i.uluslararasi mardin tarihi sempozyumu bildirileri

C! t(c{/L-_ IJCUf Ct'

Is: t:J .'1.<) 0-6?

* ~ •1< '"* ..1< *,. * •

I.ULUSLARARASIMARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

BiLDiRiLERi

1st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OFMARDIN HISTORY

PAPERSTarihlDate: 26-27-28 Mayis/May 2006

Yer/Place: Buyuk Mardin Oteli-Mardin- TURKEY

Bu Sempozyum Avrupa Birligi'nin mali destegiyle yapilacaktrr. Bu belgenin iceriginden "Mardin Valiligi n 6zcl ldares!"sorumlu olup, hicbir durumda Avrupa Birligi'nin pozisyonunu yansung: seklinde yorumlanamaz.This Symposium has been produced with the financial assistance of the European Union. The contents of this document arethe sole responsibility of "Mardin Valiligi n Ozel ldaresi" and can under no circumstances be regarded as reflecting theposition of the 'European Union.

Mardin Tarihi Ihtisas Kiitiiphanesi Yaym No: 6Proje Koordinatortn Ibrahim Ozcosar

Basim Adedi: 1000Basnn Yeri ve Tarihi: Imak Ofset Basnn Yaym San. Tic. Ltd. Stl,

www.imakofset.comistanbul Temmuz - 2006

ISBN: 975-585-622-6

Bu kitabm telif haklarr Mardin Tarihi Ihtisas Kiitiiphanesi Projesine aittir.

I.ULUSLARARASIMARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

BiLDiRiLERi

1st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OFMARDIN HISTORY

PAPERS

EDiTOR

Ibrahim OZCOSAR-Hiiseyin H. GUNES

i<;iNDEKiLER

TORK HAKiMiYETiNE GE<;iS DONEMiNDE MARDiN VE <;EVRESi.. 1Salim COHCE

THE EARLY ARTUQIDS OF MARDIN IN THE TWELFTH CENTURY 19Carole HILLENBRAND

ARTUKOGULLARI DONEMiNDE MARDiN'DEKi MADDi KOLTOR UNSURLARI. ........ 27Abdulkadir YUV ALI

ARTUKLU ERATNALI MONASEBETLERi , 37KemalGODE

KLASiK iSLAM TARiHi KA YNAKLARINA GORE iLK FETiHTEN ARTUKLULARAMARDiN , _ ! ! 43Mehmet AziMLi

HA<;LILAR KARSISINDA ARTUKLULAR , " , 51Huseyin KA YHAN

0<; YUZYILLIK BiR BASKENT: MARDiN , 63Adnan csvtx

ARAP COGRAFY ACILARINA GORE MARDiN 79Abdurrahman ACAR

GE<; ORTA<;AGLARDA EL-CEZIRE BOLGESiNiN DOKUMA VE MADENCiLiKENDUSTRisiNDEKi KAPASiTESiNi YOKSELTEN FAKTORLER , " ,97Abdulhalik BAKIR

AKKADLAR <;AGI'NDAN ASUR iMPARA TORLUGU'NUN YIKlLISINA KADARMARDiN VE <;EVRESi , 117EkremMEMiS

KUTSAL KiTAPLAR VE ctvt YAZILI BELGELER ISIGINDA CUDi , 123Salih <;E<;EN

MEZOPOTAMY A'DA ROMA-SASANi <;ATISMALARI: NUSAYBiN'iN DUSOSO ........ 129Turhan KA<;AR

ARCHAEOLOGICAL AND ANCIENT LITERARY EVIDENCE FOR A BATTLE NEARDARA, TURKEY, AD 530 1Christopher Lillington MARTIN

VII. YY. BASLARINDA DOGU ROMA-SASANi iLiSKiLERi VE MARDiN'iNSASANiLERCE ZAPTI (607) , 151Mehmet TEZCAN

MAP ,[(HH ,[(AWJ1APbIH,[(AKbI fYW CI1MB0J1J1APbI B5I OHJ1APbIH 5ICKH TUPK~ ~ 169M5I,[(5IHHHH5ITH HJ15I5IJ1Af5ICH ······ .

Ismail Veli OMEROGLU

MARDiN'DE GELENEKSEL URETiM YAPAN BAKIR VE BRONZ ATOL YELERi 183OktayBELLi

MARDiN EMiNUDDiN MARiSTANI ve 0 DONEMDEKi DARUSSiFALAR 211H. Kadircan KESKiNBORA

ARTUKLULAR DONEMi'NDE BiR TURK MUHENDis; CEZERI 221YavuzUNAT

ABDURRAHMAN ziHNI B. ES-ESYYiD ES-SEYH HAMiD EL-MARDlNi EL-HUSEYNI'NiN "KiTABU SEV ADi'L-BASARi FI usOLi'L-EHADIS VE'L-ESER"KiTABI BAGLAMINDA HADis iLMiNDEKi VERi 239Ahmet KELES

MARDiNLi MUHADDis ALAuDDiN ALi B. OSMAN iBNu'T-TURKMANI 245Mehmet BiLEN

MARDiNLi BAZI iLiM ADAMLARI 1 255Prof. Dr. Ahmet AGIRAK<;A

MA!lliN. q.EVRE_S.iNiN OLAGANUSTU VERGi MUKELLEFiYETi: ntvARBAKIREYALETI ORNEGI, 1640-1700 ·· 267Yrd.Doc.Dr. Suleyman DEMiRCi

XVI. YUZYILDA GUNEYDOGU ANADOLU'DA TiMAR TEvciHLERi 279Prof. Dr. Mehmet Ali ONAL

16-17. YUZYILLARDA MARDiN KALESi 299Adnan GURBUZ

III. MURAD DONEMiNDE SAM'DA YAZILMI~ ARAP<;A BiR ARTUK OGULLARITARiHi: TAJUHU UMERA-i DALAVi EL-ARTUp ·..· ·309M. AkifERDOGRU

MARDEENIAN PHILOLOGS AND MEN OF LETTERS AT THE ARABICLITERATURE 315Mohamed Hosain Obeidallah AL-AZAZMAH

MARDIN IN THE ARABOHISPANIC WORLD · ·327Mohamed ELGEADI-Aysha SALAH

\THE HISTORICAL CONTEXT OF "FATWA OF MARDIN" GIVEN BY IBNTAYMIYYA 343George GRIGORE

HARIRI'NIN MAKAME'siNDE NUSAYBiN 12. YY MARDiN VE SOSYAL VEKULTUREL DOKUSU 353Faruk BOZGOZ .

SEL<;UKLULAR ZAMANINDA MARDiN 359Mustafa KESKiN

YAKINDOGU'DA MOGOL HAKiMiYETi VE MARDiN 365Muammer Gl.Il,

TiMUR'UN ORTADOGU-ANADOLU SEFERLERi DONEMiNDE MARDiN VEMARDiN'DEKi FAALiYETLERi 379Sadettin BAS TURK

MEMLOK KA YNAKLARINA GORE MARDiN , 387Altan <;ETiN

MARDiN 'DE AKKOYUNLU MiRASI ,', , " , ,399ilhanERDEM

BiR ONivERSiTE KENTi OLARAK MARDiN , " 409Ahmet TABAKOGLU

MARDiN KAZASI KOYLERi VE NUFUS YAPISI .413Ibrahim SOLAK

MARDiN SANCAGI xtst ADLARI " .425Yilmaz KURT

TAHRiR DEFTERLERiNE GORE XVI. YUZYILDA MARDiN SANCAGI'NDAKiA~iRETLER 447Mehmet Salih ERPOLAT

19. YUZYILDA MARDiN VAKIFLARI .467Galip EKEN

AVRUPALI SEVY AHLARA GORE MARDiN VE <;EVRESiNiN SOSY AL, EKONOMiKVE KULTUREL DURUMU (1800-1850) .475Mehmet Alaaddin YAL<;INKA YA

CUMHURiYETE KADAR TURK HAKiMiYETi DONEMLERiNDE MARDiNDEEGiTiM VE EGiTiM KURUMLARI 483Huseyin Fazh ERGUL- Fatih ERDOLU

OSMANLI -ABD iLiSKiLERi BAGLAMINDA MARDiN SANCAGINDA FAALiYETGOSTEREN ABD'YE AiT EGiTiM VE SAGLIK KURUMLARI 493

III

Tigince OKTAR- Harndi GEN<;

AMERiKAN BOARD'IN MARDiN'DE yOROTTOGO EGiTiM <;ALI~MALARI<;ER<;EVESiNDEMARDiN KIZ OKULU (The Girls' Evangelica 1High School) 503Giilbadi ALAN

19. YO?;YI~. MARDiN'iNDE MOSLiM -GA YRiMOSLiM iLi~KiLERiNE ORNEKLER ..... 517Ayhan OZTURK

SORYANiLERiN HIRiSTiYAN VE MOSLUMAN ARAPLARLA OLAN iLiSKiLERi ....... 525Gabriyel AKYOZ '

BiRiNci DONYA SAVASI VE NESTURi-SORYANiLER 539Prof. Dr. Kemal <;i<;EK

MARDIN AND JERUSALEM DURING THE AYYUBID AGE 547Yehoshua FRENKEL

OSMANLI'DAN GONOMOZE MARDiN ERMENiLERi 553YlldlZ DEVECi

MiDYAT'TA BiR iNGiLiZ AJANININ ANILARI: GETRUDE BELL. I 571Abdurrahman AKSOY

ART EXCHANGE ON THE SILK ROUTE IN THE AREA OF MARDINE 585ADNAN KHOUJA

EVRENSEL HO~GORO iHTiYACI VE MARDiN ORNEGi.. : 593Mustafa csvncXII. YOZYILDA BiR TicARET VE KOLTOR SEHRi OLARAK KIZILTEPE /KO<;HisAR / DONEYSiR : 597Mustafa SARIBIYIK

TORK iNAN<; SiSTEMiNDE PiRLER KAZAN, KIRIM TATARLARINDA VE MARDiNBOLGESiNDE EVLiYALARI ZiYARET 603Guzel TUYMOV A

siciLL-i AHVAL DEFTERLERi ve siciLL-i AHVAL DEFTERLERiNDE KA YITLIMARDiN DOGUMLU OSMANLI DEVLET ADAMLARI 609Irfan DAGDELEN

EVRENSEL TARiH ICiNDE MARDiN: ABDUSSELAM EFENDi'NiNMARDiN TARiHi 621Hayrettin YUCESOY

~OSYO-E~ONOMiK A<;IDAN MARDiN TOCCAR VE ESNAFI(19.YY) 627Orner DEMIREL

19. yOZYILIN iKiNCi YARSINDA MARDiN (Salnamelere Gore) 639Mehmet Ali YASAR

MiLLi MOCADELEDE MARDiN 1 655Yavuz OL<;EN

i~GAL YILLARINDA MARDiN 667isrnail OZ<;ELiK

BiRiNCi DONEM TBMM'DE MARDiN MEBUSLARI ; 679Sadik SARISAMAN

MARDiN iLiNDE SEKTORLER iTiBARiYLE KAMU HARCAMALARI VE KAMUGELiRLERiYLE MUKA YESESi L 703SaitASGIN

18. yOZYILDA MARDiN'DE AiLE 735Ahmet KANKAL

MARDiN'~_E GAYRiMOSLiMLERiN DURUMU (XIX. yOZYILIN iLK YARISINDA) .... 743Ramazan GUNA Y

~ER'iYYE siciLLERiNE GORE 18.yOZYILIN iLK YARISINDA MARDiN'DEHUKUKUN UYGULANI~I - 753Mehmet Salih ERKEK

TEREKE KA YITLARINA GORE 18-19. YOZYILDA MARDiN'DE SOSY AL-iKTisADiHAYAT " " " 765Serkan SARI

H. 1006 (l597)-H. 1288 (1872) TARiHLERi ARASINDAKi MARDiN SER'iYEsiciLLERiNiN ENVATERi , 777Fasih DiN<;

19. yOZYILDA MARDiN NOFUSU , 791Ibrahim OZCOSAR

OSMANLI DONEMiNDE MARDiN'DE BELEDiYE TESKiLATI.. ; 803Huseyin Hasimi GUNES

18. yOZYILDA ASiRETLER ARASINDAKi <;ATISMALAR VE DEVLETiNARABULUCULUK YONTEMLERi OZERiNE MARDiN'DEN BiR ORNEK 809Kenan Ziya TAS

XVI. yOZYILDAN XIX. yOZYILA KADAR MARDiN iDARESiNDE MiLLi A~iRETiVE ASiRETiN NOFUZ MOCADELELERiErcan GOMOS 815

HAMiDiYE ALAYLARI VE MARDiN , 831Veysel GORHAN

V

TARiHi MARDiN EVLERiNDE KEMERLER , , 841Tahir ATES

MARDiN'DE GOMUS iSLEMEciLiaiNiN (TELKARi) GELiSiMi VE YOREEKONOMisiNE KATKILARI " 867Abdurrauf AYDIN SEMPOZYUM KURULLARI

VESEMPOZYUM PROGRAMI

VII

Lst INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

I.ULUSLARARASI MARDIN TARiHI SEMPOZYUMU

•

MARDIN• •

ERMENILERI

Yudrz DEVECi*

*Institute for Armenian [email protected]

552 553

I.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

554

I.ULUSLARARASI MARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

1,. OSMANLI'DAN GUNUMUZE MARDiN ERMENiLERiYddlz DEVECi*

Bu makalede konunun "Osmanli'dan Gunumuze Mardin Ermenileri" olaraksnurlandmlmasmm nedeni Mardin Ermenileri ile ilgili olarak bugune kadar detayh bir cahsmanmyapilmanus olmasmdan kaynaklanmaktadir. Makalede mevcut verilerden yararlanarak Mardin'deyasayan Ermenilerin nufusu, dini inanclan, ibadet yerleri, meslekleri, sosyal yasamlan ve Ermenikadmi temalan uzerinde durulacaktir.

Osmanh doneminde Mardin'de yasayan Ermenilerden bahseden onemli kaynaklar arasmdaNejat Goyunc'un "Osmanh ldaresinde Ermeniler" ve yine aym yazara ait "Turkler ve Ermeniler" adhkitaplar gosterilebilir.

Mevcut diger veriler ise Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, SOOaUnsal'in birliktekaleme alnus olduklan "Mardin: Asiret-Cemaat-Devlet" adh kitap, EditOrliigiinU Osman Koker'inyaprms oldugu "Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'ndan Kartpostallarla 100 yil Once Tiirkiye'deErmeniler" adh eser ile Metin Sozen, Hayat Erkanal, Metin Ahunbay, Ism Demirkent, AbdusselamUlucam, Necdet Sakaoglu, Ara Altun, E. Fusun Alioglu, Berrin Alper, Nevin Soyukaya, MeralHalifeoglu, Neslihan Dalkihc, Abdurrahim Ozmen, Gabriyel Akyuz, i. Gursen Kafkas, MelihDuygulu, Bedii Ensari, Haluk Eidem, Murathan Mungan, Mustafa Armagan, Azad Ziya Eren, KenanMortan, Osman S. Arolat, A Faruk Goksu'nun hazirladiklan "Tasm Bellegi Mardin" adh kitaplardikkate deger bilgiler icermektedir.

Bunlar dismda Ibrahim Ozcosar ve Huseyin Hasimi Gunes'in ortak kaleme aldiklan "OsmanhDevleti'nde Cizye ve 19. Yuzyila Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancagi'mn Cizye Defteri" ve TomasCerme'nin "Tascihk Zanaati ve Mimarisiyle Mardin Sehri", adh makalede Mardin Ermenilerindenbahsedilmektedir.

Mardin'deki Ennenilerle ilgili olarak mevcut kaynaklar en erken tarihi M.D. 88-70 yillanmvermektedir. Klasik Cag'da Abgarlar'dan sonra Mardin'de Ermeni egemenliginden bahsedilmektedir.'

M.D. 132'den itibaren Urfa (Edessa) yoresinde Aramiler, Arap kokenli olmalan muhtemel birhanedamn onderligindeki Abgar (Abgenn) Beyligini kurmuslardir. Daha sonra Ermeni baskismamaruz kalan Abgar beyligi fazla yasayamamistir, M.D. 88-70 yillan arasmda bolgeye Ermeni beyiTigran egemen olmus ve Partlara karst egemenligini korumustur, Bu sirada Ermeni beyliginin baskentiNusaybin'dir.i

Osmanh donemi oncesi Mardin'de yasayan Ermenilerle ilgili giiniimiize kadar pek fazla bircahsmanm yapilmamis olmasi nedeniyle bu makalede tarihsel perspektif cercevesinde Osmanh'dan

• ASAM-insanhga Karst SuclarAra urma Enstil(isUUzrnam1 Suavi Aydm, Kudret Erniro!j,lu, OktayOzeJ, Stiha Onsal Mardin: Asiret-Cemaat-Devlet, Turkiye Ekonomik veToplumsal Tarih Vakfi YnYIIlJan istanbul 2000, s.46.2A.g.e., 5.47.

555

Lst INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

gttnumuze Mardin'de yasanus Ermenilerin siyasi, sosyal, ekonomik ve kulturel yasamlan uzerindedurulacaktir.

Mardin'de Ermeni Niifusu:

Tarih boyunca her ne kadar bircok Hiristiyan seyyah ve yazar bu nufusu oldugundan farkhyansitmaya cahsmis olsa da Ermenilerin diger bolgelere nazaran Mardin'de nufuslannm daha azoldugu gorulmektedir. Gecmiste Mardin'de Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermeni cemaati olmakuzere uy farkh Ermeni cemaatinin yasadigiru soylemek mtimktlndilr. Gtinilmuzde soz konusucemaatlere ait kiliseler varhgmi halen devam ettirmektedirler.

16. yuzyilda kokenleri cok eski donemlere giden ve Mardin kentinin en eski sakinlerindenoldugu anlasilan, gunes kultu merkezli dinsel inanclanndan dolayi Semsiler oIarak adlandmlan,muhtemelen Ermeni kokenli bir cemaat kendi adlanyla arulan ayn mahaIIelerde oturmaktaydilar.Semsilerin mahaIIesi (Semsiye) dogal olarak kentin, gunesin dogusunu goren dogu ucunda, KolassiyeMahaIIesi'nin hemen altinda idi. Diger Ermenilerin ise Hiristiyan ahali ile birlikte daha cok Kissis veBabu'I Hammara mahallelerinde ikamet ettigini soylemek mumkundur',

,!l~nl1~l(' '/'"

;. ........ -_ .........__ ... _,I •I

.'"

8:§,.f.t.;l ,f~)'.:;.---.-----.... ...## __ .. ~ ., ,.. •• ,'#

m¥1",,(,u,,#

1,~",!j·'·-~l~I""'I<""J"C_-".>.:,. ... ,I'-' 1'1'

Ermenilerin yasadrgi mahalleler."

Mardin'de yasayan cemaatlerin kendi kaynaklan 16. yuzyilda Osmanhnm devraldigiMardin'de, kentin Hiristiyan halkmin Siiryani kadirn (Ortodoks), Nasturi, Keldani (Siiryani Katolik),ve Ermeni Ortodoks (Gregoryen) -olarak aynsnus oldugunu gostermektedir. Bu farkhlasrnaya, 17.yiizyil ortalanndan itibaren Ermeni Katolik, 19. ylizyilda da Siiryani Protestan cemaatinin katrldigianlasilmaktadir, Bu cemaatlerin hangi mahallelerde yasadrgmi, aym mahaIIede ic ice mi, yoksa farkhmahallelerde birbirlerinden ayn mr oturduklanm tam olarak tesbit etmek simdilik miimkiinolamarmstir, Bununla birlikte, farkh cemaatlere ait oldugunu bildigimiz kiliselerin yerlerindenhareketle, ornegin Ermenilerin en azindan bir kismmm Bab-i Cedid Mahallesi'nde oturduklananlasrlmaktadir, 5

3 Ag.e., s.125.4 Ag.e., s.485.5 Ag.e., s.128

556

LULUSLARARASI MARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

16. yuzyilda Mardin'deki Ermeni niifusu 8.888'dir.6 Osmanh donemi boyunca $emsiyyeharic, Mardin'in btittln mahallelerinde Miisliiman ve gayrimiislimler bir arada yasarmslardir.? Mardin,Nusaybin, Cizre, Midyat ve Avina (bg. Savur) kazalanndan olusan Mardin sancagmda 1914 Osmanhnufus sayimmda da Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermenilerin yasadigi saptannusnr. 8

Tablo 1: 16. YuzYllda Mardin Mahalleleri

1518-23 1540-65- Kolasiyye Kolasiyve

Yahudiyan YahudiyanSemsiyye SernsiyyeZeytun Zeytun- Kissis KissisZarraka ZarrakaKarnil ve Bimaristan Sundik/SevindikBabii'I Hammara Babu'J HammaraBab-i Cedid B§b-l Cedid

Mardin'de Ermeniler daha cok Bab-i Cedid, Kissis ve Kolasiyye mahallerinde yasiyorlardi."

Mardin Ermenileri, guvenilirlik derecesi gene tartisrnah olmakla birlikte, kendi niifuslannailiskin verilere sahiptir. Bu veriler arasmda Kevorkian ve Paboudjian'm'" Osmanh donemindeMardin kazasmdaki Ermeni niifusuyla ilgili cesitli rakamlar verdikleri fakat bu rakamlann abartiholdugu gortllmektedir.

18. ve 19. yuzyila ait seyyahlardan edinilen bilgilere gore Ermenilerin, kentin toplamHiristiyan niifusunun yaklasik yansim olusturduklan iddia edil~ekte~ir.11 Fak~t, bun_un aksine birbaska kaynakta ise 18. yuzyil sonlarmda burayi goren Carsten NIebuhr un ~ardm deki tOP.lam 30~0hanenin 2000'inin Musluman, digerlerinin Hiristiyan ve on hanemn de Yahudi oldugubelirtilmektedir.V

Bir baska seyyah olan Dupre de 18. yuzyilda Mardin'de Katolik ve Ortodoks Ermeniler!nyasadrgnu belirtmektedir.l" Dupre'nin vermis oldugu rakamlan? da abartIl~ o.~dugu go.rii~~e~te~lr.Kinneir'" ve Kilise kayitlanm kullanan Cuinet'in de (1890) Mardin'de Ermem nufusuyla ilgili bilgiler

6 Azmi Suslu, Fahrettin Kirzioglu, Refet Yinanc, Yusuf Hallacoglu, Turk Tarihinde Ermeniler, Kars KatkasUniversitesi Yaymlan, Ankara, 1995, s.109.7 Suavi Aydin, Ag.e., s.l29.8 Ed. Osman Koker, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'ndan Kartpostallarla 100 yil Once Tilrkiye'deErmeniler, Birzamanlar Yaymcilrk, istanbul, 2005, s.666.9 Suavi Aydin, A.g.e., s. 125.10 A.g.e., s.249.II A.g.e., s.l28.12Mehmet Tasdemir, Mardin, islam Ansiklopedisi, Ttirkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, Ankara, 2003, s.46.13 A.g.e., s.46.14 A.g.e., s.46.

557

LsI INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

verdigini gormekteyiz.l'' Nitekim yukandaki iddialardan farkli olarak 1891 tarihli DiyarbakirSalnamesine gore Mardin Sancagr'ndaki Katolik Enneni nufusu soyledir;

Ermeni Katolik Ermeni KadimMardin - 2.844Cizre 53 1.113Midyat - 242Avine - 142Nusaybin 16 - -

"Tasm Bellegi Mardin" adh kitapta ise 18. ve 19. yuzyillar arasmda Mardin'deki Ermeninufusu soyledir: 17

17661807 2.00018141826 500 Hane18341837 2.5001838187118751877 3.188187918831891 4.3301893

Mevcut kaynaklarda Nusaybin kazasmm Ermeni nufusu 90, Midyat'in 1452 oldugu,Nusaybin kazasmm merkezinde ise yaklasik olarak 100 kadar Ermeni yasadigi iddia edilmektedir. 18

Teotig de 80 Katolik, 1000 Protestan ve 70 Apostolik olmak iizere top lam 1150 Ermeninin yasadrguuiddia eder."

. Seyyah Buckingham'a gore (1826), Kochlsarda (Krzrltepe) en kalabahk grup Ennenilerdi.Ingiliz seyyah Budge da (1889), Vlransehri modem Ermeni koyu olarak tammlar. Burada ticaretErmenilerin elindedir."

Bazi kaynaklar Savur'un merkezinde 1.000 kadar Ermeninin yasadignu ve bunlann tamamrnayakmi Katolik oldugunu iddia ederken" bir baska kaynak ise Savur'un Ermeni nufusunu 1032 olarakgosterir.

11Her iki rakam da birbirine yakm fakat 1927'de yapilan bir sayunda Savur'da Ermenice"

konusan kimsenin olmamasi bu rakamlann da dogrulugunu curutmektedir.

15 Ag.e., s.46.16 Melin Sozen, Hayat Erkanal, Melin Ahunbay, Ism Demirkent, Abdusselarn Ulucam, Necdet Sakaoglu, Ara~ltun, E. Fiisun Alioglu, .Berrin Alper, Nevin Soyukaya, Meral Halifeoglu, Neslihan Dalkihc, AbdurrahimOzmen, Gabriyel Akyiiz, 1. Gursen Kafkas, Melih DuyguJu, Bedii Ensari, Haluk EIdem, Murathan Mungan,Mustafa Armagan, Azad Ziya Eren, Kenan Mortan, Osman S. Arolat, A. Faruk Goksu, Ta~1I1Bellegi Mardin,YKY Yaymlan, Istanbul, 200'5"8.335.17 A.g.e., S.33\,1M Ed. Osman KOker, A.g.e., 5.317.19 Suav] Aydm, Ag,e., s.249.20 Ag.e., s. 302.21 Ed. Osman Koker, A.g.e., s,317.12 Suavi Aydrn A.g.e., 5.249.lJ Melin S6ZCIl, A,~.e.,s.348.

558

J.ULUSLARARASI MARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

Cizre ve koylerinde daha cok Katolik Ennenilerin yasadigt ve bunlarm kendilerine ait kiliseve okullan bulundugu iddia edilmektedir.24 Bir baska kaynakta ise Cizre'de Ermenilerin oldugu, fakatCizre'de cadirlarda yasayan gocebe Ermenilerin de bulundugu bildirilmektedir. Teotig ise Cizre'de100 Katolik Ermeninin yam sira Protestan, ve Apostolik Ermenilerin varhgmdan bahseder. AyncaKevorkian/Paboudjian'da Cizre'de Ermeni nufusunun varhgim ifade etmislerdir." 1894 yihndayapilan Diyarbakir Salnamesine gore ise Cizre' de 53 Katolik Ermeni ve 1.113 Ermeni Kadim olmakuzere toplam 1.16626 Enneni yasadigi ve 1927'de yapilan bir sayimda ise Cizre'de Ermenice"konusan kimsenin olmadigi gorulmustur.

"Tasm Bellegi Mardin" adh kitapta 1927 yilmda Mardin ve kazalannda yapilan sayimdaErmenice konusanlann saYISIsoyle verilmektedirr"

ErmeniceMardinCizreDerikGercusMidyatNusaybinResulaynSavurToplam= 22

7

15

Cizre'de yasayan Ermenilerin daha cok meslek olarak eskici, bezzaz, ziraatci, degirmenci,kelekci, culculuk ve tascihk" yaptiklan gorulmektedir. Bu mesleklerin ise genellikle babadan ogulagectigini soylemek mumkundur.

Mardin Ennenilerinin cogunlugu Tel Armen'i buradaki Enneni nufusu nedeniyle Ermenikoyu olarak kabul ederler. 30 Tel Armen'de Katolik, Protestan ve Apostolik Ermenilerin varhgmdanbahseden kaynaklar Tel Annen Ennenilerinin Errnenice bilmemesi ve Turkce konusmalanyla." ilgiliherhangi bir aciklama yapmamrslardir. Bu durumda yine buradaki niifus bilgilerinin de digerHiristiyan seyyahlann yaptigi gibi abartilr verildigi soylenebilir.

Mardin'de ABCFM-Ermeni Illskllert

Amerika Birlesik Devletlerindeki en buyuk misyoner orgutlerden biri olan "The AmericanBoard of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM)"nin Mardin misyonu 1858'de kurulmustur,1860'da ise Mardin misyonu Dogu Misyonuna baglannusnrr" Mardin Misyonunun 1887-88 dersyilmda erkek okulunun 48 ogrencisinden 37'si Protest an Ermeni, 5'i Yakubi, l'i Gregoryen Ermeni,5'i de Katolik'ti.33

Bu Misyon araciligi ile Amerikalilar Mardindeki diger etnik gruplarla birlikte Ermeniniifusunun bir kismim da Protestan yapmaYl basanrustir." Protestanhgm yam srra Mardin'de Katolik

24 Ed. Osman Koker, A.g.e., s.317.25 Suavi Aydin, Acg.e. S.249,26 Metin Sozen, Ag.e., s.335.27 A.g.e., s.348.28 Ag.e., s.348.29 Ibrahim Ozcosar, Huseyin Hasirni Gunes, "Osmanh Devleti'nde Cizye ve 19. Yuzyila Ait Bir Cizye Defteri:Cizre Sancagi'nm Cizye Defteri", Sosyal Bilimler Dergisi, KI~ 2006, C.5, Sayu l S, s.167.30 Suavi Aydin, Ag,e., s.249.31 A.g.e., s. 302.32 Aig.e. s.282.33 A.g.e., s,284.34 A.g.e., s.286.

559


Ermeniler de bulunrnaktaydr. Kapusenlerin 1630'da Mardin'e gelmesiyle birlikte MardinErmenilerinin bir kisnu Katoliklige gecmeye baslarmslardir."

~---:,~"'''I.a .. ,j",. ,. I '.r~"~1 :"'1I'llr- \ r~ol""'I'ili'1f" .'\ ~:hr Ii IIlW" (It' "~rl1itl('

Katolik misyonerler olan Kapusen Rahiplerin hazrrladigi kartpostalda Fransiz KatolikFransisken Rahibeler ve Mardinli Hiristiyanlar, Ermenilerin tamamma yakirunm Katolik olduguMardin sehrindeki Fransiz Katolik misyonunda kilise, kiz ve erkek okullan ile yashlar evibulunuyordu."

1889'da soz konusu Misyonun finansmarurn sagladigi kiliselerde gorev yapan Pastor Hanus,dort dilde vaaz verebiliyor, iki dilde konusabiliyordu. Vine ayru kilisede gorevli Dr. Alpheus NewellAndrus yerli halkla dil sorununu asmak icin incil'i Ermeni harfli Kurtce ve Arap harfli Kurtce ileArapcaya cevirme cahsmalannda bulunmustur, 37

ABCFM, 1894 Ermeni olaylan sirasmda da Ermeniler icin sigmma yeri olrnus ve sozdemagdurlar yaranna para topladigi gibi, Mardin ana caddesinin tamirinde cahstmlmalan icin aracihkyaparak, gecimlerini saglamalannda katkida bulundu."

Soz konusu Misyonun gorevlileri, Birinci Dunya Savasmm baslamasiyla birlikte Mardin'i terketmis ve 1917'de iilkeyi terk etmistir."

Mardin'de Ermeni Kiliseleri ve Dini Inane:

Osmanh doneminde Mardin'de Ermenilere ait Bab-I Cedid mahallesinde bir, biri Nasturilereve digerleri Siiryanilere ait top lam 7 kilise bulunmaktaydi. 18. ve 19. yuzyilda bunlara yenilerinin deeklendigi gortllmektedir. Bab-I Cedid Mahallesinde Surp Kevork Kilisesi bulunmaktaydi/'"

1523-1544 yillan arasmda III. Serkis'ten soma patrik olan II. Hacadur ve Patrik AndreasMardinliydi." Aynca istanbul'da Taksim-Elmadag'da, 1836-1837'de adma hastane insa edilen SurpAgop da Nusaybinliydi.f

35 A.g.e., s.286.36 Ed. Osman Koker, A.g.e., s. 325.37 Suavi Aydm, A.g.e., s.284.38 A.g.e., s.285.39 A.g.e., s.285.40 A.g.e., s.12841 A.g.e., ss.293-294.42 A.g.e., s. 302.

560


Mardin Ermenileri, Diyarbakir Metropolitligi'rie baghydi. Mardin'in bilinen ilk piskoposu, SisKatolikosu XII. Ohannes tarafmdan takdis edilen, Piskopos Kalust'tu (1601-1620). Sis Minaskatolikosu tarafmdan takdis edilen Sarkis'ten (1627-1632) soma, Iictincii Mardin piskoposu DimoteusKarnuk'tu. Bu piskopos zamanmda, Mardin Ermenileri arasmda Katolik inaner yayilmaya baslarms,Katolik mezhebini benimseyen Karnuk, gordugu baskilar karsismda italya'ya giderek orada olrnustu.Mardin'in Diyarbakir'dan ozerk piskoposluk olmasi, Melkon Tazbazyan'm baspiskopos olmasi ilebaslanusti, Mardin Ermenilerinin tamammm Katolikligi benimsemesi de, Tazbazyan'rn cahsmalansayesinde gerceklesmisti.f

Iran'dan-goc etmis bir Ermeni aileye mensup Melkon Tazbazyan, 1654 Matmda Mardin'dedogdu. 1630'larda, Mardin'e Katolik inancmi yaymak amaciyla gelip ve doktorluk yaparak halkietkilemek isteyen Garmegyan (Karmel) cemaati misyonerlerinden italyanca ogrendi. Peder Makro vePeder Paulus Melkon'u da egiterek Roma'ya gondermek istediler. Babasi Murat, oglunun Katolikyapilmak istenmesine kizarak Mardin'de Katolikler aleyhine cahsmaya basladi. Roma'yagonderilmeyen Melkon hastalanmca doktor rahipleri cagirmak zorunda kalan baba, oglununiyilesmesiyle ailesiyle birlikte Katolik oldu.44

Melkoll Tazbazyon.

Melkon Tazbazyan"

Melkon Tazbazyan, Roma'ya giderek egitim gordu, 1680'de takdis edilerek 8 Agustos1680'de Mardin'e dondu, Mardin'de, Katolikligi yayma cahsmalanna baslayan Melkon Tazbazyan,Stiryanilerin Evtikes Sahitlerini, Ermeni koylerine gondermelerini engelledi, dort YII icinde Mardin'de,piskoposluk kursusu kurmaya muvaffak oldu. Kisa sure soma, Mardin'deki 680 Ermeni ailesinin630'u, Katolik oldu. Melkon Tazbazyan, Roma'dan aldigi emirle, yerini Der Sarkis Carhalasyau'abirakip, cevrede faaliyet gostermek iizere yolculuga cikti, Mardin koylerini dolasttktan soma, 1685'teDiyarbakir'a gitti, burada Ecmiyadzin tarafmdan atanrrus olan Tohamyan'm muhalefeti ile karsilasti."

43 A.g.e., s.298.44 A.g.e., 8.298.45 A.g.e., 8.300.46 A.g.e., ss.298-299.

561


1686'da, Ecmiyadzin ve Mardin'in bagh oldugu Sis Katogikoslugu, istanbul' a, MelkonTazbazyan'm cahsmalan nedeniyle sikayette bulunarak sehirden surtilmesini istediler.Ecmiyadzin'den Mardin'e, Nersen Epikopos Diranyan gonderildi, Ermeni halkm kendisine direnmesiilzerine, Silryani Patrikligi'nin kendi cemaatinin de Katolik tehlikesi nedeniyle, yapilan isbirligiteklifine uymasiyla Silryanilere sigmarak, bir yil Kirklar Manasuri'na devam ettiler ve OhannesTazbazyan'm ifadesine gore, bir bolumu Suryanilestiler."

Katolik Ermenilerinin Mardin'deki en onemli onderlerinden, Tazbazyan'm ogrencist ErivanhSarkis Carhalyari'm olmesi, Mardin'de ilahiyat okulu acilarak, Katolik ruhban yetistirilmesidustincesini daha da kuvvetlendirdi. 1678'de, Mardin'den iki aday secilmis, Diyarbakir, Mus,Erzurum, Ankara, Kayseri ve Sivas'tan secilen ogrencilerle 8 ogrenci, okulun temelini olusturrnus,1687 Haziranmda, Ayn Since'de bulunan harap haldeki Surpuhi Varvara Manastmnm tamir edilerekokul yapilmasi kararlastmlmisti. 1688'de tamamlanan ve yazm rnanastirda, kism sehirde Ermenice, ,italyanca, Latince ve teoloji egitimi verilen okul, 1691 yilmda mezun verdi ve bu okulun ogrencileri,olen Katolik rahiplerden bosalan gorev yerlerine atanmaya baslandi. 1695'te 6 ogrenci ogreniminitamamladi, 170Tde uctmctl kusak ogrenci adaylan belirlendi.f

Ozerk Mardin Piskoposlugu, 1708'de Sis'te Melkon Tazbazyan'm, Melikor I. Tasbas adiylakutsanrnasiyla kurulmus oldu. 1838'e kadar ozerk statilde kalan Mardin Piskoposlugu, 1838'depiskopos seciminin Kilikya Patrikligi'ne birakilmasi nedeniyle, Kilikya Patrikligi'ne baglandi."

ERMENi piSKOPOSLAR LiSTESi

OZERK MARDiN EPisKOPOSLARIMardinos Markar Tuhmonyan 1718-,1738 (Diyarbakir Piskopcslugu'ndan]Melikor II, Markor Tuhmonyan 1740-1767Hovannes Tasbasyan 1768Hovsep I. Balityan 1769Ankarah Pierre Eleazaryan 1785·1787Yoakim Tasbasyan 1789-1836Paragimi Delica 1836·1833 (Urfa Baskonsoloslugu'ndan)

KiLiKYA PA'tRlKLim'NiN ATADIGIEPiSKOPOSI.,ARHalepli Hovsep II. Farrayaz 1838·? (Bzomlru\r toplulugundan)Kilikya Patrik Naipleri 7-1885Halepli Gabriel ;;asatyan 1855·1863 (Bzommar toplulugundan)Melikor III. Nazaryan 1864-1902 (Bzommar toplulugundan)Iusik Gulyan 1902-7

Ignatios Maloyan 7-1915

639 c;:erme 1999,

Mardin Piskoposlugu'nun yetkileri, zaman icinde merkez sancaktan kazalara, Deyriizzor'a,Firat'rn dogusuna ve Musul, Bagdat, Basra'ya yayildi, Mardin Ruhani Meclisi'ne, bu bolgeler de dahiloldu. Bolgede, ruhani okul olmadigi icin Bzommar'da egitim veriliyordu. 1641 'de kurulan MardinMeclisi'nden sonra, 1665'te Diyarbakir, 1841'de Urfa, 186Tde Mezray ve 1867'de kurulan Malatyamerkezleri ile bolgede, bes merkez olusmustu.l"

1740'tan beri Katolik Ermeniler ayn orgiltlenme ihtiyaci duymaktaydilar. Nihayet, 8 Mart1828'de Papahk, Fransa Elcisinden aracihk istedi. Paris'teki girisimler sonucsuz kaldi. 8 Temmuz

47 A.g.e., s.299.48 A.g.e., ss.299-300.49 A.g.e., s.300.50 A.g.e., s.301.

562

I.ULUSLARARAsr MARDiN TARiHi SEMPOZYUMU

1828'de, Rus Can Papaya, Dogu Hiristiyanlannm koruyuculugunu teklif etti. Carin baskrsi ileEcmiyadzin Katogikosu, Katoliklere yapilan baskilara son verilmesini istedi. Papahk, Fransa veAvusturya nezdinde tesebbuste bulundu. 6 Ocak 1830'da, II. Mahmut Ermeni Katolik orgutlenmesin]tarndi. Baskentte, patriklik ve baspiskoposluk tesisi, oteki cemaatlere tamnan imtiyazlarm tanmmasi,silrgilnlerin donmesi, kilise insaan haklan verildi."

1836'da, Der Hovagim Tazbazyan'm olumune kadar, Ermeniler Katolik misyonerliginisilrdiirdil, bu tarihten sonra Mardin'de, Katolik misyonerligini dogrudan Fransiz ve italyanmisyonerler yilriittil.52

Katoli~olan Ermenilerin sehir merkezinde Surp Hovsep ve Surp Kevork adh iki kiliseleri ileSurpuhi Varvara adma bir manastrrlan vardr", aynca 150'ye yakm tapusu ile vakfiyeleri debulunmaktaydi." Mardin'de belli bash Ermeni kilise ve manastirlan soyle siralarnak milmkilndilr;Surp Hovsep Kilisesi, Surp Kevork Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Surp Sarkis Kilisesi.

Surp Hovsep Kilisesi:

Surp Hovsep Kilisesi, I. Mesrutiyet Donemi Diyarbakir-Mardin Mebusu Hovsep Kazazyanonderliginde, Mardin Ermeni Katolik cemaatinin istegiyle, 1887'de Papa VIII. Grigoriyus tarafmdanMardin Metropolitligi'ne getirilen Melkon Nazaryan (1864-1902) ve Mardin cemaati tarafmdangosterilen gayretlerle, Sar Mahallesi'nde 14 Ocak 1894'te hizmete acildi. Miman Lole'dir. Kilise,1915 'te ordunun eline gecmis, 1949' da Ermeni Katolik cemaatine geri verilerek, Mimarbasi SelimGiso (Lole), Cebrail mimar (Hakimyan) ve Sait Dilli (Sayig) tarafmdan tamir edilmis, 30 Temmuz1954'te, Mardin'li Patrik Vekili Piskopos Nerses, Tayroyan tarafmdan dini torenle acilrmsnr. 26Arahk 1954'te, Rahip Cercis Candri Mardin'i terk edene kadar, faaliyeti devam etti." Mar Yusufadiyla da bilinen Surp Hovsep kilisesinin yetki alam Mardin bolgesinden baska Musul, Deyrilzzor,Bagdat ve Basra'yi da kapsiyordu. Ermeni Katolik Piskoposlugu'nun merkezi, bu kilisedeydi. Sarmahallesindeki kilisenin bilnyesinde bir de ruhban okulu bulunuyordu/"

sine dl1enmesi iii:erine, Silryani Patrikllii'nin kendl cemeatintn de ICltoUkUk tehlikeniI\cdllntyle, yapllan Ifblrllj\i tekllfinc Ily.n, 91y!.. SillYllllnare tilKtnarak, b I yll

Klrlclnr MlIl1nll11u'nc)fI knhll. BII dlSnem.de, Mardin'deki Dlnmyan taraftan Er.

meniler, Klrkli1rMlln!!lItm'na dmmettller ve OhaM!!' Tallbll~Yftn'm

lfiu:lllliinll gliTe, blr btilUmOSilryanUettilor,

5J A.g.e., s.301.52 A.g.e., s.301.53 Ed. Osman Koker, A.g.e., s.666.54 Suavi Aydin, A.g.e., s. 301.55 A.g.e., s.301.56 Ed. Osman Koker, A.g.e., s.316.

563

Azize (Sirpuhi) Varvara Ermeni manastrr ve ruhban okulu."


Derik, Resiilayn ve Avine'de kilise orguttme dahil olmarms Katolik Ermeniler bulundugu,kaynaklarda yer almakla birlikte, saghkh sayun yapilmamis oldugu aciktir. Mardin ErmeniEpiskoposlugu Musul, Deyriizzor, Bagdat, Basra'yi kapsiyordu; 1915'e kadar faaliyeti devam etti,son Episkoposu Ignatiyos Maloyan'di."

Ka-te,

IS-

:0-

Mardin Ermeni Katolik Ba~piskoposuIgnatios Maloyan, 1913.

BOLOM -V

.I-

f-

a-lamm.1-

k-Li-th:i-t

Mardin'de Surp Hosep Ermeni kilisesi din adamlan ue cemaati.

57 Suavi Aydin, A.g.e., s.299.58 A.g.e., s.303.

564


Surp Hovsep Ermeni Kilisesi Din adamlan ve cemaati.i"

Surp Kevork Kilisesi:

Taslanmn renginden dolayi "kizrl kilise" adiyla bilinen Surp Kevork Kilisesi ise 5. yuzyrldankalmaydi, Yenikapi mahallesindeki bu kilisenin bunyesinde de bir okul bulunuyordu." Surp Kevorkkilisesi Katolik Ermenilere aitti.

Mardin, Surp KelJork Enneni Kilisesi (MS. 420).

Surp Asdvadzadzin Kilisesi:

Nusaybin kazasmm merkezinde yasayan 100 kadar Ermeninin Surp Asdvadzadzin adh birkiliseleri vardi. 61

Surp Sarkis Kilisesi:

Midyat kazasmda Surp Sarkis adh bir Ermeni kilisesi bulunuyordu.f BaZI kaynaklarda MidyatErmenilerinin unfusunun, 1894 yilmdan itibaren azaldigi ifade edilmektedir." Bu azalmanm bolgedekisalgm hastahklardan kaynaklandigi soyienebilir.

Mardin'de Ermeni Kadmlan:

Mardin'de Ermeni kadmlanrun genellikie camasir yikama, ekmek yapma ve bugday dovmegorevlerinde bulunduklan gortilmektedir. Bu islerin yam sira Amerikan misyonerlerinin acrms olduguanaokulu ogretmenligi, dikis, nakis, bicki vb. kurslara giderek egitim almaktaydilar. Bu islerin yamsira Ermeni kadmlannm kilisede rahibe olarak da gorev aldiklan gorulmektedir.

59 Ed. Osman Koker, A.g.e., s.272.60 A.g.e., s.316.61 A.g.e., s.317.62 A.g.e., s.317.63 Suavi Aydm, A.g.e., s. 302.

565

1.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

10. _ Miss;on des P P. C.pucies .. Armcnie .• femmes 1.lsanl le pain

566

_L

I.ULUSLARARASI MARDIN TARiHi SEMPOZYUMU

Mardin'de Ermeni Mimarlar:

L.li.t

., It 4WI •

Mardin'de tas yontmaciligi son derece yaygm bir meslektir. Mardin'de mimari yapilanngelisrnesi Osmanli Imparatorlugu doneminde gerceklesmistir, Tomas Cerme'ye gore Mardin'de bumeslek daha cok Ermeniler arasmda yaygmdrr, "Mardinli Ermeni asilh nam-l diger Mimarbasi SerkisIlyas Lole'den (Leon) yetisen Ermeni asilh mahdesi (Kuduse gidip haci olanlara denir) Mimar YusufGerzelo ve Kalfa Haci Abdulcelil Kao lldogan'i yetistirmistir. Mimarbasi Serkis Ilyas Lole'nin,Mardin, Diyarbakir, Hasankeyf, Siirt, Mayfarkin, Bitlis, Van ve Dogu Beyazit'i da kapsayan genis biralanda yapitlan vardir. Midyat'ta da Nahit taslanmn madenini kesfederek, orada da Mardin tasisciligini ve kendi mimari uslubunu ogreten bir ustadir."?"

Mardin'de Ermeni mimar ve Mimarbaslanm soyle siralamak mumkunudur;

1. Sarkis Elyas Lole (Leon): Mimarbasi2. Selim Lole Ertas: Sarkis Elyas Lole'nin ogludur. Mimarbasi3. Core; Lole Ertas: Selim Lole'nin ogludur. Mimar ve nakkas.4. Josef Lole Ertas: Selim Lole'nin ogludur. Mimar ve nakkas,5. Sait El Abyad: Mimarbasi ve nakkastir,6. Hanna Mimarbasi: mimarbasi ve nakkas.7. Sait Mimarbasi: Mimar ve nakkas Hanna'rnn ogludur.8. Cercis Sane: Nakkas ve benna (kalfa).9. Josef Sane: Nakkas ve benna Cercis'in ogludur.10. Sabri Sane: Nakkas ve benna. Cercis'in ogludur.11. llyas Gendora (Mengelyan): Mimar ve benna.12. Cebrail Hakimyan Mimar: Mimar ve kalfa.13. Mihail Hakimyan Mimar: Nahhat Cebrail'in kardesidir.14. Cercis Hakimyan Mimar: Mimar.15. Jak Mimar: Mimar.16. Yusuf Gerzelo: Nakkas, Mimar ve benna.17. Core; Gerzelo: Nakkas ve nahhat Yusuf'un kardesidir.18. Enis Bismarci: Nakkas,19. Yusuf Sahhar-Ugrgel: Nahhat.20. Sait Sayig-Dilli: Kalfa21. Abdulmesih Sununu: Mimar ve Nakkas,

567

64 Tomas Cerme, "Tascrhk Zanaati ve Mimarisiyle Mardin Sehri", Tarih ve Toplum, Agustos 2000, ss.15-16.

l.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM

22. Cercis Sununu: Mimar ve Kalfa.23. Cemil Sununu: Kalfa ve Nakkas,24. Sldlk Kayri: Makta.2S. Hosep Sarrafyan: Mimarbasi."

SONUC;;

Sonne olarak Osmanh Imparatorlugu doneminde Mardin'de Katolik, Gregoryen ve Protestanolmak uzere uc farkli mezhepten Ermeninin yasadrgt gorulmektedir, Soz konusu cemaatlerinkendilerine ait kilise, manastir ve ibadethanelerinin mevcut oldugu ve Osmanh doneminde diger dinitopluluklar ile iyi iliskiler icinde olduklanm soylemek mumktmdur.

Kendi iclerindeki bu farkhhk zaman zaman Ermeniler arasmda cekismelere neden olmussa dabu olaylar Ennenilerin bireysel olarak cemaatler arasi din degistirmelerinden oteye gidemernistir. Bukonuda Melkon Tazbazyan'm bolgede Katolik'Iigi yayma faaliyetleri dikkate degerdir,

Mardin Ermenilerinin bu donemde genellikle bolge genelinde iyi bilinen bakircihklaugrastiklan'", bunun yam sira meslek gruplan olarak, tas yontmacihgi, mimarhk, nakkaslik,marangozluk, ticaret vb. alanlarda aktif olduklanm soylemek mumkundur, Aynca bolgeye gelenABCFM misyonerlerinin de etkisiyle donemin toplumunda pek bilinmeyen daktilo, dikis, nakis,egitim, tamircilik, yabanci dil ogremne vb. konularda iyi bir konumda olduklan soylenebilir, Belliticaret ve zanaat dallanna yonelen Ermenilerin cogunlukla, atolye ve dukkanlanmn Zeytun, Kissis veCami-i Kebir mahallelerinde oldugu ve bu mahallelerde Ermeni nufusunun yogun oldugusoylenebilir."

Sonuc olarak bugun Mardin'de birkac Enneni ailesi bulunmaktadir. Bu aileler Katolik veProtestan olmak uzere daha cok Silopi'nin bir mezrasi ile bir mevkiinde oturmaktadirlar. Bunlar,geneUikle Ennenice ve Suryanice konusan Ermeni ve Varta admda yan-gocebe Protestan bir asiretemensupturlar.f

Mardin'deki dini yapilarda, kamu binalan ve konaklann onemli bir kismmda Ermeni mimarve tas ustalannm eseri oldugu gorulmektedir. Sehrin Ermenilerinin gecmisten gilnUmilze zanaat veticaretle ugrastiklanm soyleyebiliriz. Misyonerlerin faaliyetlerinin lti.yuzyila kadar uzandigiMardin'de Katolik ve Protestan misyonerlerin cok sayida kurulusu bulunmaktadir. Bunlar arasmda enonemlileri sehrin girisinde Diyarbakirkapi civarmdaki Amerikan misyonunda kiz okulu, erkek lisesi vehastanelerdir. Sadece Ermenilere yonelik olarak degil, basta Keldaniler ve Suryaniler olmak uzerebaska milletlerden Hiristiyanlara yonelik olarak da faaliyette bulunan Amerikan misyonerleri, 1904yilmda sehrin ana caddesi uzerinde bir de kilise insa ettirmislerdir/"

Gunumuzde Mardin'de S-6 Ermeni ailesi yasamaktadir." Bu aileler genellikle Mardin'dekiSilryanilerle birlikte gelenek ve goreneklerini siirdi.lrmektedirler. Mardin'deki diger topluluklarla daiyi iliskiler icinde olan Ermenilerin nufuslarmm azalmis olmasi soyle aciklanabilir;

• Bolgede ortaya cikan salgm hastahklar (Kolera, ),• I. Diinya Savasi sonrasmda ABCFM, Kapusen, Fransisken vb. misyonerlerle olan

iliskiler sonucunda ABD, Fransa, italy a ve diger ulkelere yapilan gocler,• Bolgedeki catismalar (Asiretler arasi catismalar),• l890'h yillarda baslayan buyuk merkezIere yapilan gocler,• Bolgedeki issizlik nedeniyle istanbul ve Avrupa 'ya yapilan gocler,

65 A.g.e., ss.18.66 Suavi Aydm, A.g.e., s.129.67 A.g.e., s.129.68 A.g.e., s.12.69 Ed. Osman Koker, A.g.e., s.316.70 Metin Sozen, A.g.e., s.334.

568

I.ULUSLARARASI MARDiN T ARiHi SEMPOZYUMU

Kaynaklar:

l. Aydm, Suavi, Emiroglu, Kudret, Ozel, Oktay, Dnsal, Suha, Mardin: Asiret-Cemaat-Devlet,Turkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yaymlan, istanbul, 2000

2. CHP Mardin Halkevi Brosuru, SaYI:S, Curnhuriyetten Once ve Sonra Mardin, Resimli AyMatbaasi

3. Cemre, Tomas, "Tascthk Zanaati ve Mimarisiyle Mardin Sehri", Tarih ve Toplum, Agustos2000 '-

4. Ed. Koker Osman, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'ndan Kartpostallarla 100 yil OnceTurkiye'de Enneniler, Birzamanlar Yaymcihk, istanbul, 2005

5. Goyiinc, Nejat, Osmanh Idaresinde Ermeniler, Gtiltepe Yaymlan, 1983, Yayrn yeri yok.6. Goyunc, Nejat, Turkler ve Enneniler, Yeni Tiirkiye Yaymlan, Ankara, 200S7. Koluman, Aziz, Ortadogu'da Suryanilik, Avrasya Stratejik Arastirmalar Merkezi Yaymlan,

Ankara, 20018. Ozcosar, Ibrahim, Gimes, Huseyin Hasimi, "Osmanh Devleti'nde Cizye ve 19. Yuzyila Ait

Bir Cizye Defteri: Cizre Sancagi'run Cizye Defteri", Sosyal Bilimler Dergisi, Kis 2006, C.5,Sayrl S

9. Sozen, Metin, Erkanal, Hayat, Ahunbay, Metin, Demirkent, Ism, Ulucarn, Abdusselam,Sakaoglu, Necdet, Altun, Ara, Alioglu, E. Fusun, Alper, Berrin, Soyukaya, Nevin, Halifeoglu,Meral, Dalkihc, Neslihan, Ozmen, Abdurrahim, Akyuz, Gabriyel, Katkas, t. Giirsen, Duygulu,Melih, Ensari, Bedii, Eidem, Haluk, Mungan, Murathan, Armagan, Mustafa, Eren, Azad Ziya,Mortan, Kenan, Arolat, Osman S., Goksu, A. Faruk, Tasm Bellegi Mardin, YKY Yaymlan,istanbul, 200S

10. Suslu, Azmi, Kirzioglu, Fahrettin, Yinanc, Refet, Hallacoglu, Yusuf, TUrk TarihindeEnneniler, Kars Katkas Universitesi Yaymlan, Ankara, 1995

11. Tasdemir, Mehmet, Mardin, islam Ansiklopedisi, Turkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, Ankara,2003

12. Tuncer, Orhan, Diyarbakir, Mardin ve Dolaylannda BaZI Hiristiyan Dini Yapilannda Turk-islam Mimari Unsurlan, Sanat Tarihi Yilligi, Ayn Bash, istanbul, 1973

569

i.uluslararasi mardin tarihi sempozyumu bildirileri

Documents