dogu turkistan-sempozyumu

HRDOU TRKSTAN

SEMPOZYUMU

Kitabn AdHr Dou Trkistan Sempozyumu

Yayna HazrlayanHH Aratrma Yaynlar Birimi

EditrlerTrke editr: mmhan zkanUygurca editr: Sabircan Gktungilizce editr: Jane Louise Kandur

Kapak TasarmArtworks

MizanpajYaln Yoncalk / RevizyonGsm: 0507 348 37 80E-mail: [email protected]

Bask - CiltMavi OfsetTel.: (0212) 549 25 30

1. Bask: Mart 2010

ISBN: 978-975-00610-9-7

Takdim .......................................................................................................... 7Neden Dou Trkistan Sempozyumu? / Av. F. Blent Yldrm ..................... 9

I. OTURUM

GEMTEN GNMZE DOU TRKSTAN ................................11Bir Medeniyet Havzas Olarak Dou Trkistan / Prof. Dr. Alimcan nayet ....13Dou Trkistan Tarihinde nemli Kavaklar ve in gali / Prof. Dr. Alaeddin Yalnkaya .........................................................27Souk Sava ve 11 Eyll Sonras Dou Trkistan - in Tezleri ve Politikalarna Ynelik Eletirel Bir Aratrma / Dr. Ekrem Hicazi ..................455 Temmuzun Ardndan Dou Trkistan / Seyit Tmtrk ................................83Orta Yol Yaklam-Tibet Sorunu iin Bir zm / Tseten Samdup Chhoekyapa ..........................................................101Dou Trkistan Kazaklarnn 20. Yzyldaki stiklal Mcadelesi / Dr. Meryem Hakim ........................................................ 113

II. OTURUM

DOU TRKSTANDA HAK HLALLER ............................................123Gndelik Yaamda Karlalan hlaller / Dr. Ataullah ahyar .........................125Zorunlu G ve Uygur Diasporas / Prof. Dr. Macide Mahluf .........................135Dou Trkistan -Ekonomik Yaamdaki Kstlamalar- Yoksulluk ve Yoksulluun Sosyal Etkileri / Abdulsalam Abdulgani Alim ...........145Dou Trkistanda Etnik ve Din Ayrmclk / Ahmet Faruk nsal ..................163

indekiler

III. OTURUM

ULUSLARASI TOPLUMUN ROL VE NN DEME DRENC ...................................................................173Dou Trkistan Sorununun zmnde Trkiye ve slam Dnyas / Ahmet Emin Da ..................................................175Dou Trkistann Uluslararas Medyada Yansmas ve Dezenformasyon Sorunu / Yrd. Do. Dr. Erkin Emet ......................................183Dou Trkistan Mcadelesi ve Sivil Toplum Kurulular / Av. Glden Snmez ................................................193 in / Dr. Yang Jianli ...................................................................................213

IV. OTURUM

DOU TRKSTAN N GELECEK PERSPEKTF ...........................229Dou Trkistann Gelecei: SWOT Analizi Metodu zerinden Bir Deerlendirme / Do. Dr. Erkin Ekrem ......................231Bamszla Giden Yolda Dou Trkistann Geleceine Dair Dnceler / Dr. zzeddin el-Verdani ....................................243Dou Trkistann Gelecei / Fehmi Hveydi ..................................................249Dou Trkistann zgrlk Yolu ve Kaderini Tayin Etme Hakk / Siraciddin Azizi emseddin ...............................255

BYOGRAFLER ........................................................................................ 597FOTORAFLAR........................................................................................ 619

Foreword ....................................................................................................... 267Why East Turkistan Symposium? / Atty F Bulent Yildirim ............................ 269

I. SESSION

PAST AND PRESENT OF EAST TURKISTAN ..................................... 271East Turkistan as a Cradle of Civilizations / Prof Alimcan Inayet .................. 273Important Crossroads and the Chinese Occupation in the History of Eastern Turkistan / Prof Alaeddin Yalcinkaya ................................ 289East Turkistan after the Cold War and 9/11A Critical Study of the Chinese Theses and Policies / Dr Akram Hicazi ..... 309East Turkistan After July 5Seyit Tumturk ................................................... 349The Middle Way Approach - A Solution for the Tibetan Issue / Tseten Samdup Chhoekyapa ............................................................................ 371East Turkistan Kazakh Independence Movements in the 20th Century / Dr Meryem Hakim ......................................................................................... 383

II. SESSION

RIGHTS BREACHES IN EAST TURKISTAN ....................................... 393Violations in Daily Life in East Turkistan / Dr Ataullah Sahyar ................... 395Forced Emigration and the Uyghur People, Who have been Destroyed Abroad / Majeda Mahluf .................................... 405East Turkistan - Restriction on Economic Life -

Contents

Poverty and Its Societal Impact / Abdulsalam Abdulgani Alim ....................... 417Ethnic and Religious Discrimination in East Turkistan / Ahmet Faruk Unsal ............................................................... 435

III. SESSION

ROLE OF THE INTERNATIONAL COMMUNITY AND CHINAS RESISTANCE TO CHANGE ................................................................... 447The Role of the International Community in East Turkestan / Prof Dru C. Gladney ........................................................... 449Turkey and the Islamic World in the Solution of the East Turkistan Problem / Ahmet Emin Dag ............................................. 505Reflections of East Turkistan in the International Media and the Disinformation Issue / Assist Prof Erkin Emet ............................................... 513The Struggle in East Turkistan and Non-Governmental Organizations / Atty Gulden Sonmez ............................. 523Three Chinas / Dr Yang Jianli ....................................................................... 545

IV. SESSION

A FUTURE PERSPECTIVE FOR EAST TURKISTAN ........................ 559The Future of East Turkistan: An Evaluation through the SWOT Analysis Method / Assoc Prof Erkin Ekrem ................................. 561Road to Freedom and Self-determination: Imagining the Future of East Turkestan / Dr Izzeddin al-Wardani ............... 573The Future in East Turkistan / Fahmi Howeidi ............................................. 579East Turkistan: The Road to Freedom andt he Right to Self-Determination / Sirajeddin Azizi Semseddin ..................... 585

BIOGRAPHIES .......................................................................................... 597PHOTOS ..................................................................................................... 619

718. yzyln ikinci yarsndan itibaren in ordular tarafndan sk sk istila-ya urayan, 1949da igal edilen ve 1955te resm olarak inin otonom blgesi ilan edilen Dou Trkistan, hlen igal altnda. Tarih Trkistan topraklarnda, Kagarda, Urumide, Turpanda insanlk sular ileniyor.

61 yldr Dou Trkistan halknn temel insan haklar gasp ediliyor. in n-fusunun sistemli bir ekilde Dou Trkistana yerletirilmesiyle halk gerek Dou Trkistan ierisinde g etmeye gerekse dnyann farkl blgelerinde diasporada yaamaya zorlanyor. Kat doum kontrol yntemleriyle anne adaylarndan o-cuklarnn alnmas; oru tutmann, camiye gitmenin yasaklanmas; eitimin zo-runlu olarak ince yaplmas; eitim, istihdam, salk hizmetlerinin kstlanmas; zorunlu ii uygulamas, srgn, gzalt ve haksz hapis cezalar gibi uygulamalar Dou Trkistan halk iin gnlk yaamn bir paras olmu durumda.

Nesillerdir bask altnda yaayan bir halkn hikyesi, uluslararas ilikilerin re-elpolitii, dezenformasyon ve karartmalar nedeniyle dnya kamuoyunda yer bu-lamyor. Bu alma, blge halklarnn tarihten gnmze dein maruz kald hukuksuz uygulamalarn deifre edilmesini; blgenin sivil insan haklar kurulu-larnn denetimine almasn; Dou Trkistann tm blgelerine insani yardmn ulaabilmesi iin almalar yaplmasn; Dou Trkistan halk iin hak ve adalet-ten yana bir zme ulalmas iin resm ve sivil, yerel ve uluslararas mercilerin zme dhil edilmesini hedefleyen Hr Dou Trkistan Sempozyumunun teb-lilerinden olumaktadr. Trke, ngilizce, Uygurca ve Arapa olarak drt dilde hazrlanan almann, Dou Trkistan meselesinin anlalmasna katkda bulun-masn temenni ediyoruz.

Takdim

9Dou Trkistan; jeopolitik konumu, petrol, altn, uranyum, kmr gibi zengin yer alt kaynaklar ile her zaman komularnn ilgi oda olmutur. Blge kaynak-larn smrmesi, soykrm, etnik ve din asimilasyon ve insan haklar ihlalleri ile youn olarak gndeme gelen in, blge gereklerinin dnya kamuoyu tarafndan anlalmasna engel olmakta; bunun iin haberleme ve iletiim aralarnn kulla-nmn denetim altna alarak blgeyi dnyaya kapatmaktadr.

inin gerekletirdii insan haklar ihlalleri uluslararas insan haklar ku-rulularnn hazrladklar raporlarda ve Dou Trkistanllar tarafndan dnya kamuoyuna ulatrlan verilerde gzler nne serilmektedir. in kitlesel kyma varan katliamlar yaparak, hkimiyeti altnda yaayan Dou Trkistanllara ynelik keyf gzalt ve tutuklama, ikence, yargsz infaz ve idam, zorunlu krtaj, ksrla-trma, zorunlu g, din eitimi ve ibadet yasa, kamu hizmetlerinden yararlan-mann kstlanmas, AIDS gibi ldrc ve bulac hastalklarn yaygnlatrl-mas, insanlar zorunlu/ucuz ii olarak altrma, altrmak zere g ettirme, seyahat ve hareket zgrln kstlama, haberleme ve iletiimin engellenmesi gibi ihlalleri gnlk yaamn bir paras hline getirmi durumdadr.

Dou Trkistan konusu inin haksz uygulamalar sebebiyle i mesele ol-maktan km, tm insanln meselesi hline gelmitir. Bu nedenle bata Tr-kiye ve Trki cumhuriyetler olmak zere dnyann her yerindeki sivil ve resm otoriteler, parlamentolar, sivil toplum kurulular, uluslararas mahkemeler, Bir-lemi Milletler (BM) ve benzeri uluslararas yaplar, in zulmne kar sorum-luklarn yerine getirmelidir. Dou Trkistan topraklar BM tarafndan tannan topraklardr. BM Gvenlik Konseyi inin veto yetkisine ramen, ine yapt-rm uygulayacak ekilde ezilen Dou Trkistan halkndan yana tavr almaldr. Urumi bata olmak zere kriz yaanan blgeler ivedilikle dnya kamuoyunun ve

Neden Dou Trkistan Sempozyumu?

#X($NGPV;NFTO**PUCPK;CTFO8CMH$CMCP

10

uluslararas topluluun denetimine almal ve blgeye insani yardmn ulamas salanmaldr. Yukarda saylan mekanizmalarn karar ve tavr almasnda in ile siyasi-ekonomik ilikileri olan tm devletlerin tutumu ok net ekilde belirleyici olacaktr. Bu tavr tarih bir sorumlulua iaret etmektedir.

inin uygulad insan haklar ihlalleri ve zellikle yaam hakk ve ibadet zgrlne ynelik ihlaller slam dnyasnda sorumluluk asndan ciddi bir du-yarllk oluturmaktadr. Dou Trkistan meselesinin in ile olan ekonomik ve ticari i birliine kurban edilmesi Mslman halklarn vicdann rahatsz etmek-tedir. Bu nedenle slam lkelerinin ynetimleri Dou Trkistan konusunda gl bir birliktelik salamaldr. slam Konferans Tekilat ivedi olarak toplanmal, ye lkelerinin ve dnyann in ile siyasi ve ekonomik ilikilerini Dou Trkistanlla-rn hak ve zgrlklerinin korunmasndan yana gzden geirilmesini talep etme-lidir. in, ekonomik bir pazar olarak slam dnyasna muhtatr. te yandan elde edilecek kazanm slam birlii iin de nemli bir adm olacaktr.

Trkiye slam dnyas lkelerini harekete geirebilecek bir imkn ve konuma sahiptir. in ile olan her trl siyasi-ekonomik i birliini Dou Trkistanda ya-ayan halkn hak ve zgrlklerini korumaya ynelik deerlendirmelidir. Dou Trkistan iin gzlemci konumunu srdrmelidir.

Uluslararas mekanizmalarn ilevselliini yitirdii ve uluslararas hukukun ar-tk are olmad tasavvuru, dnya barn tehdit eden nkleer silahlanmadan daha tehlikelidir. nsanla kar sorumluluk tayanlar olarak tm bu nedenlerle insan-ln ortak meselesi olarak grdmz Dou Trkistan meselesinin zmne katk salamak amacyla bu Sempozyumu gerekletiriyoruz. Nerede ve kim olursa olsun insanlar yardma muhta hle dren ve mazlum eden tm politikalarn in-sanla kar ilenmi sular olduundan hareketle, tm otoriteleri gerekli admlar atmaya ve adaletin tesisi iin tm gcmz ortaya koymaya davet ediyoruz.

I. OTURUMGEMTEN GNMZE DOU TRKSTANOturum Bakan: Ahmet Faruk nsal

R5 Prof. Dr. Alimcan nayet, Ege niversitesi, TRKYE

R5 Prof. Dr. Alaeddin Yalnkaya, Sakarya niversitesi, TRKYE

R5 Dr. Ekrem Hicazi, Aratrmac-Yazar, RDN

R5 Seyit Tmtrk, Dnya Uygur Kurultay Bakan Yardmcs, TRKYE

R5 Tseten Samdup Chhoekyapa, Tibet Ruhani Lideri Dalay Lamann Temsilcisi, SVRE

R5 Dr. Meryem Hakim, zmir niversitesi, TRKYE

13

1. Dou Trkistann ad

Dou Trkistan, inlilerin iddia ettikleri gibi ezelden in topra deil, Trk topradr. inliler 1884 ylna kadar bu topraklar iin bat blgeleri anlamna gelen Xiyu adn kullanmlardr. Xiyu, yani bat blgeleri zel bir corafi isim deil, genel bir isim olup Dou Trkistan dhil Orta Asyann nemli bir ksm-n ifade etmekteydi. 1884 ylndan itibaren inliler bu topraklara yeni hudut anlamna gelen Xinjiang (incang, Sincan, Sinkiang) adn vererek ezelden in topra dedikleri bu blgeyi igal ettiklerini ilan etmilerdir. Dou Trkistann Bat literatrndeki adna gelince, ehnameye gre, milattan nceki dnemler-de Trklerin yaadklar topraklara Turan ad verilmitir.1 MS 7. yzyldan son-ra, Turan ad Arap ve Fars kaynaklarnda Trkistan olarak gemeye balamtr. Marco Polonun Seyahatnamesine gre ise, Dou Trkistan blgesine Byk Trkiye denmitir.2 Turfan metinlerine gre, Uygur Trklerinin kendi yaadklar topraklara verdikleri isim Uygur li olmutur;3 ancak zaman zaman Uyguristan adna da rastlyoruz. Byk Trkiye anlamna gelen Ulu Trkistann bat ks-m 19. yzyln ikinci yarsnda Ruslar tarafndan igal edildikten sonra, douda kalan ksmna Dou Trkistan denmitir.

2. Uygur Trklerinin mill kimlii

Dou Trkistanda yaayan Uygurlarn hem etnik kken hem de kltrel kim-likleriyle Trk olduklar tartma gtrmeyen bir gerektir. Orhun Yaztlarnda Bilge Kaan, Dokuz Ouz benim kavmim idi. der. Dokuz Ouzlarn Uygur Trkleri olduu ise herkese bilinir. 10. yzylda yaam nl tercman Singku Seli Tutung, Altun Yaruku inceden Uygurcaya tercme ederken Uygur dili

Bir Medeniyet Havzas Olarak Dou Trkistan

2TQH&T#NKOECPPC[GV'IGPKXGTUKVGUK6TM&P[CU#TCVTOCNCT'PUVKVUTGVKO[GUK

'287h5.67$16(032=

$KT/GFGPK[GV*CX\CU1NCTCM&QW6TMKUVCP2TQH&T#NKOECPPC[GV

15

bu dnemin rnleridir. 10. yzyldan itibaren Karahanl Devletinin hkmdar Satuk Burann Mslmanl kabul etmesiyle slam dinine girmilerdir. Kutad-gu Bilig ve Divan- Lgatit-Trk gibi aheserler de Uygur Trklerinin Mslman olduktan sonraki dnemlerde ortaya kan rnleridir. Deiik dinlere son derece hogrl davranan Uygur Trkleri, yabanc kltrlere kar da ilgi duymu, uy-gun bulduklarn hemen benimsemilerdir. Mesela aslnda Gktrk yazsn kul-lanan Uygurlar, sonra Sod kkenli Uygur yazsn, bir ara aatay yazsn, bir ara Kiril yazsn, bir ara da Latin alfabesini kullanmlardr. Gnmzde ise, Arap yazs temelinde gelitirilen bir alfabeyi kullanmaktadrlar.

Uygur Trkleri sahip olduklar kltr birikimini dier milletlerle de payla-masn bilmi, Cengiz Han ve oullarna yazy, mhr (tamga) kullanmay, dip-lomasi ve devlet brokrasisini retmilerdir. Dolaysyla Cengiz Hann baar-snda Uygur Trklerinin de byk pay bulunmaktadr.

Uygur Trkleri tarih boyunca eitli devletler kurmu, devlet tekilat ve yne-tim anlayn Yusuf Has Hacib araclyla Kutadgu Bilige yanstmlardr. Trk devlet ynetim anlay yutma, yok etme anlay deil, kurt ile kuzunun birlikte yaayabildii yaatma ve koruma anlaydr.7

Uygur Trklerinin gemiten gnmze kadar Dou Trkistan sahasnda kurduklar devletler unlardr:

dikut Uygur Devleti: 856 ylnda Mengli Tigin (Ulug Tengride Kut Bolm Alp Klg Bilge Kaan) tarafndan kurulan bu devlet 13. yzyldan itibaren Mo-ol mparatorluuna bal olarak varln srdrmtr.

Karahanl Devleti: 10. yzylda Bilge Kl Kadir Han tarafndan kurulan bu devlet, Sultan Satuk Bura Hann slamiyeti kabul etmesiyle Trk tarihindeki ilk Mslman devlet olma niteliini kazanmtr. Karahanl Devleti 13. yzylda Karahtaylar tarafndan yklmtr.

aatay Devleti: Mool hkmdar Cengiz Hann ikinci olu aatay ve onun soyundan gelenler tarafndan idare edilen bu devlet 15. yzylda dalmtr.

Saidiye Yarkent Hanl: 16. yzylda Timurun torunlarndan Seyit Han ta-rafndan kurulan bu devlet 17. yzyla kadar hkm srmtr.

Hocalar ynetimi: 17. yzylda Saidiye Yarkent Devleti Hocalar tarafndan

'287h5.67$16(032=


17

1941 ylnda inlilerin (Hanlarn) Dou Trkistandaki nfusu yledir:9Etnik gruplar Nfus OranUygur 2.984.000 %80Kazak 326.000 %8,7Krgz 65.000 %1,7Dngen 92.000 %2,5inli (Han) 187.000 %5Mool 76.000 %2Toplam 3.730.000 %100

Tabloda inli (Han) nfusu in igal ordusu mensuplarnn aile efrad olup yerleik inliler deildir.

5. in hkimiyetinin Uygur Trklerine ynelik asimilasyon politikas

5. 1. Manu-Qing Hanedanl dnemi

Manu-Qing Hanedanlnn son dnemlerinde, yani 19. yzyln son-larnda inin Batl devletler tarafndan hem denizden hem karadan ablukaya alnmas, inlileri deniz ve kara savunma hatt oluturmaya sevk etmi; Dou Trkistan corafyas bu dnemden sonra kara savunma hattnn nemli bir hal-kas olarak grlmtr. Bu savunma hattnn gvenlii iin blgede hkim unsur olan Trklerin pasifize edilmesi gerei duyulmu, bunun iin de blgeye inden inli (Han) gmen nakletme, Dou Trkistan ine entegre etme, ince ei-timle blge halkn inliletirme politikalar yrrle konmutur. Mesela Dou Trkistan igal eden General Zuo Zongtang in dilinde eitim veren okullar atrm ve zenginlerin ocuklarnn bu okullara gitmelerini zorunlu klmtr.

Hi bir ser-riteyi vermediimiz hlde inliler memleketimizi istila eyle-di. Akla getirilmez zulm ve ezalar icra etti. Kagr ahl-i Islmiyyesi ibu ad-y bed-girdnn eyd-i zulm ve itisfnda hep zebun ve nln kalmlardr. Kimi pe-derini, kimi evldn, kimi ylini, kimi zevcesini alyor. Ate-i intikam her kalbde furzndr. Hele bu son vakitlerde inliler sableri toplayup da bunlara mekteblerde in lisan ve yin-i dnini talim itdirmesi oradaki ahl-i mslimenin sabr ve takatini artk bsbtn tahamml olunmaz bir raddeye isal eylemidir.10

Sonraki Yang Zengxin dneminde tang diye adlandrlan okullar da Uy-gur ocuklarna ince eitim vermilerdir. Manu-Qing Hanedanl tarafndan

'287h5.67$16(032=


19

5. 3. Komnist in dnemi

in komnistleri Milliyeti in (Kuomintang) iktidaryla mcadele ettikleri dnemlerde Han inlilerinin yan sra dier milletlerin de desteine ciddi ihti-ya duymu, aznlk haklar konusunda inanlmaz vaatlerde bulunmulard. Han olmayan milletlerin de kendi kaderlerini tayin etme haklarn koulsuz olarak ka-bul edeceklerini ilan eden komnistler, inde Sovyet tarz bir federasyon devlet yaps oluturmaya teebbs etmilerdi. Hatta Mao Zedong, 1910lu ve 1920li yllarda kendi doum yeri olan Hunan eyaletinin bamszln isterken, inin 27 devlete ayrlmas gerektiini savunmutur.12 Temmuz 1922de yaplan in Ko-mnist Partisi II. Ulusal Toplantsnda gnll federasyon ilkesi temelinde Mo-ol, Tibet, Uygur blgeleriyle birlikte in Federe Cumhuriyeti kurulaca ilan edilmitir.13 Kasm 1931de in Komnist Partisinin I. Ulusal Sovyet Temsilciler Toplants Hazrlk Komisyonunda onaylanan in Sovyet Cumhuriyeti Anayasa Taslanda milletlerin kendi kaderini tayin etme haklarnn kesin olarak tan-naca ve uygulanaca; Mool, Uygur, Tibet gibi milletlerin devletten ayrlma haklarnn tannaca; bu milletlerin in Sovyet federasyonuna katlma veya ba-mszlklarn ilan etmede tamamen zgr olduklar, ifade edilmitir.14 Ancak 1949 ylna gelindiinde, in komnistleri birdenbire sylem deitirmi, daha nceki vaatlerinden tamamen vazgemilerdir. Bylece Uygur, Tibet ve Mool gibi milletlerin kandrlm olduu aktr. in komnistleri iktidar ele geirince, aznlklara zulmetmekle suladklar Milliyeti in (Kuomintang) iktidarnn asi-milasyon politikasn bu kez kendileri acmaszca uygulamaya koymulardr. Me-sela Milliyeti in iktidarnn planlayp da gerekletirmedii Dou Trkistana inli (Han) nfus nakli projesini in komnistleri gerekletirmitir. Aadaki tablo bu durumu gayet ak ortaya koymaktadr.15

1953 ylnda blgedeki inli (Han) nfusu yledir:Etnik gruplar Nfus OranUygur 3.640.000 %74,7inli (Han) 299.000 %6,1Kazak 492.000 %10,1Dngen 150.000 %3,1Krgz 68.000 %1,4

'287h5.67$16(032=


21

6. Dou Trkistann bugnk durumu

Gnmzde inlilerce Xinjiang olarak adlandrlan Dou Trkistan 1.644.000 km2lik yz lmyle Orta Asyada Kazakistandan sonra en byk lke durumundadr. Hudutlar ierisinde Tanr Dalar, Altay Dalar, Pamir Dalar, Taklamakan l, Tarm Nehri bulunan bu lke; kuzeyde Rusya Federasyonu; kuzeydouda Moolistan; batda Kazakistan, Krgzistan, Pakistan, Afganistan, Tacikistan; gneyde Tibet ve Hindistan; douda in ile komudur.

1996 ylnda Dou Trkistan demografik yaps yledir:17Etnik Gruplar NfusUygur 7.916.013Kazak 1.258.521Krgz 160.483zbek 13.498Tatar 4.700inli (Han) 6.432.816Dngen 760.181Mool 155.415Manu 20.559Rus 9.206ibo (ive) 38.854Daur 6.386Tacik 38.000Toplam 16.892.900

6. 1. Dou Trkistann ekonomik yaps

Dou Trkistann ekonomisi tarma dayal bir ekonomidir. Blgede buday, pirin, pamuk, arpa, msr, pancar, kendir, elma, zm, eftali, incir, armut, kavun, karpuz yetitirilmektedir. Dou Trkistann kuzey blgelerinde ise arlkl ola-rak hayvanclk yaplmaktadr. Bugn bu blgede byk ve kkba olmak zere 60 milyon hayvan bulunmaktadr. Bunlarn yan sra ticaret de Dou Trkistan ekonomisinin nemli bir ksmn tekil etmektedir. Urumi, Kagar ve Hoten nemli ticaret merkezleridir.

'287h5.67$16(032=


23

7. 2. inin blgeye ynelik g tevik politikas devam etmektedir. Blgeye yerletirilen inli gmenler, Dou Trkistann nfus dengesini Trkler aleyhine bozmakla birlikte, ok ciddi sosyal sorunlara da yol amaktadr. Bu sorunlar unlardr:

7. 2. a. Youn g nedeniyle Dou Trkistan Trkleri verimli arazilerinden mahrum kalmakta; bu durumun sebep olduu isizlik bata olmak zere sosyal sorunlar giderek arlamaktadr.

7. 2. b. Youn g nedeniyle Uygur Trkleri arasndaki isizlik sorunu giderek arlamaktadr. Kamu kurumlarnn zelletirilmesi neticesinde pek ok alan iten karlmaya devam etmektedir. niversite mezunlarnn ie girmesi ou za-man imknsz olmaktadr. Bu durum isiz genlerin oalmasna; isizlie bal olarak toplumda fuhu, uyuturucu, hrszlk, dolandrclk gibi sularn artmas-na sebep olmaktadr.

7. 2. c. Uygur genlerinin inliletirilmesini hzlandrmak amacyla inin i blgelerine zorla nakledilen Uygur genleri ile inli genler arasndaki srtme gn getike iddetlenmekte, potansiyel bir toplumsal atmann zemini hazr-lanmaktadr. 5 Temmuz 2009 Urumi olaylarn tetikleyen Shaoguandaki Uygur iilerle inli iiler arasndaki atma da bu politikann neticesidir.

7. 3. Bir taraftan Han inlilerin g youn olarak devam ederken, dier taraftan blge halkna uygulanan doum kontrol politikas tm itirazlara ramen acmaszca srdrlmektedir. in ynetimi doum kontrol politikasn mille-tin yaam kalitesini ykseltmek iin, blge halknn refah iin, blgenin kal-knmas iin, Uygur Trklerinin iyilii iin yaptn iddia etmekteyse de, asl amacnn Uygur Trklerinin nfusunu kontrol altnda tutup inli (Han) nfusu artrmak olduu aktr.

7. 4. in ynetiminin Dou Trkistanda bilinli olarak yapt nkleer dene-meler blgede eitli hastalklara yol amakta; kanser ve sakat doum gibi ciddi salk sorunlarnda nemli artlar grlmektedir.

7. 5. in ynetimi 1990l yllara kadar uygulamada olan Uygurca eitimi or-tadan kaldrp ince eitimi yrrle koyarak Dou Trkistan Trklerinin ei-tim hak ve imknlarn kstlamaktadr. in ynetimi her ne kadar ince eitim uygulamasyla blge halknn eitim ve kltr seviyesini ykseltmeyi hedefledi-ini ileri srse de, asl amacn asimilasyon srecini hzlandrmak olduu bellidir.

'287h5.67$16(032=


25

1 Tuncer Baykara, Trk, Trklk ve Trkler, 2. Bask, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006, s. 97-100.

2 Jean-Paul Roux, Trklerin Tarihi-Pasifikten Akdenize 2000 Yl, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2004, s. 31.

3 Taddn sngar aklatm dduk on Uygur ilinte. Bkz. Annamarie von Gabain; Werner Winter, Trkische Turfan-Text IX, Ein Hymnus an den Vater Mani auf Tocharische B mit alttrkischer bersetzung, ADAW, Berlin 1958; On Uygur il ulunug. Bkz. Pe-ter Zieme. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfantexte XIII, Berlin: 1985.

4 Yasin Huur, Eski ince Vesikalarda Xiongnu Gibi simlerin Uygurcadaki evirisi, Minzu Yu-wen, Say 1, 2006, s. 19.

5 Ottura Asiya ve Cenubiy Asiyadiki Millet, Din Tokunui, Urumi: incang Helk Neriyat, 2003, s. 375-376.

6 Ord. Prof. Dr. Fuad Kprl Cevahirl-Ebrar min Emvacil-Bihara dayanarak yle der: Ahmed Yesevi, bugn inin Dou Trkistan blgesinde Aksu sancana bal ve Aksunun 176 kilometre kuzey dousunda bulunan Sayram kasabasnda dodu. Bkz. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 7. Bask, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yayn-lar, 1991, s. 61; Ali ir Nevainin babas Kikine Bahadr da nl Uygur bahlarndan biriydi. Bkz. slam Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul: Trkiye Diya-net Vakf, 1989, n s. 449.

7 Bylece hkmdar memleketini dzenledi, halk zenginleti; o devirde kurt ile kuzu ayn yerden su iti. (449); Bak, dnyaya tam bir mutluluk kua- balad; kurt ile kuzu bir arada yaad. (461); Kapda birok a kurt toplanmtr. Ey hkm-dar! Koyunlar iyice korumaya al. (1413); Kurt ile kuzu denk oldu. (3096) bkz. Yusuf Has Hacib,

Kutadgu Bilig, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2008.8 inliler, aradan geen 1000 yllk zaman dilimini

Dou Trkistanda kurulan devletler ile in hane-danlklar arasndaki diplomatik ilikileri saptr-mak suretiyle izah etmeye alrlar. Mesela Trk devletlerinin in hanedanlklarna gnderdikleri hediyeleri hara sayarak bunu merkez hkmet ile hanlk veya beylikler arasndaki ballk ilikisi diye gstermektedirler. Oysa son dnemlerde ta-rihiler unu tespit ettiler ki inliler, mparatorun yabanclara verdikleri veya gnderdikleri hediyeleri hediye, ihsan, ikram diye kaydederken yaban-clardan gelen hediyeleri ise hara diye kaydet-milerdir. Gktrk ve Uygur kaanl dneminde inin Trklere dzenli olarak dedii haralar ise hediye, ikram diye kaydetmilerdir. Dolaysyla, ine hara deyen ine baldr. anlaynn hi-bir geerlilii yoktur.

9 Zhe Wu, ), Xinjiang: Ethnic Identity, In-ternational Competition and Chinese Revolution, 1944-1962 (, 1944-1962), Taiwan niversitesi Ede-biyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Blm, Dok-tora tezi, Taipei: 2006.

10 Kagar Hkmdar Yakup Beyin olu Bey Kulu Beyin Osmanl Sultanna yazd mektuptan. Bkz. Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri (1687-1908 Yllar Aras), T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Yayn No. 3, An-kara: Haziran 1992, ss. 154-158.

11 Sun Yat-sen (Sun Zhongshan)in San-min-zhu-yi ( Halk lkesi; yani milliyetilik, demokrasi ve halkn refah ilkesi) adl nl nutkunda en ok dile getirilen ve vurgulanan konunun milliyetilik olmas da bunu gstermektedir.

Son notlar

'287h5.67$16(032=

27

Dou Trkistan Tarihinde nemli Kavaklar ve in gali

Giri

Trklerin lkesi demek olan Trkistan, Tanr Dalarndan Hazar Denizine uzanan blgenin ad olup, dou ve bat olarak ikiye ayrlmaktadr. Bat Trkistan; Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistann bulunduu blgeden ibaret olup 1715-1897 yllar arasnda Rusya tarafndan igal edilmi-tir. Bat Trkistandaki Rus hkimiyeti Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasna kadar srmtr. Dou Trkistan ise in igali altnda bulunup, in ynetimince Sincan Uygur zerk Blgesi olarak isimlendirilmitir.

Trkistan, dousu ve bats ile birlikte smrgeci lkelerin ortak politikalarna konu olmutur. zellikle 19. yzylda, genellikle ngilterenin destekledii veya ynlendirdii politikalarda in, Rusya, Hindistan ve Trkistan devletleri arasn-da nemli balantlar grlmtr. Bu politikalar ounlukla Trklerin aleyhi-ne olup, zaman zaman yannda yer ald bir Trk siyasi birimini de ilk frsatta dier smrgeciye brakan oyunlar tezghlanmtr. Blge politikalar ile ilgili Byk Oyun tabiri bu bakmdan olduka anlamldr. Bu gerekten hareketle, zellikle gnmzdeki igali daha iyi anlamak zere, Dou Trkistan tarihinin nemli kavaklarn ele alrken Bedevlet Yakup Han nderliinde kurulan Kagar Devletinin ngiltere ile mnasebetlerini daha ayrntl olarak ele aldm. Kagar Devletinin yannda gibi grnen ngiltere, bir taraftan da bu Mslman Trk devletinin ortadan kalkmas iin in ve Rusyay ikna etmi ve bunun iin ine kredi vermitir. Byk Oyun bugn gemi dnemlerde inlilerin ska bavur-duu bl-ynet politikasn da kapsayan ngiliz stratejisini en iyi anlatan ifadedir.

Trkistan yerine Orta Asya ismini kullanmak, sradan bir isim deiiklii ol-mayp Byk Oyunlarn bir parasdr. Dou Trkistan Cumhuriyeti dnda

2TQH&T#NCGFFKP;CNPMC[C5CMCT[CPKXGTUKVGUKMVKUCFKFCTK$KNKONGT(CMNVGUK7NWUNCTCTCUNKMKNGT$NO$NO$CMCP

'287h5.67$16(032=

&QW6TMKUVCP6CTKJKPFGPGONK-CXCMNCTXGKPICNK2TQH&T#NCGFFKP;CNPMC[C

29

mam 5.340.066 kilometrekare olan Trkistann bugn in hkimiyeti altnda olan dou kesimi 1.503.563, bat kesimi ise 3.836.503 kilometrekaredir.5 Dou Trkistann nemli bir ksm dalar ve llerle kapldr: Altay Da, Tanr Da-lar, Koyunlu Da ve Taklamakan l. Blgede 320den fazla nehir bulunup Tarm Deryas, li, Irti, Manas, Ulungur, Karaeher nehirleri bunlarn en byk-leridir.

Dou Trkistanda Trk hkmdarlklar dnemi

Blge ilk alardan itibaren Trkler, Moollar ve inliler arasnda atma alan olmutur. Zaman zaman gl Trk devletleri komu ini ynetmiler, zaman zaman da in igaline uramlardr. Dou Trkistan, etnik bakmdan olduu gibi dil ve kltr bakmndan da Trkistann, Trk dnyasnn ayrl-maz bir paras olarak kabul grmtr. Blge, Hun Trkleri ve Byk Gktrk mparatorluunun da hudutlar ierisinde yer almtr. Gktrklerin iindeki Trk boylarndan Uygurlar 744te Orhun Nehri kysnda Uygur Devletini ku-rup Ordubalk merkez yapmlardr. Bu devlet 840 ylnda Krgzlar tarafndan yklmtr. Uygur Kaanl, gebe hlde yaayan Uygur soylularnn ynetimi altnda olumu bir kabileler federasyonundan ibarettir.

Gktrk Devleti Hanedan durumundaki Aenann otoritesi zayflamaya baladnda Uygurlar, halk toparlayarak yeni devletin temelini atmtr. Gk-trkler yklrken Uygurlarn banda erkin adl babular bulunuyordu. Merkez otorite sarslrken bunlar beylik hline geldiler. Bir asrdan fazla sren bir gei dneminin ardndan Uygur Devleti kuruldu. lk Uygur Kaan Kutlug Bilge Kl iki yllk bir hkmdarlktan sonra 747de ld. Yerine olu Moyenor (747-759) kaan oldu. Moyenor, komu Trk devlet ve halklarn kontrol altna alarak lkesinin snrlarn batda Sirideryaya kadar uzatt. ine kar yapt seferler so-nunda inin her yl vergi vermesini salad. Uygur Hakanlnn in zerindeki etkisi daha sonraki hkmdarlar dneminde de devam etti ve Alp Bilge Kaann basks ile in mparatoru kzn Uygur Kaanna vermek zorunda kald.6

Alp Bilge Kaann 821de vefatndan sonra Uygur Devleti gittike zayflad. 840 ylnda lkenin merkezi Karabalsaguna Krgzlarn dzenledii basknda h-kmdar ve halkn nemli bir ksm katledildi. Bundan sonra kurulan Kansu Uygur Devleti (Sar Uygurlar) ve Turfan Uygur Devleti belirli ehirlerde egemenliklerini

'287h5.67$16(032=


31

lar hkimiyetinde kalmtr. Bundan sonra ise aatay Devletinin ad kalmad hlde Dou Trkistan da soydan gelen hkmdarlar ynetmilerdir. Abdlkerim Han ve ardndan kardei Muhammed Han idaresinde Dou Trkistann 17. yz-yl bana kadar aatay soyundan hanlar tarafndan ynetildii kabul edilir. Bu dnemde gerek Cengiz ve Timur oullar gerekse dier komu Trk devletlerinin mcadeleleri, zaman zaman Dou Trkistan da etkilemitir. Siyasi birlik ve blge dnda hkimiyet bakmndan ok gl olmamakla birlikte Dou Trkistanda ilim ve kltr bakmndan parlak bir dnem yaanm, bu alanlarda byk ahsi-yetler yetimitir. Bundan sonra lkenin 1757de in igaline kadar olan dnemi ise Hocalar dnemi olarak bilinmektedir.

Hocalar dnemi ve in istilalar

1559-1591 yllar arasnda hkmdar olan Abdlkerim Han, Dou Trkistanda birlii salamak iin Bat Trkistann byk limlerinden Mahdum- Azamn olu Hoca shak Veliyi lkesine davet eder. Hoca shak Veli, btn Dou Trkistan dolaarak Mslmanlarn karde olduunu hatrlatr, halk bir-lik ve beraberlie arr. Onun bu abalar sonucu lkede nemli lde birlik ve beraberlik salanr, lkenin paralanmas nlenir. Bundan sonra Hoca Mahmud- Azam ile Bat Trkistandaki nde gelen limlerden Hoca Ahmed Yesevi ve Hoca Bahaddin Nakibendi gibi eyhlerin ahfadndan birok hoca ayn maksatla Dou Trkistana davet edilir. Bu hocalar, byk lde halk din ynden irat etmi ancak bazen de kendi aralarnda rekabete dmlerdir. Hocalar dnemi 1757ye kadar devam eder. Dou Trkistann 1758den nce de ine szde bal olduu kabul edilir. nk lke topraklar bazen bilfiil igal edilmi, bazen de iktidar hocalar tekrar ele geirmilerdir.

Bu dnem ayn zamanda bata ngiltere olmak zere Avrupa glerinin dn-yay smrgeletirdikleri yllardr. Gittike daha fazla ngiliz kontrol altna gi-ren in, kendi i problemlerine ve devletin her ynyle smrge ynetimi hline gelmesine ramen, bu dnemde Dou Trkistandaki bamszlk hareketlerini her frsatta bastrm, kurulan devletleri ortadan kaldrmtr. Bu noktada Hocalar dnemiyle ilgili ngiliz-in rn bir oryantalist gr zikretmekte fayda vardr. G. Macartney adl ngiliz memurunun yazdklarna gre, hocalarn ahlakszlk ve zulmleri yznden halk onlarla beraber olmam, bu nedenle de inliler blgeyi

'287h5.67$16(032=


33

1863te Rus kuvvetlerin saldrsna kar Hokand, Takent ve daha sonra Ak Mescidin mdafaas srasnda, Pikentli Yakup Beyin kahramanl Emirin dikkatini ekmitir.10 1864te, inde Manu Hanedannn kmesinden sonra-ki kargaada, Kagarda iktidar elinde bulunduran Krgz Bakan Sadk Begin bulunduu bir heyet, Hokanda mracaat edip eski Hocalarn slalesinden ki-ileri Kagara gndererek burada mcadele hlinde bulunan hiziplerin arasn bulmalarn ve blgeye bar getirmelerini istemitir. Yukarda belirtildii zere, Hokanddaki Hocalar ahfad, daha nce in istilalar esnasnda bu blgeye yerle-enlerdir. Grld gibi, Hocalar dnemi, halkn bzr olduu bir dnem deil, onlarn ahfadndan gelenlerin dahi herkese kabul ve itibar grd bir dnemdir. Kagar Devletinden nceki son Hocalar hkimiyeti 1826-1840 arasnda olup, bu srada Hokand Han Muhammed Alinin (1822-1842) de destei ile in saldr-larna kar korunmutur. Hokand Han 40 yl ncesine kadar blgede uzun sre baarl bir ynetim kurmu olan Cihangir Hann hayatta kalan tek olu Buzurg Han ile birlikte asker komutan olarak Yakup Beyi bir miktar askerle blgeye gnderir. Yakup Bey, Buzurg Han ile 1865te Kagar inlilerden alamaynca iktidar tek bana eline alr. Takentin Ruslarn eline gemesinden sonra baz Hokand kuvvetlerinin de kendisine katlmasyla dman pskrtlr ve Yakup Bey Kagarda kendi ynetimini kurar.11 Uzun yllar Ruslarla mcadele etmesi neticesi asker tecrbe sahibi olan Yakup Bey, ksa bir mddet ierisinde salam bir ynetim kurarak dank ve birbirleriyle arpan Trk beyliklerini bir ynetim altnda toplamay baarr.

lk yllarda hem ngiltere hem de Rusya ticari menfaatleri gerei bedevlet un-vanl Yakup Beyin devleti Kagaryay tanrlar ve kendisine ticaret heyetleri gn-dererek anlama teebbsnde bulunurlar. Fakat ngiltere Bedevlet hkimiyetine gvenmez. zellikle Osmanl ile aralarndaki sk badan rahatsz olur. Bu ne-denle Rusyann liyi igal etmesine ses karmaz. Baz ngiliz belgelerindeki ek-liyle, 1863 ylnda Kagarn kuzey blgelerinde yer alan Tungani (Durgan) reis-lerinin in ynetimine kar isyan etmelerine ve 1867 yaznda Atalk Gazinin12 Altay Dalarnn kuzey ksmnda yer alan Aksu, Turfan, Hoi ve Karaehiri ele geirmesine gz yumulur.13

inin grnteki hkimi Manu Hanedan olup bu hanedanlk da km-tr. Atalk Gaziden nce de blgede birbiriyle ekien Trk beylikleri veya mer-kezden kopmu inli yneticiler vardr. Ancak ngilizler her gelimede kontroln

'287h5.67$16(032=


35

Kagara gelecek tccarlara, yerleim yerleri ve steplerdeki her trl tehlikeye kar teminat verir. Bu teminatn inandrcln ngiliz temsilcisi teyit etmektedir.17 Dier nemli bir husus ise; Yarkent, Hoten ve Kagarn gl ve enerjik hkimi durumuna gelen Yakup Beyin, Rus istilasna maruz kalan Hokand ve Buhara hanlklarnn tevecchlerini ngiltereden kendi zerine ekmi olmasdr.18 n-giltere, Rus istilasna kar bu lkelere herhangi bir taahhtte bulunmam, fakat ustaca pasif kalarak (ngiliz belgelerinde bunun iin masterly inactivity deyimi kullanlr) igalin tamamlanmasn beklemitir. Bununla beraber, Hindistana komu olan bu lkelerin blgenin yeni patronu olarak Yakup Han grmelerin-den son derece rahatsz olur.

Kuruluundan itibaren ngiliz heyetleri ve temsilcilerini kabul eden Kagar Emiri, zaman zaman da Hindistana temsilciler ve heyetler gnderir. lk Kagar-ngiliz Ticaret Anlamas 1872de imzalanr.19 ngiltere adna Sir Douglas Forsyth ile yaplan ticaret anlamasnn 6. maddesine gre ngiltere Kagarda bir siyasi ajan bulundurma hakkn elde etmitir.20 Forsyth, Kagara yapt mteaddit zi-yaretler ve grmelerden sonra, bu devletin iktisadi, sosyal ve hukuki dzeni ile medeni seviyesi hakknda unlar kaydetmektedir:21

Halk refah iinde ve edit fakat akll ve adil bir idare gsteren yeni liderin-den memnun. Orta Asyada, bir gn iki byk rakip imparatorluk arasnda hi de azmsanmayacak bir rol oynamas mukadder bir blgede, birdenbire gl bir devlet douyor. Bizim Hindistan hkmetimizin bu devlet ve Atalk Gazi ile ilikilerini mutlaka gelitirmesi gerekmektedir, aksi takdirde bunu Ruslarn ya-pacandan emin olabiliriz. Kagarya, Allahn gda ve refah ile mkfatlandrd ve misafirlerine hsnkabul gstermeye istekli halk ile meskn bir blge. Mirz d, misafirlerini prenslere layk bir ekilde besledi; lezzetli pilavlar, baharatl orbalar ve leziz butlar ikram etti. Yarkentli alar hakiki birer sanat. Son derece k nlkler giyiyorlar ve mutfaklarn titiz bir ekilde temiz tutuyorlar. Yemekleri-ni buharla piiriyor ve iyi kalitede tereya kullanyorlar. Seyyahlar Kargalk adn-da bir kasabadan getiler. Ana cadde 15 fit geniliindeydi ve birok ksmlarnn st kapalyd. Yol boyunca frnlar, kasaplar, ttncler, manavlar; bir kolej, bir okul ve yolun sonunda bir arada iki sulunun aslabilecei ekilde tertip edilmi daraac mevcuttu. Evlerin damlarnda in iekleri ekilebilen kk bahecikler vard. lerici ve gl bir hkmetin iaretleri her yerde grlebilmekteydi. yi muhafaza edilen yollarda, ina edilmekte olan kprler ve kanallarda Yarkentten

'287h5.67$16(032=


37

Dou Trkistann kaplarna dayandn, her iki tehlikeye kar tedbir almak, bil-hassa Osmanl ve ngiltere ile siyasi ve asker alanlarda i birliine gitmek gerek-tiini grmektedir. Bu nedenle 1873te elisi Seyyid Yakup Han Treyi stanbula gndererek Padiaha ballk mesajn bildirir.26 Seyyid Yakup, ayrca lkesinin durumunu ve ihtiyalarn, bilhassa asker sahadaki silah ve eitim meseleleri ile ilgili taleplerini ifahi olarak etraflca Padiaha anlatr. Padiahn direktifi ile durumu gren hkmet, yardm ve biat talebini kabul eder.27 Hlbuki Yakup Beyin Osmanldan yardm istedii yllarda Osmanl Devleti birtakm i ve d gailelerle meguld ki bunlarn bir ksm, Trkistan igalinin nemli planlaycla-rndan gnatiyevin stanbuldaki sefaretinden kaynaklanmaktayd. Bundan sonra Kagarda Osmanl Padiah adna sikke bastrlr ve hutbe okunur.28

Yakup Beyin Osmanlya biat ve ondan asker uzman, numune silah ve usta istemesinin bir sebebi de, Ruslarla dostluk teebbslerinden olumlu bir ce-vap alamamas ve Ruslarn Naryn Nehri zerinde kale inasndan sonra Dou Trkistan tehdit etmesidir. Bu arada ngilizlerle kurulan ticari ilikiler gittike gelierek 1876da en yksek seviyesine ulamtr. Lord Lyttonun lkesi ngilte-re iin, Bizim siyasi nfuz alanmzn tarifinde benimseyeceimiz hat, genelde gerektii zaman aktif bir ekilde elde bulunduracamz corafi hatlar ile uyum-lu olmaldr. cmlesinde zetlenen politika, Kagaryann kaderini izmektedir. Byk Oyun ve onu ayakta tutan karlkl ngiliz-Rus gizli hesaplarna dayanan paslamalar, hibir ekilde sona ermemitir.29

Byk Oyunun ana unsuru, Kagaryann bilfiil dman olan in veya Rus-ya deildir. nk her iki lkeye kar silahl mcadele ile lke savunulabilmek-tedir. Buradaki temel unsur, grnte dostluk ve ticaret anlamalar yapp, tc-car ve ticari atae bulunduran, fakat gerekte ise lkenin ve yneticilerin stratejik ve zayf ynlerini tespit eden ngiliz politikas ve grevlileridir. Bedevlet Yakup Han, ngilterenin grnte dost, fakat gerekte dman politikasn deitirmek iin ok uramtr. Fakat ngilterenin Trkler aleyhindeki kararl tutumunu ve Kagara saldracak olan in kuvvetlerini desteklediini tespit ettikten sonra da llkesini sonuna kadar savunmaya almtr. Rusyann ise, Kagaryann ortadan kaldrlp blgenin inin kontrolne braklmasnn kendi karna daha uygun olduu hususunda ikna edildiini, ABDnin St. Petersburgdaki elisi Schuyler yle anlatr:

'287h5.67$16(032=


39

li olan krediyi Pekindeki ngiliz bankalarndan alr.35 Trkistandaki Rus Genel Valiliinden de yiyecek ve malzeme temin eder. En ok ihtiya duyulan tahl ve hububat Ruslar temin etmilerdir.36 General Tso bu hazrlklarn yaparken ngi-liz, Rus ve in bakentlerinde Kagarn gelecei ile ilgili faaliyetler srmektedir. 1876 sonlarnda saldrya geen Tso nce Urumiyi, 1877 yaznda ise Turpan alr. Merkez kuvvetlerinin banda bulunan Yakup Bey, igalcilere kar kendi or-dusunun banda ilerlemeye hazrlanrken aniden rahatszlanarak birka saat iin-de beklenmedik bir ekilde vefat eder.37

Yakup Beyin vefatndan sonra, oullar ve komutanlar, daha nce Bat Trkistanda Trklerin birbirine dmeleri sebebiyle meydann Rusyaya kaldn grm olmalarna ramen ayn hatay yaparlar, in kuvvetleri saldr hlindeyken birbirlerine derek Kagarn btn askerini ve enerjisini tketirler. Bu durum-dan faydalanan in askerleri ise hi zorlanmadan, 1878 banda Dou Trkistan ele geirir.

Trkistan halknn asrlardan beri aralarnda yerlemi olan ve Rusya-ngiltere-in casuslarnn ok iyi kullandklar husumet ve gvensizlikle alakal olarak Binba smail Hakk Bey yle demektedir:

Asya ehl-i slamnn tashh-i ahlak etmesi asrlara muhtatr. Bu mnzaat- dveliyye arasnda kendi balarna i grebilmesi nasl mmkn deil ise, bir tara-fn icraatna let olmadan kendilerini kurtarmas dahi o kadar muhaldir.38

Dou Trkistanda cumhuriyetler

Dou Trkistann 1878de yeniden in igali altna girmesinden sonra blge inin bir eyaleti hline getirilmitir. Bu dnem 1911 ylna kadar srm, 1911de inde hanedanlk yklarak yerine cumhuriyet kurulmutur. Bu dnemdeki kar-gaadan istifade eden Dou Trkistandaki in genel valileri, merkez in yneti-minden ayrlarak Dou Trkistan imparatoru olmak istemilerdir. Zaman zaman merkez hkmetle atmaya giren valiler dneminde de Mslman halk byk zulme uram ve 1931 Kumul, 1932 Turpan ayaklanmalarndan sonra 12 Kasm 1933te mill hkmet kurulmu, Hoca Niyaz Hacnn cumhurbakan olduu Dou Trkistan Cumhuriyeti ilan edilmitir.39

Bat Trkistan igal altnda tutan Sovyet ynetimi bu gelimeden endieye

'287h5.67$16(032=


41

leri bir hle getirmeyi planlamaktadr. in ynetimi, in ana ktasndaki isizlik ve nfus younluunu bahane ederek seyrek nfuslu Dou Trkistana Han inli gn savunurken, ayn zamanda Dou Trkistan Trklerinden zellikle gen kz ve erkekleri inin i blgelerine zorunlu olarak tamakta ve oradaki i yer-lerinde altrmaktadr. 2009 yaznda meydana gelen olaylarn sebepleri arasnda Dou Trkistandan uzaklatrlan kzlara tecavzler de bulunmaktadr.

Smrgecilik dneminin kilit lkesi ngiltere, blge politikalarnda birok konuda Rusya ve in ile att hlde gerek Dou Trkistan ve gerekse Bat Trkistan halklarnn bamszln hibir zaman savunmam, blgenin in ve Rusya arasnda taksim edilmesini srekli desteklemitir. Hem arlk ynetiminin Bat Trkistan igalinde hem de arlk sonras i savata Trklerin bamsz-ln szde destekler grnen ngiltere, ayn zamanda Ruslarn blgeye hkim olmalar iin her trl yardm yapmtr. Benzer ekilde Dou Trkistann in ynetiminde kalmas, bamsz olmamas iin her dnemde nc politikalar uy-gulamtr. Gnmzde inin en byk ticari orta olan ABDnin Dou Tr-kistan politikas da olduka aibelidir.

Tarih tecrbeleri dikkate alarak Dou Trkistan inliletirmek yolunda eitim, kltr ve dier sosyal alanlarda hayata geirilen politikalarla birlikte her trl zulm uygulayan, Dou Trkistanda inliler ve Trkler eklinde iki ayr snf oluturan Pekin ynetiminin tarihten almas gereken nemli dersler bulun-maktadr. Bu ders, zulmn hibir zaman payidar olmad; bask, hakszlk, ay-rmclk ve zulme dayanan ynetimlerin d saldr olmasa bile iten ryerek ktdr. Bat Trkistanda Sovyet ynetimi bunu aka yaamtr.

'287h5.67$16(032=


43

16 Showers, Central Asian Question; F.O. 65-870; F.O. 65-868, 13 Ocak 1866.

17 Showers, a.g.e., s. 6.18 Showers, a.g.e., s. 5; Letter from Mr. Aitchison,

Secretary to Government of the Penjab, 4th January 1868, Par. 10, 13.

19 Report of a Mission to Yarkand in 1873 under Com-mand of Sir T. D. Forsyth, Kalkta: 1875; D. Boul-ger, The Life Yakoob Beg, Londra: 1878, s. 220-224; Saray, Trkistan Hanlklar, s. 102. Dou Trkistan 1860l yllarda Johnson, Hayward, Shaw ve benzeri Hindistandaki ve ngiliz Dilerindeki grevliler gayriresm olarak ziyaret etmilerdi; W. Bosshard, Politics and Trade in Central Asia, J.R.C.A.S., 16, 1929, ss. 439.

20 Parliamentary Debates, III-225, 13 Temmuz 1875. Sir John Hayin Kagardaki siyasi ajann geri a-rlp arlmadn, eer arld ise bunun sebe-binin ne olduunu sormas zerine, Lord George Hamilton cevaben bu aklamay yapyor ve Hin-distan hkmetinden bu hususta bilgi aldklarn, hkmetin Sir Forsythi komuluun tamamland- iin geri ardn bildiriyor.

21 Forsyth Mission to Yarkand, Times, 31 Austos 1871; Henze, a.g.m., ss. 22-23.

22 Blgeyi yakndan grdkten sonra bu bilgileri veren Forsythten yllar sonra Yakup Beyin idare-si iin Ancak birinci snf ekya dzeni tabirini kullanan Owen Lattimore (The Chinese as a Do-minant Race, s. 285.) ve benzeri iddiada bulunanlar iin sylenebilecek iki ey vardr: ngiliz politika-sn destekler ynde kamuoyu oluturmak iin bu imaj vermeye alyorlar veya bu yndeki gl propaganda ve yaynlarn etkisi altnda kalyorlar.

23 Henze, a.g.m., s. 23.24 1874te yaplan anlamaya katlan Trottern da

iinde bulunduu heyetin yolculuu, yollarda ve ehirlerde grdkleri, Yakup Hann saray, usul ve evresi ile ilgili gzlemleri iin bkz. Colonel Sir Henry Trotter, The Amir Yakoub Khan and Eas-tern Turkistan in Mid-Nineteenth Century, Jour-nal of the Royal Central Asiatic Studies, V. IV, 1917,

ss. 94-112.25 Henze, a.g.m., s. 24.26 B.O.A., rde Hriciye, 15524; Ariv Belgeleri, s.

82.27 B.O.A., rde Dhiliye, 46753; Saray, Trkistan

Hanlklar, s. 103.28 B.O.A., rde Dhiliye, 16500; Ariv Belgeleri, s.

86.29 Henze, Kagaryada Byk Oyun, s. 25, 26.30 Eugene Schuyler, Trkistan Notes, ss. 325-326;

Henze, a.g.m., s. 29.31 Bu heyette gnderilen Nme-i Hmyn ve husu-

si hediye ve nianlarla beraber asker yardm listesi yledir: Her biri ayr sahada uzman olan 4 zabit, btn edevatyla beraber 6 top, 1000 adet eski ve 200 adet yeni tfenk; B.O.A., rde Dhiliye, 49054; Saray, Trkistan Hanlklar, 103-104.

32 Saray, a.g.e., s. 107.33 Cezmi Eraslan, Abdlhamit ve slam Birlii, stan-

bul: 1992, s. 118.34 Olaf Caroe, Soviet Empire, London: 1953, s.18.35 F.O. 17/825; Fraser to Derby, Peking, nr. 180, zik-

reden: Saray, Trkistan Hanlklar, s. 106.36 Henze, a.g.m., s. 32.37 Saray, a.g.e., s. 108.38 Yusuf Halaolu, a.g.m., s. 541.39 sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas, stan-

bul: Marifet Yaynlar, 1981, s. 146-154.40 Onur kran, Dou Trkistan: Uygurlarn Ba-

mszlk Mcadelesi, Dnya atma Blgeleri, Kemal nat ve dierleri (Der.), Ankara: Nobel, 2004, s. 327-345.

'287h5.67$16(032=

45

Souk Sava ve 11 Eyll Sonras Dou Trkistan - in Tezleri ve Politikalarna

Ynelik Eletirel Bir Aratrma

&T'MTGO*KEC\K6QRNWO$KNKOEK#TCVTOCE

#TCRCFCPGXKTGP;WUWH-CUKOCPV

Sunu

Dou Trkistan konusunu aratran bir kiinin blgeye dair herhangi bir me-seleyi olduu gibi yazmas ok zordur. zellikle de medeniyetinden, kltrnden, tarihinden, hukukundan, insanlndan ve hatta biyolojik yapsndan tecrit edilen bir halkn bulunduunu ortaya karan biri iin bu daha da zordur. Bir halk, yz-lerce yl deilse de onlarca yldr soykrma maruz kalmakta, ancak sesini kimsele-re duyuramamaktadr. Duyulan sadece kurbanlarn kararll, salam iradeleri ve imanlarnn gcdr. Gzyalar oluk olup her yere akarken,1 soykrm sular her trl snrlar aarken hangi konuyu yazp da dierini grmezden gelebilirsiniz ki? Hatta sz konusu sular ayrntl olarak derlemek ve belgelemek nerede ise imknszdr. Bu sular ancak rklk sular gibi genel balklar altnda tasnif etmek mmkndr. stihdam, iskn, eitim, salk, evlenme, g ve nfus planla-mas alannda ilenen sular da genel balklarla tasnif edilebilir. Camileri, Kuran okumay, din eitimini, din kitaplarn, mushaflar, slami sembolleri ve slami kisveleri yasaklamak; limleri, din adamlarn ve imamlar ldrmek veya bask altnda tutmak, dinsizlii yaymak, eriat hkmlerini yasaklamak, dinle savamak ve slam tahkir etmek din zgrlklerin ihlali balamnda deerlendirilebilir. Bulac hastalk tayan veya ldrc alar yapmak, Uygurlar arasnda uyutu-rucu madde ve iki kullanmn yaygnlatrmak ve nkleer denemeler sebebiyle eitli hastalklara neden olmak salkla ilgili ihlaller arasnda zikredilebilir. Kl-trel ihlallere rnek olarak da tarihi arptma, halkn ve Trkistan topraklarnn kimliini inkr etme, kltr ve tarihe ilikin btn izleri silip yok etme abalarn gsterebiliriz; ve bunlara benzer daha nice balklar sayabiliriz.

Dou Trkistann yaad trajedilerin uzun bir tarih sreci vardr. Byk devletlerin kurban olan Trkistan topraklar, Sovyetler Birlii yklp be Orta

'287h5.67$16(032=

5QWM5CXCXG11'[NN5QPTCU&QW6TMKUVCPKP6G\NGTKXG2QNKVKMCNCTPC;PGNKM'NGVKTGN$KT#TCVTOC&T'MTGO*KEC\K

47

hususunda sahip olduu btn g unsurlarna ramen in, aada yer alan u iki konuda -tartlabilir olmakla beraber- gerek bir amaz iindedir.

I. Dou Trkistana hkim olma sylemi: ddialar ve ihtiyalar

1) Tarih gerekler ile in iddialar arasnda bu topraklarn kimlii

in, 1878de General Tso Tsung-Tang komutasndaki orduyla Trkistann dousunu igal ederek blgeyi asker ynetimi altna ald. O zamana kadar Trkis-tan blgesi in topraklarnn bir paras deildi; ancak Dou Trkistan resmen ine katma konusunda inli iki grup arasndaki tartma birka yl srd. Hkim gr, Dou Trkistann ine katlmasn isteyen General Tangn nerisini reddetmeye meyilli grnyordu. Ancak son anda alnan bir kararla blgedeki asker ynetim kaldrld ve Dou Trkistan 18 Kasm 1884te oluturulan sivil ynetim altnda resmen ine ilhak edildi. O gnlerde inin yapt en garip i, Trkistana Xinjang (Sincan) adn vermek oldu. Bu, iki kelimeden oluan bileik bir kelimeydi. Kelimelerden biri yeni anlamna gelen xin dieri ise lke veya toprak anlamna gelen jangd. Dou Trkistan uzman nde gelen Amerika-l aratrmac Owen Lattimore, dil uzmanlarndan ve inli bilim adamlarndan yardm alarak sz konusu adlandrmay tercme etmeye alt ve Dou Trkistan Asyann Ekseni (Pivot of Asia) adl nl kitabnda u sonuca vard: inlilerce Dou Trkistana verilen bu yeni isim yeni blge veya yeni smrge (new terri-tory) anlamna gelmektedir.

Hi kukusuz, olduka fazla olan bu gibi tarih verilerin deeri, Dou Trkistann hibir zaman inin bir paras olmadn tekit etmektedir. yle ki:

1. Dou Trkistann in topraklarna katlmasnn gecikmesi ve bizzat in hkmeti ierisinde yaanan derin tartmalardan sonra bunun gerekletirilmesi bu hakikati gstermektedir.

2. Blgeye yeni adnn verilmesi de bunun bir baka gstergesidir. Bu isim Dou Trkistan in hkmeti tarafndan koloniletirilen, yabanc yeni bir lke olarak tanmlamaktadr.

O hlde bu geni blgenin tarih boyunca isimsiz olmas dnlemez. Eer bu lke inin bir paras olmu olsayd 19. yzyln sonlarnda Sincan adn alma-s makul olmazd. in asl, inli igalciler bir isme ihtiya duymular ve Xinjang

'287h5.67$16(032=


49

O, bu ziyaret srasnda Dou Trkistan Byk Trkiye olarak nitelemitir. Bu-nun anlam, blgenin Trk lkesi olduudur. Ayn ekilde Sven Hedinin 1898de Londrada yaymlanan Through Asia (Asyaya Giden Yol) adl kitabnda (20, 21, 24, 255, 456. sayfalarda) blge Dou Trkistan adyla anlmtr.

in yazl belgelerinde bu topraklar nasl anlmaktadr?Bilindii gibi in, kendi imparatorlarnn tarihini yazmakla nlenmitir. Hat-

ta etnoloji ilmi aslen inde domutur. Sz konusu ilmin zellii, seici olma-sdr; yani kendi vasflarndan ve muhitinden olmayan bir yana atmas ve ancak ondan ayrt edilmeye ihtiya duyduu zaman yabanc olandan bahsetmesidir.4 Tam da bu balamda, in etnoloji tarihini yazanlar Dou Trkistan ve kentle-rini inlilerin tabiriyle iyu veya inin batsnda kalan yabanc topraklar diye isimlendirmilerdir. Dou Trkistann ad bu kaynaklarda hibir zaman Xinjang olarak gememitir. Sz konusu tarihilerin yazdklar kitaplar arasnda unlar sayabiliriz: Shi Tang Shu veya Tang Hanedan (618-907) Tarihi; Han Shu veya Han Hanedan (M 206-MS 24) Tarihi; Hu Han Shu veya kinci Han Hane-dan (25-220) Tarihi; Jin Shu veya Jin Hanedan Tarihi (265-420); Vi Shu veya Vi Hanedan (386-556) Tarihi; Sui Shu veya Sui Hanedan (581-617) Tarihi; Song Shu veya Song Hanedan (960-1279) Tarihi; Yuan Shi veya Yuan Hanedan (Moollarn 1271-1367 yllar arasnda indeki hkmranlklar dnemi) Tari-hi; Ming Shi veya Ming Hanedan (1368-1643) Tarihidir.

Btn tarih, kltrel ve bilimsel veriler, reddetmeyi bir tarafa brakn, p-he duymaya dahi mahal brakmad hlde in anlats, yapt garip tahriflerine srarla devam etmektedir. Belki de bu anlatlarn sonuncusu in hkmetinin son zamanda Beyaz Kitap adn verdii kitapta yazlanlardr. Bu kitabn Dou Trkistann kimlii zelinde zikrettii baz eylere gz atacak olursak unlar g-rrz:

Baz eski smrgeciler Sincann inden ayrlmas ve oraya egemen olma amacn gerekletirmek iin Xinjanga Dou Trkistan adn verdiler Sincann, szde Dou Trkistan halknn yurdu olduu propagandasn yapan yanltc na-zariyeyi icat ettiler. 20. yzyln bandan itibaren Sincandaki bir avu gzleri kr, mutaassp ve radikal din gruplardan oluan ayrlk aznlk, Dou Trkistana ilikin szde birtakm teoriler ortaya atmtr ki, bunlar asl astar olmayan eyler-

'287h5.67$16(032=


51

dntrlmesinden sonra, blgeye ynelik sz konusu gler balamtr. Ad ge-en kitap Dou Trkistan Xinjang Blgesi veya Uygur zerk Ynetimi ad altnda tantmtr. Bundan nce, blgenin ine katlmasndan sonra 19. yzyln sonla-rnda patlak veren zorunlu g uygulamalar blgenin nfus yapsnda herhangi bir farkllk meydana getirmemitir. Aksine o dnemde blgede yaayan inliler, Manuryallar ve Moollardan oluan etnik gruplarn toplam nfusu 600.000i gemiyordu. Sz konusu gruplar blge halknn ancak %6sn6 oluturmaktayd. Blgenin %90dan fazlasn Mslman Uygurlar tekil ediyordu.

2. Ekonomik macera ve Geriye dn yok mant

Sovyetler Birliinin aksine in, komnizm dnemi boyunca, dnya nfu-sunun ezici ounluunu tekil eden fakir snflarn ihtiyalarna cevap verecek kresel bir ekonomi kurmaya almtr. inin serbest pazar ekonomisinde byk baarlar kazanmasyla sonulanan bu abay gz nnde bulunduracak olursak diyebiliriz ki, in ok daha erken bir dnemde kresel ekonomiyi ta-mamen kabullenmeye hazrd. 1992de, Souk Savan bittiini mjdeleyen Sov-yetler Birliinin yklnn hemen ardndan in derhl harekete geerek kapi-talist sosyalizm formlyle kresel ekonomiye dhil olduunu aklad. in, bu forml sayesinde gelecek 50 yl boyunca ekonomik sistemini korumas artyla ngilterenin smrgesi olan Hong Kongu 1997de geri ald. Fujian eyaletini Av-rupal ve Amerikal irketlerin yatrm yapabilecekleri bir alan hline getirdi ve kendisi de ABDde ok byk yatrm hamleleri yapt. Bylece in, bir yandan gdml bir ekonomiye sahip komnist bir devlet olarak kalmaya devam ederken bir yandan da serbest pazar ekonomisinde kresel rekabete ynelmi kapitalist bir devlet hline geldi. Bu da inin, komnizmi yz milyonlarca insan zerindeki egemenliini salamlatracak korumac ve kat bir ynetim sistemi olarak kul-lanmakta olduunu, ideolojik veya ekonomik bir sistem olarak benimsemediini gstermektedir. Pazar konusundaki rekabete gelince, yukarda szn ettiimiz kendine zg dzen, inin nce kresel ekonomiye, sonra da dnya siyasetine egemen olmasna imkn salayacaktr.7

1980li yllardan ve Mao Tse-tungun lmnden bu yana in, dnyaya al-ma politikasn benimsedi. Bundan sonra Dou Trkistanla ilgili in politika-snn etkileri, blgede yaayanlar hakknda byk bir yanlgya sebep olan resm aklamalar yoluyla devasa ekonomik istekler ve rekabet eklinde ortaya kmaya

'287h5.67$16(032=


53

eseri Muceml-Bldnda (VII, 270) burayla ilgili gzlemlerini u ekilde dile getirmitir: Mverannehir en temiz, en verimli, en zengin blgelerden biridir. Blge halk hayr yapmaya, cmertlie, sahip olduklar eyleri gnlden vermeye rabet eder. Bunun yannda gl, yiit, direnli, cesaretli, donanml ve silahl bir halktr. Bu topraklarn verimlilik asndan btn slam lkelerinde ve dier lkelerde bir benzeri daha yoktur. Aslnda Hamevnin blgeye dair bu anlattk-larnn Belzrnin daha nce yazm olduu Fthul-Bldn adl eserinde dile getirdiklerinden pek fark yoktur. Belzr blge iin; Buras Allahn yeryzn-deki cennetlerinden biridir. der.

Dou Trkistana ait bu iki tasvir, saylarn diline evrilerek ifade edildiinde blgenin 60 milyon bykba hayvan barndrd, btn inin ihtiya duyduu yllk tarm rnlerinin te birini tek bana karlayabildii ve 140 eitten fazla madenden oluan muazzam bir servete sahip olduu gerei ile karlayoruz. Sz konusu madenler, inin toplam rezervlerinin %40-50sine denk gelen 2,19 trilyon ton kmr, kurun, demir, bakr, tuz madenleri ile 12 trilyon tondan fazla rezervi olan uranyum gibi dier stratejik madenlerdir. Blgede altn rezervi 19 milyon ton olup 56 madenden kartlmakta ve yllk olarak her birinden orta-lama 360 kg altn retilmektedir. Petrol rezervi ise 6,5 ile 8,2 milyar ton sevi-yesinde olup indeki toplam rezervlerin te birine eittir. Yllk petrol retimi 27,4 milyon ton olup 2010 ylnda bu rakamn 60 milyon tona, 2020de ise 100 milyon tona kmas beklenmektedir. 1988 verilerine gre Dou Trkistanda pet-rol bulunma ihtimali olan 700 kilometrekarelik bir alan mevcuttur ve bu da hafif ve ar cinsten 800 milyon tona yakn ham petrol demektir. Ayrca blgede 30 milyar metrekp civarnda doal gaz bulunduu tespit edilmitir. te btn bu imknlarndan dolay uluslararas uzmanlar Dou Trkistan in ekonomisinin ve ar sanayisinin bel kemii olarak grmektedir. Ancak daha da nemlisi Dou Trkistanda yksek saflkta bulunan uranyum madeninin inin nkleer retimi-nin kirii olmasdr.

Gerekten de Dou Trkistan, Hamevnin dedii gibi zenginlikleri asla an-latlamayan muazzam bir lkedir. te bu sebeple Dou Trkistan her smr-gecinin itahn kabartmaktadr. Buras ayn zamanda inin kalabalk nfusunu yerletirebilecei, nfus younluu kilometrekare bana sadece 5 kii olan bir blgedir. Buna karn indeki nfus younluu kilometrekare bana 160 kiiden fazladr. Ksa bir sre nce Komnist Parti Politbro yesi Wang Lu Tshuan, in

'287h5.67$16(032=


55

kistanllar, slama sk skya baldrlar. Bu ba o kadar gldr ki, lke slamla tant bu dnemde ilim, sanat, mimarlk, ahlak, insani deerler ve hogr ba-kmndan en ileri noktaya ulam ve blgeyi smren Moollar dahi slama gir-milerdir. Bu dnemde Mslmanlar ince sarkl adam anlamna gelen chantu kelimesiyle nlenmilerdir.12 Yine inliler biliyorlar ki, Dou Trkistan, tarih ve kltrel olarak slama katkda bulunmu, onu yenilemi, hadis, fkh ve dil konu-larnda slam dininin yaylmas13 ve korunmasnda ak tesirleri bulunan limler yetitirmitir. inlilerin farknda olduu bir dier gerek de Dou Trkistandaki slamn, yabanc saldrganlara kar blgede meydana gelen ayaklanmalarn ve uyan hareketlerinin yegne etkeni olduudur. slam, Dou Trkistanl Msl-manlarn zihinlerinden ve kltrlerinden ne zorla ne de baka yollarla silinmesi mmkn olmayan bir olgudur. Tarihin tespit ettiine ve Hamevnin aktardna gre, Trkistanllar gl, yiit, direnli, cesaretli, donanml ve silahl bir halktr. Btn bu saylan nitelikler, sahibini kararl bir hasm yapmaya yeterlidir. Trkis-tan halk gaflette olduu anlarda ksa sreliine yenilgiye urasa da teslim olmas mmkn olmayan bir hasmdr.14 inliler Dou Trkistanllarn bu zellikleri-ni gemiteki deneyimlerinden rendikleri iin, bugn ve gelecekte de bundan korkmaktadrlar. Bu durum, inin slama ve ona inanan Dou Trkistan halkna uygulad demografik ve etnik vahetin sebebini ksmen de olsa aklayabilir.

A) in hkmetinin kontrolGemite inin uygulad politikalar dnyaya duyurulamyordu. Mao Tse-

tung devrinde (1949-1976) slam yasaklanm ve ona kar sava almt. Sz konusu sava Kuran retilerinden vazgein! slogan altnda yrtlyordu. O dnemde meydana gelen olaylar ve kurbanlarn feryatlarn hi kimse duymuyor-du. Ve korkun bir sessizlik iinde bu olaylar devam edip gitti. Btn yaplanlarn tek bir amac vard: Dou Trkistan halkn ortadan kaldrmak. Bunun iin de bu halkn inancn kknden kazyp silmek istiyorlard. Yaadklar her trl zul-me ramen Dou Trkistanllar teslim olmadlar. Souk Savan ardndan btn dnya onlarn imdat lklarn duyduu hlde hibir ey yapamad. Resm ka-nunlarla pekitirilen haksz uygulamalar yznden Dou Trkistanllarn sknt-lar daha da artt. Bugn in, sz konusu uygulamalar ayrlklk propagandas yapanlara ve ayrlklara kar sava ad altnda hlen devam ettirmektedir. in hkmeti bu bahaneyi komnizm rejimi kurulduundan bu yana kullanmaktadr.

'287h5.67$16(032=


57

iktisadi bask politikalarnn takipisi olmaya ve zellikle inin inkr edemeye-cei ve sonularn gizleyemeyecei in yasalarna dayanan zorbaca uygulamalar derlemeye devam edeceiz.

ster herhangi bir kanuni klf altnda isterse de skynetim uygulamalar al-tnda olsun, bask ve sindirmeler dayanlmaz hle geldiinde insanlar, inandklar ve iman ettikleri gibi yaama ile ilgili en doal haklarn kullanmak iin farkl yollar aramaya balamaktadr. Ancak zalim in hkmeti, bu alternatif yollar da kefedip cezalandrmaya ynelik kararlar almaktadr.15 Bu uygulamalarla ilgili karlan kararlar devlet srr kapsamnda deerlendirilmekte ve kamuya ak-lanmamaktadr. Aada zetlerini vereceimiz sz konusu kararlardan ikisi Ba-bakan Lee Peng tarafndan 31 Ocak 1994 tarihinde imzalanan ve din faaliyetleri yasaklayan kararlardr:

145 Sayl KararSon yllarda inde yaylmakta olan btn gizli ibadet yerleri kapatlacak, gizli

din faaliyetler yasaklanacak ve btn din etkinlikler takip edilecektir.

144 Sayl KararYabanclara ibadethane, din kurum ve kurulu ama yetkisi verilemez. Buralar

aracl ile din faaliyetlere, kltrel merkezlere ve din okullara mdahil olmalar engellenir. Yine yabanclarn yerel din adamlar ile grmelerine, onlar tayin et-melerine veya faaliyetlerini ynlendirmelerine izin verilemez.16

Daha sonralar, 28.03.1996 tarihinde inli makamlar 7 Nolu Belge diye bi-linen gizli bir karar kardlar. Bu karara gre yaplan ok sert dzenlemelerle dine kar deta sava ilan edilmekteydi. Dou Trkistanl ve yabanc kaynaklarn bildirdiine gre,17 bu kampanyann en belirgin zellii, in devlet kurumlarnda alan tm Mslmanlarn, zellikle kadn ve genlerin hedef alnmas idi. n-sanlarn oru tutmalar, camiye gitmeleri ve slam dinini renmeleri ve retme-leri yasakland. Bu uygulamalara kar en byk tepki ise hicri 1417 (1997) ylnn Ramazan aynn 27. gecesi Gulca kentinde yaanmtr. Jandarma, istihbarat ve polis gleri camilerin kaplarn tutup, teravih ve teheccd namazna gelen kadn ve genlerin camiye girmelerine izin vermeyince atma km ve gelien olaylar sonunda bir ayaklanma patlak vermitir. in ordusunun mdahalesi sonucu bas-

'287h5.67$16(032=


59

1. Daha nce deifre edilen hkmet ve Komnist Parti belgeleri,2. Yerel kanunlar,3. Resm Gazete,4. Blgede gerekletirilen grmeler,5. Resm belgelerden alntlar ieren ekler. Dou Trkistandaki duruma ilikin ilk defa bylesine kapsaml bir belgelen-

dirme almas yaplmtr. Uygurlarn din zgrlklerini ellerinden alan kar-mak hukuk, rejim ve politika yapsn gzler nne seren bu rapor, daha nce yaplan baz almalar gibi inin propagandalar arasnda kaybolmam ve tm dnyaya duyurulmutur.19

rgtn Asya Direktr Brad Adams raporla ilgili u aklamay yapmakta-dr: Bu konuyla ilgili hkmet ve Komnist Parti belgeleri son derece nemli bel-gelerdir. Kamuya aklanmayan bu gizli belgeler sadece parti ve hkmet yeleri arasnda elden ele dolamaktadr. Bu belgeler Uygurlar hedef alan yasal bir temel oluturma abasna yneliktir. Burada Uygurlar zerinde, bir araya gelmelerine ve karlatklar problemleri dile getirmelerine ya da zgr bir ekilde kltrel kim-liklerini ifade etmelerine mani olacak bir korku atmosferi yaratmak amalanmak-tadr. Raporda, ulalan belgeler ve rgtn inde yapt rportajlardan edinilen bilgilere gre, Uygurlarn din faaliyetlerini bastrmak, sindirmek ve kontrol altna almak iin ok ynl bir politika izlendii bildirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Sincan Blgesi Parti Genel Sekreteri Wang Lequann u szleri aktarlmaktadr: Sincanda yetkili makamlarn en nemli vazifesi, dini idare etmek ve ynlendir-mektir. Bylece ekonomik yapy, vatann btnln ve ulusun birliini koruma noktasnda merkez yapya hizmet etmi olurlar.

Raporda u hususlar detayl bir ekilde zikredilmektedir:x Sincanda din faaliyetleri yneten mevcut dzenlemeler,x 2000 ylnda, aznlklarn din meselelerine dair politikalarn uygulanmas

ile ilgili parti ve hkmet iinde datlan kitapk.Sz konusu kitapkta daha sonra yasalam olan pek ok baskc uygula-

mann detaylar verilmektedir. Raporda getii zere, hazrlanan kitapklar-dan birinde birtakm usulszlklerden bahsedilmektedir ki, buna gre yetkili

'287h5.67$16(032=


61

gurlar in devletinin milliyeti ve etnik yapsna tehdit olarak grmektedir. Ni-tekim kitapkta (yukarda birinci maddede gemiti) ilk kez burada aklanan iki kanunun nasl uyguland hususunda detaylar verilmitir. Buna gre, ulusal gvenlikle ilgisi bulunmasa dahi, etnik aznlklar ve din ve siyasi meselerle ilgili izin verilenin dnda herhangi bir bilgi szdrmak kesinlikle yasaktr.

Aada, teknik baz mdahalelerde bulunarak 11 Eyll 2001den nce din zgrlklere kar inin uygulamalarn ortaya koyan birtakm resm alntlar ve yerel tanklklara yer vermeye alacaz.

Sincan Blgesi Komnist Parti Sekreteri Wang Lequan: Halkn din n-derlerine kar basklarmz arttrmamz gerekir. Bu kiilerin politik olarak ehil olduklarndan emin olmalyz. Vatana tutku ile bal olmak, Komnist Parti li-derlerini ve sosyalist sistemi desteklemek, ayrlkla ve yasa d din faaliyetlere kar olmak, ulusal birlii ve lkenin blnmez btnln savunmak, ulusal yasalara ve politikalara bilinli bir ballk iinde olmak gibi hususlar bu kiilerden beklenen temel davranlardr.

Bir Uygur vatanda: Buras bir Uygur okulu. Burada alanlar da ounluk Uygur. Ancak ne evde ne de ite ocuklara dinden bahsedilmesine izin yok. Her-hangi bir ekilde dinden bahsetmek yasa d bir eylem. Hatta ocuklarmla bile din konular konuma yasak. Byle bir uygulama grlm bir ey mi?

inli bir yetkili: Okulumuzdaki baz rencilerin, zellikle de Uygur o-cuklarn derslerine tam younlamad grlmektedir. Namazla, orula ve bir-takm din faaliyetlerle megul olmaktadrlar. Bu da zerk Blgeler Eitim Komisyonunun 1996 yl be numaral belgesine aykr bir harekettir. Bu belgeye gre, renciler din faaliyetlere (namaz, oru ve benzeri din etkinliklere) katla-maz, okul kanunlarna aykr hareket edemezler.

Bir Uygur vatanda: Milis gleri gelip kyleri aramakta, dzenli olarak ky-lleri tefti etmektedir. Geceleri gelip teker teker evleri aryorlar, herhangi bir din materyal bulduklarnda insanlar alp sorguya gtryorlar. Bunlar yasa d din yaynlardr. diyorlar. Babam sradan bir iftidir. Ne bilsin Kuran- Kerim yasa d mdr, yasal mdr?

Geleneksel mzik eitiminin yasak olduu Sincanda bir yksekretim kurumunda alan Uygur bir profesr: Bunu bizzat yaadm. Dindar bir Ms-

'287h5.67$16(032=


63

casusluu dayatma, ahaliyi korkutma, aralarnda gven bunalm yaratma, insan onurunu ayaklar altna alma, inanlarna ve din hkmlerine ramen insan hay-siyet ve erefi ile oynayarak insanlarn erkeklik ve kadnlklarn bitirmek gibi aa-lk uygulamalar ancak nefret hislerini glendirmitir. Btn bunlar insanlarn psikolojisini derinden etkileyen, onlarn her an patlamaya hazr bir volkan hline gelmesine yetecek uygulamalardr. Bu bir nefsi mdafaa durumudur. in bunu grmezden gelemez, bu uygulamalarn srdremez. Bu noktada inin, uygulad- politikalardan yakn ve orta vadede sonu almasnn mmkn olmadn syle-yebiliriz. zellikle cevaplanmas gereken soru ise; yaanan hak ihlallerini sonsuza dek saklayamayacana ve insanlar zerindeki olumsuz etkilerini yok edemeyece-ine gre in niin bylesi uygulamalara bavurmaktadr?

Gerek u ki, bu uygulamalar geerli bir teze dayanmamaktadr. Ancak inin blgeyi paralamak iin zaman kazanma amal bu tr uygulamalara yneldiini syleyebiliriz. Sfrdan, Mslman olmayan bir toplum yaratmaya almak sureti ile. Bylelikle hem inlilere hem de dnyaya Dou Trkistan bir in eyaleti olarak sunabilecektir. Bu amaca ulamak iin eitli yollar denemektedir:x Etnik ablasyon22 politikas uygulamakx Han etnik kkeninden milyonlarca inliyi Dou Trkistana srmeye almakx Gen nfus gruplarnn demografik olarak blnmesix Neseplerin kartrlmasx Farkl yntemlerle doum oranlarn kontrol altna almaya almakinin benimsedii ve iddetle savunmaya alt bir dier tez ise; corafi ve

demografik olarak inin btnl konusuna dayanmaktadr. in, resm olarak kendisini 56 etnik gruptan oluan ok uluslu tek bir devlet eklinde tanmla-maktadr. 2000 ylnda yaplan beinci nfus saymna gre lkede ayrt edilmesi mmkn olan etnik unsur says 18dir (Bunlar nfusu bir milyonu geen unsur-lardr.). Resm tez unu iddia etmektedir: Han milleti dier in milletleri iinde en byk nfusa sahip olduu ve genel nfusun %92sini oluturduu iin, dier milletler hakknda etnik aznlklar23 ifadesi kullanlmtr. Bu tasnif in hk-metinin geerli sayd tasniftir ve buna gre Han etnik milliyeti ini olutu-ran asl millettir. Dier milletler aznlklar olarak tasnif edilmektedir. Bu nedenle kendilerini big brother (byk karde) olarak adlandrmaktadrlar. Bu adlandrma dier uluslara kar onlara liderlik, ynlendirme, ynetme ve ekillendirme gibi

'287h5.67$16(032=


65

durum kelimenin tam anlamyla Dou Trkistandaki inli Komnist Parti lideri iin bir lm kalm meselesidir.25

Dou Trkistanllar, inin i sorunlarndan sorumlu tutulamaz, bunun aksini sylemek adaletsizlik olur. Nasl inden ayrlmak ve bamszlk istemek Uygur-larn hakk ise, Han inlilerin Uygurlardan inanlar, lkeleri, canlar, medeni-yetleri ve varlklar pahasna in devletinin niter yapsnn ykn ekmelerini beklememesi de o kadar safdilliktir. Uygurlar ne dn, ne bugn ne de yarn in-lilerin igal ve dayatmalarn kabul etmemitir, etmeyecektir. Bu nedenle zamanla yarrcasna gerekletirdikleri doudan (inin i ksmlarndan) batya (Dou Trkistana) byk apl g operasyonlar ile lkenin demografik altyapsn par-alamaya almlardr.

Malezyallar 2050 ylnda byk bir sanayi devleti olmay hedeflerine koy-duklarnda u ulusal slogan benimsemilerdi: Douya bakn! Bu sloganla eko-nomik kalknmada Japonya modelini rnek aldklarn gsteriyorlard. Ancak inliler ekonomik kalknma modeli olarak Dou Trkistan gibi snr blgelerini smrgeletirmeyi setiler ve u slogan benimsediler: Ey gen, Batya git! (Xibu da kaifa!). Bir yandan bu slogan bir yandan da zendirici bir dizi tevikler ve mec-buri g uygulamalar neticesinde in milyonlarca Han inliyi Dou Trkistana yerletirdi ve blgenin demografik altyapsnda byk bir deiime sebep oldu.

statistikler Dou Trkistanda yaayan milletler arasndaki demografik den-gesizlii kesin bir surette son derece nemli verilerle ortaya koymaktadr; ancak resm kaynakl istatistikleri kullanrken son derece dikkatli olunmas gerekmek-tedir. Merkez veya zerk blge hkmetinin aklad veriler, bilinmesini is-tedii deerler olacaktr. Oysa yukarda da grdmz gibi, hukuki resm d-zenlemelere gre, milletlerle ilgili meselelerin, resm makamlarn izni olmakszn yaymlanmas ulusal gvenlik konusu olarak deerlendirilmektedir. Buna gre Dou Trkistandaki Uygurlarn saysn 8,5 milyon civarnda gsteren ve bunla-rn %90nn Mslman olduunu syleyen ve blgedeki genel nfusa gre %60 tekil ettiklerini iddia eden rakamlar gerek rakamlar vermekten uzaktr. Dier yandan Han milletinden inlileri 7,5 milyon ile takriben %40 gsteren istatis-tikler de gvenilir deildir. Eer gvenilecekse Uygurlarn saysn 18-25 milyon arasnda gsteren istatistiklere gvenmek gerekir. Bu saymlarn kesinliini ispat eden veya rten bilgiler olmamakla beraber, sreklilik ve meydan okuma arz

'287h5.67$16(032=


67

lemektedir. Bu amala onlar ya lkeden srmekte ya da insan onurunun ayaklar altna alnd toplama kamplarna gndermektedir.

d) Doum kontrol, kadnlar ksrlatrma ve zorla krtaj uygulamalar, e) Yz binlerce kadnn in fuhu pazarna srklenmesi,27f ) Cahilletirme politikas; inli renciler, kalifiye iiler, uzmanlar ve teknik

adamlar Dou Trkistan topraklarna ge tevik edilmektedir. Btn bu uygu-lamalar Uygurlara ynelik eitim, hayat artlarnn iyiletirilmesi ve i imknlar noktasnda negatif ayrmcl da beraberinde getirmektedir.

g) in hkmeti mahkm edilen inlileri Dou Trkistanda kurduklar hapishane ve alma kamplarna gndermektedir. Serbest brakldktan sonra da mahkmlar Dou Trkistan topraklarna yerletirilmektedir. Bylece Dou Trkistanda toplumda yozlama ve su orann arttrmaya almaktadrlar.

Ancak daha da kt olan demografik dengenin bozulmas ile Dou Tr-kistanllarn daha tehlikeli bir noktaya, sosyal marjinallemeye srklenmeleri-dir. yle ki, siyasi taleplerin tas drlm ve 5 Temmuz 2009daki Urumi olaylarnda grld gibi sosyal talepler seviyesine indirgenmitir. Dnya Uygur Kurultay Bakan Rabia Kadirin 12.09.2009da Alman Focus dergisine verdii demecinde, iddet olaylarndan in hkmetini sorumlu tutmasn bu balamda grmek gerekir: in hkmeti bizlere bir tr zerklik vermi bulunmaktadr. Ancak bizlere hl insanca muamele etmemekte ve bizleri ikinci snf vatanda olarak kabul etmektedir. Bu konuya Amerikan Christian Science Monitor gazetesi de iaret etmi ve Uygurlarn ikinci snf vatanda olarak grldklerini, hkmet kademelerinde en alt seviyede bile temsil edilme haklarnn olmadn ve kendi okullarnda dillerini kullanmalarna izin verilmediini28 belirtmitir. Amerikadaki Uygur Birlii Genel Sekreteri Alim Seyitof ise yaymlad bir demecinde unlar dile getirmitir: Uygurlarn btn talebi inin etnik ayrmcla son vermesidir. Uygur halk tasavvur dahi edilemeyecek bir bask ile kar karyadr.29 Bu ak-lamalarn sosyoloji terminolojisi ile tercmesi sosyal marjinallemedir. Ancak sosyal marjinalleme, derebeylik enkaz zerine oturan Avrupa kapitalizminin, 19. yzyln sonlar ile 20. yzyln banda Avrupa reformcularnn kar koyduu ierii ile deil de, aksine kastl bir ekilde zalim in politikalarnn zorla dayat-t bir ierikle sosyal marjinalleme gereklemektedir.

19. yzyln balarnda Avrupada kapitalizmin ve sanayilemenin tekeri dn-meye baladnda doal olarak, Avrupa ekonomisini elinde bulunduran dere-

'287h5.67$16(032=


69

arasndaki farkn katna km olduu grlmektedir. te yandan Christi-an Science Monitorun lke ile ilgili 2008de yapt bir aratrma unlar ortaya koymutur: Hkmetin yardmlar sayesinde blgedeki fabrikalarn ve irketlerin ou Han milletinin elindedir. Buralarda Han inli olmayan kiileri istihdam etmemektedirler. Bu yzden Uygurlar hizmetilik vb. gibi prestiji dk ilerde almaya mecbur kalmaktadrlar.32

yle ise Reuters haber ajansnn 10.07.2009da NTV televizyon kanalndan naklettii, Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoann demecindeki inde ya-anan olaylar toplu katliamdan baka bir ey deildir, bu olaylar baka bir ekilde izah etmenin imkn yoktur. szleri gerek d veya siyasi manevra ya da dnya kamuoyunun ilgisini ekmeye ynelik olamaz. Dnya Uygur Kurultay szcs Dilat Rait, srgnde yaad sveten yapt, Sessizce ile ekmekten yorul-mu ve rselenmi Uygur halknn gazab gnden gne artmaktadr. eklindeki yorumuyla da mbalaa yapm olamaz.33

4) 11 Eyll olaylarndan sonra Dou Trkistan

Dou Trkistan, bir yandan balistik fzeler gibi inin stratejik savunma sistemlerinden bir ksmn barndrrken bir yandan da inin nkleer deneme alndr. Bu durum inin bu topraklar niin elinde tutmak istediini nispeten aklamaktadr. inin, bat blgesinden gelebilecek bir terr saldrs ve Rus nfu-zuna kar kendini korumak iin bir tampon blge oluturma arzusunda olduunu sylemek, ancak in politikalarnn merulatrlmaya allmas gibi grlebi-lir. in, byk bir hevesle 11 Eyll olaylarn kullanmaya almaktadr. Bylece Uygurlar yok etmek iin politik olarak kazanmlar elde etmeyi amalamaktadr. Aksi hlde inin Dou Trkistan igal etmesi, adn deitirmesi, zenginlikle-rini gasp etmesi, lkeyi blmeye almas, halkna ve inanlarna btn yollar kullanarak pervaszca sava amas baka nasl mmkn olabilir ki!

Bu durumda sylenebilecek pek bir ey yoktur. Ancak uluslararas atmosfer bugn ine yerel ve blgesel birtakm kazanmlar elde etme imkn vermektedir. Arka planda, rnein Pakistan, Hindistan, Rusya ile ve zellikle de Bat Trkistan devletleri ile ortak menfaatler sz konusudur. Bunun yan sra in, i hukuk siste-minde de terr nlemleri bahanesiyle eitli dzenlemeler yapm ve insan haklar alannda nemli snrlamalar getirmitir. Bylece sadece protesto gsterilerine ka-tlan kiilere bile verilen cezalar idama kadar gidebilmektedir.

'287h5.67$16(032=


71

le kalmamlardr. 11 Eyll olaylarndan nce gerekletirilen baka bir zirvede ayrmclk ve radikalizmle mcadele komitesi oluturma dncesini ortaya koy-mular ve daha sonra da sz konusu komite oluturulmutur. Bir yl sonra in parlamentosu, terrizm, blclk ve radikalizm ile mcadeleyi ngren anghay Anlamasn onaylama karar almtr.35 Bu noktada sorulmas gereken udur: Bu forumun in ve beraberindeki yeni mttefiklerinin grlerinin dnda politika ya da tez retmesi mmkn mdr veya inin politikalar dnda farkl bir yol izleyecek midir?

Hi phe yok ki 11 Eyll olaylar in, Rusya, Orta Asya lkeleri ve hatta Hindistan ve Pakistana i dmanlarn tasfiye etme ve blge zerindeki poli-tikalarn uygulamak iin frsat vermitir. Bu lkeler Batnn el-Kaide, slamc akmlar ve hatta blgedeki ulusal hareketlerle mcadeledeki hararetli tutumunu istismar ederek bu durumu i hesaplarn gerekletirme amal kullanmlardr. in ve Rusya 28.11.2001 tarihinde, inin bakenti Pekinde konuyla ilgili ilk top-lantlarnda terrle mcadele iin i birlii grmelerine balamlardr. Daha sonra bu iki lke arasndaki i birliinin tas ykselmi ve 07.01.2002 tarihli anghay birlii rgt Dileri Bakanlar toplantsnda, her dzeyde dhili ve harici terrizme kar mcadele taahhd seviyesine kmtr. Bu karar in D-ileri Bakan Tang Jiaxuan tarafndan dile getirilmi ve alt lkenin Terrizmle mcadele iin blgesel bir komite kurma hazrlnda olduklar duyurulmutur. Sz konusu olan sadece bir komite oluturmak deil, ayn zamanda kriz ynetimi iin bir mekanizma oluturmak iin almakt. Jiaxuan ortak bir dille bunu yle ifade ediyordu: Btn ye devletler, Sincanda terristlere kar inin durumunu ve abasn ve Rusyann een terristlere kar mcadelesini desteklemektedir. Btn bu yaplanlar terre kar kresel savan bir paras olarak grlmekte-dir.36 Toplant bitiminde bakanlar ortak bir bildiri imzalam ve btn ye lke-leri terrizm, blclk ve arlk eilimlerine kar uyarmtr. Bu bildiri gr-nrde ilgili lkelerin karlarn yanstyor olsa da, gerekte in sylemine uygun olarak kaleme alnmtr. Bylece in:

1. Kendi terr sylemlerini ye devletlere dayatmaya balamtr.2. Dou Trkistandaki Uygurlar bastrmak iin blgesel bir meruiyet ka-

zanmtr.3. Rusya ve ye lkelerdeki yz binlerce Uyguru takip etme, sktrma ve her

'287h5.67$16(032=


73

Btn bu kararl politikalar ve resm sylemdeki elikiler deimeden srp gitmektedir. nk inin sylemleri aslnda bakalarn ikna etmekten ok uzak-tr. te bunun tam olarak gereklerden kamak demek olduunu syleyebiliriz. phesiz ki bu, big brothersn panik iinde bulunmalarnn bir sonucudur.

in hkmeti 15.12.2003te Dou Trkistanl drt rgt38 terrizmle sula-mtr. inin ithamlarna maruz kalan rgtler unlardr:

1. Dou Trkistan slami Hareketi-ETIM 2. Uluslararas Genlik Konferans-WUYC, Mnih- Almanya3. Dou Trkistan Medya Merkezi-ETIC, Mnih- Almanya4. Dou Trkistann Kurtuluu rgt-ETLO

03.02.2010 tarihinde, Kagar ehrinde hkmetin astrd baz afiler ortaya kt. Bu afiler Trkistan slam Partisine kar halk uyarmakta ve bu partiyi te-rrist grup olarak nitelemekteydi. Afilerin zerinde unlar yazyordu: Trkistan slam Partisini iddetle protesto edin!, Trkistan slam Partisi iddeti tevik eden bir terr rgtdr.

inin propagandalar uluslararas arenada amacna ulaamad. Uluslara-ras Af rgt (Amnesty International) bu propagandalar reddetti ve zellikle Almanyada faaliyet gsteren ve inin Uygurlara kar iledii insan haklar ih-lallerini raporlayan Uluslararas Genlik Konferans ile Dou Trkistan Medya Merkezi kurulularnn bar yntemler izleyen iki siyasi grup olduunu, Dou Trkistan iin zerklik veya bamszlk istediklerini belirtti ve in hkmeti ibadet, toplant ve ifade zgrl gibi insani haklarn talep eden barl istek-lerle silahl eylemleri farkl deerlendirmemektedir yorumunu yapt. u ifadeler birebir Amnesty Internationala aittir: in daha geni bir zerklik veya bam-szlk taleplerini dile getiren her trl eylemi etnik ayrmclk hareketi olarak gr-mekte, barl faaliyetlerde bulunan muhalifleri bile terrle sulamaktadr. Byle-ce her trl muhalefeti bastrmak iin uluslararas destek aramaktadr.39

in, Beyaz Kitapta, Uygurlarn ayaklanmalarn ve lklarn saldrganlk olarak nitelerken, asl kendisinin saldrganlna artk dnyada iitenlerce ve oku-yanlarca bile tahamml edilemediini grememektedir.

'287h5.67$16(032=


75

Yeni yasal deiiklikler erevesinde sormamz gereken soru udur: Zulm protesto eden inin kargaa karclar diye nitelendirdii bu insanlar protes-tolar srasnda ortala arbon mu attlar ki, in bir ksm iin daha sonra fiilen idam cezasn tatbik ediyor? inin sosyal ya da siyasi aktivistlere kar lm ce-zalar verme hakk var mdr? Yoksa her zamanki gibi devletin gvenlii ile ilgili grp verilen kararlarn ve mahkemelerin gerekelerini gizli mi tutacaklar? Eer bu gizli uygulamalar yasalsa hibir gereke gstermeksizin idam cezalarnn infaz edildiinin ilan edilmesi bir devlet terr saylmaz m?

Kendilerini big brothers zannedenlerin Dou hikmeti ile aydnlanmalarn ve olaylardan sonraki tavr ve uygulamalarn gzden geirmelerini tavsiye ederiz. Ancak snrsz bir saldrganlk hli ierisinde olduklar iin, alageldikleri gibi, terrle mcadele iini orduya havale etmilerdir. China Daily gazetesi 31 Temmuz 2009 tarihli nshasnda, terrizme kar mcadelede Rus kuvvetleri ile yaplan ortak asker tatbikatlardan sonra General Meng Guo Pingin u demecini ya-ymlamtr: Son birka yldr kazand deneyime dayal olarak ordumuz terr eylemlerine kar bir kararname hazrl iindedir.

82 yllk tarihinde ordu ilk kez siyasi karakterli grevlerde yer almaya balam oldu. Bu tr uygulamalara dair yaplan ilk deerlendirmeye gre, Dou Trkistan elde tutma grevi -Rusyada olduu gibi- gelecekte orduya verilecektir. Bu du-rum Trkistann idaresinde siyasi liderliin yasal ve resm bir klfla yapt ok tehlikeli bir grevlendirme anlamna gelmektedir. Zira politikalarn ve asker operasyonlarn ynlendirmek iin ordunun hukuki kararnamelere ihtiyac yoktur. Ancak ayn gazetenin General Pingten yapt u alnt durumu aklamaktadr: Orduya, terrle mcadele ve istihbarat destei salamak iin daha fazla zel kuv-vetler bulundurma grevi verilebilir. Yine devamla: Yabanc silahl kuvvetleri ile daha fazla bilgi paylamnda bulunacaz. D operasyonlarda terristleri silah-szlandrmak iin ortak abalar sarf edilecektir. Buna terristleri avlamak ve da ekmek de dhildir.

Sonu

Yalan, hile, aldatma, sahtecilik, tahrif ve inkr a bitmitir. Ve sessiz katliam-lar dnemi sona ermitir. Artk inat, kstahlk ve aba altndan sopa gstermelerin uluslarn ve halklarn kaderlerini tayin etmede nemli bir etkisi kalmamtr. Ve

'287h5.67$16(032=


77

1 slami edebiyatn piri Necip el-Kiylannin Trkis-tan Geceleri adl romanndan alntdr.

2 zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenis-tan ve Tacikistan cumhuriyetleri.

3 Muhammed Emin slam et-Trkistan, Rahme-tullah nayetullah et-Trkistan ile beraber hazr-lamtr. Hakaik anit-Turkistani-arkiyye (Dou Trkistan Hakkndaki Gerekler), http://www.uyghurweb.net/Ar/MISLAMIY.pdf.

4 Hanedanlarn etnik kkeni kavram, etnik gruplar arasnda belirli bir tre kar ayrt edici tutum ve davranlar ilkesini kullanma anlamna gelmektedir.

5 Beyaz Kitap in Devlet Konseyine bal Enfor-masyon Brosu tarafndan Pekinde Terrist Dou Trkistanl Glerin ledikleri Sulardan Syrlmala-r Mmkn Deildir bal altnda yaymlanmtr. in Halk Gazetesi de 22.01.2002 tarihli nshasn-da kitabn bir zetini vermitir. Bkz. http://arabic.people.com.cn/200201/22/ara20020122_50388.html.

6 Muhammed Seyyid Kutub, Muslim-u Turkistani-arkiyye... Mezabih ve Tecahul (Dou Trkistan Mslmanlar Katliamlar ve Grmezden Gel-meler), 11.07.2009, http://www.turkistanweb.com/?p=523. 1940 yl istatistiklerine gre Dou Trkistandaki inli says 202.239dur. Toplam nfusa oran %5,44 gememektedir. Bunlar da aslnda asker personel, memurlar ve inli tccar-lardr. Bu tarihte Dou Trkistann genel nfusu ise 3.730.061dir. Bkz. Rahmetullah Ahmed Rah-meti, et-Tehcirus-Siniy fi Turkistani-arkiyye (Dou Trkistandaki in G), Rabitatl-Alemil-slami, Mekke-i Mkerreme, Davetl-Hak Serisi, Say 93, 1989, s. 69, alntlanan yer: Lattimo-re, O.: Pivot of Asia, P-79dur. Rabitann web say-fas: http://www.themwl.org/Publications/default.aspx?t=1&cidi=303&l=AR.

7 in bir btn olarak Bat kapitalizm sistemine bu mant yerletirdi. in ile kkl ilikileri olan Fi-listinli bir yetkili konuyu yle zetliyordu: ABD eski Bakan Ronald Reagann ikinci bakanlk dneminde ABD, insan haklarndan ve genel z-grlklerden bahsetmez oldu. zellikle de inin, Yeter ki ABD ve Avrupa Birlii yz milyonlarca inliyi almak iin kaplarn asn; zgrlklerin tasn ykseltirim ve vatandalarma g etme zgrl tanrm, ynndeki aklamalarndan sonra kimseden ses kmaz oldu. inin gelecek dnemde byk bir devlet olarak dnyadaki rol ne olacak diye konuulurken inliler gayet aklc ve ekinceli bir ifade ile u cevab verdiler: Sava ve uak gemilerimiz denizlerde devriyeye ktnda byk devlet olacaz. Nisan 2008de Filistin Kur-tulu rgt cra Komitesi ve el-Fetih Hareketi Merkez Komitesi yesi Hani el-Hassan ile yaplan zel bir rportaj.

8 Rahmetullah Ahmed Rahmeti, Et-Tehcirus-Siniy fi Turkistani-arkiyye (Dou Trkistandaki in G), s. 127, alnt yapt yerler: (1) McMillan, D.H. Xinjiang and Wang Enmao P-592; (2) Lena H. Sun: Minorities Chinese Live Together Warily; Washington Post, Jan. 14, 1985.

9 A.g.e., alnt yaplan yer; Pringle, J. The Sec-ret China-Traveling the Exotic Khunjerab Pass; Newsweek, June 16, 1986, P-69-A ve 69-D.

10 ftikr el-Bindr, Turkistan Mencem-u Seravats-Sin (Trkistan in Servetlerinin Kay-nadr), islamonline 12.07.2009, http://www.islamonline.net/servlet/Satellite?c=ArticleA_C&cid=1246346235114&pagename=Zone-Arabic-News%2FNWALayout.

11 Trkistana slamiyetin gelii Halife Abdl Melik bin Mervan (hicri 86/miladi 705) dnemindedir. Daha sonralar kk Buhara olarak hret bulacak

Son notlar

'287h5.67$16(032=


79

mecbur braklmasdr. zellikle de, miras ve evlilik gibi kii hukuku alannda yaananlar korkuntur. Bkz. Tuhti Ahun Arkn, Turkistanu-arkiyye Bade Ahdas-i 11 Sebtenbir 2001 (11 Eyll 2001 Olaylar Sonras Dou Trkistan), Al-Manar al-Cedid dergisi, Say 27, Temmuz 2004. slamc ede-biyat Necip-el Kiylan mehur roman Trkistan Gecelerinde bu konuyu olduka etkili bir ekilde dile getirmektedir.

22 Ablasyon kavram Franszlar tarafndan 1832-1962 yllar arasnda Cezayirin igali dneminde kullanlm bir kavramdr. O dnemde Fransz smrgeci dili ile Cezayire deniz ar Fransa denilmekte idi. Bu amacna uygun olarak Fransa Cezayirin sosyal yapsn paralama operasyon-larna giriti. Bunu da kabile altyapsn corafi, sosyal ve kltrel altyapsndan koparp ayrarak yapt. Kabile fertlerini lkenin her kesine datt. Bylelikle neseplerin ve aidiyetlerin yitirilmesini hedefledi. Mesela lkenin kuzeyinde yaayan ka-bileleri tamamen veya ksmen gneye yerletirdi. Daha sonraki bir dnemde de bu kabilelerin bizzat i yapsn bld. Bu durum netice itibaryla Ceza-yirlilerde ve hatta btn kuzey Afrika halklarnda kimlik ve nesep problemine yol at.

23 Hakaik ve Arkam in resm web sitesi: http://arabic.china.org.cn/china/archive/sssz06/node_7012342.htm.

24 in Devlet Bakan Uygur olaylarn kar-tanlar vurmakla tehdit etmitir., 09.07.2009. http://www.islam

dogu turkistan-sempozyumu

Career