul-vecz,s. 26-27. 45 Gndz, age., s. 73.

35

smail PIRLANTA

geldiini grmekteyiz.46 Gmhanev kendisine daha yakn olmak ve daha iyi hizmet etmek iin izdiva teklif eden Havva Seher Hanmn bu teklifine olumlu cevap vermitir. Onun teklifi kabul ederken ok da istekli olmad nakledilmektedir.47 Atm ksur ( 62 veya 66 ) yanda olan ve daha nce hi evlenmeyen Gmhanevnin bu izdivaca istekli bakmamasn normal grmek gerekmektedir. Yapm olduu evlilikten ocuunun olup olmadna dair kaynaklar-da herhangi bir bilgi mevcut deildir. Havva Seher Hanm Gmhanevnin vefatndan 17 yl sonra hakkn rahmetine kavumutur ( 1 Zilkde 1329/12 Eyll 1911 ) ve Sleymaniye Cami avlusundaki Kanuni Sultan Sleyman Trbesinin kble duvar bitiiindeki Gmhanevnin trbesi iinde medfun bulunmaktadr.48

E.3. Katlm Olduu Savalar

Ahmed Ziyaddin Gmhanev Osmanl Devletinin zor dnemlerinde yaam bir ah-siyettir. Hal byle olunca o da her vatansever Trk evlad gibi vatann bu skntl gnlerinde yalnz brakmam ve sorumlu bir tarikat eyhi nasl olur herkese gstermitir. O, halk arasnda 93 Harbi diye bilinen 1877 Osmanl-Rus Savana mritleriyle birlikte bizzat katlmtr. Zikri geen yln 24 Nisannda Tuna ve Kafkas cephelerinde balam olan bu savata Gmhanev Trabzon yolu ile Karsa gemi ve fiilen savaa itirak etmitir.49 Baz metinlerde onun cepheye gtrd seksen atlnn masraflarn kendi kesesinden karlad yazmaktadr.50 Ayn sene-nin Ramazan ayna kadar savaa devam etmi olan Gmhanev 9 Eyllde savan hafifledii bir srada Trabzonun Of lesine gelmi ve Ramazan ayn burada geirmitir. Burada bulun-duu zaman zarfnda iki yz sekseni akn talebeye Rmz okuttuu, birok kiiyi halvete so-karak hilfet verdii nakledilmektedir.51 Bayram mteakip tekrar savaa giden Gmhanev bu kez Batum Cephesinde savaa itirak etmitir. Bu cephede dmanla scak temasa girmi ve bizzat silahn dmana kar kullanmtr.52 Askerleri arasnda Gmhanev gibi bir ah-siyetin varlndan haberleri olan komutanlar ( ki bunlar ierisinde Kolordu Komutan Mir Dervi Paa bata olmak zere birok nemli subay vardr. ) ona gerekli hrmet ve ihtimam gstermilerdir. Sava sonunda o, tekrar stanbula dnmtr.53

E.4. Ahirete rtihli

Yaamnn yirmi sekiz yln kitap neri ve ilmi almalarla on alt yln ise mritlerine bizzat tarikat telkini ve hatm-i hce icras ile geiren Gmhanev Msr dnnde tekkesini halifesi Kastamonulu Hasan Hilmi Efendiye brakm ihtiyarlk sebebiyle kendisi sadece Cuma sohbetleri vermi ve hatm-i hce zikirlerini yaptrmtr.54

htiyarln artk tamamen penesine ald Gmhanev yazlarn Beykozun Y Tepe-sine adr kurarak geirme alkanln devam ettirmekteydi. Vefat ylndan nceki yaz da det zere burada geirmi ancak yine bir deti olan Cuma gnleri derghna gelme zelliini bu kez yerine getirememitir. Yerine vekil brakt Hasan Hilmi Efendi tekkedeki hatm-i hce zikrini yaptrmtr. Kn dergha dndnde ise artk btn ileri ve mesuliyetleri halifesine devretmitir.55

46 San, agb., s. 59. 47 San, agb., s. 59.48 Gndz, age., s. 75; agb., s. 31. 49 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 44- 45. 50 San, agb., s. 58. 51 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 44.52 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 44; Kevser, et-Tahrrul-vecz,s. 26.53 Gndz, age., s. 76. 54 Mustafa Fevzi, Menkb- Haseniyye, s. 10-11; Gndz, age., s. 76-77. 55 Mustafa Fevzi, Menkb- Haseniyye, s. 10-11.

36

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

Pek zayf ve mecalsiz den Gmhanev bir ara ok arlam ve yataa dmtr. Son nefesini verdii gn de dhil be gn hibir ey yiyip imemitir. Son gnnde ise artk gzleri-ni hi aamaz ve azndan bir tek sz kmaz bir hale gelmitir. Bu hal zere olan Gmhanev sa yanna dnk olduu bir srada anszn gzn ap: Hepsini isterim Y Kibriy! demi ve sabahleyin saat on sularnda ahirete irtihl etmitir ( 7 Zilkade 1311/13 Mays 1893 ).56 Bu byk mutasavvf Sleymaniye Cami avlusunda Kanuni Sultan Sleymann Trbesinin kble duvarna bitiik demir parmaklarla evrili bir makberde medfundur.57

II. Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin ahsiyeti, Eserleri ve Yapm Olduu Etkileri

A. ahsiyeti

A.1. lmi ahsiyeti

Yazm olduu btn kitaplarn slam ilimlerin ortak dili Arapa ile yazmas, Msrda hat-r saylr eitim kurumlarnda derslerini Arapa olarak vermesi, gerek lkemizde gerekse M-srdaki ders halkalarna ciddi sayda rencinin rabet etmi olmas, kendisine zellikle Hadis ilminde Htimetl-muhaddisn unvannn verilmesi Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin ilmi ahsiyetinin ne derece derin ve gl boyutlarda olduunu gzler nne sermektedir. O, ilmi, kiiyi Allahn vahdaniyetine eritirecek en nemli vasta olarak grmektedir. Onun mritle-rine yapm olduu u tavsiyeleri ilme verdii nemi gsterdii gibi ilmi ahsiyetini de gzler nne sermektedir: Daima mzakere, Hak ve hakikati izhr iin ilminizi ve aratrmalarnz arttrnz. Amelleriniz, tahsiliniz ve ahlaknzla lim olup, insanlarna seviyelerine gre hitap ediniz. limlerin zalim ve inatlarndan olmaynz.58

Gmhanevnin ilmi ynnn nemine bir baka delil de, Hadis, Kelam ve Tasavvuf sahalarna dair yazm olduu eserlerin dnyann drt bir yanndaki ilim adamlarnn bavuru kitaplar arasna girmi olmasdr. Bundan dolaydr ki, eserleri bugn birok byk ktpha-nede yer almakta, her statdeki insan tarafndan rabet edilmekte ve birou mteaddit defa bask edilmektedir.

A.2. Tasavvuf ahsiyeti

Ahmed Ziyaddin Gmhanev yukarda zikredildii gibi her ne kadar ilmi yn derin ve gl olan bir ahsiyet olsa da kendisinin tebarz ettii alan tasavvuftur ve dolaysyla asl ze-rinde durulmas gereken hususiyet onun bu yndr. Tarikaten Nakibend, mereben zel olan, Hlidiyyenin Ziyiyye kolunun pri ve temsilcisi saylan Gmhanev, tasavvuf ve tarikat anlay olarak Nakibend ve zel tarikatlarnn usl ve adabn benimsemi ve ruhn lati-feler zerinde seyr slk prensibi erevesinde haf zikri esas kabul etmitir. Nakibendiyye ve Hlidiyye usl zikir talim ettirip, hatm-i hce icr eylemi ve kendisine mahsus bir zellik olarak haftalk sohbetlerinde Rmzul-ehdsi erh edip yorumlamtr.59

Tasavvuf zelliklerinin belki de banda gelen hususiyet onun, kendisine intisap etmi olan kimselerin kabiliyeti hangi tarikata uygunsa onlar ona gre irat etmi olmasdr. Byle bir yol izlemi olmasnn iki ynden aklamas yaplabilir: 1. Cmiut-turuk bir silsileye sahip olan ve on bir tarikattan icazet alan Gmhanev iin byle bir uygulama iinde olmak hi de zor olmamtr. Bu durumu o, kendisi iin bir zenginlik addetmi ve mritlerini daha iyi irat etme urunda onlar iin en uygun olan usl ve yntemi seerek kullanmtr. 2. Tarikatlar arasndaki i ekimelerden rahatsz olan ve bunu giderme yollar arayan Gmhanev byle bir yol izlemekle adeta hibir tarikatn birbirinden stn olmadklarn, her birinin kendilerine

56 Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn, s. 60-61; Kevser, rml-merd, s. 99. 57 Gndz, age., s. 79-81; agb., s. 33-35. 58 Gmhanev, Cmiul-mtn, stanbul 1273 h., s. 2; Gndz, age., s. 85-86; agb., s. 35-36. 59 Gndz, age., s. 44-45; agb., s. 41.

37

smail PIRLANTA

mahsus zelliklerinin ve nemlerinin olduunu gstermek istemitir. Onun tarikat prlerinin stn zelliklerini ifade ederken sylemi olduu u szler bu grmz destekler mahi-yettedir: Gnllere tarikat naketme ve onlar vahdet, fen ve istirak denizine kavutur-mada h Nakbend; tasarruf ve istimdatta Abdlkdir el-Giln; ilim ve vridtta Ebul-Ha-san e-azel, ftvvet ve harikulade hallerde Ahmed er-Rif, merhamet ve tfette Ahmed el-Bedev, cmertlik ve keramette brahim ed-Dsk, mahv ve gaybette mam ihbddin es-Shreverd, tahassr ve riyzatta eyh Hzr Yahy, vecd ve cezebtta Necmddn-i Kbr yekdierlerinden farkl derecede mazhariyete sahip olmu, birer tarikat pridir.60

Gmhanev ehli tccar bir aileden gelme ve belli bir zaman dahi olsa ticaretle megul olma hususiyetini tasavvuf anlaynda da gstermektedir. Onun ticarete meyilli bir istidada ve her trl mklata pratik zmler reten bir zekya sahip oluu dnyay her yn ile elinin tersi ile iten bir tasavvuf anlaya sahip olmamasn da beraberinde getirmitir. Bilakis o, dnyay korkup kalacak bir yer olarak grmemi onun getirmi olduu sorunlarla merui-yet erevesinde mcadele edilmesinin gerektiinin altn izmitir. Allah insana kocaman bir vcut ufack bir de az vermitir. nsanlarn btn organlar retici, bir tek az tketici. Her Mslman, her mrdn vcudu kadar retip az kadar tketse herkesin geliri giderinden fazla olur; dnyada fakir kalmaz. Yine insanlar vcudu kadar dnp az kadar konusa in-sanlarn her hareketi akll, uurlu ve bilinli olacandan o insan baarl olur. Ama insanlarn ou az kadar bile retmiyor ama vcudunun iki kat kadar tketiyor.61 Cmleleri onun dnya yaam iin insanlara vermi olduu ibretlik dersler kabilindendir. Onun, Mritlerinin dnya yaamlarnda faize bulamamalar iin kurdurtmu olduu yardmlama sandklarn da Gmhanevnin, dnemindeki ekonomik ve siyasal gelimeler karsnda ylp bir kenara ekilmektense onlarla mcadele edip alternatif zmler retme gayreti olarak deerlendir-memiz mmkndr.

Nakibendiyye ve Hlidiyye usl halvete olduka nem veren, usl ve adapta gizlilii n planda tutan Gmhanev mritlerini bu ekilde terbiye edip eitirken yaama tarz ile de onlara tam manasyla rnek olmaktayd. Zht ve takva ile rl bir hayat benimsemesi, az yemek, az uyumak, az konumak prensibine bal olmas, ibadetlerini nafileler de dhil olmak zere eksiksiz ve vaktinde yerine getirmesi, m-lyan szlerden ve davranlardan uzak durmas, ilim renmeye ve retmeye byk nem vermesi, eli ak ve cmert oluu, yaamn ihsan duygusu ierisinde idme ettirmesi, hakk her frsatta ve her ortamda cesurca syleyebilmesi, kemal derecesinde ver sahibi olmas, vakar ve seknet zere bulunmas onun rnek alnacak zelliklerinden bazlardr.62

O, mritlerini durumlarna gre emir ve nehiylerle azmete sevk etmi ve tarikatta ms-takil bir irat zere olmutur. Mritlerine onlarn kabiliyetlerine, mizalarndaki deiikliklere gre ayr ayr hitap etmi, kimine ar ve meakkatli ibadetler yapmasn tavsiye ederken kimi-lerine de bu kadar kat davranmamtr. Gmhanev Zilhicce ve Recep aylarnda olmak ze-re senede iki defa halvete girmi, mritlerinden girmek isteyenlere de halvet yaptrmtr.63

B. Eserleri

Tasavvuf ve Hadis bata olmak zere slam ilimlerin aa yukar her brannda eserler brakm olan Ahmed Ziyaddin Gmhanevnin almalarn ilim dallarna gre u ekilde tasnif etmek mmkndr:

60 Gmhanev, Cmiul-usl, s. 5-6.61 Gndz, agb., s. 42. 62 Gndz, agb., s. 42-44.63 Kevser, rml-merd, s. 97-98; Gndz, agb., s. 44.

38

Ahmed ZiyAddin GmhAnevnin hAyAt, eserleri...

B.1. Tasavvuf

Cmiul-Usl: Gmhanev bu almasnda kendi yaad asrn tasavvuf anlay ve ta-rikatlar hakknda gerekten teferruatl ve deerli bilgiler sunmaktadr. zellikle Nakibend tarikat ile dier tarikatlardaki seyr- slk usl ve adab konusunda nemli bilgiler vermekte-dir. Gmhanev bu eserini olutururken hemen hemen btn tarikatlarn en eski ve mute-ber kaynaklarndan yararlanm ve bu kaynaklar da isim isim zikretmitir. Bu eserin hviyeti bir cmle ile zetlenmek istenirse yle sylemek mmkndr: bu eser tasavvuf termi-nolojide, teorik bilgilerin, hal ve makamlarn slikte, pratik olarak ve imkan nispetinde sra ile meydana geliini ele alan bir kitaptr. Eserin tam ismi Cmiul-usl f evliyi ve envihim ve evsfihim ve usl-i klli tarkin ve mhimmtil-mrd ve rti-eyh ve kelimtis-sfiyye ve stlhihim ve envit-tasavvuf ve makmtihimdir.64

Rhul-rifn: Bilfiil Muhabbeti anlatan bu eserin muhtevas incelendiinde btn tasav-vuf makam, hl ve menzillerin ak ve muhabbete indirgenerek anlatld mahede edil-mektedir. Kitapta geen u cmle adeta konuyu zetler mahiyettedir: Muhabbetullah btn makamlarda maksadn sonu ve her menzilin zirvesidir. Eserin tam ismi Rhul-rifn ve re-dt-tlibndir.65

Mecmatl-ahzb: Tasavvuf anlamda kemle ermelerine faydal olma sadedinden m-ritlerin bir gnlk yaamlarnda okuyacaklar virdleri, ahzb, ezkr ve kasdeleri anlatan bir kitap hviyetindedir. Gmhanev tarikatlar arasndaki i ekimeleri giderme meyannda bu eserinde birok tarikatn pr ve kol messislerince telkin edilen virdleri, ahzb, ezkr ve kasdeleri toplamtr.66

Kitbl-rifn f esrr- esmil-erban: Gmhanevnin dua manzumelerini ihtiva eden bir eseridir.67

Mektb: Gmhanevnin memleketi ve mritlerinden uzakta bulunduu dnemde (M-srda iken) mritlerine ynelik yazm olduu dnlen ve onlarn uymalarnda hassasiyet gstermelerini istedii tavsiyelerini ieren iki sahifelik bir mektubudur. Mektubunda Gm-hanev tavsiyelerini mritlerine kendi yerine halife tayin ettii Hasan Hilmi Efendi araclyla ulatrmaktadr.68

B.2. Hadis

Rmzl-ehds: Sytnin Cmius-sarinde olduu zere her hadis metninin ilk keli-mesi esas alnmak suretiyle hurf-u hec tertibiyle sralanan bu eser, tasavvuf yoruma msait ahlak ile ilgili hadisleri ihtiva etmektedir. Hadislerin senedsiz, kaynaklarn ise rumuzlarla gs-terildii, metinleri ksa, manalar geni ve ezberlenmesi kolay hadislerin tercih edildii bu ki-tapta Gmhanev eserini hazrlarken 125i akn kaynaa mracaat ettiini sylemektedir.69

Levmiul-uk