araŞtirmalari sempozyumu bildİrİleri 18-20 nisan...

AFYONKARAI'IİSAR BELEDİYESİ Yayın No:12

IT-5 b 1-f

VII. AFYONKARARİSAR ARAŞTIRMALARI

SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi

18-20 Nisan 2005 AFYONKARARİSAR

. . T!lr~l?e P!lyatı~ı a ·ı lıılı'lm Mııştınm\lt.wı Merkezi

KUtUphıınesi

Dem. No:

Tas. No: '356·15 ;L) /- -j.j.1

ANKARA 2007

AFYONKARAHiSAR'DA N AZARLA İLGİLİ İNANÇLAR

Yard. Doç. Dr. Rabia UÇKUN*

Anadolu halk kültüründe y~r alan nazar inancı, bilindiği gibi sadece Anadolu'da değil, ilk çağlardan beri bütün topluluklarda görülmekte ve günümüzde de yaygın bir şekilde varlığını sürdürmektedir.

N azar Arapça bir kelimedir ve Türkçe'de bakış anlamına gelmektedir. N azar belli kimselerde bulunduğuna inanılan; insanlara, özellikle çocuklara, evcil hayvanlara, eve, mala mülke, hatta cansız nesnelere de zarar veren, bakıştaki çarpıcı ve öldürücü güç ı, olarak tarif edilmektedir. Türkçe'ye geçerken anlam değişikliğine uğrayan nazar kelimesi görüldüğü gibi "kem göz" karşılığında ve daha çok "gelme", "uğrama", "değme" ve "etme" fiilleriyle birlikte "nazara gelme", "nazara uğrama", "nazar değme" ve "nazar etme" şeklinde kullamlmaktadır. Halk arasında "göz değmesi", "göze gelme" diye de adlandırılmaktadır.

İnanç Sözlüğü 'nde2 nazar genel olarak, bakışla yapılan kötülük; ilkellerden en gelişmiş toplurnlara kadar yayılmış bir inanç olarak tarif edilmektedir. Kimi gözlerde hasta edici ve öldürücü bir gücün bulunduğuna inanılmakta, her şey nazar konusu olabilmektedir.

P. N. Boratav nazarı, kimi insanların bakışlarındaki zararlı güç ve bu nitelikleriyle bir kişiye, bir hayvana ya da bir nesneye bakmakla, canlı üzerinde hastalık, sakatlık, ölüm; nesne üzerinde kırılma gibi olumsuz bir etkinin meydana gelmesidir3

, şeklinde açıklamaktadır.

Bazı araştırmacılara göre nazar, negatif bir enerji ile, negatif bir tesir ile karşılaşmak demektir. N azar inancının ortaya çıkışının temelinde bu vardır.

* Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırınalan Enstitüsü, Halk Bilimi Öğretim Üyesi ı Türkçe Sözlük, TDK Yayım. . 2

Orhan Hançerlioğlu, İnanç Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975. P.N.Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru,

3 Gerçek Yayn. , İstanbul, 1973, s. 126.

303

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Yani negatif bir düşünce enerjisi ile karşılaşmak. Halk inançlarında nazarın ortaya çıkması bu eneıji alış~ verişlerine dayanmaktadır.~

Nazar kavramının batıdaki ifadesi, psikokinezidir. Nazarda iyi niyet ve yoğunlaşmaya göre alıcı ile verici uçlardan geçen bir "ark" oluşmaktadır. Gıbta, övünme, imrenme gibi dostça duygular, hatta ebeveynlerin; çocuklarına sevgisi, nazarın küçük dozda uğratma sebebidir. Nazara uğrayan kişi, çok sık es n er ve sıkılır. Asıl uğursuz n azar, "haset" duygusundan gelişir. Bu duyguda düşmanlık, kin ve intikam mevcuttur. Nazarın dozajında bu haset duygusunun şiddeti çok önemlidir. Haset duygusu ne kadar şiddetli olursa, nazarın gücü de o kadar şiddetli olmaktadır.5 E. Westermarck, tehlikeli bir enerji kaynağından kendi isteği dışında çıkan uğursuz bir bakışa bir de söz karışırsa, tehlikenin çok daha büyük olacağına6 işaret eder.

O. Acıpayamlı, Türkiye'yi bir uçtan bir uca kateden nazarın bir falklor müessesesi kimliğinde olduğu sonucuna vararak, psiko~sosyal değerler sonunda doğduğunu ve halen bu esaslar dahilinde işlediğini belirtmektedir.7

S.V. Örnek' e göre nazarın psikolojik temelinde haset ve kıskançlık duygusu yatınaktadır. 8 P.N. Boratav ise nazarın, kıskançlık gibi olumsuz duygulardan kaynaklanmasının yanı sıra kişinin yakınlarınının hayranlık ve sevgi duyınalarından da kaynaklanabileceği görüşündedir. 9

Kıskançlık duygusu ile nazar arasındaki ınünasebeti Elmalılı Harndi Yazır10, şöyle ifade etmektedir: "Kıskançlıklarından az daha Hz. Peygamberi nazara uğratacaklar, aç ve kötü gözlerinin şerriyle ellerinden gelse onu helak edeceklerdi. Demek ki, öfkenin bedende bir hükınü bulunduğu gibi, gözlerin de karşısındakinin bakışiarına göre iyi veya kötü bir hükınü vardır. Kimi elektrik gibi dokunur çarpar; mıknatıslar ve ınanyetize eder. Kimi de aldığı teessürle hasedinden bir gayze düşer, türlü türlü su~ i kasdeve hilelere kalkışır ki, maddi veya ınanevi hangisi olursa olsun hedefine vardığı zaman, isabet~ i ayn değinesi veya nazar tabir olunur. Bunun hakkında uzun uzadıya sözler söylenmiş, inkar edenler olmuştur. Keyfiyeti ne olursa olsun isabet~! ayn vardır."

' Ergun Candan, Türklerin Kültür Kökenleri, Sınır Ötesi Yayınlan, İstanbul, 2002, s.442. ' Bkz. "Nazann Bilimsel Yönü", Yankı Dergisi, 5-30 Haziran ı983, S. 653, s. 52. 6 Edward Westermarck, N azar Değinesi inancı, Çev: Ş. N azmi Coşkunlar, Yeni Matbaa, Ankara ı 961, s:9. 7 OrhanAcıpayamlı, "Anadolu'da Nazarla İlgili Bazı Adet ve İnanmalar", DTCF Dergisi, C. XX, S. ı-2

Ocak-Haziran ı 962, s. 35. ' S. Veyis Örnek, Sivas ve Çevresinde Hayatın Çesitli Saflıalanyla İlgili Batı! İnançlann ve Büyüsel

işlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara Üni. DTCF yay., Ankara ı966, s.73. ' P.NBoratav, a.g.e., s. 126. 10 Elmalılı M. Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, EserNeşriyat, İstanbul ı979, C. VIII, s. 5305.

304


Kur' an-ı Kerim' denazardan bahsedilmekte ancak açık ve kesin bir hüküm bildirilmemektedir. Kalem suresinde nazara işaret edilmekte ve şöyle buyurulmaktadır: "Doğrusu o inkar edenler Kur' an-ı işittikleri zaman az kalsın seni gözleri ile yıkıp devireceklerdi. Halbuki O (Kur' an) alemler için şereften (öğütten) başka bir şey değildir." 11 Ayette geçen "seni gözleri ile yıkıp devireceklerdi" ifadesi çoğu müfessir tarafından nazar olarak tefsir edilmiştir.

Nazara işaret eden diğer bir ayette ise, Hz. Yakup' un oğullarına şöyle dediği ifade edilmektedir: "Oğullarım, Mısır'a hepiniz bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin. AmaAllah'tan gelecek hiçbir şeyi sizden gideremem. Hüküm Allah'tan başkasının değildir. Onun için ben yalnız O'na dayandıın. Tevekkül edenler, yalnız O'na dayansınlar." 12 Elmalılı Harndi Yazır, ayeti yorumlarken "Bu tavsiyenin sebebi, toplu bir surette göze çarpmalarından ve bir hased ve

, gamze uğramalarından sakınmak idi." 13, şeklinde bir açıklama yapmaktadır.

Hadislerde ise nazar değiDesinin gerçek oldoğu kesin bir ifade ile belirtilmiştir. Konu ile ilgili hadisiere örnek olarak şunları verebiliriz: 14

"Nazar değmesi haktır. Eğer kaderin önüne geçen bir şey olsaydı, onun önüne nazar değmesi geçerdi."

"N azar insanı mezara, deveyi kazana koyar." "N azardan Allah'a sığınınız. Gerçekten nazar haktır."

Afyonkarahisar'da nazar değmesi son derece yaygın bir inançtır. Afyonkarahisar halkı tarafından nazar, gerçek olarak kabul edilmekte ve nazardan korunmak için çeşitli yöntemlere başvurulmaktadır. Özellikle açık tenli ve mavi gözlü kişilerin nazarının değdiğine inanılır. Mavi gözlü kişilere "gök gözlü" adı verilir ve bu tür gözler çok kuvvetli, etkili olarak kabul edilir. 15

Nazarın daha çok çocuklan, loğusa ve emzikli kadınlan, süt veren hayvanlan, güzel kişileri, toplumda sivrilmiş kişileri.değerli eşyalan etkilediğille inanılır. Çiçek açan bitkiler, bol meyve veren ağaçlar, sıkı dostluklar ve mutlu evlilikler denazardan etkilenmektedir. 16

Afyonkarahisar'da nazarın iki sebepten kaynaklandığı görüşü hakimdir. Birincisi haset, çekememezlik, kıskançlık gibi olumsuz duygulardan kaynaklanan

" Kalem Silres i, ayet: 5 ı -52, bkz: Hasan Basri Çan tay, Kur'an-ı Hakim ve Meali Kerim, İstanbul ı958, c. 3, s. ı 080.

" Yusuf Silresi, ayet: 67. " Elmalılı M. Harndi Yazır, a.g.e., s. 2890. " Ahmet Gökbel, "Anadolu'da Yaşayan Halk İnaruşlanndan Çaput Bağlama ve Nazar", Cumhuriyet Üni.

İlalıiyat Fak. Dergisi, Sivas ı 996, S.I., s. ı 73- ı 86, " Kaynak Kişi, 6. " K.K.2.

305


nazardırve halk tarafından "kötü göz" olarak adlandınlır. 17 Olumsuz duygu ve düşüncelere sahip olduğuna veya olacağına inanılan kişilerden daima uzak durmaya gayret edilir. Halk arasında yaygın olarak kullamldığım tespit ettiğimiz "Allah kötü gözden korusun 11

, "Allah kötü gözden saklasın", "41 kere Maşallah" duaları ile, "Gözü olanın gözü çıksın 11

, "Gözü kalanın gözü yere aksın", "Gözü kalanın gözü yere batsın" bedduaları bu gerçekliği dile getiren örneklerdir.

İkincisi, aşın hayranlık, sevgi, beğenme ve gıpta etme duygularından kaynaklanan nazardır. Bu tip nazar halk arasında "sevi nazarı" olarak adlandınlır. 18 Anne babanın çocuklarına, eşierin ve yakın akrabaların, tamdıkların birbirlerine sevi nazarının değeceğille inamlır. Dilin ısınlması, Maşallah denilmesi, karşısındakille sevi İlazarımn değiDemesi için yapılan uygulamalardandır. Uykusuzlıık, gözün yaşarması, sık sık esneme, baş ağrısı, baş dönmesi, ateşlenme, zayıflama, yüzün sararıp solması, kişinin durgun hale gelmesi, vücutta Çeşitli çarpılmaların meydana gelmesi nazar hastalığının belirtilerindendir.19 Sebepsiz ani ölürnlerin, çocuğun sürekli sebepsiz yere ağlamasının ve huysuzlanmasının, lahusa kadının ve süt veren ineğin sütten kesilmesinin, işlerin tersine dönmesinin nazardan kaynaklandığına inamlır. 20

1. N azar Değmesinden KorunmakAmacıyla Yapılan Uygulamalar

Halk arasında söylenen "N azar hayvanı çömleğe, insanı da mezara koyar" 21 sözü nazarın öldürücü kuvvetini çok güzel ifade etmektedir.

Psikolojik temelinde kıskançlık ve haset duygularının yattığı bu vurucu kuvvet, ruhun dışa açılan iki noktasından yani gözden fışkırarak kurbanına isabet etmektedir. Gözde çıkış yolunu bulan ve sembolleşen bu vurucu kuvveti durdurmanın yahut onun zararından korunmanın ilk çaresi de "göze gözle" karşı koymak düşüncesi olmuştur. Bu sebeple rengi, şekli gözü andıran her obje ya olduğu gibi ya da ek bazı unsurlada birlikte nazarı uzaklaştıncı birer savunma gereci, birer amulet olarak kullamlmıştır. Özellikle göz şeklindeki amuletler, en çok kullamlan amuletler olmuştur.22 Amuletlere halk arasında nazarlık adı verilir.

"K.K.5. "K.K.4. "Geniş bilgi için bkz. Mahmut Tezcan, Kültüre!Antropoloji, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fak. Yayınlan,Ankara !996,s. 127-128

"K.K.7. "K.K.5. " S edat Veyis Örnek, Sivas ve Çevres il! de Hayatın Çeşitli Safhalanyla İlgili Batı! inançlann ve Büyüsel İşlemlerinEtnolojikTetkiki,Ankara Uni. DTCFYay.,Ankara 1966, s. 73.

306

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Halk inancına göre, onu üzerinde taşıyanı büyüye, hastalıklara ve diğer kötülüklere karşı korumaya veya içinde bulunduğu kötülüklerden kurtarmaya hizmet eden nesneye nazarlık denir.23 Halk arasında nazarlık olarak tercih edilen en yaygın nesne, nazar boncuğu, göz boneuğu veya mavi boncuk24 adı verilen ortası delikli yuvarlak camlardır. Türkler en iyi koruyucu olarak mavi boneuğu bulmuşlardır. Boncuk kelimesi 9. yüzyılda Mahmut Kaşgari

tarafından, Doğu Türk ağzına göre "monçuk" şeklinde tesbit edilerek, atın boynuna takılan değerli taş, arslan tırnağı, muska, tılsım gibi nesneler diye açıklanınıştır. 25

Anadolu'da camın ilk kez gözboneuğu olarak üretimi İzmir-Görece köyündeki ustalar tarafından gerçekleştirilmiştir. Türkiye'de Kemalpaşa'da ve Cumaovası-Görece Köyü'nde yaklaşık 100 yıldır nazar boneuğu )'apılmaktadır. Bu boncukların büyük bir kısmı İzmir'de Kemeraltı'ndaki birkaç küçük dükkana getirilmekte oradan da Türkiye'ye ve dünyaya dağılmaktadır.

Afyonkarahisar'da mavi boncuk ve göz boneuğu dışında çörek otu, üzedik otu, şap, sarımsak, hurma çekirdeği, iğde çekirdeği, çeşitli hayvanların

kabuklan, dişleri, boynuzlan, yumurta kabuğu, at nalı, küçük çocuk ayakkabısı, el şeklindeki nazarlıklar ve muskalar nazardan korunmak amacıyla kullanılmaktadır.

İğde çekirdeği delinerek çocukların elbisesine tutturulur26 Hurma çekirdeği veya iğde çekirdeği mavi kumaş içinde omuza takılır. İğde ağacından bir parça alınarak nalın yapılır ve mavi kumaş la omuza takılır. 27

Mavi kumaş içine bir miktar ş ap konularak elbiseye dikilir. 28

41 tane çörek otu alınır, İhlas suresi okunarak mavi kumaşın içine konularak dikilir. Hazırlanan n azarlık ya elbiseye tutturulur ya da odada bir yere asılır. 29

41 tane çörek otunaAyetü'l Kürsi okunur ve mavi kumaş la çocuğa takılır. 30

N azar duası okunur. E lif-be tersinden okunur. 31

23 Zübeyr Harnit Koş ay, "Etnograf'ya M üzesindeki N azarlık, M us ka ve H amaili er", Türk Etnograf'ya Dergisi, MaarifBasımevi, Ankara ı 956, S. I, s. 86. "K.K.8. "Abdülkadir İnan, "N azarlık! ar", Türk Fo lk! or Araştırmalan Dergisi, S. ı 69, Ağustos ı 963. "K.K.6. "K.K.2. "K.K.2. 29 K.K.2. 30 K.K.8. "K.K.S.

307


N azardan korunmak için üzedik otu il~ tütsü yapılır.32 Bilindiği gibi tütsü, Türk topluluklarında eskiden beri görülen bir tedavi ve büyüden, nazardan çeşitli tehlikelerden korunma şeklidir. Üzerliğin tütsüde kullamlmasının amacı, dumanın bol çıkması ve tohumların yanarken çatlayıp ses çıkarrnasıdır. Çıkan bu seslerden nazar eden kişinin nazarının bozulacağına gözlerinin patlayacağına inamlmaktadır.33 Afyonkarahisar'da üzedik ile yapılan tütsüye "üzerliktüttürmek" denir.

Tütsü için üzerliğin yanında çörek otu, tuz kahve kullamlırsa da tütsünün esas maddesi daima üzerliktir. Üzerlik, çörek otu, tuz, kahve biraz isporto ile yakılarak insanlar ve hayvanlar bununla tütsülenir.34

Ocak üzerinde kürekte bir tutarn üzerlik, tuz, çörek otu karıştırılarak yakılır, durnam bollaşınca bütün ev bununla tütsülenir. Çıkan dumanın evin her tarafına yayılması sağlanır. Üzerlik, nazardan korunmak amacıyla tütsüleme dışında, bir tutarn halinde evde herhangi bir yere asılarak da kullamlır. 35

Hayvanlan nazardan korumak için, mavi kumaşın içerisine çörek otu ve şap konularak hayvanın boynuzuna bağlanır. Da var veya koyun sürüsünü nazardan konınıak için sürüye muska yaptırılır, sürüdeki en iri ve gösterişli hayvanın boynuna bumuska takılır.36

Tarladaki veya ambardaki mahsulü nazardan konınıak için muska yaptırılır, bu m us ka tarladayere gömülür, ambarda ise uygun bir yere asılır. 37

Bin defa "Bismillah" veya "41 kere Maşallah" denilirse nazardan koruııulacağına inamlır. 38

Nazar duası, ev ve işyerlerine asılarak nazardan korunmaya çalışılır. 101 veya 41 çörek otuna İhlas okunıır, mavi bir kunıaşa üçgen olarak sanlarak omuza takılır. "Mavi renk n az ara karşı gelir" deııilerek kıyafetlerde ve evde mutlaka mavi renk kullamlır. 39

32 K.K.3.

33 Geniş bilgi için bkz. Şükrü Haluk Akalın, "Üzerlik", II. Uluslar arası Karncaoğlan ve Halk Kültürü

34 Seınpozyumu Bildirilen, 1993, s. 247-260. K.K.l.

35 K.K.6.

36 K.K.5. 37 K.K.7. 38 K.K.l.

308


Gelin odası döşendikten soma 3 İhlas, 3 Fatiha, 3 Nas ve Felak sureleri okurrup üflenir ve kapı kap atılır. Bu uygulama hem gelin ve damadın kendisini, hem de gelinin eşyalannı nazardan korumak için yapılır. Yine aynı amaçla odaya çörek otu serpilir, gelin ve damadın kıyafetlerinin ceplerine birer tutarn çörek otu atılır.40

Yeni doğmuş bebeğe nazar değinesin diye, kırmızı bir kese içine üzedik tohumu, soğan ve sarımsak konularak asılır.41 O. Acıpayamlı, lahusa ve çocuğu yalmz bırakmak icap ediyorsa, bulunduklan odaya Kur' an; soğan, sarımsak, mavi boncuk ve pabuçtan ibaret nazarlık asıldığını belirtinekte ve aynı uygulamanın İstanbul, Bursa, Karadeniz Çepnileri, Isparta ve Antep'te de olduğuna işaret etmektedir.42

Göze gelmesin diye küçük çocuklar kasıtlı olarak kirli gezdirilir, kötü elbiseler giydirilir. Çocuğun alnına ve yüzüne is, kara sürülür. Burada amaç çocuğu kirli ve pis göstererek kem göz sahibinin dikkatini çekerek bakışlarını çocuğa yöneltmes~ önlemektir. Kötü gözlü kimselerin iyi ve güzel şeylere karşı has et duyduklıirına inanılır.

Çocuk göze gelmesin diye, çocuğa kendi adı ile hitap edilmez ve çocuk sevilirken "maymun seni", "seni maskara seni", "seni çirlqn seni" gibi sözler söylenerek sevilir. Çocuğun yüzüne "tu sana!" diyerek 3 kere tükürüyor gibi yapılır ama tükürülmez.43

Nazardan korunmak için eve kaplumbağa kabuğu, at nalı, nazar boneuğu asılır.44 Yeni yapılan evin kapısının üstündeki duvara at nalı gömülür.45 Evin duvanna at nalı gömme uygulamasının güzel bir örneğini Çeşmeli Konak'ta görebiliriz. Mecidiye mahallesinde bulunan restorasyonu yakın bir zamanda tamamlanan bu konağın iç avlusunda, kapının olduğu duvarda metal bir nal gömülüdür. Nazara karşı at nalının kullamldığını gösteren cardı bir örnek olması bakımından önemlidir.

Nazar değinesinden korunmak amacıyla yapılan diğer bir uygulama ise şöyledir: Yumurlanın kabuğu üzerine keçeli bir kalem ile nazıir duası yazılır. Orlon veya yün ip ile yumurtaya bir kılıf örülür. Dua yazılı yumurta, kılıfın

4° K.K.8. 41

K.K.5. ~ 42

Orhan Acıpayamlı, Türkiye'de Doğumla İlgili Adet ve Uygulamalann Etnolojik Etüdü, Sevinç Matbaası, Ankara 1974, s. 82.

43 K.K.8.

44 K.K.5.

309


içine konularak üzerine küçük bir at nalı takılır. Hazırlanan bu yumurta odada b. ı 46 uygun ır yere ası ır.

Nazan engellemek için arabalaranazar boneuğu ve küçük çocuk ayakkabısı asma uygulaması da yaygın olarak görülmektedir.

2. N azar Değmesinden Sonra TedaviAmacıyla Yapılan Uygulamalar

N azar değinesinden sonra yapılan uygulamalardan en yaygın olanlan; nazara karşı okumak, kurşun dökmek, bıçak atmak, tütsülemek ve yumurta kırmaktır.

1

N azar değen kimselere, Allah'tan şifa umarak Kur'an-ı Kerim ve şifa ile ilgili dualar okumak, halk arasında çok yaygındır. Nazar öncelikli olarak okuma ile tedavi edilmeye çalışılır.

N azar duası bir bardak suya okunur, dua bitince birkaç yudum nazar değen kişiye içirilir, kalarn ile yüz yıkanır.

N azar değdiğine inamlan çocuk, caminin hocasına 3 gün 3 vakit okutulur.47

Bir bardak suya 3 'er defa namaz sureleri okunur. Su 3 yudumda iç ilir. 4R

Nazardan kurtulmak için, Ayetü'l Kürsi, Fatiha, İhlas, Nas, FeHl.k sureleri ?'şer defa okunur. Yasin'in ilk sayfası 7 defa okunur.49

Yaşlılar tarafından nazan geçirmek amacıyla özellikle Nas ve FeHik surelerinin okunduğu tespit edilmiştir.

Nazarının değdiğinden şüphelenilen kişinin adı bir kağıda yazılır ve bir bardak suyun içine atılır. 3'er defa Fatiha, İhlas, Nas, FeHik sureleri okunup suya üflenir. Bu su, nazar değen çocuğa içirilir.50

N azar değdiği zaman 3 Fatiha, 3 Maun, 3 Felak, 3 N as suresi okunduktan sonra "Dağlara taşiara gitsin, dağlara taşiara" denilerek nazar dağa taşa yollanır. 51

N azarakarşı Kur' an veya dua okunurken hem okuyan hem okunan kişi

"K.K.6. "K.K.7. "K.K.l. "K.K.2. "K.K.6. "K.K.4.

310


esner. Esnemenin sıklığına, kısa ve uzun süreli olmasına göre nazarın şiddeti belirlenmeye çalışılır.

N azar değiDesini okuma ile tedavi ederken, nazar değen kişinin eline metal bir eşya verilir.52

Nazar değiDesinin tedavisi amacıyla yapılan yaygın uygulamalardan biri _ de, kurşun dökmektir. Kurşunu dökme adeti Şamanizm geleneklerinden kalan bir adettir. Kurşun dökmek insana musaHat olan kötü ruhların negatif etkisini ortadan kaldırmaya yönelik majik kökenli bir ritüeldir. Temeli bir kişinin üzerine birikmiş negatif eneıjileri kurşuna geçirerek o kişiden uzaklaştırma yöntemine dayanır. 53

Kurşun dökme uygulaması daha çok kadınlar tarafından yapılır. İspirto ocağı veya mangal ateşinde, bakır kepçeye konulan kurşun eritilir. Hastanın başından aşağıya bir örtü örtülür. Kurşunu döken kişi tarafından "Benim elim değil, Fa tma anamızın eli" denilerek eriyen kurşun hastanın başının üzerinde tutulan, su dolu kabın içine dökülür. "Elem tere fiş kem gözlere şiş"

denildikten sonra kurşunun almış olduğu şekle göre yorum yapılır. Kurşunun döküldüğü su, nazar değen kişiye içirilir. 54

Çok yaygın olmamakla birlikte bıçak atma uygularnası da görülür. Nazar değen kişi önce okuma ile tedavi edilir. Okuyan kişinin elindeki bıçak da okunup ütledikten sonra hastanın üzerinde gezdirilir ve nazarın kesildiğille inanılır. Bıçak evden dışanya doğru fırlatılarak "60,70 çıkmış gitmiş" denilerek işlem tamamlanır. 55

Nazar değiDesinden korunmak amacıyla yapılan tütsüleme uygulaması, nazar değiDesinin tedavisi amacıyla da yapılmaktadır. Ü zerlik otu ateş üzerinde yakılarak dumanınazar değen kişinin üzerine tüttürülür ve "Üzerlik çatlasın, nazar eden patlasın" denilir. 56

Süt veren ineğe nazar değmiş ve sütü kesilmişse, o gün hayvanı gören ve nazan değdiğinden şüphelenilen kişinin evinin kapısından bir parça tahta alınarak yakılır ve tütsü yapılır. Yine nazan değdiğine inanılan kişinin atkısının (ş alının) ipinden bir parça kesilerek yakılır. 57

"K.KA. "Ergun Candan, a.g.e., s. 446-447. "K.K.6. "K.K.S. "KK7. "K.K.L

311


Nazan değen kişiden· habersizce alman bir parça iplik veya kumaş parçası yakılarak tütsü yapılır ve nazara uğrayana koklatılır. 58

N azardan korunmak içinhayvanlarada tütsü yapıldığından, nazarlık ve muska takıldığından bahsetmiştik. Nazardan hasta olan hayvanlan tedavi etmek amacıyla yapılan yaygın bir uygulama da, yumurta kırmadır. Halk arasında özellikle dombay ve camızlara nazar değdiğine inamlır. N azar değen hayvanın ya sütü tamamen kesilir, ya da sütünün kaymağı olmaz. Böyle durumda, sürelerin okunup üflendi~i bir yumurta hayvanın alnına çarpılır. Kınlan yumurta hayvana yedirilir.

Eğer çocuğa eve gelen misafirin nazan değmişse, dış kapıdan içeriye çocuk ı 60 yuvar amr.

Misafır gittikten sonra çocuk huzursuz olursa, nazannın değdiğinden şüphelenilen kişinin oturduğu yere 3 kere el sürülüp çocuğun yüzüne sürülür.61

Misafır gittikten sonra evde bardak, tabak kırılırsa;. nazar, göz çıktı diye sevinilir. N azar değdiğinde esnemeye başlamr. Misafır gidince nazar ettiğine inanılan kişinin oturdugu yere çocuk yuvarlanır ve nazara karşı okunur. Sırttaki yel ek çıkartılarak kapının eşiğine serilir. 62

Ev sahibine misafirin nazan değmiş ise, parmak yalanarak dış kapının eşiğine sürüldükten sonra nazar değen kişinin ağzına sürülür. Böylece nazann geçeceğille inamlır.

Nazar okuma ile geçmezse, sol el ile yüz çeneden yukanya doğru 3 kere yıkanır. Yüz silinmez, kurulanmaz.

N azan değdiğine inamlan kişi evden giderken kapının tahtasından bir parça kopartılır ve çocuğun yastığının veya yatağının altına konulur.63 Nazardan kurtulınak amacıyla duvara yumurta çarpılır. Bilerek tabak veya bardak yere çarpılarak kınlır.

Nazan değ en kişinin ayakkabısı ters çevrilir veya içine tuz konur. 64 Kahve fıncanındaki köpükler göz olarak yorumlanır ve bunlar parmak ucuyla patlatılarak, "gözü olanın gözü çıksın" denir.65

"K.K.8. "K.K.5. "'K.K.3. "K.K.6. 61 K.K.4. "K.K.l. "'K.K.8. "K.K.6.

312


Lobusaya nazar değecek olursa sütü kesilir. Bu durumda tuvalete ters oturulur, bir tarak alınarak göğüslerin üzeri 3 kere taranır. Bu şekilde nazarın geçeceğille inanılır. 66

Afyonkarahisar1 da nazar inancı ile ilgili uygulamalar şüphesiz buraya kadar anlattıklanmızla sınırlı değildir. Yaptığımız çalışma, nazar inancının Afyonkarahisar'da günümüzde. de geçerliliğini koruduğuila işaret etmektedir. Afyonkarahisar'da nazara inanma ve nazarlık kullanma çok yaygındır ve daha çok kadınlar arasında görülmektedir. N azarlık olarak daha çok muska ve n azar boneuğu tercilı edilmektedir. N azardan korunmak veya n azar de ğınesini tedavi etmek için yapılan uygulamalar arasında en yaygın olanı Kur'an'dan ayetler ve başta "nazar duası" olmak üzere çeşitli dualar okumaktır. İslamiyetre y.asaklanmış olmasına rağmen; nazar boneuğu takma, kurşun dökme gibi uygulamalar, İslam öncesi Türk kültüründen izler taşımaktadır. Hem nazardan korunmak hem de nazardan kurtulmak için yapılan uygulamalar ile hayranlık ya da kıskançlık dolu bakışların tesirinin azaltılması veya başka yönlere yansıtılması amaçlanmaktadır, diyebiliriz.

KAYNAK KİŞİLER

KK.l . Adı, Soyadı Meral AKDENİZ

Doğum Yılı 1963

Öğrenim Durumu Ortaokul Mezunu Adresi Fevzi Çakmak Mh. Çetinkaya Sitesi D Blok, Kat: l AFYONKARARİSAR

K.K.2 Adı, Soyadı GüllıanAŞKAR

Doğum Yılı 1937 Öğrenim Durumu İlkokul Mezunu Adresi Gazhgöl Cd. Aşkar Apt. ~o: 100 AFYONKARARİSAR

K.K.3 Adı, Soyadı Şükriye CANITEZ

Doğum Yılı 1979

Öğrenim Durumu Lise Mezunu Adresi Fatih Yolu Üzeri, Seray Apt. No:8/l AFYONKARAHiSAR

"K.K.4.

313


K.K.4 Adı, Soyadı Hatice GÜMÜŞKANAT

DoğumYılı 1967

Öğrenim Durumu İlkokul Mezunu

Adresi Derviş Paşa Mh. Kemal Aşkar Sk. No:45 Kat:4 AFYONKARARİSAR

KK5 Adı, Soyadı Zelıra HASÇELİK

Doğum Yılı 1943 Öğrenim Durumu İlkokul Mezunu Adresi Kahır Mli. Bademlik Fınn Sk. No: 14 AFYONKARARİSAR

KK.6 Adı, Soyadı Lütfıye ÖZGÜYEN

Doğum Yılı 1936 Öğrenim Durumu İlkokul Mezunu Adresi Cumhuriyet Mh. Kurtuluş Cd. No: 107 AFYONKARARİSAR

KK7 Adı, Soyadı Nazlı TAŞ

Doğum Yılı 1960 Öğrenim Durumu Ortaokul Mezunu

Adresi Gazi Mh. 134 Sk. No: 12 AFYONKARAHiSAR

KKS Adı, Soyadı Şükran ÜNLÜ

Doğum Yılı 1942 Öğrenim Durumu Lise Mezunu

Adresi 1696 Sk. No: 82/5 Daire: 1 KarşıyakallZMIR

314

araŞtirmalari sempozyumu bildİrİleri 18-20 nisan...

Documents