konevi sempozyumu bildirileri

7/28/2019 Konevi Sempozyumu Bildirileri

1/323


2/323


3/323

I. ULUSLARARASI

SADREDDN KONEV SEMPOZYUMUBLDRLER

THE FIRST INTERNATONALSYMPOSIUM ON SADRADDIN QUNAWI

2021 MAYIS 2008KONYA


4/323

Mebkam Yaynlar 7

1.Uluslararas Sadreddin Konev Sempozyumu Bildirileri

Koordinatr

Hasan Yaar

Yayna Hazrlayan

MEBKAM

Mizampaj ve

Kapak Tasarm

smail zkan

RedaktrAli Ik

ISBN

Bask

Desen Ofset

0332.342 01 57

1.Bask

Eyll 2010 - Konya

1.000 adet

20-21 Mays 2008 tarihleri arasnda Konya Dedeman Otelde dzenlenenbildirilerden olumaktadr. Eserin tm hakk MEBKAMa aittir.


5/323

SEMPOZYUM KOMTES

KOORDNASYONMEBKAM

(Meram Belediyesi Konev Aratrma Merkezi)

YRTME KURULUPROF. DR. MAHMUT EROL KILI

PROF. DR. DLAVER GRER

DO. DR. MUSTAFA SABR KKACIHSAMETTN SNMEZBEKR AHN

MEHMET EMN TEKPINAR

BLM KURULUPROF. DR. MAHMUT EROL KILI

PROF. DR. SLEYMAN HAYR BOLAYPROF. DR. MUSTAFA TAHRALIPROF. DR. MUSTAFA FAYDA

PROF. DR. ERAFETTN GLCKPROF. DR. HSAMETTN ERDEM

PROF. DR. HASAN KAML YILMAZPROF. DR. DLAVER GRERDO. DR. MUSTAFA SABR KKACI

YRD. DO. DR. EKREM DEMRL

SEKRETERYAALYE ER

LETM BLGLER

Adres

Konev Kltr Merkezi Yaka Caddesi No:99 Meram / Konya

Telefon+90 332 323 00 51

[email protected]


6/323

OTURUM BAKANLARI

BRNC OTURUM

Prof. Dr. Kenan GRSOY

KNC OTURUM

Prof. Dr. erafeddin GLCK

NC OTURUM

Prof. Dr. Dilaver GRER

DRDNC OTURUM

Prof. Dr. Ahmet NKAL

BENC OTURUM

Prof. Dr. Rahmi KARAKU

ALTINCI OTURUM

Prof. Dr. Mustafa EKLER

YEDNC OTURUM

Prof. Dr. Reat NGREN


7/323

NDEKLER

Takdim

Dr. Serdar KALAYCIMeram Belediye Bakan........................................................................................................................009

AI KONUMASI

Hsamettin SNMEZ

Mebkam Ynetim Kurulu Bakan..........................................................................................................013

TRKE BLDRLER

XVI. Yzylda eyh Sadreddin Konev Vakf.........................................................................................019

Do. Dr. Alaaddin AKZ

Sadreddin Konev zerinden Trk Entelektel Stratejisini Okuma Denemesi.................................027

Yrd. Do. Dr. Sait BAER

Sadreddin Konev ve Davud el-Kayser................................................................................................033

Prof. Dr. Mehmet BAYRAKTAR

Fatih Sultan Mehmette Sadreddin Konev Hayranl........................................................................037

Prof. Dr. Mikail BAYRAM

Osmanl Kaynaklarnda Sadreddin-i Konev.........................................................................................043

Prof. Dr. Azmi BLGN

Azarbaycanda Sadreddin-i Konev.......................................................................................................051

Do. Dr. Konul BUNYADZADE

Osmanl Mesnevi erhiliinde Sadreddin Konev Tesiri....................................................................055

Dr. Semih CEYHAN

Konevde Tekf-i Edille (Delillerin Denklii)

Kavramnn Mezheplerin Birbirini Anlamadaki Katks.........................................................................061

Do. Dr. Mehmet DALKILI

Sadreddin Konevye Gre Yorumun (erh-Tevl) mknlar ve Snrlar-Snrllklar......................067

Do. Dr. Bayram DALKILI


8/323

Trk Dncesinin Kurucu Dnrlerinden Birisi Olarak Sadreddin-i Konev...............................077

Yrd. Do. Dr. Ekrem DEMRL

Sadreddin Konevde lahi Menzileler...................................................................................................081Prof. Dr. Hsamettin ERDEM

Sadreddin Konevnin Tasavvuf Hadis erhilii

(Hz. Peygamberin Ryada Grlmesi Rivayeti erevesinde).......................................................099

Do. Dr. Mehmet EREN

Dncenin Mevzusu ve Maksad Olarak nsan: Konev,

Fenari ve Heideggerde Varlk Meselesi.................................................................................................117

Prof. Dr. Tahsin GRGN

Sadreddin Konevnin Hz. sa le lgili Grlerinin Mslman ve Hristiyan

Teolojisi Asndan Deerlendirilmesi....................................................................................................129

Do. Dr. Hidayet IIK

Alternatif Bir Vahdet-i Vcud Yorumculuu: Simnani, Cili ve mam Rabbani rnei......................159

Dr. Abdullah KARTAL

Sadreddin Konevnin En-Nuss Fit-Tahkk Adl Eseri........................................................................175Do. Dr. Hlya KK

Konevnin Yaad ada ktidar-Suf evre likileri.......................................................................183

Do. Dr. Mustafa Sabri KKAI

Konevnin Miras: Dvd Kayserde Metazik Bilginin mkn Sorunu.............................................195

Sema ZDEMR

Sadreddin-i Konevnin KonyaYusuf Aa Ktphanesinde Bulunan Bir Gnl..............................................................................199

Bekir AHN

eyh Mecdddin shakn Seluklu daresiyle likileri........................................................................203

Yrd. Do. Dr. Haim AHN

Sadreddin Konevde Yaratma-Sevgi likisi.........................................................................................211

Do. Dr. Naim AHN


9/323

Mevlev Menkbnmelerinde Sadreddin Konev ...............................................................................221

Mustafa TOPATAN

Birden Bir kar lkesinin Sadreddin Konev Tarafndan Yorumlanmas........................................233Dr. mer TRKER

Konevde Rya Anlay..........................................................................................................................237

Prof. Dr. Hasan Kamil YILMAZ

NGLZCE BLDRLER

The Image Of Guidance: The Akbarian View Of Sadr Al-Din Al-Qunawi..........................................251

Stephen HIRTENSTEIN

ARAPA VE FARSA BLDRLER

Wahdat al-Wujud from Qunawis and Rumis Viewpoints..................................................................266

Dr. Ghasem KAKAIE

Sirr al-Qadar Between Ibn Arabi And Al-Qunawi...............................................................................276

Bakri ALADDIN

Khitabul-Qunawi Baina al-Tathir bi-Khitabi Ibn Arab wa al-Tamayuz anhu Fusus

wa Masail li-Ibn Arabi wa Nusus wa Fukuk lil-Qonawi......................................................................288

Laila Abdulkarim KHALIFA

Commentary On Risalatul-Ghayb Of Sadruddin Qunawi By The Amir Abdulqadir

in Kitabul- Mawaqif.................................................................................................................................296

Prof. Dr. Zaim KHENCHELAOUI

Al-Insan Al-Kamil Al-Hadis Al-Azali Fi Al-Zaman wa Zuhur Al-Daimi Al-Abadi Fi Al-Zaman, Al-Ladh Huva Jami Banahuma - Enda Al-Shaikh Al-Kabir Al- Qunawi...............................................308

Prof. Dr. Mohammad Khajawi MAZANDARANI

KATILIMCILAR.......................................................................................................................................312


10/323

I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU

20-21 MAYIS 2008

8


11/323


20-21 MAYIS 2008

9

TAKDM

Gemiten bugne btn ehirler, kendilerini tantan ve onlar dierlerinden farkl klan birer

kimlik tamlardr. Meram, tarihi gemii, gnmze tad deerleri, mimari zenginlikleri, enginyaam tecrbesi, zellikle de kendisini anlaml klan insanlarn okluuyla zel bir mekndr. Biz birehrin ancak gemie ait zelliklerini koruyup abidev ahsiyetlerinin hatralarn bugne tayarak,zerinde yaayanlar iin cazip hale geleceine inanyoruz.

zerinde yaamaktan, kendisiyle anlmaktan byk mutluluk duyduumuz Meramn tantl-mas, tarihten gnmze oluan deerlerin yaatlmas ve bunlara yenilerinin ilave edilmesi bizim iintemel hareket noktas olmaldr. Bunun iin ehrin birikim ve zenginliklerinin bilimsel bir anlaylaortaya konulmas ve insanmzn bilgilenmesi gerekmektedir. Bunlar gerekletirmek iin bir taraftan

dn-bugn-yarn iliki ve ahengini salamaya alrken dier taraftan da dn anlamak, korumak,gnmze ve gelecee tamakla ykml olduumuzu dnyoruz.

Bu balamda Meramn tarih mirasnn korunmas ve deerlerinin tantlmasn yerel ynetimanlaynn bir vazgeilmezi olarak gryor ve gemiiyle adeta bir kltr hazinesi olan ehrimizin buzelliklerini gn yzne karmak iin bilimsel etkinlikleri srdrmeye byk nem veriyoruz. nkMeramn tarih gemii bize dnn renilmesi kadar bugnnn de yarnlarda hatrlanmas iin b-

yk sorumluluklar yklyor. ada belediyecilik anlaymzn bir gerei olarak grdmz bilimseletkinlikleri srdrmek ve ehrimizin kltrel dokusunu bezeyen abidev ahsiyetlerini tantmak sure-tiyle, Merammzn kltrel zenginliklerinin bilimsel bir anlayla ortaya konulmasn ve insanmznbilgilenmesini amalamaktayz.

Genelde Konya zelde ise Meram dnya ve Trk kltrne katkda bulunan pek ok deerliahsiyeti bnyesinde barndrmaktadr. te bunlardan birisi de retmi olduu esiz fikirleriyle, slamve Trk dnce tarihinde derin izler brakm, bata Anadolu olmak zere hemen hemen btn Ms-lman corafyay etkilemi, Mslmanlarn hayata ve varla bakna yn vermi olan byk sufi vednr Konyamzn manev mimarlarndan Sadreddin-i Konevdir. XII.-XIII. yzylda Konyada yaa-m ve geride byk bir ilim ve kltr miras brakm olan Sadreddin-i Konevnin cami ve trbesininbugn Meram Belediyesi snrlar dhilinde olmasn belediye olarak biz bir eref addediyor ve bu bykdnce ve gnl adamnn mirasna sahip kmay vazife sayyoruz. Bu gaye ve ideallerle kurulmuolan MEBKAMn faaliyetlerine elimizden gelen btn imkn ve destekleri vermekteyiz ve bundansonra da vereceiz. nk Sadreddin-i Konev ve dncesi etrafnda Meramn kltrel anlamda ye-niden inasn modern belediyecilik anlaynn bir gerei olarak gryoruz.

Kuruluundan bu yana ok deerli ve gzel hizmetlerde bulunan MEBKAMn nemli faaliyetle-rinden birisi de 2008 ylnda gerekletirmi olduu I. Uluslararas Sadreddin Konev Sempozyumudur.

lkemizden ve dnyann deiik lkelerinden ok sayda akademisyen ve bilim adamnn katlmylauluslararas dzeyde ilk defa gerekleen ve zengin bir katlmn olduu bu sempozyumda Sadreddin


12/323


13/323

AI KONUMASI


14/323


20-21 MAYIS 2008

12


15/323


20-21 MAYIS 2008

13

Sempozyum A Konumas

Hsamettin SNMEZ

MEBKAM Ynetim Kurulu Bakan

Sayn Belediye Bakanm, Kymetli Aratrmaclar, Sayn Misafirler,

Hepinizi ahsm ve Meram Belediyesi Konev Aratrma Merkezi adna saygyla selamlyor,davetimize icabetinizden dolay teekkr ediyorum. Konyaya, Merama, Sadreddin Konev veMevlnann ehrine, ho geldiniz. Bu iki ulu zat Konyann Safa ve Mervesidir.

2007 Ylnda faaliyete balayan MEBKAM, Dnya apnda bir ahsiyet olan eyh Sadreddin

Muhammed Konev hazretlerinin hayatn, fikirlerini, eserlerini, ilm ve edeb kiiliini aratrmafaaliyetleri yapmak amacyla kurulmutur. MEBKAM, ulusal ve uluslararas Konev almalar iinbir platform oluturmak istemektedir. ki gn srecek ve 30 u akn tebliin sunulaca toplantmz,Sadreddin Konev hakknda imdiye kadar yaplm en kapsaml sempozyum olacaktr.

Sadreddin Konev neden nemlidir? Ona ait pek ok sfat sylenebilir, ilimde, tefsirde, hadiste,kelamda, felsefede byk lim, mutasavvf ve insan- kmildir. Bunlarla birlikte O tm insanlahitap eden Ekber tasavvuf geleneinin ve hatta Ekrem Demirliye gre Ekber-Konev geleneininkurucusudur. Bu zelliiyle tasavvuf ehlinin ve muhiplerinin olduu kadar, metafizk sahaya ilgi duyan,

varlk, yaratl, nsan, insan- kmil, insan-Allah ilikisi, ve Allah hakknda bilgi edinmek isteyenherkesin, Sadreddin Konevden alaca ok ey vardr.

Yaad dnemde ve sonrasnda siyasetten ilim snfna kadar, pek ok tesiri olmutur veolmaya devam etmektedir. Aratrmaclarn, lkemizde ve dnyada Konev almasna ve onunfikirlerini halkn anlayaca boyutlarda erh etmelerine, bu gn her zamandan fazla ihtiya vardr.

Bu gn bilgi anda olmamza ramen, insan kendisini ve varoluu es gemekte, fizik vemadde ierisinde boulmaktadr. nsan bombardman altna alan bilgi sadece madde hakkndadr.Bu ise sadece maddeden ibaret olmayan insann ruhunu tatmin etmemektedir. te insann ycelmesive mutluluu iin insanln hikmete, inanca, sevgiye ihtiyac vardr. Bu konuda batdan WilliamChittick yle diyor: Tasavvuf retileri, modern zamanlarn karanlnn, bir ksmn datmannbir arac olarak gryorum.1 Doudan, Japonyadan, Toshihiko Izutsu ise yle sylyor una kesinolarak inanyorum ki, Dou felsefesi hikmetinin muhafzlarnn, dnya felsefesinin geliip yaylmasnaolumlu bir katkda bulunmak iin, bilinli ve sistematik bir alma ierisine girmelerinin, zamangelmitir. 2

1 William Chittick- Tasavvuf- z Y. - 3.bask sh132 T. zutsu- Varlk Dncesi - nsan Y. -3.bask-sh177


16/323


17/323


20-21 MAYIS 2008

15

erhlerin, mukayeseli yeni bir nsha hlinde yaymlanmasna ihtiya vardr. Bu konuda hocalarmzngayretlerini bekliyoruz. imdiye kadar yaynlanan eserlerine sayn Ekrem Demirli Beyin gayretlerini deburada minnetle anmak istiyoruz.

Sempzoyumun dzenlenmesinde katk salayan, bata Meram Belediye bakan Sayn RefikTuzcuolu olmak zere youn destek ve emekleri geen tm hocalarmza, mesai arkadalarmza,belediye alanlarmza ve sempozyuma tebli sunan tm aratrmaclarmza teekkr ederiz.Dostlarmzn dualar ve himmetleriyle bu tr almalarmzn tm insanla faydal olmasn vemteakip yllarda devamn, Cenab Haktan niyaz ediyor, hepinizi sevgi ve saygyla selamlyorum.


18/323


20-21 MAYIS 2008

16


19/323

TRKE BLDRLER


20/323


20-21 MAYIS 2008

18


21/323

19

XVI. Yzylda eyh Sadreddin Konev Vakf

Do. Dr. Alaaddin AKZ

Bu vakfa ait ilk kayda Fatih devrinde rastlyoruz. Karaman blgesini veya bir baka deyileKaramanoullar lkesini Osmanl Devleti ilhak ettikten sonra blgenin bir yazlmn yaptranFatihin bu defteri gnmze kadar ulamtr. 1476 tarihli olan bu Vakf Tahrir Defterinde nceCelaleddin-i Rumi Vakf hemen ardndan da eyh Sadreddin Konev Vakf kaydedilmitir. phesizCelaleddin-i Rumi Vakf hem bykl hem de halk ve devlet nazarnda sahip olduu hretindendolay btn vakf kaytlarnda ilk srada yer almtr. Fakat Sadreddin Konev Vakf dier vakflarlakyaslandnda olduka kk bir vakftr. Onu ikinci sraya tayan, vakfn mahiyeti deil, isminiald zatn saygnldr. nk o, hem bu ilk vakf defteri hem de sonraki defterlerde belirtildiizere mrid-i tark-i nebev dir. Yani Hz. Peygamberin yolunun aydnlatcsdr. Sz konusu defterdedikkati eken bir aklama daha vardr; Mukarrer be hkm-i hmyn vakfiye ve brahim Bedenmukarrernme grld. Burada padiah tarafndan mukarrernme verilmesi son derece doal. Zirlkenin ve mlkn sahibi olmas hasebiyle her ey onun iznine tabidir. Yeni bir yer fethedildiinde veya

yeni bir padiah tahta ktnda tecdd-i bervt yani lkenin yeni sultana tapulanmas bir gelenektir.Ama dier atf bizim iin son derece nemlidir. Bu atfta brahim Beden mukarrernme grlddenilmektedir. Bu atf aslnda dier birok yerde brahim Beden mektubu var eklindedir. Fakatyle ya da byle yazlm olmas durumu deitirmez. Burada ad geen brahim Be, Osmanl sultanlar

II. Murad ve olu II. Mehmedin (Fatih) ada olan Karamanolu II. brahim Beydir(.1363). Ve buisim, merkezi Konya olmak zere Orta Anadolu tarihi iin son derece byk neme sahiptir. Ortalama15. asrda Osmanl Devletine katlan Orta Anadoluda tek bir kurum, sistem veya uygulama yoktur kibrahim Beyin ad anlmam olsun. lk devir Osmanl kaynaklarnn tamamnda brahim Bee atf

KoneviCamiinin

girikapsndakikitabe.


22/323

XVI. YZYILDA EYH SADREDDN KONEV VAKFI

ALAADDN AKZ

20

vardr. Bunun nedeni ise gayet aktr; brahim Bey dolaysyla hkmdar olduu KaramanoullarDevleti askeri, siyasi, ekonomik, din ve sosyal kurumlarn tanmasnda bir kpr grevi yapmtr.

Her ne kadar konunun dnda olsa da yeri gelmiken bir hakk da burada teslim edelim. Osmanltarih yazclnn bir gerei olarak Karamanoullar btn tarih yazmlarnda ve nesillere anlatmndabir siyasi rakip olarak deil, isyanc ve bozguncu olarak ele alnmtr. Ama Orta Anadolunun imarndaKaramanoullarnn ne byk bir hizmette bulunduu aktr. Yamac, apulcu askeri bir organizasyonolmann ok tesinde medeniyet taycs gerek bir devlet yaplanmasna sahiplerdir. Tekrar vakf laradnersek; Vakf messeseleri ilk etapta dini bir arm yapsa da (phesiz bunda ortaya knn dinnitelikli olmas nemli rol oynar) ait olduklar dnemlerde hem dini hem de sosyal karakterde kamuhizmetlerini yerine getirmeye hizmet etmitir.

Bunun yan sra byk seltin veya hanedan vakflarn hari tutarak, bunlara kyasla dahakk lekli olan ve halk arasnda saygnl bulunan kimseler tarafndan kurulan vakflarn hizmetettii ikinci bir husus da kurucu ailelerin nesillerini ayn dzeyde veya ayn saygnlkta yaatmaamacdr. Bu hususu gnmze ulaan vakfiyelerden de rahatlkla grebiliriz. Zira bu vakfiyelerinhemen hepsinde vakfn idaresi aile ierisinde tutulmutur. Bilinen ifadesiyle vakfiyelerde mtevellitayininden bahsedilirken evld- evldna diye devam eden ksm.

Bunu unun iin belirtmek ihtiyac duyuyoruz. Vakf messeselerinin varln ve grevinidevam ettirebilmesi iin mutlaka dzenli bir gelire sahip olmas gerekir ve zaten btn vakflarn da

belli dzeyde gelirleri vardr. Fakat bu gelirlerin kayna her zaman ayn deildir. Baz kk vakflardavakfn geliri kurucu ailenin mal varlndan karlanrken daha byk vakflarda veya din ve fikrnderlere izafeten kurulan vakflarda gelirin kayna aile deildir. Bu vakflarda gelir kalemleri, ilerideiaret edilecei zere, eitlilik gstermekle birlikte temelde ifti retimine dayanr. Bu u demektir;ifti unsurlarn retim fazlas diyebileceimiz veya devletin ngrd orandaki rnleri vergi olarakdevlete tahsislidir. Devlet bu gelirleri eitli alanlarda kullanmakla birlikte genellikle kamu hizmetiveren memurlarna tahsis etmitir. Literatrde bunun ad mr rejimidir. Osmanl Devletinde vergilerintemel olarak er ve rf olmak zere ikiye ayrld malumdur. Devlet yukarda sz edilen vakflarayakta tutabilmek iin kendisine ait olan bu vergilerden zellikle er vergileri ki bundan da genellikle

r gelirleri kastedilir, bu kurumlara tahsis etmitir. Yani kyl retiminden kaynak salanmtr.(Malikne-divani sisteme atf yaplabilir) Vakflara ayrlan hisse her zaman 3. srada yer almtr.Anadoluda bu %20 civarndadr. Birinci srada haslar; yani st dzey yneticilere ve padiaha ayrlanpay, ikinci srada da tmar ve zeametler ki daha alt dzeyde olan ama daha ok sayda olan kkmemurlara ayrlan pay gelir.

eyh Sadreddin Konev Vakfna gelince; vakf birka balk altnda ele almak gerekir. Fakathemen belirtmek gerekir ki bu vakf da yukarda belirtilen atlardan mstesna deildir.


23/323

21

VAKFIN MAHYET

eyh Sadreddin Konev vakf, Osmanl kaytlarnda da aka belirtildii zere esas itibariyle

bir zaviye vakfdr. Zaviyenin ne zaman ve kim tarafndan yapldna dair bir kayt yok; ama henzeyh Sadreddin-i Konevnin salnda bu zaviyenin var olduunu biliyoruz. Mevlna bazen bu zaviyeyegidip, Konev ile sohbet edermi. (Eflaki 1/211)

Hankh, dergh gibi isimlerle de anlan zaviyeler slam dnyasnda tasavvuf hareketlereparalel olarak gelimi ve zamanla yaygnlamtr. XIII. asrda ortaya kan Mool istilasndan dolaybulunduu yeri terk etmek zorunda kalan ve genel olarak Horasan Erenleri diye isimlendirilen pekok ilim erbab, eyh, dervi Anadoluya gelerek zaviyeler kurmulardr. Bu zaviyelerden bir ksmehirlerde veya ehirlerin hemen kenarnda kurulurken, bir ksm da krsal alanlarda kurulmu ve

blgenin isknnda nemli bir rol stlenmilerdir.

Bugn eyh Sadredinin kendi ismini tayan mahallede yer alan caminin kapsnn zerindebirisi Seluklu dieri de Osmanl Dnemine ait iki ayr kitabe (Bkz. Ekler) vardr. H. 673/ 1274 tarihlikitabede: Bu mbrek mamre iindeki muhakkik ve rabbani alim Sadreddin Muhammed ibn shakibn Muhammedin trbesi; vakfiyesinde artlar belli edildii ve yazld vechile kendisinin vakfeylediikitaplar ihtiva eden ktphanesiyle beraber 673 yl aylarnda yapld denilmektedir. (Konyal, 488)Bu kitabe vakfn birimlerini anlatmas bakmndan ok nemlidir. Daha giriinden kitabenin bir camikitabesi olmad, bir mamre yani birden fazla birimi ieren bir klliye kitabesi olduu anlalmaktadr.

Bu durum Osmanl kaytlar ile de rtmektedir.

Sadreddin Konev Camisi diye bilinen yap mstakil bir cami olmayp, zaviyenin mescidiolmaldr. Trbe ve ktphane de klliyenin dier niteleridir. Burada bir cami yaplm olsayd hemkitabede hem de Osmanl kaytlarnda bir cami vakf konu edilirdi.

kinci kitabede tcdr- devrn ve halife-i ref-n es-sultn el-gzi Abdlhamid hn- sniefendimiz hazretlerinin mberrt- seniyye-i mlknelerinden olmak zere ibu cmi-i erif ile trbe-imnfe Vli-i vilyet devletl Mehmed Ferid Paa hazretlerinin zaman- memriyetlerinde imr ve

ihy buyrulmutur sene 1317 ifadelerine yer verilmitir. Bu kitabeden de vakfla ilgili baz karmlaryapmak mmkndr. Anlalan o ki XX. yzyla gelindiinde artk zaviye fonksiyonunu kaybetmi vecami bir ibadethane olarak n plana kmtr. almann ileriki ksmlarnda zerinde durulacazere zaviyenin ortadan kalkmas ok da artc deildir. Zira daha XVI. yzyln sonlarnda ekonomikskntya dt, faaliyetlerini durdurmak zorunda kald grlr.

VAKFIN GREVLLER

Sadreddin Konev Vakfnda yirminin zerinde alan vardr. Vakf bir zaviye vakf olduu

iin en bata gelen isim eyhtir. Daha sonra eyhin nderliinde vakf yneten mtevelli ve nazr gelir.Onlarn ynetim grevlerindeki en byk yardmclar ktiptir. Cami/mescid grevlileri imam ve


24/323


ALAADDN AKZ

22

mezzindir. Zaviyede cz okuyan drt czhn, vakfa ait rnleri toplamak ve vakfa getirmekle grevli cbi ki bunlardan birisi Ladik karyesinde, birisi ehir merkezinde ve ncs dier vakf kylerindegrevlendirilmitir. Ayrca mutfak grevlisi, bir eradr yani aydnlatmadan sorumlu grevli, bir

ferr, bir trbedr vakfn dier grevlileridir. Vakfn en nemli nitelerinden birisi de ktphaneolduu iin bir de hfz- ktp vardr. Fakat belgelerden aka anlalyor ki vakfn mtevellisi aynzamanda hfz- ktptr. Bunun nedenini tespit etmek zor deildir. Daha nce de belirtildii zeremtevelliler byk bir ekseriyetle vkfn neslidir. Yani kurucu ailenin bir ferdidir. Sadreddin KonevVakfnda da durum ayndr. II. Byezid adna dzenlenen 1483 tarihli vakf defterinde tevliyet benmMevlna Bedreddin veled-i marn-ileyh kayd vardr. Aileden birisinin mtevelli ve hfz- ktpolmas son derece doaldr. Muhasebe defterinde de zaman zaman mtevelli ve hfz- ktb ifadesine

yer verilmitir.

Vakfn gelir fazlasndan geimini temin eden bir grup da zevid-horndr. Yani vakftadorudan bir grevi olmad halde geimini vakftan temin edenler. Bunlar da drt kiidir. Bunlarn

yan sra kadrolu grevlilerden olmayp, vakfn ihtiyac lsnde yararland ve cret dedii alanlarvardr. Bunlar yldan yla deimekle birlikte ska bavurulanlar da vardr. Mesela kalay-gir, eme-gir,gendm-gp gibi.

VAKFIN GELRLER

Bu almada; iki ayr ariv kayna kullanlmtr. Bunlar Vakf Tahrir Defterleri ile Vakf

Muhasebe bilnolardr. Kaynaklar kendi zelliklerine bal olarak farkl verilere veya verileri farkltarzda sunma zelliine sahiptir. Vakf defterleri genel bir tespiti ierdiinden ayrntya girmeksizingelirleri verirken, Muhasebe defterleri ise hem gelirleri hem de giderleri olduka ayrntl bir ekildeverir. Burada 1476- 1530 dnemi iin vakfn gelirleri toplamlar eklinde, asrn sonuna ait gelirler iseayrntl olarak verilecektir.

Sadreddin Konev Vakfna ait en eski kayt daha nce de belirtildii zere H. 881/1476 tarihliFatih devri vakf tahriridir. Bu tahrirde listelenen gelir kaynaklar sonraki tahrirlerde de tekrarlanmtr.Devirler arasnda kaynaklardan elde edilen gelir rakamlar deimitir. Tahrirlerde bildirilen gelir

kaynaklar unlardr: Said-ili kazasna bal (=Kadnhan) Ladik, andr, Kirli ve Kafirdeirmeni,Sahra-i Konya kazasna bal Mahmudlar ve Abdurreid, Sudiremi (Sille) nahiyesine bal Giryat,Zengicek nahiyesine bal Akaar/Akaehir, Ilgn kazsna bal Bbek (Bbk), ardak, Ayaz veAbanos karyeleri, iki asiyab, 28 ba, 24 kta zemin (arsa) ve bir ksm dkkn. Zemin ve dkkn adedi

yllara gre deiiklik gstermektedir. Bu saylanlardan 1476 ylnda 21610 aka, 1483 ylnda 25265aka ve 1530 ylnda da biraz dle 19737 aka gelir elde edilmitir. Tahrirlere ait bu gelirlerin detayzerinde durulmayacaktr. Ayn gelir kaynaklar muhasebe defterlerinde dier gelirlerle birlikte ayrntlbir ekilde verildii iin daha ayrntl aklama yapma imkn vardr.

1566-1571 yllarna ait olan ve bir seri oluturan muhasebe kaytlar vakfn yaad bir ekonomikkrize bal olarak dzenlenmi grnmektedir. Mfetti sfatyla Konya kads Said bin Hseyin


25/323

23

tarafndan kontrol ve tescil edilen kaytlardan 1570 ylna gelindiinde ekonomik krizin tamamiylebelirgin hale geldii ve gelirlerinde inanlmaz dmeler yaayan zaviye vakfnn bir mddet grevini

yapamaz hale geldii anlalmaktadr. Tahminen 1600lerin hemen ncesinde meydana gelen bu atl

kalmann ne kadar devam ettii belirsizdir. imdi yl-yl vakfn gelirleri ve bunlardaki deiiklikleri elealalm.

Muhasebe defterlerinde asl- ml bal altnda yer alan gelirleri belli bal birka gruptatoplayabiliriz. Bunlardan ilki bir nceki yln muhasebesinden devreden gelir fazlasdr (bakyye-imuhsebe-i sene-i mziye). Bu gelir, toplam gelirin yaklak %50si civarndadr. Fakat bu durum 1569akadar srm, bu ylda de geen nceki yldan devreden gelir 1571 ylnda tamamen ortadankalkmtr.

kinci ve en nemli gelir, devam etmekte olan yla ait rn gelirleridir (r) (an mahsl-sene-i mezkr)

Bir dieri yine devam eden yla ait resm gelirleridir (rfi vergiler) resm-i anm, bd- hevgibi.

Bir dieri ise kira gelirleridir (icre).

Son gelir ise padiah tarafndan gnderilen slynedir. Yukarda da belirtildii zere bu durum1569 ylna kadar geerlidir. Sz konusu yln devamnda vakfn pek ok gelirini kaybettii akagrlr. 1571 ylna gelindiinde bir nceki yldan devreden gelir fazlas dnda, ait olduu yla dair

hibir gelir kaydedilmemitir.

Yaanan bu ekonomik krizin btn sebeplerini maalesef bilemiyoruz. Ama baz tahminlerdebulunmak mmkndr. ncelikle 1570lerde btn Osmanl lkesinde yaanan ve parann deerindeok ciddi oranlarda de sebebiyet veren enflasyon zikredilebilir. Sz konusu yllarda vakf kylerinretimini etkileyen bir ktlk veya verim d de muhtemel sebeplerdendir. Bir baka akla gelen

Yl

Bakiyye-isene-imziy

ye

rgelirleri

Resmg

elirleri

Maktgelir

cre(kira)gelirleri

Cizye-i

Ladik

Slyne-ipdih

Mahsl-isene

Asl-ml

21741974 (1566 - 67) 6990 4718 1074 6709 5286 3600 21685 50118

23964975 (1567 - 68) 6050 4889 1739 6697 5403 3600 22326

22528

52342

26537976 (1568 - 69) 14986 4977 923 6947 5500 3600 63470

39506977 (1569 - 70) 2955 4767 1110 2420 5632 3600 22680 64258

36808978 (1570 - 71) 0 2100 150 1820 0 0 4070 40878

1320813208979 (1571) (Mays-Kasm) 0 0 0 0 0 0 0

Vakfn Gelirleri


26/323


ALAADDN AKZ

24

husus ise belgelenmesi olduka g olan ve tamamen blgenin tarihi seyrine dayanarak yaplabilecekkarmlara dayandrlabilecek bir demografik hareketliliktir.

Bilindii gibi Konya ve evresi siyasi adan srekli hareketliliin yaand bir blge olmutur.1360larda Osmanl-Karaman mcadelesi eklinde balayan sava ya da savams ortam blgeninOsmanl Devletine dhil olmas ile biim deitirmitir. Artk bir baka gle deil Osmanl siyas erkikendi iinde nfuz mcadelesine giriecek ve mcadele alan yine ayn olacaktr. 15. yzyln sonlarndameydana gelen ehzade Cem-ehzade Bayezid mcadelesi, 16. yzyln ilk eyreinde yaanan ve yineOsmanl ehzadelerinin de dahil olduu Kzlba hareketi, ran Seferi esnasnda ehzade Mustafannldrlmesi, 1550lerin sonunda Kanuni Sultan Sleymann ehzadelerinden Konya valisi Selim ileAmasya valisi Bayezid arasnda meydana gelen Konya Muharebesi ve nihayet 16. yzyln sonlar ile 17.

yzyln balarnda cereyan eden ve Anadoluyu batan baa talan ve harap eden, kylerin boalmasna,

retimin yllarca yaplamamasna sebep olan ve tarihlere Byk Kagun diye geen Cell syanlar.

Yl

Bah-inn

Bah-igt

Bah-iheyme

cret-igendmg

p

cret-ikalaygir

Harc-aura

Bah-irevgn-era

Harc-herze

Harc-leyyali-ierife

Harc-ydn

Bah-iasel

Bah-inemek

2138974 2100 464 120 60 20 193 28.5 196 311.5

2345975 2349 740 118 69 27 168 3.5 193.5 108 24.5

2525976 2249 692 118 81 26 169 188 312 35 24.5

2681977 2198 833.5 124 54 42 175 17.5 194 322 42

2897978 2487 883 120 90 33 169 16 294 392.5 34.5

1416979(6 ay) 1239 505 60 50 27 55 16.5 27

Mutfak Harcamalar

Yl

El-mevcib

hrct-matbah

El-rakbt

Gidertoplam

15160974 (1566 - 67) 5725 5269 26154

15714975 (1567 - 68) 6458,5 3732 25804,5

15550976 (1568 - 69) 6424 1989 23963

15840977 (1569 - 70) 6784 2778 27450

14704,5978 (1570 - 71) 7416 5549 27669,5

2760979 (1571) (Mays-Kasm) 3398,5 1979 13208,5

Vakfn Giderleri


27/323

25

Vakfa ait muhasebe kaytlar.


28/323


ALAADDN AKZ

26

Bu isyanlarn en youn cereyan ettii blgelerden birisinin de Konya olduu malumdur. Btn bunlargz nne alndnda 1570lerde de vakf kylerini etkileyen bir hareketliliin olmas uzak bir ihtimalolmuyor. Mesela ehirlerde younlaan medrese rencileri bu meyanda zikredilebilir.

VAKFIN GDERLER

Vakfn giderlerini ana balk altnda ele alabiliriz. Bunlar ierisinde ilk sray alan ve enyksek oran oluturan el-mevcibtir. Yani vakf alanlarnn maalar. Genel gider ierisindemaalara ayrlan ksm %60 civarndadr. kinci gider kalemi zviye mutfa iin yaplan harcamalardr(ihrct- matbah- zviye). Mutfak harcamalarnn oran %20-%25 civarndadr. Mutfak iin yaplanharcamalara ksaca gz atarsak harcamann byk ekseriyetini ekmek ve ete denen miktarlaroluturmaktadr. Peinden odun gideri, kalay, kandil ya, mutfak eyalarnn tamiri bir dier giderdir.Yiyecek olarak dk oranlarda bal, tuz, nohut kullanlmtr. Her dnemde tatl olarak herze yapld,aure piirildii grlr. Mutfak harcamalarnn son grubunu leyyli-i erife ve ydn giderleri oluturur.Yani Bert, Regib ve Kadir gecesi ile Ftr (Ramazan) ve Kurban (azha/adha) bayram iin yaplanharcamalar. Genel giderlerin nc gurubunu el-rakbt bal altnda yer alan bakm onarmmasraflar oluturmaktadr. Bu harcamalarn oran da yine %15 ila %20 arasnda deimektedir.

SONU

slam hukuku erevesinde kurulu amalar bakmndan vakflar hayr vakflar, ailev vakflarve yar ailev olmak zere ksmda incelemek mmkndr. almamza konu olan Sadreddin KonevZaviyesi Vakf, dier zaviye vakflarnda olduu gibi esas itibariyle hayr vakflar grubundadr. Hayrvakflar, gelirlerinin tamamn toplumun ihtiyac olan sosyal ve dini amalar iin, sevap ve ibadet gibibir fiil ilemek ve her iki dnyasn da mamur etmek amac ile ya tm insanla veya bir kesime, meselasadece yolculara, fakirlere veya kimsesizlere yardm iin kurulan vakflardr. Bu tr vakflardan vakfnailesinin yararlanmas da mmkndr.

XIII. yzylda, ehrin gn batsnda ve surlarn dnda kurulan Sadreddin Konev ZaviyesiVakf, kendisine tahsis edilen gelirleri ile Seluklular ve Karamanoullar devirlerinde varln ve

fonksiyonunu srdrm, bulunduu yerin ehirlemesinde ve gelimesinde nemli bir grev stlenerek,Osmanl Devletine de bu ekilde saygn bir vakf olarak devretmitir. XVI. yzyln ikinci yarsndamuhtemelen kt idare edilmesinden dolay ciddi bir sarsnt yaam ve yok olmakla yzyze gelmitir.Devrin idarecilerinin bunu farketmelerinden dolay ciddi bir teftiten geirilmitir. Bu teftiin kaytlarsayabileceimiz ve pepee 5-6 yln muhasebe dkmlerinden oluan veriler gnmze ulaarak,zaviye hakknda bilgi sahibi olmamz mmkn klmtr. Sz konusu tefti sonrasnda vakfn idari veekonomik problemleri bertaraf edilmi ve grevini srdrmtr.

KAYNAKA

BOA. TD. 387 (1530- Muhasebe cmali)VTD.564 (1476- Vakf Defteri)MAD. 7659 (Muhasebe Serisi)


29/323

27

Sadreddin Konev zerindenTrk Entelektel Stratejisini Okuma Denemesi

Yrd. Do. Dr. Sait BAER

Kutalmolu Sleyman ah, Malazgirtten birka sene sonra zniki fethederek (1075) baehiryapt. Ama, Hristiyanln bu kutsal konsl ehrinin dmesi ar kovanna omak sokmakt. Haldnyasnn ayaa kalkmasna sebep oldu. 1096dan itibaren Anadoluda bir yandan Bizans ve Hallar,dier yandan ran Seluklular, ierdeki Ermeni krallklar, Trk beylikleri arasndaki iktidar savave dier birok meselelerle boumak zarureti XII. yzyln sonuna kadar neredeyse Anadoluya birkyamet asr yaatmtr. XIII. yzyln ilk yars nisbi bir sknet dnemi olarak mtalaa edilebilse de,bu defa 1243 Kseda Savan karmzda buluyoruz.

1071 sonras sadece Anadolu Trkl bakmndan dramatik gemedi. Ayn sknt DouTrkl iin de geerliydi. Melik ahn lmnden(1092) sonra tahta geen Sultan Sencerin tahtserveni Seluklu tarihinin en ac sahnelerini tekil etmektedir. Erbabnca malum olduu zereSeluklu ve Harezmahlarn kuzeyinde bulunan, Kagarl Mahmudun ifadesiyle Kfir Ouzlar ciddibir devletten mahrumdular. Treleri gerei bir hakan sahibi olmalar gerektiine inandklarndan, birmuharebede esir aldklar Senceri, esir statsn deitirmeden hakan ilan ederler. Bylece dnya tarihibir esir hkmdar rnei grr. Bu Ouz gruplar, Seluklu ve Harezmahllara XII.yzyl sonlarna

kadar blgeyi ve hayat zehir etmitir, desek yanl olmaz. yle anlalyor ki, XII. yzyl Trkln tamanlamyla varlk yokluk mcadelesi verdii bir asrdr. Bir kyamet asrdr. Ancak XIII. yzyln da birMool asr olduunu unutmayalm. XII. yzylda bilei bklemeyen, bir defa kaybetse de ikincisindekazanan, nefes kesici mcadelelerin kahraman olan Trklk, XIII. yzylda Mool darbesiyle fizkanlamda diz st km grnyor (Kymen,1984; Turan, 1993).

Trkln slamiyeti kabul etmesi elbette ki insanlk tarihi apnda bir olaydr. Fakat cizanekanaatim yeterince analiz edilmemitir. Olay daha ziyade, eer slam tarihileri tarafndan ele alnyorsaslam hamset etkisinde kalmakta, mahiyetine dikkat edilmemekte, dier yandan batl tarihiler

tarafndan ele alndnda ise genel manada Mslman ortak parantezi iinde deerlendirilmektedir.Halbuki Kafir Ouzlarn bir Mslman Seluklu sultann hakan ilan etmeleri ve bunu Tre mcibincemerulaabilmek iin yapmalar ok ilgintir (Kymen,1984:419 vd.).

Trenin eski Trk dini olduunu biz yazdk. Bu din tevhidi, varln birlii ilkesi zerineoturan, sosyal ve siyasi dzenini de bu anlaya gre ekillendiren bir yapdayd. ekillendirici kuvveyigrmeyip, ekle bakanlar Treyi srf kanun zannederler (Baer, 1990) Trklerin Mslman olularTreyi terk edip yeni bir dine girmek eklinde olmamtr. Aslnda burada iddial bir ey sylediiminfarkndaym. Ancak bunun da sylenmesi gerektii fikrindeyim. Eski Trk dini Tre idi ve slamdan

sonra da terk edilmedi demek karmza iki cepheli bir yap karmaktadr.


30/323

SADREDDN KONEV ZERNDEN TRK ENTELEKTEL STRATEJSN OKUMA DENEMES

SAT BAER

28

1-Kabul edilen slm Tre ile uyumlu hale getirilmi bir slmdr. Yani Treye greyorumlanm bir slmdr.

2-Tre slama gre yeniden gncellenmitir.

Bu cephelerin her ikisinin de varln mahede ediyoruz. Mnferit slamlamalar parantezealarak bakarsak, M.S. 920lerde slamn resmen, devlet kararyla kabul olay esnasnda slamcorafyasndaki balca din ekoller hemen hemen teekkl etmi durumdayd. Fakat bunlardanhibirine itibar edilmeyip o devirde sa ve yirmi yl daha yaayacak olan mam Maturid (. 944) veakaidinin tercih edilmesi bizi bu dnceye sevk ediyor. Maturid akaidindeki zat-sfat ilikilerine dairaklamadaki zgnln kaynan Orta Asyallarn ok sevdikleri sufi ynelilerde arayabileceimizgibi, sufizmle ok badar grnen Treyle de ilikilendirmemiz mmkndr. Kald ki, siyasi ve sosyaldzeni belirleyerek ilemeye devam eden muktedir Trenin nfuzu, sufizmin lokal etkilerinden ok

daha ileridedir. Ayrca Trenin yukarda ksaca aktardmz mahiyeti sufizmle ne kadar ruh yaknltadn gstermektedir.

yle grnyor ki, slam kabul eden Trk gruplar Maturidi-Hanefi perspektifinde bir Tredzeni iinde yaamaya devam etmekte, bu zgn sentez yeni hamlelerine de g katmaktadr. Trktopluluklar, Mslman hkmdarlardan gocunmamakta, onlara din deitirmek gibi bir karardadahi uyabilmektedir. Bunu, hayat dzenini kendisine gre biimlendirdii Tresinin gerei olarak

yapmaktadr (Baer, 2007:31-62).

Anlalan o ki, Mool tahribat, Mslman olmayan Trk topluluklarn tarih birer aktrolmaktan uzaklatrmtr. Aslnda Mool iktidarlarnn Trk Tresinden yararland sylenmitir.Ama bu yararlan toplayc-asalak ekonomiden gelen ve snfl Mool toplumsal yapsnda zgn vetam bir uygulama deil; Mool yasalaryla kartrlarak ortaya kyor. Moolun Trklemesi de bubalamda Treye uyma nispetine atfolunabilir. Ama Mool hkimiyeti, dier ynden XIII. yzyl batTrklnn geri dn yollarnn tkanmas anlam da tamaktadr.

Bir baka sayfa aalm; slam corafyas XI. yzyl sonuna kadar esas itibariyle Arap patentitamaktadr. Selefiye, ia, Hanbellik, afilik, Malikilik, Earilik, Mutezile... Bu cereyanlar arasnda,

u veya bu anlamda bir rekabet bulunsa da, Trklerin Mslmanlk anlay konusunda adeta ortakbir tavr, bir kmseme, mmknse grmemezlikten gelme, mmkn deilse topluca kar kmatavr grmekteyiz. Cabir Arap Aklnda neredeyse slm medeniyetinin btn problemlerinin kaynaolarak Farabiyi gsteriyor. Ama dier yandan bn-i Rd izgisini izlememenin slam dnyasna kardmaliyeti de anlata anlata bitiremiyor(Cabir,1999; Ocak2000; Kasm2000: ilgili blmler). Bu konudaBatl tarihilerle Araplar arasnda adeta bir anlay birlii gryoruz. nsaf ehli bilim adamlarnaelbette ki szmz yoktur. Fakat bn-i Rdn kendisini savunmak zorunda hissettii selefleri bn-iSina ve Farabi idi. Ve bn-i Rdn Earilere ynelttii tenkitler felsefe ve kelam literatr birbirinedntrlerek bakldnda Maturidinin ortaya koyduu yap ile rtmektedir (bn Rd,2006).

Ekrem Demirli dostumuzun deerli almalarnda teyid ettii gibi Muhiddin Arabi ile de bn-i


31/323

29

Rd arasnda bir fikr yaknlk vardr (Demirli, 2005: 20). Mecidddin shak eitli fikir adamlarnDiyar- Rumda bir araya getirmeye urarken, Endlsten de Muhiddin Arabiyi daveti ilgin eylerdndryor. Esasen Muhiddin Arabi sistemindeki ilenmilik, btn ileri niteliine ramen neden

Anadoluda hukuka, siyasete, kurumlara bu kadar etkili olabildi de, dier slam corafyalarnda bu lve mahiyette makes bulmad? Yoksa Muhiddin Arabinin ahsnda onun dehasna dayanarak kendigeleneklerini slam dnyasnda merulatrmay m denediler? Acaba Treden getirdikleri hikem-siyas gelenei 300 yllk slami tecrbe balamnda yeniden ina m ettiler?

Burada I.Gyseddin Keyhsrev ile I.zzettin Keykavus ve Mecidddin shak ibirliinin hangiyaanmlklarn ikaz, ngrlerin getirdii korku ve mitler balamnda biimlendiini ltfenhatrlayalm. Batdan gelen Hal saldrlaryla yaanm yz yl, karde kavgalarnn yaratt tahribat veMoollarn yaratt fiziki tkeni ve zerine geri dn yollarnn kapanmas. Bu artlarda Anadoluda

yeni bir hayat forml bulmaktan baka are yoktur. Ama bu formln tutmas, baar kazanabilmesiiin sosyal yap ve yetenekle uyumlu olmak mecburiyeti vardr. Trenin adalet ilkesi yrtlmeli,ama boy asabiyeti, soy asabiyeti zayflatlmalyd. Daha yksek, slami evrensellik balamnda bir tezgelitirilmeliydi. Burada meslek edinmeye dnk, cinsiyeti korumaya dnk, evrensel adalet idealiniuygulamaya dnk yeni bir rgtlenme biimi tasavvur edilmeli, ilerlikte bulunan Trenin siyasive felsefi gvdesi zerine giydirilmeliydi. te o zaman karmza Akpaazadenin bildirdii Ahiler,Baclar, Gaziler kar ve Konevnin bu konulardaki rolleri hepimizce malum.

Ancak bir merkez nveye de ihtiya vardr. Hikem bir pederah messese de gerekmektedir ki,

gemiteki blnp paralanmalar tekerrr ettii takdirde, manevi bir otoriteyle mdahale edebilsinve bylece sistemin kendi kendini retmesi salanabilsin. Bunun da Abdalan- Rum zmresi olduuanlalyor. Dolaysyla o yllarda Anadoluda yeni bir insan yaratma projesinin bylece devreyesokulduunu sylemeliyiz. Aslnda Fssul-Hikemde ortaya konulan peygamber tiplemeleri ve onlarzerinden atf yaplan kavramlar, bir peygamberler tarihi hikyesiymi gibi alnmamaldr ve gemitealnmad da anlalyor. Fssta ina edilen, eserin zerine oturduu ana kavramlar esas itibariyledinin yeniden inas gibi grlebilecei kadar, kutsala atf yaparak insann yeniden inas diye de mtalaaedilebilir. Yani Muhiddin Arabinin Hz. Nuhun tenzihini abartl bulmas, Hz. Yusufun ryalar fazlaciddiye almas gibi peygamberlere ynelik tenkitlerinde, kutsallk ambalajnda bir realizm grlyor.

Elbette ki o zaman ve zeminde geerli paradigma sebebiyle ancak yle olabilirdi.

Konevnin Ekrem Bey dostumuza gre Nasruddin Tusi, Mikail Bayram Hocaya gre Ahi Evrenolan muhatabna mektuplarnda aka grld zere, Gazzaliye deil bn-i Sinaya itibar etmesi okdikkat ekicidir (Konev, 2002). Gazzali deki rasyonaliteye souk duru, Konev iin sz konusu deildir.Arabi ve Konevye dnk derin bir okuma, irrasyonel bir Tanr merkezlilikten ok, kutsal zarfnda insanmerkezlilii grmemizi salyor. Bendeniz bir Kutadgu Bilig okuyucusu gzyle baktmda Yusuf HasHacibin vahi, Yaln Gugtan Bilge geye doru seyreden Trenin insan anlayyla (Baer,1990:9-40).Fsusul- Hikemde ve Konevnin erhindeki insan ina anlaylar arasnda paralellikler buluyorum,

ama Konevnin daha ilenmi ve daha ileri olduunu ifade etmek zorundayz.


32/323


SAT BAER

30

Sadrettin Konevnin bakt nokta, Hakkn kendini amas esasna dayal bir varlkanlayndan besleniyor (Konev, lah Nefhalar; Demirli, 2005). Byle bir noktadan fikir retmek szkonusu olduunda inanca dayal olmayan felsefe iin dogma saylan hikemi metinler, dogma olmaktan

kar. Kendisini ayr bir varlk gibi grmeyi irk sayan bu perspektifte, znesi Hak olan szn sahibiaslnda insandr. Bunu devrin eriat ortamnda kutsal kavramlar zerinden konuma zarureti ilebirlikte dnmeliyiz. Bilen ile bilinen arasnda organik zemin bulunmas art bu sistemin doal birsonucudur. Zaten bu eserlerin btn hedefi de bu birliktelie atf yapmak deil mi? Yunusun tabiriyleKuran okuyan kendi, kendi Kuran iinde. Konev, anlamann bir yaratma olduunun farkndadr.(Baer,2006:55-81) Anlayanla anlalan arasnda fark ve cemin birlikte ilemesi, tenzih ve tebihinbirlikte bulunmas art btn eserlerinde apaktr. Biz burada M. Arabi ve Konevnin ahslarndamuazzam bir entelektel yaratma cesaretine ahit oluyoruz.

Anlamann sosyo-kltrel bir taban tad, ferdi ve sosyal tecrbenin yaratt modellerzerine oturduu aktr (Baer, 2006). Mool komutan Baycu Noyann Kseda bozgunundansonra Konyay kuatt gnlerde (1256) Konev byk ihtimalle surlarn iindedir. Konyann btnserveti gnll olarak Mool komutannn nne can bahas olarak dklmtr (Turan,1993:478...vd). Eserlerinde, olup bitenlerle ilgisiz, fildii kulesindeki soyut lemin insanym gibi grnenKonev, babasndaki sosyal sorumluluun varisi olarak hadisata kaytsz kalamazd. Kalmad MikailBayramn almalarnda Ahi Evrenle Ahiliin tekilatlanmas konusundaki fikr mesaisinde tespitedilebiliyor (Bayram, 1984:481-487). Keza, devrindeki hemen hemen btn tekkelerin zikir ve seyr-isluk uygulamalarndaki belirleyicilii Naki eyhi Abdullah lahinin Konevye merbutluunda

sembolletirilebilir (Kara-Algar, 1988:110-112). Yine onun tesirleri Kutbuddin znik, Kn, Davud el-Kayser gibi rencilerinin dergahlar sistematize eden aksiyoner ve kavramsal mesailerinde grlyor(Demirli,2005:23). Kendisinden drt asr sonra smail Hakk Bursevinin devrin byk eyhi sfatylaKonev iin ifade ettii hayranlk, Bursevi gibi Trkeye son derce bal bir zattan sadr olmas dolaysylanemlidir (Demirli,2005:22). Yani sathi bir bakla baz eri kavramlardaki irrasyonel d anlam yerine,Konevdeki rasyonel kavramsal ilikiler ana bakmak, onun yapmak istedii ey bakmndan bize birimkan kaps aar diye dnyoruz.

Konevnin mesela Ahi Evrenle yapt ortak mesai gereki miydi? Baarl olmu muydu dersek,

o zaman bn-i Battutaya bakmamz gerekir. bn-i Battutann Konevden altm yl sonra geldiiAnadoluda ve ve bitiremedii, onu hayretten hayrete dren bir rgttr Ahilik. Mevcut Trkmenboy sistemine, son derece doal ve salkl bir biimde eklenmi, kaynamtr. Gvenlik ve ekonomikhayat bakmndan toplumun ana atardamarlarndan biri haline gelmitir. Trenin adalet ilkesiniiselletirmi, beye(siyasi otoriteye) itaatte sknt yaamayan ama zerktir. Trenin Tanr misafirikavramn nasl messeseletirdiini bn-i Battutaya her ehir ve kasabada birbirinden gzel rneklerlegstermektedir. O bn-i Battuta ki, Anadoludan evvel hemen hemen btn slam corafyalarndolap da gelmiti. Eari itikadnda ve Maliki mezhebindeydi. Dolaysyla Anadoludaki Trkmeninetnik bir taassup tamad halde Hanefi-Maturidi erevede yaadn bir tarafsz gzlemci sfatyla

anlatyor (bn Battuta,2005:202...vd.). Yani bata Konev olmak zere XIII. yzyl Anadolu hukemsnnzihinlerindeki toplumu yaratma abalarnn sonu verdii anlalmaktadr.


33/323

31

Burada bir titizliin altn izelim ve milletimizin byk dnrlerinin nnde bir daha saygylaeilelim. X. yzylda Farabi, Arap dndaki unsurlara mevali dendii bir dnemde Trkmen kimliiyledimdik durmu ve Konevdekine benzer soyut bir alanda eserlerini yazmt Ama bu eserlerde, pekala

Tre ile ilikilendirilebilecek Kutadgu Bilige paralel, Cabirinin tabiriyle Vahdet-i Vcutu bir anlayserdetmiti. Farabinin devri, bir felsefe rzgarnn hakimiyetindeydi. Dolaysyla onun terminolojisiMutezilenin de katksyla yaratlan bir dnce ikliminde ekillenmiti. Ama Trk komutan Uzlukunolu, Farabdan (Karacuk) Badata elli yanda gelmiti (920) ve kendi toplumunu, Tresini bilmemesidnlemezdi. Kimliindeki srar bize toplumuna bir gelecek kurma duygusu tad hakknda ilhamveriyor.

bn-i Sinann (980-1037) ise Farabiye dknl, ondan nasl beslendii bilinen bir gerek.Yukarda deindiimiz el-Mrselat adl eserindeki bn-i Sina saygs Konev iin bir baka dikkat

noktas olmaldr. nk bn Sinay tekfir eden ve 1111 ylnda len Gazzalinin kendisinden yaklakbir buuk asr sonra yaayan Konev tarafndan, bn-i Sinay bu kadar dikkatle takip eden Konevtarafndan bilinmemesi dnlemez.

Trk entelektelinin, kelam ve felsefe tartmalarnda Gazali ve Fahreddin Razi gibi bykdemagoglarn, speklatif cedelciliklerinden kurtulabilmek adna bir strateji gelitirdikleri dnlebilir.Konevnin kelamc ve fakihler karsndaki menfi tutumu, kelam kavramndaki genelleyie ramenzel bir ima tamakta ve Earilere gnderme yapmaktaym gibi grnyor. nk Arap-slamdnyasnda Maturidi anlay yokmu gibi davranlmaktadr. Oysa bn Batuta Anadoluda Hanefi

(tabiatyla ayn zamanda Maturidi) anlayn dikkatle korunduunu aklamaktadr. Eari kelamclarnTrk asll filozof ve kelamclar karsndaki ev sahibi edal sulayc, slamda bulunmayan tekfircisluplar, bizimkileri tartmaya daha kapal ve hadsa dayandrldndan savunmas daha kolay, stelikTredeki bilgelik gelenei ile daha bark Vahdet-i Vcutu tasavvuf alannda veya bu alan zerindenfikir retmeye sevketmi, burada younlatrm olmal.

Son sz olarak hemen ifade edelim ki, Farabi, Maturidi, bn-i Sina, Yusuf Has Hacip, Yesevi, HacBekta, Yunus ve tabiatyla Konevnin metinleri incelendiinde, bunlarn hibirisinde gnmzn kirlietnisite anlayn grmyoruz. Bu dnrlerimizin eserlerinde dorudan yada dolayl bir Trk vurgu

da bulamazsnz. Bir soy kurtarmak deildir dertleri. O halde bu insanlarn korumaya ve gelitirmeyealtklar ey nedir? dendiinde verilebilecek tek cevap var: Evrensel nitelikli belli bir hikmet gelenei,belli bir devlet gelenei, belli bir anlama modeli, belli bir ahlak... Ki o devrin tarafsz bir mahidisfatyla bn-i Battuta bize bu abann rneklerini bol bol veriyor.


34/323


SAT BAER

32

BBLYOGRAFYA

BAER, Sait (1990), Kutadgu Biligde Kut ve Tre, Ankara.BAER, Sait (2006), Toplumsal Akl Anlamak, stanbul.BAER, Sait (2007), Medeniyetin Ordusu veya Ordunun Medeniyeti Uluslararas Askeri Tarih Komisyonu, Uluslararas Askeri Tarih

Dergisi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar No 87, Ankara.BAYRAM, Mikail (1984), bn Sin ve Ah Evren, bn Sin Armaan, Ankara.CABR, Muhammed bid (1999), Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, stanbul.CABR, Muhammed bid (Ocak 2000), Arap-slm Aklnn Oluumu, stanbul.CABR, Muhammed bid (Kasm 2000), Felsef Mirsmz ve Biz, stanbul.DEMRL, Ekrem (2005), Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul.BN BATTUTA (2005), Byk Dny Seyahatnmesi, stanbul.BN RD (2006), Felsefe Din likileri-Faslul-Makal el-Kefan Minhacil-Edille, stanbul.KARA,Mustafa-Hamit ALGAR (1988), Abdullah lh TDV slm Ansiklopedisi, C.I, stanbul.KONEV, Sadreddin (2002), Yazmalar-el-Mrselt, stanbul.KONEV, Sadreddin (2002), lh Nefhalar, stanbul.KYMEN, Mehmet Altay (1984), Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C.II, kinci mparatorluk Devri, Ankara.TURAN, Osman (1993), Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul.


35/323

33

Sadreddin Konev ve Davd El-Kayser

Prof. Dr. Mehmet BAYRAKDAR

Burada zerinde duracamz konu, bu iki mehur dnr arasnda kiisel ve dnsel adanmnasebetin olup olmad konusudur. Uzun sredir ilgimizi eken bu konunun, daha nce ulatmz veimdi de anlatacamz olumsuz sonucunun ilginlii ve bunun muhtemel nedenleri zerinde duracaz.

Gerek Sadreddin Konev (606-673/1210-1274)nin ve gerekse Davd el-Kayser (660-750/1261-1350)nin hayatlar hakknda kaynaklarda fazla bilgi olmamas, kiisel iliki, yani hoca-renci ilikisiolup olmad meselesinin zmn zorlatrmaktadr.

Sadreddin Konevnin haytndan bahseden bilinen eserlerde, onunla Davd el-Kayserarasnda kiisel bir iliki olduuna dair hibir bilgi verilmemektedir. Buna karn Davd el-Kayserninhayat hakknda bilgi veren baz eserlerde ise, onun Sadreddin Konevnin rencisi olduuna veondan ders aldna dair bilgiler vardr.1 Biz daha nce o kaynaklara itimat ederek Davd el-Kayserzerine doktora almas yaptmz yllarda bunun mmkn olabileceini sylemitik.2 Ancak dahasonraki aratrmalarmzda baz gerekelerle bunun tarihen mmkn olmad kanaatine ulatk.3 Bugerekelerimizi burada ayrca tekrar etmeyi gerekli grmyoruz.

Buradan, her nekadar Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevden ders aldn syleyenkaynaklar ikisi arasnda dorudan retmen-renci ilikisinden bahsediyorlarsa da, bunu Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevnin eserlerinden ve dncelerinden etkilenmi olduunu dnerekfikr bir ilikiden mi bahsetmek istemilerdir eklinde bir soruya evirerek, bizim de burada zerindedurmak istediimiz bu esas meseleye geebiliriz. Sadreddin Konev, eserleri ve dncesi ile dorudanDavd el-Kayseryi etkilemi midir?

Davd el-Kayser zerine doktora almas yaptm yllarda byle bir soruyla ister istemezkarlamtm. Doktora tez danmanm Roger Arnaldeze, bata Sadreddin Konev olmak zere

nceki Fssul-Hikem rihlerinin onun zerine etkileri olup olmadn aratrmamn iyi olacanve bu konuda kesin bir kanaate varmamn ve etkileri ak bir ekilde gstermemin ancak metinkarlatrmas yntemiyle olabileceini syledim; ancak sz konusu rihlerin metinlerine ulamamn -o gnn artlar ierisinde- kolay olmayacan ilave ederek bir bakma Arnaldezden byle bir alma

yapmaktan sarf- nazar edilmeme ynelik affm diledim. O da bu konular zerinde ileriki zamanlardadurursun diyerek bana kolaylk gsterdi. Dolaysyla byle bir konu zerine eilmeme o gnlerden berihep zihnimi kurcalayan bir mesele olagelmitir.

1 Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmn, stanbul, 1311, c.II,s. 323; Ahmed Cevdet Paa: Kss- Enbiya, haz. M.z, stanbul, 1973, c.III, ksmII, s. 211.2 Bayrakdar(M.): La Philosophie Mystique chez Dawud de Kayseri, Ankara, 1990, s. 14.3 Bayrakdar(M.) Kayserili Dvd, Ankara, 1988, s. 10.


36/323

SADREDDN KONEV VE DAVUD EL-KAYSER

MEHMET BAYRAKTAR

34

Davd el-Kaysernin mevcud eserlerini o yllardaki ilk okumamzdan Sadreddin Konevninkendisine dorudan fikr bir etkisinin olmad kanaatine varmtk. nk, Davd el-Kayser, batabnl-Arab ve kendisini tasavvufa ynelten hocas Abdurrazzak el-Ken olmak zere Hakim Tirmiz,

bnl-Frz, Evhadud-Din el-Kirmn ve Fahreddin rak gibi kendisinden nceki mutasavvflar ile bnSin, Ebl-Berakt el-Badd, Aristo ve Efltn gibi filozoflar ismen zikredip, gerek kendi grlerinedestek ve gerekse tenkid amal onlarn dncelerini ve szlerini naklederken, Sadreddin Konevyihibir eserinde ismen zikretmemesi bize ilgin ve tuhaf gelmiti. Kaynaklarda isimleri zikredilenfakat bugne kadar varln bilemediimiz ve ulaamadmz iki- eseri hari tutulursa, bildiimizeserlerinin hi birisinde Davd el-Kaysernin ne Sadreddin Konevnin ismini, ne de bir eserinin isminizikrettiini grdk.

Buna ramen, ismini zikretmese de, Davd el-Kayser Sadreddin Konevden etkilenmemi

midir, eklindeki soruyu sormaya devam ettik.

eitli vesilelerle ve farkl zamanlarda Davd el-Kaysernin eserleri ile Sadreddin Konevnineserleri arasnda metin karlatrmas yaptk. Ulatmz sonu, gerek kavram dzeyinde, gereksednce dzeyinde, gerekse de uslb ve anlatm tarz dzeyinde Sadreddin Konevye has olanlarlaDavd el-Kayserninkiler arasnda bir etkileim ve etkilenim izleri gremediimizdir.

Bu grmz u anlama gelmez: Sadreddin Konev ve Davd el-Kayser arasnda hibirbenzerlik yoktur. Bu iki nemli Fss rihi arasnda, yukarda bahsettiimiz kavram, konu ve ifade

gibi her dzeyde baz benzerlikler vardr. Ancak bu benzerliklerin kayna, Davd el-KayserninSadreddin Konevden etkilenmi olmas ile deil, bnl-Arab ve eserleri ile aklanabilir. ki rihde bnl-Arabnin eserlerinden nakiller yaparken, onun dncelerini yorumlarken kavramlarn vedncelerini ortaklaa kullanmlardr.

Bu durum karsnda aklmza baka bir dizi soru gelmektedir. Bunlardan birisi, acabaetkilenmemi bile olsa Davd el-Kayser, Sadreddin Konevnin hibir eserini okumam mdr? Busoruya elbette kesin kantlarla olumlu veya olumsuz cevap verme olanamz yoktur. Ancak SadreddinKonevnin bnl-Arabnin kk yatan itibaren en yakn tilmizi olmas, bata Fss olmak zere

baz nemli eserlerinin arihi olmas ve vahdet-i vucd gelenei ierisinde nemli bir yere sahip olmasdnldnde, Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevnin baka hibir eserini okumam olduunudnsek bile Fss erhi olan el-Fukk adl nemli eserini okumam olacan dnemeyiz. Ancakbiraz evvel de ifade ettiim gibi, bunun iin dorudan veya dolayl bir kantmz yoktur; en azndan benbulamadm.

kinci sorumuz: Davd el-Kayser, Sadreddin Konevnin ismini niin anmamtr ve onun hasfikirlerine niin hi mracaat etmemitir?

Bu soruya muhtemel bir dizi yant verebilirse de, biz nce u iki yant dlamak istiyoruz.Birincisi, iki dnr arasnda yakn kiisel iliki olmadndan bu aralarndaki bir ksknlkten


37/323

35

veya krgnlktan kaynaklanamaz. kincisi, Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevden haberdarolmadndan veya hibir eserini bilmediinden veya okumam olmasndan da kaynaklanamaz.

Btn bu ihtimalleri dladktan sonra, durumu izh edebilecek geriye tek muhtemel bir cevapkalyor ki, bunu da aadaki gibi yle aklayabiliriz:

Davd el-Kaysernin, tasavvufa meyletmesi, hayatnn nisbeten ge bir dneminde vekendisinin de belirttii gibi Abdurrazzak el-Kennin delaletiyle ve davetiyle olmutur. Davd el-Kayser devrinin geleneksel din eitimini aldktan sonra, zellikle matematik, mantk ve felsefeylemegul olmu bir dnrdr. Bu akl ilimlerle olan ok meguliyeti, eserlerinde de grdmz gibionu sistemli bir dnr yapmtr. Gerek telif eserlerinde ve gerekse erh eserlerinde vahdet-i vucderevesinde ele alnan konular Davd el-Kayser felsef olarak fakat ak ve anlalr bir biimde

ilemitir. Davd el-Kayser, erh ettii eserleri iki ksmdan oluturmutur. nce bir giri blmyazarak erh ettii eserin ana konularn ve meselelerini ayr alt balklar halinde tek tek ele alarakkendi asl fikirleriyle anlatmtr. Ana erh blmnde, cmle cmle veya paragraf paragraf erhettii eserin yazarnn fikirlerinin nasl anlalmas gerektiini gstermitir; bylece kendi fikirlerini

yorumuna kartrmamtr; varsa dilbilimsel zorluklar zmlemitir. erh ettii bir cmle veyaparagrafta, ilgili veya ilgisiz baka konulara ve meselelere dalarak anlatm ve anlamay gletirmemitir.

te bu itibarla, Davd el-Kaysernin Fss erhi olan Matl Hussil-Kelm f MaanFssil-Hikem adl eseri kendisinden nceki ve sonraki Fss rihlerinin erhleri ierisinde en

ok tutulan ve okunan bir eser olmutur. Bugn de bir ok aratrc Davd el-Kaysernin bu erhinibnl-Arabnin Fssunu anlamak iin en iyi ve en faydal eser olarak deerlendirmektedirler.4

Gerekten de Davd el-Kaysernin Fss erhini, kendinden nceki srasyla Konevnin el-Fukuk, el-Cundi (Cend)nin erhu Fssil-Hikem ve el-Kennin erhu Fssil-Hikem adl ilk Fss erhleriyle sadece ekilsel ve yntemsel adan kyaslamak bile Davd el-Kaysernin erhinin

yerini ve nemini ortaya koyar.

Bu ilk drt Fss erhi arasnda ok ksa ve basit bir mukayese yaparak, yle diyebiliriz: erh

yazmndan maksat evvel emirde kavramlar, cmleler ve genel dnce itibariyle asl metin yazarnndncesini anlamak ve okuyucuya anlatmaksa, yukarda ksaca anlattmz zellikleri itibariyle Fsserhleri arasnda bunu en gzel biimde gerekletiren el-Kaysernin erhidir.

Konevnin, el-Cundnin ve el-Kennin erhlerine gelince; bunlarn ortak zellii Fssundorudan cmle cmle metinsel erhleri deildirler; zaman zaman Fss metnindeki baz kavramlarhakknda aklamalar ihtiva ederler ise de, dorudan Fssun metnini anlamaya yardm etmezler.Her yazar Fssun fikirlerini anlatmaya yardmc olma yerine daha ok ahs grlerini anlatrlar. lkFss erhi olan Konevnin Fukk erhi, Fssun kendi hacminden bile ksadr; yorumlar ifde tarz

4 Chittick (W.): The Chapter Readings of the Fusus, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, 1984, s. c.II, s. 41.


38/323

SADREDDN KONEV VE DAVUD EL-KAYSER

MEHMET BAYRAKTAR

36

bakmndan din arlkldr. Buna karn ikinci erh el-Cundnin erhi, arlkl olarak metafizikseldir;ancak gerekli gereksiz her trl bilgiyi toplad iin okuyucu bnl-Arabyi anlamak yerine, el-Cundnin muktesebatn okumaktadr. Bunun iin de erhi olduka hacimlidir. El-Kennin erhi

ise, ikisi arasnda orta hacimdedir; fakat onun erhinden de biz daha ok el-Kennin kendi fikirlerinireniyoruz; o da dorudan Fssun kendi metnini ve dncesini anlamaya pek yardmc deildir.

Dolaysyla buraya kadarki aklamalarmzla sonu olarak unu demek istiyoruz: SadeceFss erhinde deil dier erh ve telif eserlerinde de Davd el-Kayser, Konevnin el-Cundnin ve el-Kennin ne Fss erhlerine ne de dier eserlerine hibir atfta bulunmamakta; ne de onlardan fikirplannda aktarmda bulunmaktadr. Bunun nedeni de, Davd el-Kaysernin kendisini ncekilerdenilmen ve anlay bakmndan daha stn ve yetkin grm olmas veya onlarn bnl-Arabyi tamolarak anlamam olduklarn dnm olmas olabilir.

Konuyu aydnlatma bakmndan bir rnek zerinde durabiliriz: Bu rnek, bnl-Arabninbahsettii varln Be Hazreti (el-Hazartl-Hams) olsun. Davd el-Kayser, hazret, mertebe veonlarn tekabl olan lem kavramlarn birbirinden ayrrken, Konevde bu ayrm yoktur. Davd el-Kayser, hemen hemen ayn isimlerle btn eserlerinde be hazarttan ve be lemden bahseder. OysaKonev farkl eserlerinde farkl isimlerle onlardan bahseder. Bu be hazartn ve lemin sralanmaskonusunda Davd el-Kayser her zaman bnl-Arabnin izdii varlk dairesine uygun bir sralama

yaparken, Konev her zaman bu sraya uymamaktadr. Konev, Krk Hadis erhi adl eserinde rneinyle bir sralama yapar:

1. Hazart- Gayb (Gayb lemi)2. Ruhlar lemi3. nsn- Kmil4. Hazart- Hayl (Misal lemi)5. Hazart- Hiss (ehdet Alemi)5

Bu sralamasnda Konev, ehdet ve Gayb lemleri arasnda orta bir lem olduu dncesiylensn- Kmili nc varlk srasna yerletirmitir. Oysa nsn- Kmil mertebesi, bnl-Arabinin

varlk anlayna gre ve mantken ehdet leminden sonra en son mertebe olarak yer almasgerekir. Ayn ekilde Misal lemine hayal ismini vermekte uygun deildir. Nitekim Konevninbu dzensizliine: mdi burada bir noktaya nemle iret edelim ki, Konevde grdmz gibi bube mertebe nazariyesinde mertebelerin tertibi her zaman ayn deildir6 diyerek N.Keklik de iaretetmitir.Biraz garib ve tuhaf bir durum da olsa, el-Kayseri kendisinden nceki arihi hibir ekildezikretmiyor ve bize dorudan onlardan etkilenmi grnmyor.

5 Sadreddin Konev: Krk Hadis, ner. H.Kmil Ylmaz, stanbul, 1990, s. 94.6 Keklik (N.): Sadreddin Konev Felsefesinde Allah-Kinat ve nsan, stanbul 1967, 94


39/323

37

Fatih Sultan Mehmedde Sadreddin Konevve Ahi Evren Hayranl

Prof. Dr. Mikil BAYRAM

Fatih Sultan Mehmedin ilim ve sanat severlii yannda eitli ilim ve sanat dallaryla megulolduu da bilinmektedir. Saltanat dneminde kurulan ilim messeseleri yaplan eitli sanat eserleri vepek ok ilim adamn himaye etmesi yannda iirleri ise onun yksek bir fikir adam ve byk bir edipve sanatkr olduunu gstermektedir.

Biz burada Fatih SultanMehmedin Trkiye Seluklular Devrinin, aralarnda derin dostluk vegnldalk bulunan iki byk ilim ve fikir adam1 Saderddin Konev (.673/1275) ile Ahi Evren HaceNasirddin Mahmud el-Hoyiye (.659/1261) duyduu ilgiyi dile getirmeye alacaz. Bylece FatihinSadreddin Konevnin hocas Muhyiddin bnl Arabi (.1240) ile Hace Nasirddin Mahmudun (AhiEvren) hocas Fahruddin Raziye (.606 / 1209) bak tarzna da bir pencere alm olacaktr. Pek tabiiFatih gibi bir sultann, biri slam dnyasnda kelamc dncenin ve aklcln, dieri tasavvuf yolununve sezgiciliin temsilcisi olan iki bilge kiiye2 bak tarz ve tutumu hem Trk siyasi tarihi asndan,hem Trk fikir tarihi bakmndan ok nemli sonular dourduu muhakkaktr.

Trkiye Seluklular Devrinin en nl ilim adamlarndan ve Anadolunun kltr hayatnda

nemli bir yeri bulunan Sadreddin Konevnin felsefesinin3

arlk noktasn Miftahl-gayb adl eseritekil eder. Tam ad Miftahu cemil-gayb vel-vcud olub daha ok Miftahl-gayb4 diye tannanbu nl eserin Anadoluda ilk drd Fatih devrinde olmak zere on ayr yazar tarafndan erh edildiibilinmektedir.5 Ayrca bu eser, bilinmeyen bir zat tarafndan Farsaya da tercme edilmitir.6 Butercmenin Pertev Paa (Sleymaniye) Ktp. nr. 278, Ayasofya ( Sleymaniye) Ktp. nr. 2089 ve HacMahmut Ef. (Sleymaniye) Ktp 2610da olmak zere Trkiye ktphanelerinde nshas vardr. Bunshalardan en eskisi ok gzel bir talik ile yazlm olan Pertev Paa Ktphanesindeki nsha olup,kapak sahifesinde yaldzla yazlm eklindekikayttan hem bu nshann Sultan Fatihin zel ktphanesine ait olduunu, hem de Fatihin bu eseri

okuduunu reniyoruz. te Fatih tarafndan mtalaa edildii anlalan bu eserin Ahi Evren diyebilinen eyh Nasiruddin Mahmud tarafndan Farsaya tercme edildii kuvvetle muhtemeldir. AhiEvren, Sadreddin Konevnin et-Tevecch olarak tannan et-Tevecchl-atamm nahval-Hakk adl

1 Sadrddin Konev ile Ahi Evren Nasrddin Mahmud arasndaki mektuplamay konu edinen makalemizde (UzunarlArmaan,stanbul,1979,s.221-240) bu iki bilgin arasndaki yaknlk ve dostluk detayl olarak gsterilmitir. Ayrca Ahi Evren ve AhiTekiltnn Kuruluu adn alan doktora almamz da yaynlam (Konya 1991) bulunuyoruz.2 bl Arabinin Fahruddin Raziye yazd bir mektupta (Resail bnl Arabi, Haydarabat,1367/1948,s.5-9) bu iki alim arasndakidnce fark grlmektedir.3 Sadreddin Konevnin felsefesi iin bkz. Nihet Keklik, Sadreddin Konevnin felsefesinde Allah-kainat ve insan(stanbul,1957)4 Sadreddin Konev bu eser inin n sznde (Kayseri Rait Ef. Ktp.nr.1125, yp.14a) bu eserini Ahassul Havass iin yazdn belirtmektedir.

Bu bakmdan Konevnin bu eseri ok ilm ve ar edeb bir dille kaleme alnmtr. Kr. Konevnin felsefesinde Allah-kainat ve insans.19.5 Bu erhler ve nshalarnn tavsifi ve yerleri iin bkz. Osman Ergin, Sadreddin Konev ve eserleri, arkyat Mec. (stanbul 1957,s. 69-72)6 Ayn eser, s. 69


40/323

FATH SULTAN MEHMETTE SADREDDN KONEV HAYRANLII

MKAL BAYRAM

38

eserini de Konevnin isteiyle Farsaya tercme etmitir.7 Bu tercmeye yazd uzunca n szde,Yksek zevk ve srlara derin ve kalbe doan manalara (Mevacid) delalet eden kelime ve tabirleri zatenArapaya nazaran ok dar olan Farsaya tercme etmeyip Farsa ibarelerde aynen muhafaza ettim8

demektedir. Miftahl-gayb tercmesinde de ayn metod uygulanmtr.

Sultan Fatihin Sadreddin Konevye duyduu ilgiden olmal ki yukarda da belirtildii gibi-onun devrinde drt ayr yazar Miftahl-gayb erh etmilerdir.9 Bunlardan biri de bizzat Fatihin emriile Simavl eyh Ahmet lahi (l. 896/1490) tarafndan yazlmtr.10 eyh Ahmed lahi hakkndageni bilgiyi ondan bahseden eserlere havale ederek11 burada konumuzla ilgisinden dolay bahsi geenerhinden ve Sultan II. Mehmed (Fatih) ile ilgisinden bahsetmek istiyoruz. Molla Ahmed lah ilktahsilini stanbulda tamamladktan sonra, rana gitmi orada Nakibendi eyhi Hace Ubeydullah-Ahrarn (l. 695/1489) yannda yetimi bilahare stanbula dnmtr. Bylece Nakibend tarikatn

Anadoluya getiren eyhlerden biri de Molla Ahmed lah olmutur.12

Ayasofya Camiinde verdiiderslerle Sultan Fatihin dikkatini ekmi13 ve ona eyh Sadreddin Konevnin Miftahl-gayb adleserini erh etmesini emretmitir.14

eyh Ahmed lh, bu emri aldktan sonra Evrenos-zade Ahmet Beyin (l.904/1498) delaletiile Vardar Edremiti yaknlarnda Rahmet Da eteinde bir eme banda yaptrd ve Darus Safaadn verdii, yannda mescid bulunan zaviyeye ekilerek tedris ve telifle megul olmutur.15 tePadiahn emrini de burada yerine getirmitir. Nitekim Molla lahinin bu zaviyede kaleme ald erh-iMiftahl-gaybn kendi el yazs olan nshas bugn Konya Yusufaa Ktp. nr. 414de kaytl olup16

sonunda mellifin kendi el yazs ile yazd telif kaydnda (422b-423a) bu hususu da not etmitir.17

7 Bu tercmenin bilinen tek nshas, Konya Yusufaa Ktp. nr. 4866da kaytl, iinde Ahi Evren eyh Nasiruddine ait olduunu belirten(lada) Metaliul man ile Tercme-i Elvah-i mad adlar ndaki iki eseri ile bir arada olmak zere sadece risale ihtiva eden mecmuann33b,52b sahifelerinde yer almtr. 11 Zilkade 673/ 8 Mays 1275 de , yani Sadreddin Konev nin vefat ettii yl ierisinde istinsah edilmitir.n sznde belirtildiine gre (34b) Konevnin kendi el yazs ile olan nshadan tercme edilmitir. Dolaysyla mtercimin, Konevnin

yaknlarndan olduu anla lmaktadr. Ayrca Konev ve Ahi Evrennin birbiriler ine yazdklar karlkl mektuplardaki dil ve slupzelli i ve bu mektuplarda grlen aralarndaki dostluk ve fikir al verii bize bu eserin Ahi Evren tarafndan tercme edildii kanaatin ivermektedir. Dier taraftan bu eserdeki dil ve slup zelli i, tercmede sz edilen Miftahl-gayb tercmesinin de Ahi Evrene aitolduunu ak olarak gstermektedir. Bu makalenin hacmi burada bu teknik konu hakknde detaylara girmeye imkn vermemektedir.8 Belirtilen nsha, yp. 35a9 Sadreddin Konev ve Eserleri, s. 69-7010 Katip elebi, Kefuz-znun, Nr. . Yaltkaya, R. Bilge, stanbul, 1943, II, 1968.11 Mecduddin Efendi: Tercme-i akayk- Numaniye , stanbul , 1269, s. 262-265; Lamii elebi: Tercme-i Nafahatl ns , stanbul,1289, s.460-464; Mehmed Tahir: Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333, I.s.91-92; . Hikmet Ertaylan: lahi Divan ( nsz) , stanbul,1961, s.16.12 Fuad Kprl: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, s.48.13 Nesayh- Molla lahi, Bursa Eski Eserler Ktp. (Ulu Camii ksm) nr.3493, yp. 172, 303b.14 Molla lahi, erh-i Miftahul-gayb, Konya Yusufaa ktp. nr. 414, yp. 1a15 Kefz-znun, II, 1768, Osmanl Mellifleri, I. 91; . H. Uzunarl, Evrenos, slam Ansiklopedisi, stanbul 1964,3, s.417.16 Gerek nshann 1a sahifesinde bulunan erhu Miftahil-gayb bi-hatti mellifihi kayd, gerek nshann kenarna yazlan ilaveve karalamalar, ve gerek sonundaki (421b-423a) telif kaytlarndaki ibareler bu nshann mellif hatt olduunda pheye muhalbrakmamaktadr.17


41/323

39

Dipnotta sunduumuz fil-Menakib mesnev baln tayan mesnevinin son beytindenerhin 880 ylnda tamamland ve tasnif kaydnda ise, oru ay kayd bulunduuna gre, eser 29Arlk 1475-27 Ocak 1476 tarihleri arasnda tasnif edilmi olup ancak bu tarihten sonra Fatihe takdim

edilmi olabilir.

Molla Ahmet lahi bu erhin sonuna, gene kendi eliyle yazd nshann 421b-422a sahifelerindeeseri iin yazd takrizde bu eseri tercme ederken ancak yaanarak anlalan ve idrak olunan derinve mphem manalar, dern ahval ve mevacide taalluk eden lafzlar tercme etmeyip metindemuhafaza ettiini, bylece yazarn (Konevnin) terkib ve tertibine ittiba ettiini sylemektedir. eyhAhmet lahinin bu aklamasndan yukarda bahsi geen Ahi Evren Hace Nasireddinin KonevninMiftahl-gaybn tercme ederken takib ettii usul uygulad ortaya kmaktadr. Hatta eyhAhmet lahinin, Ahi Evrenin Miftahl-gayb tercmesini grm olmas ve ad geen eserini yazarken

bu tercmeden istifade etmi olmas da kuvvetle muhtemeldir.

eyh Ahmet lahi, erh-i Miftahl-gayb adl eserini padiaha sunduktan sonra bir de erh-istilahat- Miftahl-gayb adl bir baka eseri gene Fatih Sultan Mehmet adna kaleme almtr.18Durum yle gsteriyor ki, Sultan Fatih, eyh Ahmet lahiye Miftahl-gayb erh ettirmeden nce-yukarda belirtildii gibi- Ahi Evrenin Tercme- i Miftahl-gaybn okumu olduu iin eyhAhmet lahinin yapt erhte bir yenilik grmemitir. Yahut lahinin yapt erhte de Ahi Evrenintercmesinde olduu gibi yksek zevk ve srlara, derin mana ve i duygulara (mevacid) delalet edenlafzlarn aklanmad hususunda lahiyi ikaz etmitir. Bunun zerine eyh Ahmet lahi, erh-i

Istlahat- Miftahl gayb adl eserini kaleme aldn, bu eserin n sznde ifade etmektedir.19 Hattasultann bu hususta kendisini ikaz ettiini de ima etmektedir. Ancak eyh Ahmet lahi bu eserini FatihSultan Mehmede takdim edememitir. Zira Fatih Sultan Mehmed bu eserin tamamlanmasndan nce

18 eyh Ahmet lahinin byle bir eserinin mevcudiyeti ilk defa tarafmdan tespit edilmitir. Bu eserin bilinen tek nshas Ayasofya(Sleymaniye) Ktp 1757de kaytldr.19 Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 1757, yp. 3b-4b.


42/323


MKAL BAYRAM

40

vefat ettii anlalmaktadr. nk bu kitabn bilinen tek nshas olan Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr.1757de kaytl nshasnn kapak sahifesinde Sultan II. Mehmedin imzas (mhr) yerine olu SultanII. Bayezdn mhr ve imzasn ihtiva etmektedir.20

Fatih Sultan Mehmedin, Sadreddin Konev ile ilgilenmesi, sadece onun Miftahl-gaybnokumas ve erh ettirmesinden ibaret deildir. Gene bu sultan devrinde 881/1476 ylnda Konyayagnderilen vakf tescil heyetinin Sadreddin Konevnin Konyadaki evkafn tescil ederlerken KonevninMescid ve mezarnn yan bana kurduu ktphaneye vakfettii kitaplarn adlarn kaydetmeleri vebu vakfn gelirlerinin arttrlmas21 da Sultan Fatihin Sadreddin Konevye duyduu ilgi ve hayranlnsonucudur. Sultan Fatihin hocas olarak tannan Ak emseddinin de Konyada Sadreddin Konevninktphanesinde bir mddet alt bilinmektedir. Bu bakmdan Ak emsddinin Sultan FatihinKonevye ilgisini ektii de dnlebilir.

Fatih Sultan Mehmedin, Sadreddin Konevnin baba dostu, gnlda ve arkada olan AhiEvren Hace Nasirddin Mahmuda duyduu hayranlk daha ak ve uurludur. Seluklular zamanndaAhiler, Anadoluyu igal eden Moollara ve Mool yanls yneticilere itaat etmiyorlard. Mool

ynetimine kar isyan ediyorlard. Ahi Evren Hace Nasirddin, Moollara kar Ahi ve Trkmenlerinsrdrdkleri isyanlarda bayrak kiiydi. Bu yzden Moollar ve Mool yanls Seluklu yneticleri,Ahileri ar fikr ve siyas bask altnda tutuyorlard. Birok illerde Ahiler katliamlara maruz kaldlar.Ahi Evren de Krehirdeki Ahilerin isyan srasnda ldrld ve eserleri bir buuk asr boyuncatakibat altnda tutuldu. Moollarn Anadoluda Ahiler zerinde meydana getirdikleri bu iddetli siyasi

ve fikr bask yznden Ahi Evren Hace Nasiruddin unutulmaya mahkum edilmi ve 25 kadar eseri yabakalarna nisbet edilmi olarak ya da ktphane izbelerinde anonim eserler olarak mahdud nshalarhalinde gnmze gelmitir.22 Baz eserleri de kayptr. Yani Ahi Evren 700 yl boyunca sadece ismi ile

yaayabilmitir. Byle olmasna ramen Fatih Sultan Mehmedin Ahi Evreni baz eserleri ile tandanlalmaktadr. Ahi Evrenin Tercme-i Miftahl-gayb adl eserinin Fatih tarafndan okunduunu

yukarda belirtmitik. Bundan baka Ahi Evrenin en nemli eseri olup, ksaca Tabsra diye tannanTabsiretl-mbtedi ve-tezkiretl mntehi adl eseri23 Fatih tarafndan bilindii ve okunduugrlmektedir. nk bu eserin Ayasofya (Sleymaniye ) ktp. nr.1692de kaytl olup, 869/1464 istinsahtarihli nshasnn kapak sahifesine bu eserin Sultan Fatihin zel ktphanesinde olduu ve Fatih

tarafndan mtalaa edildii kaydedilmitir. Ancak bu nshann 2a sahifesine yazlan bir kaytta eserinmfessir Kad Nasreddin (Nasruddin) Beyzaviye (684/1285) nispet edilmitir. Bunun sebebi de udur:Ahi Evrenin bir ok eserleri bakalarna mal edilmitir. Bu eseri de ounlukla Sadreddin Konevye

20 Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 1757, yp. 1a.21 F. Nafiz Uzluk:Fatih Devrinde Karaman Vilyeti Vakflar Fihrist i, Ankara 1958, s.10-13, . Hakk Konyal: Konya Tarihi, Konya 1964,s.497-504.22 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mikil Bayram: Ahi Evren Kimdir? Gerek ahsiyeti ve Eserleri Trk Kltr Dergisi, say191,s.158-668.23 Bu eser ileride arz edilecei gibi- Trkiye ktphanelerinde 24, yabanc lkelerde 3 nshas tarafmzdan gzden geiri lmi olup, bu

nshalarn bir ounda bata Sadreddin Konev olmak zere muhtelif kiilere nispet edilmitir. Biz eserin en eski nshalarna, Eflaki ninMenakubul Arifinindeki bir kaydna (Ankara, 1958-61, II,188) ve Katip elebinin Kefz-znndaki tespitine( stanbul,1941-43,I,338) dayanarak bu eserin Ahi Evren Hace Nasreddine aid olduunu tespit etmi bulunuyoruz. Ahi Evrenin bu eseri TasavvufDncenin Esaslar adyla tarafmdan tecme edilerek geni bir n bilgi ile (Ankara 1995) yaymlanmtr.


43/323

41

mal edilmitir24. Katip elebi de Kefz-znunda Tabsiray Konevye nispet ettikten sonra baznshalarnda bu eserin eyh Nasuruddin Muhaddise, yani Ahi Evren Hace Nasirddine ait olduunadair kaytlarn bulunduunu da kaydetmektedir.25

te Ktip elebinin haber verdii bu Nasreddinin kim olduunu tespit etme gayretindendoan hata sonucunda bu nshada da Tabsra, Kad Nasirddin Beyzaviye mal edilmi olmas kuvvetlemuhtemeldir. Bu nshann istinsah tarihinden 17 yl sonra, yani 886/1481de Sultan Fatihin emri ileKrehirde Ahi Evren in trbesinin onarlmas ve bu trbeye bitiik bir zaviyenin yaplmas26 FatihinAhi Evreni tandn gstermektedir. Dolays ile yukarda Sultan Fatih tarafndan okunduunubelirttiimiz iki eserin Ahi Evrene ait olduklarnn Fatih tarafndan biliniyor olduu rahatlkla iddiaedilebilir. Hatta Ahi Evrenin baka eserlerini okuduu da dnlebilir. Muhtemelen tarih boyuncaSadreddin Konev ile ranl lim Nasreddin-i Tusi arasnda teati edildii sanlan mektuplarn27 Ahi

Evren Hace Nasreddin ile Sadreddin Konev arasnda teati edildiini de biliyordu.

NETCE

Grlyor ki Fatih Sultan Mehmet, Sadreddin Konev ile Ahi Evrene byk bir ilgi duymutur.Bu iki bilgini iyi tanmaya almtr. Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmuda duyduu ilgi ise Konevyeduyduu ilgiden daha ilm ve uurludur. Herhalde Arapas Konevnin eserlerini okuyup anlamaya

yetmedii iin Farsa tercme ve erhlerden okuyup anlamaya almtr. Eserlerinin ou Farsa olanAhi Evreni ise daha rahat ve vukufla tetkik etmitir. nk divanndan onun ileri derecede Farsa

bildii gayet aktr.

24 Tabsrann en eski nshalar Halef Ef. (Sleymaniye) Ktp. nr.93 (660/1262 istinsah tarihli), Nuruosmaniye Ktp. nr. 2286 (689/1290stanbul tarihli), Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 4819 (730/1330 st. Tarihli) gibi eski nshalar hari muahhar nshalarnda okluklaKonevye ait olduuna dair kaytlar bulunmaktadr. Ayrca Ayasofya (Sleymaniye) Ktp.nr. 1962deki nshada Kad Beyzaviye , Reit Ef.(Sleymaniye) Ktp. nr. 338de ise Fahruddin Raziye nispet edilmitir.25 Kefz-znun ,I, 338.

26 Krehirdeki Ahi Evren Camiiinden trbe ve zaviyeye alan kapnn stndeki kitabede orasnn Mehmed Han b. Murat Hanzamannda 886/1481 ylnda yapld kaytldr.27 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Sadreddin Konev ile Hace Nasruddin-i Tusi arasndaki mektuplamann vaki olduu iddiaszerine Uzunarl Armaan, s.220-240.


44/323


MKAL BAYRAM

42


45/323

43

Osmanl Kaynaklarna Gre Sadreddin-i Konev

Prof. Dr. A. Azmi BLGN

1. SM, KNYE, LAKAP ve SIFATLARI

Tasavvuf ve slam dncesinde eserleriyle tm slam lkelerinde byk bir ne sahipolan Muhyiddin bnl-Arabnin (. 638/1240) fikirlerinin Seluklu ve Osmanl Trk toplumunda

yaylmasnda birinci derecede etkili olan kimse hi phesiz Sadreddin-i Konev olmutur. Osmanlkaynaklarnda Sadreddin-i Konevnin ismi Muhammed b. shak, knyesi Ebl-Mel, lakab eyh-iKebr olarak gemektedir. XVI. yzyln nde gelen tezkirecilerinden Latf onun, Malatyadadoduunu, Konyaya yerletiini belirtir.1 Gencr- gencne-i manev (Mana hazinesinin bekisi),

mahrem-i rz- Kitb- Mesnev (Mesnev kitabnn srlarna aina olan), eyh-i sn (ikinci eyh),2resl-el ebl-mel sadrl-mille ved-dn (ycelerin bakan, yceliklerin sahibi, dinin nderi)3 gibiunvanlarla nitelendirilmitir.

Osmanl kaynaklar arasnda Konevye Kitbl-Hitb ve Kitbn-Netce gibi eserlerinde yervermi olan smail Hakk Bursev (. 1137/1725), Konevnin, vey babas ve ayn zamanda eyhi bnl-Arabnin Anadoluda yegne era olduunu ve Hzr-merep olan eyh-i Ekber bnl-Arabninmarifet emesinden itiini syledikten sonra, onun tasavvufta syledii stlahlara seleften hibirkimsenin stnlk salayamadn, sahip olduu bilgi birikimine de kimsenin eriemediini belirtir.4

Konev, tefsir, hadis, tasavvuf ve hikmet ilimlerinde ann en nde gelen alimlerinden biri olup zahirve batn ilimlerini kendisinde toplam olan byk bir bilgin ve dnrdr. Onun eserleri btnblgelere yaylm olup tasavvuf tarihinde bnl- Arabden sonra en byk hreti elde etmi birlimdir. Bundan dolay olsa gerek Osmanl bilginleri eserlerinde eyhayn szcyle bnl-Arabve Konevyi kastetmilerdir. Her ikisinin marifetleri eserleri vastasyla gne gibi btn insanlaydnlatmtr. smail Hakk Bursev, zellikle evliyadan saylanlarn ounun cemal ve celal arasndakaldn, szn sudan karamayp hayret denizine daldn ifade ettikten sonra, Konevnin, Farsayda iyi bildii iin baz eserlerini bu dille yazm ve onlar ok gzel bir biimde dzenleyip insanlarn

yararlanabilecei bir slupta kaleme aldn belirtmitir.5

2. ETM, EVRES ve ETKS

Sadreddin-i Konevnin yaad yllarda Konya dil bir hkmdar olan Sultan Aleddininynetimindedir. Bu yzden byk bilginler onun himayesine gelmiler ve rahat etmilerdir.6 Bursev,

1 Latfi, Tezkiret-uar ve tabsratn-nuzam, haz. Rdvan Canm, Ankara 2000, s. 117.2 lim dnyasnda bnl-Arab eyh-i Ekber olarak tannd iin Konevye de bnl-Arabden sonra gelen ikinci byk bilgin

anlamnda bu unvan verilmitir.

3 Latfi, s. 116; smail Hakk Bursev, Kitbl-Hitb, stanbul 1256, s. 288.4 a. g. e., s. 290.5 a. g. e., s. 292.6 a. g. e., s. 288.


46/323

OSMANLI KAYNAKLARINA GRE SADREDDN- KONEV

AZM BLGN

44

Konevnin batn, akl ve nakl ilimlerde bilgi sahibi olduunu, tasavvuf ilminde eserlerinin bulunduunu,veliler arasnda byk eyhlerin en faziletlilerinden ve tarikat ehlinin en kmillerinden olduunu bildirir.Yine ona gre tasavvuf alannda tafsl-i kalem (kalem genilii) bnl-Arab, Sadreddin-i Konev ve

kendi eyhi Seyyid Fazl el-lh olmak zere kimseye ihsan olunmutur.

7

Konevnin babas Mecdddin shak iyi bir bilgin ve mutasavvftr. Bunun yannda SelukluDevletinde st dzey bir yneticidir. Evliya elebi ise bu hususta dier Osmanl kaynaklarndan farklbir bilgiye yer verir ve babasnn kuyumcuba olduunu syler. Babasnn lmnden sonra annesibnl-Arab ile evlenmi, kk bir ocuk olan Sadreddinin eitimini ona havale etmitir. Konevvey babasndan ilm-i lednn renmi, mrid-i kmil olmutur.8 Bursevnin belirttiine gre, eyh-iEkber Konyaya Sadreddini irat iin gelmi, annesiyle nikhlanm, daha sonra ama dnmtr.bnl-Arab, Sadreddin-i Konevye Allahtan kendisine daha sonra yaayaca halleri bildirmesini

niyaz ettiini, Allahn da kendisine bu halleri bildirdiini, daha nceden kendisine malum olan halleribir bir yaadn ifade etmitir.9

Muhyiddin bnl-Arabnin manev terbiyesinde yetien Konev, vahdet-i vcud dncesininAnadoluda tutunup yaylmasnda birinci derecede etkili olmutur. Eserleri bnl-Arabnin gr vedncelerinin erh ve takririne mnhasr gibidir. eyh-i Ekberin ne sylemek istedii, onun grleriincelenmeden iyice anlalamaz.10 bnl-Arab, Sadreddin kkken onun eitimine ok zen gstermi,er ve tasavvuf ilimleri ona bizzat retmitir.11 Sadreddin-i Konev bnl-Arabnin szlerindeki aslmaksad en iyi anlayan bir mutasavvf olarak vahdet-i vcud konusunda olduu gibi dier grlerini de

akl ve eriata uygun olarak aklamay gaye edinmitir. eyh-i Ekberin bu tr szlerini iyice aratrpincelemeden tam manasyla anlamak mmkn deildir.

Sadreddin-i Konev eyh Ahi Evran- Kayser,12 Meyyidddin el-Cend, Mevlna emseddinEyk, eyh Fahreddin-i Irak, eyh Sadeddin Fergn, Sadeddin Hamev ve Necmeddin-i Dye gibigibi bir ok nl lim ve suf ile grp onlarla ilm sohbetlerde bulunmutur.13 Bunlardan bazlarise Konevden ders okumutur. Osmanl kaynaklar incelendiinde XIII. yzylda Anadoludamutasavvf lar arasnda Sadreddin-i Konevnin nemli bir yere sahip olduu grlmektedir.14

Hoca Nasrddn-i Ts ile varlk, yaratl ve ilm-i ledn gibi hikmet ve felsefeyle ilgili konulardasorulu cevapl bir ok konuma ve yazmalar olmutur.15 Bu yazmalarda Ts zaman zaman acz ve

7 smail Hakk Bursev, Kitbn-Netce, haz. Ali Naml-mdat Yava, stanbul 1997, II, 337.8 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, stanbul 1999, 3. Kitap, s. 22.9 smail Hakk Bursev, Kitbl-Hitb, s. 288-289.10 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm,Nefahtl-ns min hadartl-kuds, trc. Lami elebi, stanbul 1289, s. 632.11 Takprizade Ahmed b. Mustafa,Mevztl-ulm, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, stanbul 1313, I, 571-572.12 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Z. Kurun-S. A. Kahraman- Y. Dal, stanbul 19992. Kitap, s. 26; a. e., haz. Y.Dal S. A. Kahraman- R. Dankoff, 9. Kitap, s. 102.

13 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 632; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984, s. 202-203,dipnot nr. 27.14 bk. . Hakk Uzunarl,Anadolu Beylikle ri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984, s. 210.15 Latf , s. 116.


47/323

45

kusurunu itiraf etmitir.16 ranl filozof, matematik, tp ve din alimi Kutbddin irazye (. 710/1311)hadis ilminde hocalk yapm, hadisle ilgili Cmiul-usl kendi hatt ile yazan iraz, bu eseriKonevden okumutur. Konev onunla hem zahir hem batn ilimleri hakknda karlkl mzakerelerde

de bulunmutur. Bunu irazDrrett-tc adl eserinde bizzat belirtmektedir.17

Latf, onun Cmiul-uslden baka bir de Tezkiretl-mntehy Konevden okuduunu bildirmektedir.18

iraznin bizzat kendi eliyle yazd Cmiul-usl smail Hakk Bursev stanbulda devletbyklerinden birinin kitaplnda grdn, onun itikadnn olgunluuna ve ahlaknn gzelliinebunun yeterli bir delil olacan ifade ettikten sonra Keke Konevden slk de olsayd... diyerekeer byle olmu olsayd, onun tasavvuf ilminde de akranlarndan stn olacan syler.19

eyh Meyyidddin el-Cend (. 691/1292?) Konevin deerli talebe ve halifelerinden olup

Fssu, Konevden sonra ilk erh eden kimse olmutur. eyh-i Ekberin yannda Konevnin deerinaslsa Konevnin yannda Cendnin deerinin de yle yce olduu ifade edilmitir .20

Fahreddin-i Irak (. 688/1289), nce ehbeddin Shreverdye balanm, sonra eyhininemriyle Hindistana Bahaeddin Zekeriyya-i Mltnye gitmi, Haremeyni ziyaretten sonra Konyayagelip Konevnin sohbetlerine itirak etmitir. Bir grup kimsenin Fuss takrirlerine katlan Irak, butakrirlerin tesiriyle Lematn kaleme almtr. Lemat, Ahmed Gazzalnin (. 520/1126) Risle-iSevnihi tarznda yazlm, ak, k, muk kavramlarn yorumlayan nemli bir eserdir. MuinddinPervane, Irakye Tokatta bir tekke yaptrmtr.21

Mirsdl-ibd22, Tefsr-i Bahrl-hakyk gibi eserler kaleme alm olan Necmeddin Dye(. 654/1256), Konev ve Mevlna ile tasavvuf ve ilm konular mzakere etmitir.23Kefl-mahcb,Secencell-ervh adl eserleriyle tannan Kbreviyyeden eyh Sadeddin Cveyn (. 650/1252)nin deKonev nin ilim meclislerine katld bilinmektedir.24

3. ESERLER

Konevnin Osmanl kaynaklarnda geen eserleri ve onlarla ilgili verilen bilgileri yle

zetlemek mmkndr:

1. czl-beyn f tefsri mmil-Kurn. Farsa eseri Takprizade, irfn tefsirlerblmnde birinci eser olarak maddeba yapm ve Sadreddin-i Konevnin hayat hakknda ksaca

16 Takprizade,Mevztl-ulm, I, 571-572.17 a. g. e., I, 571-572.18 Latf, s. 117.19 smail Hakk Bursev,Kitbl-Hitb, s. 289.20 a. g. e., s. 289.

21 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 672.22 Trkeye Karahisarl Kasm b. Muhammed tarafndan rdl-mrd ilel-Murd adyla evrilmitir.23 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 491; ayrca bk. Kprl, s. 202, dipnot nr. 26.24 Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, haz. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, stanbul 2006, I, 339.


48/323

OSMANLI KAYNAKLARINA GRE SADREDDN- KONEV

AZM BLGN

46

bilgi de vermitir.25 Son dnem Osmanl eyhlislamlarndan Lebhoval Nesib Efendi ile ErzurumluMuhammed Nureddin Efendi baz tasavvuf eserleri ve zellikle de Konevnin Fatiha tefsirini mzakereetmilerdir.26

2. Mifthul-gayb. Konev, bu eseri Molla Fenarnin babas Hamzaya okuttuu gibi Fenryede okutmutur. Bu yolla Konevden istifade eden Fenr, bu esere mkemmel bir erh yazmtr.27Bu erh ayrntl ve adaldr. Ondan ancak ileri dzeyde bilgi sahibi olanlar yararlanabilir.28 eyhemseddin Buhar (Emir Sultan) KonevninMifthul-gaybn kendi hattyla yazarak Molla Fenaryeokumu, Fenar de ona kendi hattyla bir icazet vermitir.29 Mehmed Kutbeddin znik de Mifthul-gayb erh edenler arasnda olup, bu erh fazlalk ve ar ayrntya kamadan mbtediler dzeyinde kiileriin ok yararl olmutur.30 smail Hakk Bursevnin eyhi Atpazarl Osman Fazl (. 1102/1691)nnerhettii eserler arasnda Konevnin Tefsr-i Ftiha veMifthul-gayb da bulunmaktadr.31 MollaAhmed-i lh32 ve Halvetiyyeden Gazzizade Abdllatif Bursev (. 1247/1837) KonevninMifthul-

gaybna erh yazan Osmanl mutasavvflarndandr. Bu son erhin de lisn- havs zere yazldbelirtilmektedir.33

3. el-Fkk34(Fkkn-Nuss f mstenedti hikemil-Fuss).35

4. erh-i Hads(erhu erbane hads). Takprizade, krk hadis erhi olduunu, fakat tamolmadn syler.36

5. Nuss (f tahkkit-tavril-mahss). Latf, eyh-i Ekber Muhyiddin bnl-Arabnin stnyeteneklerinin varisi ve sevdii srda olup Fussta anlalmasnda glk bulunan konularNuss ileakladn, bu eser olmadan Fussu anlamann mmkn olamayacan syler.37

6. en-Nefehtl-ilhiyye. Tasavvuf edebiyatnda varidat olarak nitelendirilen bir eserdir.

eitli hal, zevk, kef ve menzilleri bu kitapta daha ok anlatmtr. Konevnin fikirlerini iyice anlaypkavramak isteyenlerin bu kitab okumalar gerektii belirtilir.38

Takprizade,Mifthus-sadenin lm-i lh blmnde Anadoludan emseddin Fenar,Acemden Celleddin ed-Devvnnin isimlerini verdikten sonra bu konuda onlarn stadlarnnSadreddin-i Konev olduunu sylemektedir.39

Badatl smail Paa (. 1920) ise nl biyografi ve bibliyografya eseri olan Hediyyetl-rifnde Konevnin yukarda geen eserlerine unlar da ekler: Tebsratl-mbted ve tezkiretl-

25 Takprizade,Mifthus-sade ve misbhus-siyde, Kahire 1968, II, 124.26 Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, II, 156.27 Takprizade Ahmed b. Mustafa, e-ekikun-numniyye f ulemid-devletil-Osmniyye, haz. Ahmet Suphi Frat, stanbul 1985,s. 24.28 a. g. e., s 107.29 a. g. e., s. 54-55; Evliya elebi, Evliy elebi Seyahatnmesi, stanbul 1996, I, 345.30 Takprizade, ekikun-numniyye, s 107; Evliya elebi, I, 326.31 smail Hakk Bursev, Kitbn-Netce, II, 316.32 Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, II, 56 (burada erh yanllkla Abdullah- lhye nispet edilmi).33 a. g. e., V, 138; Bursal Mehmed Tahir, Kibr- Meyih ve Ulemdan On ki Ztn Tercim ve Ahvli, stanbul 1317.34 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 632.35 Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn esml-mellifn ve srl-musannifn, stanbul 1955, II, 130.

36 Takprizade,Mevztl-ulm, I, 571-572.37 Latf, s. 117.38 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 632.39 Takprizade,Mifthus-sade, I, 314.


49/323

47

mnteh(Farsa); Tevecchl-etemmil-al nahvel-hakk celle ve al; Cmiul-usl (hadisle ilgili);er-Risletl-mridiyye; er-Risletl-hdiye; erhu esmillhil-hsn; el-Lematn-nrniyye

f mkilti-eceretin-Numniyye; Kefs-srr; Kef estri cevhiril- hikemil-mstahrece

konevi sempozyumu bildirileri

Documents