ekonomi ders notları

7/25/2019 Ekonomi Ders Notlar

1/178

KTSADA GR

ktisat ne ile ilgilenir?

Birok insan iktisadn para hakknda olduunu dnr. Bu belli bir yere kadar doru bir

dncedir. ktisatlar parayla olduka ilgilidirler: insanlara verilen cretler, insanlarnharcadklar para miktar, deiik rnlerin sat fiyat, firmalarn kazand para miktar veekonomideki toplam para miktar iktisatklarn ilgi alanna girer. Para ile ilgili ok saydakonu iermesine ramen iktisat, para ile ilgilenen bir dal olarak snrlandrlamaz.

ktisat aadaki konularla ilgilenir:

Mal ve hizmet retimi: ekonomide toplam ne kadar retim yapld; retimdekullanlan mal ve hizmet oranlar; her firmann ne kadar retim yapt; firmalarnretimde kullandklar teknikler; firmalarn ne kadar ii altrd.

Mal ve hizmet tketimi: toplumda yaplan toplam tketim; tketimin hangi ksmnnekonomide kayt altna alnd; belli mallarn tketim miktar; rn satn alan insan

profili; insanlarn tketimlerini etkileyen faktrler (zellikle fiyat seviyesi);reklamclk; moda ve dier faktrler.

Buraya kadar iktisat hakknda genel bir bilgiye sahip olmamza ramen iktisadn niinproblemlerle ilgilenen bir dal olduunu kendi kendinize soruyor olabilirsiniz. Cevap btniktisadi problemlerin altnda tek bir temel sorunun yatyor olmasdr. Bu temel sorun dier

btn problemleri beraberinde getirmektedir. Bu ders boyunca bu problemler zerindedurmaya alacaz.

Temel sorun ktlk sorunudur. Bu sorun sadece Etiyopya ya da Habeistanda deil,ayn zamanda ngiltere, Amerika, Japonya, Fransa ve dier lkelerde de yaanmaktadr. Biriktisat iin ktln zel bir tanm vardr. imdi, bu zel tanm hep birlikte inceleyelim.

Ktlk Sorunu

nsanlara daha fazla paraya sahip olmay isteyip istemeyeceklerini sorarsanz byk birounluu size evet cevabn verecektir. Bu paray istemekteki amalar daha fazla mal vehizmet alma isteidir. Bu istek sadece fakir insanlarda deil, ayn zamanda zengin insanlardada grlmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta insanlarn isteklerinin snrsz

olmasdr.

nsanlarn istekleri snrsz olmasna karn dnya zerinde retilebilen mal ve hizmetmiktar snrldr. Bunun sebebi retimde kullanlan kaynaklarn snrl olmasdr. Bukaynaklar retim faktrleri olarak adlandrlr ve ana balk altnda incelenebilir:

Beeri kaynaklar: gc:gc hem say olarak hem de yetenek olarak snrldr.

Doal kaynaklar: Toprak ve Hammadde:Dnya zerindeki alan snrl olduundandolay hammadde miktar da snrldr.

lenmi kaynaklar: Sermaye: Sermaye daha sonraki retimde kullanlmak zereretilmi olan btn girdileri iermektedir. Dnya zerinde snrl miktarda sermaye


2/178

mevcuttur: snrl sayda fabrika, makine, tamaclk ve dier tehizat. Sermaye snrliken, sermayenin retkenlii de nemlidir ve bu retkenlik teknolojinin durumuna

baldr.

Sonu olarak ktlk sorununu u ekilde aklayabiliriz: insanlarn istekleri snrszken

bu istekleri karlayacak olan kaynaklar snrldr. Bu anlamda ktlk retilebilen miktar aaninsan istekleri olarak tanmlanabilir.

Elbette hepimiz ktlk problemi ile deiik derecelerde kar karya geliyoruz.rnein fakir bir insan iin ktlk yiyecek bir ey ya da yaayacak bir yer bulamamak ikenzengin bir insan iin ktlk ikinci bir BMW marka araba satn alamamak olabilir. ktisatlarda zaten hepimizin eit derecede ktlk yaadn savunmamaktadr. ktisatlarn zerindealt temel problemlerden birisi de budur: kaynaklar ve rnler insanlar, blgeler ya dalkeler arasnda ne ekilde datlmaldr.

nsanlar ister zengin olsun ister fakir, her zaman iin elde edebileceklerinden daha

fazlasn isteyeceklerdir. Bu yzden de belirli davranlar iinde bulunacaklardr. ktisatlarbu davranlar incelemektedirler. ktisat insanlar alrken, yani insanlarn istedii rnleriretirken inceledii gibi tketirken de inceler. Ayrca hkmetin bu retim ve tketimdavranlarna olan etkisini aratrmak da yine iktisatlarn ilgi alanna girer. Ksacas iktisatinsanlarn isteklerinin karlanmas srecindeki her eyin incelenmesidir.

Mikroiktisat ve Makroiktisat

ktisat iki temel dala ayrlr: mikroiktisat ve makroiktisat. Buradaki mikro szc kk,makro szc ise byk anlamnda kullanlmaktadr. Mikroiktisat ekonominin kiiseltarafn inceler ve belirli mal, hizmet ve kaynaklarn arz ve talebiyle ilgilenir.

Makroiktisat ise ekonominin geneli ile ilgilenir ve amac ekonomideki toplam talep vetoplam arz ile ilgilenmektir. Toplam talep ile ekonomide gerekleen toplam harcamakastedilmektedir. Bu harcamalar arasnda hanehalknn ve devletin yapt tketim, yabanclkelerin bizden satn ald mal ve hizmetler, devlet ya da firmalar tarafndan satn alnansermaye ve hammadde saylabilir. Toplam arz ise lke iinde gerekleen toplam mal vehizmet retimi anlamna gelmektedir.

Mikroiktisat

Kaynaklarn kstl olmasndan dolay insanlar tercih yapmak zorundadrlar. nsanlarntoplumda yapmak durumunda kaldklar temel tercih mevcuttur:

Hangi mal ve hizmet retilmelidir? Hangi miktarda retilmelidir? Kaynaklarn kstlolduu bir ortamda insanlar hangi mal ve hizmetlerin retilmesini isterler? Hangimiktarda araba, buday, sigorta, pop konseri, gmlek vs. retilmelidir?

retim iin birden ok retim seenei mevcutken hangi yol seilmelidir? Hangikaynaklar hangi miktarlarda kullanlmaldr? Hangi retim teknikleri kullanlmaldr?Arabalar robotlar tarafndan m yoksa iiler tarafndan m retilmelidir? Kullanlanelektrik petrolden mi, doalgazdan m yoksa baraj yoluyla m retilmelidir?


3/178

retim kimin iin yaplmaldr? Baka bir ifadeyle milli gelir ne ekilde datlmaldr?Yksek gelirli insanlar milli gelirden daha fazla pay aldklarna gre toplumun deiikkesimlerinde alan insanlarn cretleri ne olmaldr? Emekli insanlar ne kadar cretalmaldr? Milli gelirin ne kadar hisse sahiplerine ve ne kadar toprak sahibinegitmelidir?

Btn toplumlar bu tarz seimleri yapmak zorundadr. Bu seim kiisel olarak, birgrup olarak ya da hkmet tarafndan yaplabilir. Bu tercihler mikroiktisadi tercihler olarakadlandrlr, nk bunlar kiisel mal ve hizmetlerin ne olduklar, hangi maddelerdenretildikleri ve kimler tarafndan satn alndklar ile ilgilidir.

Tercih ve Frsat Maliyeti

Tercih, fedakarl beraberinde getirir. Belirli bir geliriniz olduunu dnrsek, ne kadar okyiyecek alrsanz, dier mallara o kadar az para harcayabilirsiniz. Bir lke ne kadar okyiyecek retirse, dier mallar retmek iin o kadar az kayna kalr. Dier bir ifadeyle

herhangi bir eyin retimi ya da tketimi baka bir eyin retimi ya da tketimindenvazgemek anlamna gelmektedir. Bu vazgemenin maliyetine frsat maliyeti denir.

rnek verecek olursak, bir iftlikte alan iilerin 1000 ton buday ya da 2000 tonarpa retebildiini dnelim. Bu durumda 1 ton buday retmenin frsat maliyeti 2 ton arparetmektir. Benzer bir ekilde, fazla mesai yapmann frsat maliyeti vazgeilen bo zamandr.

Makroiktisat

Kaynaklar kstl olduundan dolay toplumlar kaynaklarn mmkn olan en yksek miktardakullanlmasn ve lkede yaplan toplam retimin zamanla artmasn ister.

Fakat gerek byme gerekse de kaynaklarn etkin olarak kullanlmas kolay deildir.Buna rnek olarak 1930larda, 1980lerde ve 1990larda grlen isizlik ve durgunlukgsterilebilir. Bunun yannda byme ve istihdam arttrmak iin hkmetler tarafndanyaplan almalar genellikle enflasyona ve demeler dengesi bozukluklarna neden olmutur.Toplumlar byme hedeflerini gerekletirseler bile bu uzun mrl olmamtr. Ksacaekonomiler byme dnemleri ile durgunluk dnemleri arasnda dngler yaamaktadr. Budngler birka ay srebilecei gibi birka yl da srebilir.

Bu anlamda, makroiktisat milli gelirin belirlenmesi ve zaman iindeki geliimi ile

ilgilenmektedir. Makroiktisat ayn zamanda durgunluk, isizlik, enflasyon, demeler dengesigibi problemler ile devletin bu problemleri ortadan kaldrmak zere kullandklar politikalarile de ilgilenmektedir.

Makroiktisadi problemler toplam talep ve toplam arz arasndaki denge ile yakndan ilgilidir.

Eer toplam talep, toplam arza oranla olduka yksekse enflasyon ve demeler dengesi akanlmaz olacaktr.

Enflasyonekonomideki genel fiyat seviyesinde gerekleen arta verilen isimdir. Eertoplam talep srekli artarsa firmalar fiyatlarn bu talep karsnda srekli

arttracaklardr. Eer talep yeterince yksekse firmalar fiyatlarn ok yksek detutsalar yine de sat yapabileceklerdir ve daha fazla kr elde edebileceklerdir.


4/178

Ekonominin genelindeki btn firmalar fiyat art yaptklar zaman enflasyonkanlmaz olacaktr.

demeler dengesi (cari ilemler) a lkenin yapt ithalatn lkenin yaptihracat gemesi anlamna gelmektedir. Toplam talebin artmas insanlarn daha fazla

ithalat yapmas anlamna gelmektedir. Baka bir deyile harcamalarn bir ksm Japonvideolarna, bir ksm Alman arabalarna vs. gitmi durumdadr. Ayn zamandaenflasyon eer yksek karsa lke iinde retilen mal ve hizmetler lke dnda dahaaz deerli hale gelecektir. Bu durumda biz daha fazla ithalat yaparken d lkeler

bizden daha az mal satn alacaklardr.

Eer toplam talep, toplam arza oranla olduka dkse de isizlik ve durgunluk bagsterecektir.

Durgunluk bir ekonomideki retim miktarnn dmesi anlamna gelir. Baka birdeyile bymenin eksi hale gelmesidir. Durgunluk dk seviyedeki tketim

harcamas ile dorudan orantldr. Eer insanlar daha az satn almaya balarlarsamarketler ellerinde daha fazla satlmam mal ile kalacaklardr. Sonu olarak marketlerreticiden daha az mal satn alacaktr ve bu da lke iindeki toplam retimin dmesianlamna gelmektedir.

sizlikretimdeki azalma sonucu ortaya kmaktadr. Eer firmalar daha az retmeyebalarlarsa daha az iiye ihtiyalar olacaktr.

Sonu olarak makroiktisadi politika toplam talep ile toplam arz dengesini incelemekzerine younlam durumdadr. Bu politika, amac ekonomideki harcamalar etkilemek olan

bir talep yanl politika olabilir ve sonu olarak retim seviyesini, fiyat seviyesini ve istihdammiktarn etkiler; ya da amac retimi dorudan etkilemek olan bir arz yanl politika olabilirve rnein iileri daha fazla almaya tevik edebilir.


5/178

I. ARZ ve TALEP

I.1. TALEP

Talep kelimesinin szlk anlam bildiiniz gibi istektir. ktisadi adan talep bir mal veyahizmete ilikin kullanlr ve tketicilerin bir mal veya hizmeti tketmek zere istemelerianlamna gelir. Dolaysyla bir mal iin kullanacamz "talep edilen miktar" ifadesi,tketicilerin o maldan tketmek istedikleri miktar belirtecektir.

Ancak aktr ki tketiciler herhangi bir mal veya hizmeti talep ettiklerinde bununkarlnda bir deme yapmak zorundadrlar. Ortaada bu deme yine baka bir mal veyahizmet ile yaplrd ki biz buna "trampa ekonomisi" diyoruz. Trampa ekonomisinin szkonusu olduu dnemlerde de bir maln veya hizmetin fiyatndan sz etmek mmknd.Ancak bu fiyat bugn kullandmz gibi para birimi ile ifade edilen bir fiyat deildi.Herhangi bir maln fiyat yine baka mallarla ifade edilirdi. rnein bir ift ayakkab eer be

kilo peynir ile deitiriliyor ise bu ayakkabnn fiyatnn peynir cinsinden be kilo olmasanlamna gelir. Eer be kilo peynir metre kuma ile deitiriliyor ise bu da peynirin birkilosunun fiyatnn kuma cinsinden 3/5 metre olmas demektir. Bu rnekte grld gibi birift ayakkabnn fiyat hem peynir hem de kuma cinsinden llebilir.

Gerekten, ekonomide retilen herhangi bir maln fiyat o ekonomideki dier tmmallarn fiyatlar cinsinden belirlenebilir. Her hangi bir mal veya hizmetin fiyatnn diermallar cinsinden ifade edilmesine "nispi fiyat" denir ve ekonomide tm ilemler aslnda bunispi fiyatlar ile yaplr. Gnmzde btn mallarn alveriinde ortak bir birim olarak paraykullanyor olmamz bu ilikileri anlamamz zorlatrmaktadr. Zira biz herhangi bir mal satnaldmzda o maln mutlak fiyatn yani rnein ka lira olduunu dikkate alrz. Bu durumda

nispi fiyatlarn nemi ortadan kalkm gibi grnr. Ancak gerekte ekonomi her zaman nispifiyatlar ile alr.

Yukardaki rnekte bir ift ayakkab be kilo peynir ile alnabiliyordu. Buradan bir iftayakkabnn fiyatnn bir kilo peynir fiyatnn be kat olduu anlalr. Yani eer bir kilo

peynir 100 TL ise bu durumda ayakkabnn fiyat 500 TL olmaldr. Bu fiyatlar nispi olarak"bir kilo peynir fiyat / bir ift ayakkab fiyat" ( 100/500 = 1/5) eklinde ifade edebiliriz.Ekonomide insanlarn tercihleri deimedii srece bu oran daima srecektir. Peynir fiyatnn200 TL olmas durumunda ayakkabnn fiyat da 1000 TL olacaktr. Grdnz gibi aslndamutlak fiyatlarn tek bana hibir anlam yoktur. Varsayn ki bir ayakkab satcs, peynirinfiyat 100 TL iken, bir ift ayakkab vererek be kilo peynir satn alabiliyordu. Peynirin

fiyatnn 200 TL ye ykselmesi bu ayakkab satcs asndan ne anlam ifade eder? Tekbana hibir anlam ifade etmez zira ayakkab satcs asndan nemli olan elindeki bir iftayakkab ile yine be kilo peynir alp alamayacadr. Eer bu miktarda peyniri yinealabiliyorsa bu durumda peynirin fiyatnn -100 TL den 200 TL ye kmasna ramen - artmolduunu sylemek mmkn mdr? Elbette hayr. nk peynir ve ayakkab arasndakinispi fiyat dengesi ayn kalmtr. Sadece mutlak fiyatlar deimitir. Bu durumda ayakkabsahibinin peynire ilikin talebini deitirmesi iin de bir sebep yoktur. Zira ayakkab sahibiasndan peynirin fiyat deimemitir.

Benzer bir rnei bir iyerinde alan bir ii iin de verebiliriz. Varsayalm ki, buii bir gnlk almas karl 100 adet ekmek alabiliyor. Bu durumda bir iinin bir

gnlk emeinin fiyat ekmek cinsinden 100 adettir. Ekmein fiyatnn 1 TL olduunuvarsayarsak, iinin bir gnlk emeinin fiyat ise 100 TL olacaktr. Yani ekmek ile emek


6/178

arasndaki nispi fiyat 1/100 dr. imdi diyelim ki ekmein fiyat 2 TL ye ksn bu durumdaiinin ekmek talebinde bir deiiklik olacan syleyebilir misiniz? Cevap yine hayrolacaktr. Zira ii nispi fiyatlara bakacaktr. Eer creti de iki katna km ve nispi fiyatdeimemise (2/200 = 1/100) talebinin deitirmesi iin hibir neden yoktur.

O halde bundan sonraki bahislerde kullanacamz "fiyat" terimi aslnda nispifiyatlar ifade edecektir. nk grdk ki talebi belirleyen aslnda nispi fiyatlardr.

Herhangi bir maln fiyatnn artndan sz ettiimizde bunun anlam ekonomideki dier

tm mallarn fiyat sabitken sadece o maln fiyatnn artmasdr.

Bu bilgilerin ardndan talep erisi ve talep fonksiyonundan sz edebiliriz. Burada"talep kanunu" olarak isimlendirilen bir kuraldan sz etmeliyiz. Talep kanunu; ekonomideherhangi bir maln fiyat arttnda talep edilen miktarn azalaca ve ayn maln fiyat

dtnde ise talep edilen miktarn artaca kuraldr.te bu kuraldan hareketle bir malnfiyat ile talep edilen miktar arasndaki ilikiyi grafiksel olarak gsterebiliriz

ekil 1.1 bize belirli bir maln talep erisini gsterir, rnein otomobil fiyat ile otomobiltalebi arasndaki iliki gibi.

ekil 1.1: Otomobil iin Talep Erisi

Talep erisi olan D bize herhangi bir insann

tketmek istedii otomobil miktaryla fiyat

arasndaki kombinasyonlar gsterir. P0noktasnda talep edilen miktar Q0, P1noktasnda ise talep edilen miktar Q1kadardr.

Eri negatif eimli olup, miktar yksek olunca

dk fiyatn gerekleeceini gsterir. A

noktasndan B noktasna herhangi bir hareket,

talep erisi zerindeki hareketi gsterir.

Grafikte de grld gibi, talep erisi bize talep edilen otomobil miktar ile otomobilfiyat arasndaki fonksiyonel ilikiyi gsterir. Burada dikkat edilmesi gereken erinineiminin negatif olmasdr. Yukardaki grafikte gsterilen ilikiyi matematiksel olarak dagstermek mmkndr. Bir kere eim negatif olduunu gre Q' nun katsaysnn iaretinegatif olmaldr. Burada talep erisi basit bir formda yani lineer formda izilmitir. Dolaysile talep fonksiyonu da birinci dereceden lineer bir fonksiyon olmaldr;

P = a b*Q

lineer bir talep fonksiyonunu gsterir. Miktar arttka fiyat dmektedir. Talep edilen miktarn(Q) sfr olduu durumda fiyat "a" ya eit olacaktr ki "a" talep erisinin P eksenini kestii


7/178

noktadr. Yine ayn ekilde fiyatn (P) sfr olduu durumda miktar "a/b" ye eittir ki "a/b"talep erisinin Q eksenini kestii noktay gsterir.

Buraya kadar bir maln talep edilen miktar ile o maln fiyat arasndaki iliki zerindedurduk. Ancak bir maln talebini belirleyen tek etken o maln fiyat deildir. Daha birok

farkl etken maln talebini etkileyebilir. Yukardaki rnekteki gibi araba talebini dnrsek;benzin fiyatlarndaki deimelerin, insanlarn gelir dzeylerinin, otoyol veya kpr geicretlerindeki deimelerin, tat almnda uygulanan vergilerdeki art veya azallarn arabatalebini etkilediini grebiliriz. Biz btn bu ilgili deikenleri (maln kendi fiyat dnda)talep kaydrc olarak nitelendiririz.

I.2. TALEP KAYDIRICILAR

I.2.1. Gelir

Gelirdeki bir art genellikle, fakat her zaman deil, talep erisinin saa doru kaymasn

salar. (Dikkat ederseniz burada "saa doru kayma" ifadesi kullanlmtr, "talepteki birart" deil!). Fakat nemli istisnalar da mevcuttur: rnein dk (inferiour) mallarn talebigelirle beraber der. Gerek hayatta da gelirimiz arttka margarin tketimini ksarz veMercedes (yksek mal) tketimini arttrrz.

I.2.2. Dier Mallarn Fiyatlar

Genel kanya gre muz fiyatndaki bir art elma tketiminde bir arta yol aar. Neden?nk elmalar ve muzlar ikamedirler Baka durumlarda ise herhangi bir maln fiyatndaki birart baka bir maln tketimini drebilir. rnein bilgisayar hafza chip'inin fiyatykselirse CPU tketiminin dmesini bekleriz. Bu iki mala tamamlayc denir. Hibir genelkural yoktur ki herhangi iki maln bize tamamlayc ya da ikame olduunu sylesin. Btnsyleyebileceimiz udur:

Herhangi bir maln fiyatndaki d dier bir mala olan talebi ykseltiyorsa (saakaydryorsa), bu iki mal tamamlaycdr. Bilgisayarlar iin CPU ve hafza genellikle

birbirinin tamamlaycs kabul edilir.

Herhangi bir maln fiyatndaki d dier bir mala olan talebi dryorsa (solakaydryorsa) bu iki mal ikamedir. Elmalar ve muzlar genellikle ikame kabul edilirler.

zetle; Talep erisi bize talep edilen miktar fiyatn bir fonksiyonu olarak gsterir. Fakattalep fonksiyonunun gelir ve tamamlayc ve ikame mallarnn fiyatlar gibi talep kaydrclarda vardr. Haliyle talep fonksiyonunu u ekilde yazabiliriz:

D = D (p, I, Pc, Ps)

Burada, P = fiyat, I = gelir, Pc = tamamlaycnn fiyat, Ps = ikamenin fiyatn temsiletmektedir.


8/178

ekil 1.2: Talep Kaydrcsnn Etkisi

Fiyattaki bir deiiklik talep erisi zerinde

bir harekete yol aarken (talepteki birkaymaya deil) bu grafik bize gsteriyor ki

talep kaydrcs talep erisinin D'den D1'e

kaymasn salar. Talep edilen miktar P0

fiyatnda Q0'dan Q1'e ykselir.

Bu kaydrc, gelirdeki bir art (eer mal

normal bir malsa), ikme mallarn fiyatndaki

bir art ya da tamamlayc mallarn

fiyatndaki bir d olabilir.

Matematiksel Yaklam

Bir talep fonksiyonunu deiik denklemlerle ifade edebiliriz. En basit ve genel biimi lineertalep denklemi olup, u ekildedir:

P = a b*Q ya da Q = (a - P) / b

Bu lineer denklemde "a" talep edilen miktar sfrlayan fiyat seviyesini, "b" ise talep erisinineimini verir. Lineer talep fonksiyonunu genel biimiyle u ekilde yazabiliriz:

Q = (a - P)/b + c*I + d*Ps- e*Pc

rnein ay iin talep fonksiyonu u ekilde yazlabilir:

Q = 50 0,5*P - 2*Pc+ 0,2*Ps+ 0.01*I

Burada, P ayn fiyatn, Psikame olan kahvenin fiyatn, Pctamamlayc olan ekerin fiyatn

ve I alcnn gelir seviyesini gstermektedir.


9/178

I. ARZ ve TALEP

I.2. ARZ

Taleple birlikte iktisatn en temel kavramlarndan biri olan arz en basit anlamyla bireylerin

sahibi olduklar mal ve hizmetleri baka mal ve hizmetlerle deitirmek amac ile piyasayasunmalardr. Burada dikkat edilmesi gereken husus tm bireylerin ayn zamanda hem arzedici hem de talep edici olabilmeleridir. Modern dnyada bireyler herhangi bir mal ve hizmetiarz ettiklerinde bunun karlnda alclardan da para talep ederler. Yani bu bireyler mallarasndan arz edici iken para asndan talep edici durumdadrlar. Gerekten de bireylerinherhangi bir mal piyasaya getirerek arz etmelerinin temel nedeni bunun karlnda baka birmal (veya paray) talep ediyor olmalardr. rnein bir kuma reticisi, eer tketmek zereekmek talep edecekse ncelikle elindeki kuman bir ksmn arz etmek zorundadr. Farkedeceiniz gibi burada da yine nispi fiyatlara gnderme yapmaktayz. Ayn talep mevzusundaolduu gibi arz asndan da bireyler karar alrken aslnda nispi fiyatlar dikkate alrlar. Tabiiki gnmzn karmak piyasa yapsnda hibirimiz bir iklet ya da ekmek alrken nispi

fiyatlarla uramayz. Ancak karlatmz tm mutlak fiyatlarn gerisinde aslnda nispifiyatlar ilikisi vardr. Bir lde felsefi saylacak bu meseleyi daha fazla irdelemeden, bizimanalizlerimizde kullandmz haliyle arzn ne olduunu tanmlamaya alalm.

Bu ders notlarnda birok yerde arz ediciler yerine reticiler kavramn kullanacaz.Buradaki ama analizlerimizi biraz daha basitletirmektir. Yani elinde bir mal olan ve bunu

piyasaya getiren her bireyi arz edici olarak ifadelendirmek yerine, herhangi bir mal piyasayagetirerek arz etmek amac ile reten insanlara arz edici diyeceiz. Doaldr ki bu batayaptmz tanm dlamaz ancak sadece kstlar ve basitletirir. Bir kere bu kstlamayyaptktan ve arz edicileri reticiler ile snrladktan sonra, reticilerin bir mal retipretmeyeceklerine ya da ne kadar reteceklerine nasl karar verdiklerine bakabiliriz.

Basit bir rnek olmas asndan bir iftinin retim kararlarn nasl aldnincelemek uygun olacaktr. Bir ifti hangi rn ekeceine karar verirken toprann veiklimin rne uygunluunun yan sra o rnn fiyatn da dikkate alr. Dnn ki patateseken bir ifti eer iki yl st ste buday fiyatlarnn yksek seyrettiini grrse patatesekmek yerine buday ekmeyi tercih edebilir. Bunun anlam fiyat nispi olarak dk kalanrnn arznn decei ve fiyat yine nispi olarak artan maln arznn artacadr. Budayfiyatlarnn yksek seyretmeye devem etmesi durumunda ne olacaktr. Eer bu iftininarazisinde ekime elverili topraklar varsa bu topraklarda da ekim yapmaya balayacak veretimini arttracaktr. Ya da daha nceleri tarma amay dnmedii daha verimsiz

topraklar da tarma amaya balayacaktr. Yalnz burada bir hususa dikkat etmek gerekir.Balangta ekim yapt topraklara nazaran daha az elverili topraklar tarma amasiftinin bu topraklarda retecei budayn maliyetinin ykselmesine yol aacaktr.Maliyetlerin ykselmesi ise arz etkileyecek bir baka faktrdr. Bunu zerinde daha sonraayrntl olarak duracaz. Bu ksmda bu rnekten hareketle bir maln fiyatnn artmasdurumunda arznn artacan fiyatnn azalmas durumunda ise arznn azalacan sylemekyeterli olacaktr.

imdi artk daha formel olarak arz meselesini inceleyebiliriz. ncelikle, grafik yardmile gstermeye alacamz arz erisini tanmlayalm.


10/178

Arz Erisi, btn satclarn satacaklar toplam mal miktarn o mala uygulanan fiyatlailikilendirir. Talep erisinde olduu gibi arz erisinin pozisyonu da vergi, faktr fiyat veteknoloji seviyesi gibi birok etmene baldr.

ekil 1.3: Arz erisi

Arz erisi deiik fiyat seviyelerinde arz

edilen miktar gsterir. Genellikle fiyat ne

kadar yksekse arz edilen miktar da o kadar

oktur.

Arz erisi ve talep erisini ltfen

kartrmaynz. Talep erisi insanlarn tatmin

olabilmek iin istedikleri miktarlar (ki bu

fiyata baldr) gsterirken arz erisi

satclarn arz etmek istedikleri miktar

gsterir. Arz edilen miktar satclar tarafndankrlarn maksimize edecek ekilde belirlenir.

Ayrca (talep erisinde olduu gibi) arz erisi

zerindeki hareketleri fiyat seviyesi

belirlerken arz erisindeki kaymalar baka

faktrlere baldr.

Belirli bir mala olan talep gibi herhangi bir maln arz da fiyat haricindeki birok ilgilideikenden etkilenir. Biz btn bu deikenleri arz kaydrc olarak nitelendiririz ve arzetkileyen bu deikenleri arz fonksiyonunu aklamakta kullanrz.

Arz Fonksiyonu Qs(P,W), btn satclar tarafndan sata sunulan toplam malmiktarn o mala uygulanan fiyatla ve dier ilgili deikenlerle ilikilendirir.

Arz kaydrclarna rnek olarak, asgari cretteki bir art, yeni bir teknolojiye geii,yeni evresel dzenlemeleri, yeni firma girilerini dnebiliriz.

Matematiksel Yaklam

Arz fonksiyonunun lineer biimi genellikle u ekildedir:

P = c + d*Q ya da Q = (P - c) / d

Burada "c" arz edilen miktar sfrlayan fiyat, "d" ise arz fonksiyonun eimini gstermektedir.Biz bu lineer biimi ilgili deikenleri gz nnde bulundurarak kartabiliriz.


11/178

I. ARZ ve TALEP

I.3. PYASA DENGES

Herhangi bir mal iin piyasa dengesi arz ve talep erilerinin kesitikleri noktada gerekleir.Bu nokta bize denge fiyat seviyesi ve denge miktarn verir. Denge fiyat seviyesinde talep

edilen miktar arz edilen miktara eittir. Denge fiyat seviyesinde satlmayan mal kalmad iin

bu fiyat seviyesine bazen piyasay temizleyen fiyat seviyesi de denir. Piyasa dengesinin nemi

buradan kaynaklanmaktadr. Zira hibir retici rettii maln elinde kalmasn hibir tketici

ise satn almak istedii bir mal satn alamadan piyasadan ekilmeyi istemez. Bu yzden

piyasa dengesi piyasada hibir artk retimin kalmad ve geerli fiyat zerinden mal almak

isteyip de alamayan hibir tketicinin olmad yani piyasann temizlendii bir durumu ifade

eder. Burada dengeyi salayan esas faktr fiyatlardr. Eer piyasada ar retim yani arz

fazlas varsa (ki bu reticilerin satmak istedii ancak tketicilerin almak istemedii bir mal

fazlaln gsterir) bu durumda fiyatlar dmeye balayacak bu arz azaltrken talebi

arttracak ve sz konusu arz fazlas ortadan kalkacaktr. Yine bu piyasada bu kez bir artalep ya da eksik retim varsa bu durumda da fiyatlar ykselecek talep azalrken arz artacak

ve ar talep ortadan kalkacaktr.

ekil 1.4: Arz ve Talep Erilerinin Kesiimi ile Belirlenen Fiyat ve Miktar

Fiyat seviyesini belirleyen arz ve talep

erilerinin kesiimidir. Fiyat seviyesi P0iken

talep edilen ve arz edilen miktarlar birbirineeit olup Q0kadardr.

Bu, fiyatlarn ayarlanmasyla oluan talep

edilen miktar ve arz edilen miktar arasndaki

dengenin gsterilmesinde kullanlan bir

yntemdir.

Matematiksel Yaklam

Denge fiyat seviyesi ve miktarn bulabilmek iin arz ve talep fonksiyonlarnn birbirine

eitlememiz gerekir. Basitlik olmas asndan arz ve talep fonksiyonlarn lineer biimde

alalm.


12/178

Talep Fonksiyonu P = a - bQ

Arz Fonksiyonu P = c + dQ

Denge Talep = Arz

a - bQ = c + dQ

(b + d)Q = a - c

Qe= (a - c)/(b + d) Qedenge miktarn gsterir.

Qe'yi talep fonksiyonunda yerine koyarsak

P = a - b[(a - c)/(b + d)]

Pe= (ad + bc)/(b + d) Pedenge fiyatn gsterir.

Saysal bir rnek

"x" mal iin arz ve talep fonksiyonlarnn u ekilde olduklarn varsayalm:

Talep fonksiyonu P = 1000 2*Q

Arz fonksiyonu P = 100 + Q

Denge miktarn bulmak iin bu iki denklemi birbirine eitleyelim:

1000 2*Q = 100 + Q

3*Q = 900

Qe = 300

Denge fiyat seviyesini bulabilmek iin Qe' yi talep fonksiyonunda yerinde koyalm.

Pe= 1000 2*(300)

Pe= 400


13/178

I. ARZ ve TALEP

I.4. denmeye Raz Olunan Miktar ve Artk

I.4. 1. Tketici Art

Bilindii zere tketiciler, tketimlerinden bir fayda elde ederler. Tketici art bir kiininbir mal iin deyecei maksimum miktarla gerekte dedii miktar arasndaki farktr.Grafiksel olarak denmeye raz olunan ksm, talep erisinin belirlenen miktara kadar olanalt alan ile gsterilir. Tketici art bireyin talep erisinin altndaki fakat bireyin dediifiyatn stndeki alanla gsterilir. Bir tketici, bir maldan belirli bir fiyatta ne kadar talepedeceini balangta (pazara gitmeden nce) belirler. Bu, o tketicinin sz konusu mal iindemeye raz olduu fiyat gsterir. Ancak, tketici pazara vardnda belirlenen denge fiyateer kendi demeye raz olduu fiyatn altnda ise bu tketici pazardan hem balangta

planlad miktarda mal satn alr hem de demeyi dnd miktarn altnda bir demeyapar. Planlanan ve gerekte denen miktar arasndaki bu fark, tketici iin bir art ifade

eder. Btn tketicilerin toplam art benzer ekilde piyasa talep erisinin altndaki fakatpiyasa fiyat seviyesinin stndeki alanla gsterilir.

ekil 1.5: Tketici Art

Talep erisi tketicilerin birmal iin deyebilecekleri

fiyat gsterir. Qe'ye kadarolan talep erisininaltndaki alan tketicilerindemeye raz olduklartoplam para miktarngsterir. Denge fiyatseviyesi Peve denge miktarQeverili iken tketiciler bumal iin (PeQe) kadarharcarlar ve aradaki fark da

bize tketici artn verir.

I.4. 2. retici Art

reticilerin beklentilerinin zerinde elde ettikleri kazanca retici art denir. Bu, grafikselolarak arz erisinin stndeki fakat piyasa fiyat seviyesinin altndaki alanla belirlenir.


14/178

ekil 1.6: retici Art

I.4. 3. Toplam Artk

retici ve tketici artklarnn toplamna toplam artk denir ve genellikle piyasannverimliliini lmek iin kullanlr.

ekil 1.7: Toplam Artk


15/178

1

II. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (I)

II.1. ELASTKYET

Bir maln ya da hizmetin talep miktarnda, talebi belirleyen faktrlerde (fiyat, dier mallarn

fiyatlar, tketicinin gelir seviyesi) bir deime olduunda, ne ynde ve ne iddette birdeime olacan gsteren elastikiyet kavram yneticiler asndan neden nemlidir?

Dnn ki bir firma yneticisi rettii maln fiyatnda bir indirim yaparak satlarnarttrmay planlyor. Bu ynetici asndan hemen hemen kesin olan tek ey var; o da budurumda miktar olarak satlarnn artaca. Ancak bu bilgi, yneticinin fiyat indirme kararalmas iin yeterli midir? Tabii ki hayr. Yneticinin bilmesi gereken bu indirimden sonrasat haslatnn ve karnn nasl deieceidir. te bu yzden bu ynetici ne kadarlk bir fiyatindirimin sat miktarn ne kadar deitireceini bilmek zorundadr. Ynetici eer bu bilgiyesahip olursa indirimden sonraki sat miktar ile yeni fiyat arparak sat haslatn bulabilir.te yneticiye bu bilgiyi salayan, firmasnn rettii mala olan talebin fiyat esnekliidir.

Yine ayn ynetici kendi rettii mala rakip bir mal reten firmann (rnein ay,kahvenin rakip maldr) rnnn fiyatn indirmeyi planladn rendii durumda neyapmaldr? lk akla gelen cevap kendisinin de fiyat indirimi yapmas olacaktr. Ancak acaba

bu fiyat indirimi ne kadar olacaktr? te bu karar vermek iin yneticinin ok nemli birbilgiye ihtiyac vardr; o da kendi firmasnn rnne rakip bir rnn (rakip firma deilrnden sz ediyoruz) fiyatnda bir deime olduunda kendi rnnn sat miktarnn

bundan nasl etkileneceidir. te bu bilgiyi salayan, firmasnn rettii rnn apraz fiyatesnekliidir.

Henz bu ynetici ile iimiz bitmedi (yneticilik grnd kadar kolay bir i deil);diyelim ki bu kez de bu yneticinin rnn talep eden tketicilerin gelir seviyesinde birdme oldu. Ynetici bu durumu algladnda hemen fiyatn drerek sat miktarnnmmkn olduu kadar az dmesinin ya da ayn kalmasn salamaya alacaktr. Gerekliverilerden birine sahiptir; fiyat esneklii. Ancak yine ayn problemle kar karyadr: Bu verikarar almas iin yeterli midir? Maalesef cevap yine ayn; hayr. Zira fiyatn ne orandadrdnde sat miktarnn ne kadar artacan bilmektedir ancak mterileriningelirlerindeki azalmann firmasnn malna olan talebi ne oranda azaltacan bilmemektedir.Bu durumda ne kadarlk bir fiyat indirimine gitmesi gerektiini bulmas mmkn deildir.Aslnda cevap yine ayn kavramda sakldr: Esneklik. Yneticimizin bilmesi gereken bir dierhayati veri firmann rnnngelir esnekliidir.

Sanyorum yukardaki paragraflar elastikiyetin nemi hakknda yeteri kadar bilgivermitir. Ancak burada aklnza u soru gelebilir: Hangi ynetici firmasnn rettii rneolan talebin nasl olduunu bilebilir ki? Yneticiler tabii ki bizim grafik zerindegsterdiimiz gibi bir talep erisine sahip deildirler. Bu sadece bizim teorik olarakizdiimiz ve konular daha berrak anlamamz salayan bir grafiktir. Ancak eminim

birounuz yolda yrrken, vapura binerken veya bir alveri merkezinde dolarken, size birfirmann rn ile ilgili sorular sormaya alan anketrlerle birok kez karlamsnzdr.Etrafmzda artk takip edemediimiz sayda piyasa aratrmas yapan firmalar var. Bunlarnhepsi rettii mala olan talebi, bu talebin genellikle hangi profildeki insanlardankaynaklandn bilmek isteyen yneticilerin isteklerinin bir sonucudur. Gnmzde tm

ciddi firmalarn, fiyat deimesi veya gelir seviyesi deimeleri veya rakip mallarn


16/178

2

fiyatlarnn deimesi durumunda kendi mallarna olan talebin nasl deieceini tahminetmekle uraan birimleri vardr.

Bizim konularmz arasnda bu tahmin yntemleri yok. Ancak biz bu derserevesinde size elastikiyetin matematiksel olarak nasl hesaplandn ve nelerden

etkilendiini aklayacaz. Ancak bunu yaparken yine basit talep erilerimizi kullanacaz.Burada arlkla zerinde duracamz konu talebin kendi fiyat elastikiyeti olacak. Ancak derskitabnzda dier elastikiyetlerinde ayrntsn bulabilirsiniz. ncelikle talebin fiyatelastikiyetinin tanm ile balayalm

Talebin fiyat elastikiyeti talep edilen miktardaki yzde deiimin fiyattaki yzdedeiime orandr. rnein bir maln fiyatndaki %10'luk bir deime talep edilen miktarda%5'lik bir deimeye yol ayorsa elastikiyetin - 0,5 olduunu syleyebiliriz.

Elastikiyetin matematiksel olarak gsterimine aadaki gibi lineer bir talepfonksiyonu ile balayalm.

Q = 100 2*P

Bu talep fonksiyonunda P = 20, iken talep edilen miktar 60'tr. Eer fiyat 20'den 18'e derseki bu %10'luk bir d demektir, talep 60'tan 64'e, %6,7 orannda artar. Bylece elastikiyetu ekilde tanmlanr:

Elastikiyet =Miktardaki yzde deiim

Fiyattaki yzde deiim

=6.7%-10%= -0,67

II.1.1. Elastikiyet Hesaplamadaki Sorunlar

Bu basit rnekten hareketle elastikiyet hesaplanmasndaki baz sorunlar grebiliriz.Bunlardan 3 tanesi unlardr:

lk fiyatnp = 30olduunu varsayarak hesaplamalarmz tekrarlayalm. Talep edilenmiktar 40olur. Fiyatta %10'luk (27'ye kadar olan)bir azal talep edilen miktar 40'tan

46'ya ykseltir ve belirlenen elastikiyet - 1,5 olur. Yani ayn fiyat deiimi, taleperisi zerindeki farkl noktalarda farkl miktar deiimlerine yol aar.

Fiyatta 20'den 18'e %10'luk bir deiim yerine %20'lik bir azal olduunuvarsayalm. Burada talep 60'tan 68'e %13,3artmtr. Bu rnek veriliyken elastikiyet -0.67olarak hesaplanr.Bu da bize talep erisi zerinde ayn noktada fiyat deimesine olursa olsun elastikiyetin ayn olacan gsterir Fakat bu sadece dorusal talep

erileri iin geerlidir. Her zaman doru olmayabilir.

Fiyatn 20'den 18'e dmesi yerine 18'den 20'ye ktn varsayalm. Burada fiyat%11,1artmtr. Talep edilen miktar ise 64'ten 60'a %-6.25(4/64) azalmtr, haliylehesaplanan elastikiyet - 0,56 (6.25/11.1)'dr. Talep erisi zerinde ayn noktada aa

ya da yukar hareket ettiimizde (yani fiyat arttrdmzda veya azalttmzda)

farkl elastikiyetler buluruz


17/178

3

II.1.2. Elastikiyetin Dorusal Talep Fonksiyonlar iin Genel Analizi

Q = a b*P eklindeki dorusal bir talep fonksiyonu iin elastikiyeti aadaki denklemleifade edebiliriz:

= [(Q2-Q1)/Q1]/[(P2- P1)/P1]

(Q2- Q1) yerine Q, (P2- P1) yerine P yazarak denklemi u hale getirebiliriz:

= (Q/P)*( P1/ Q1)

Biliyoruz ki:

Q/P = - b

Haliyle elastikiyeti u ekilde yeniden yazabiliriz:

= - b*(P1/Q1)

Yukardaki terimde (b) yerine trev terimleri kullanarak dQ/dP (Onun P'ye gre trevi)yazabiliriz. Bu durumda elastikiyet forml aadaki gibi olur.

= (dQ/dP)*(P/Q)

Aslnda, fiyattaki %1, %5 ya da %10'luk bir deime ve beraberinde gelen miktardakideimeden ok, talep fonksiyonun trevinin talebin fiyat elastikiyetini tahmin etmede

kullanlmasdr.

Dorusal talep erisini kullandmz durumda dikkat ederseniz:

dQ/dP = - b

Haliyle elastikiyet hala u ekildedir.

= - b*(P/Q)

rnek: Talep fonksiyonumuz;

Q = 100 2*P

olsun. Yukardaki rnekte P=20 iin Q= 60 olduunu grmtk. Bu durumda P %10 azalp18e dtnde Q, %6,7 artm ve 64 olmutu. Buradan

Q/P = (6460) / (1820) = -2 = - b (Formlmzde b=2dir)

Buradan ise elastikiyet yukardaki gibi

= - b*(P/Q) = -2 (20/60) = - 0,67 = - %67olarak bulunabilir.


18/178

1

II. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (I)

II. 2. FYAT POLTKALARI

Bu blmde fiyat politikalarnn ekonomik analiziniyaparak olaya k tutmaya alacaz.

Politik ortamda bilimsel analiz ve yaklamn yokluunda olaylar sis iinde grlen ekillergibi yarmya da aslnn dnda ekillerde grlrler. Bizim amacmz olaylara objektif olarakyaklap, izlenen politikalarn fayda ve maliyetlerim saptamak ve toplam sosyal refahartracak nerilerde bulunmaktr.

Fiyat politikalar genellikle devletin deiik piyasalara mdahalesi eklini alr. Bupiyasalar rn, ii, ya da genel piyasalar olabilir. Amalar sosyal problemlere zmgetirmek olan bu politikalar bazen kendileri sosyal problem olurlar. Bunun sebebi deekonomik problemlere "politik" zm getirilmeye allmasdr. "Politik" zm ile nedemek istediimiz blmn sonuna doru aydnlk kazancaktr.

Kamu kesimi halka deiik hizmetler getirirler. Bu hizmetlerin ounluu kamu mal(public good) grubuna girerler. Kamu hizmetlerini zel sektr hizmetlerinden ayran ennemli faktr hari tutmama kuraldr. Bu kurala gre kamu hizmetinden bir kiiyi ya dagrubu hari tutmak yaklak olarak imkanszdr (maliyeti ok yksektir). rnek olarak ulusalsavunmay verebiliriz. Ulusal savunma lkenin topraklarnn tamamnkapsar. Herhangi birkiiyi bundan mahrum brakmak imkanszdr.

Belirttiimiz gibi kamu hizmeti salama hakk devlet tarafndanstlenilmitir. Ancakolaylarn ve tarihin ak ierisindebu hak zel hizmetlerin de bir ksmnkapsayarak nfuzsahasn artrmtr. Buna bal olarak, zel firmalarn saladklar hizmet ile devletinsaladhizmetlerin arasndakifark bulank hale gelmitir.

zel piyasalarn dzenli almas deiik sebeplerden dolay zaman zaman aksar. Ozaman devlet mdahalesi gerekli olur. Fakat bazen piyasa ayarlamalar ya da geici statikduraklamalar piyasann baarszl olarak alglanr ve "gerekli" tedbirler alnr. Bu"nlemler" daha fazla dalgalanmalara ve ekonomik arpklklara yol aar. nmzdekisayfalarda deiik nlemlerin hangisinin neye sebep olduunu rnekleriylegreceiz.

Kamu mdahalesinin en yaygn olduu alanlardan birisi de fiyat kontrolleridir.Asgari cret kanunlar, kira kontrolleri, tarmsal sbvansiyonlar ve taban fiyatlar etkinlii enfazla hissedilen kamu politikalardr. imdi bunlarn analizine ynelebiliriz.

II.2.1. KRA KONTROL

Kira kontrolleri mal sahiplerinin kira artrma gcn kstlayarak ilevgrr. Bu kontrollerinsebepleri yksek enflasyon dnemlerinde enflasyonu kontrol altnda tutmak ve normaldnemlerde toplumun dk gelirli kesimine sbvansiyon salayarak satn alma glerinikorumaktr.1

1

Genellikle kiraclarn gelir dzeyi dktr. Ayn anda bu demek deildir ki ok lks kiralk evler yada apartman daireleri kira kontrolnden yararlanmaz. Ancak ok lks nitelerin kiras ok dkolursa ya kiralanmaz, ya da kira kontrol bir ekilde etkisiz braklr.


19/178

2

Devletin bak asndan kira kontrolleri faydaldr. Sebebi de bu kontrollerin halknbtesinde byk yer tutan kiray dk tutmas ve dolaysyla politik istikrar ve dzengetirmesidir. Kiracnn gznde dekontroller faydaldr. Aksi takdirde kiraclar yksek kirademek zorunda kalrlard. Emlak sahipleri bu durumdan zarar gren kesim gibigrnmektedir.

imdi yakndan bakarak olayn gerek boyutlarn inceleyelim. ekil 1'de kirakontrollerinin yokluunda arz ve talep dengesi E noktasnda oluur. Bu noktada kiralanan evsays QEve fiyat KEolurdu. Varsayalm ki, kira kontrolleri kiralar KK'de dondurdu. Bu fiyatdzeyinde arz Q1 talep ise Q2'dir. Burada Q2 > Q1dir. Yani konut piyasasnda arz talepdengesizlii vardrve miktar Q2Q1'e eittir.

Piyasadaki bu dengesizlik nasl oluur? Bunu grebilmek iin ksa veuzun dnemdekiarz erilerine bakmalyz.2 ekil 2'de ksa dnem arz SK dorusu, uzun dnem arz ise SU

dorusudur.

3

E noktasnda konut piyasas dengededir. Varsayalm ki kira kontrol sonucu kiralarKE'de donduruldu. Zamanla doal nfus artndan, glerden ya da herhangi bir sebeptendolay talep artarsa, bu durum D dorusununD1 dorusu haline gelmesiyle gsterilir. Yenidurumda talep edilen ev miktar Q3'dr. Ancak KE, kira dzeyindeki arz miktar QE'dir vetalebin artmasna ramen arz QE'nin zerine kmaz. Bylece konut piyasasmda dengesizlik

2Aslnda ekil 2'deki ksa dnem egrisi orta dnem erisidir. ok ksa dnemde talep egrisi dikeydir.

Burda onu ksa dnem olarak tanmlamamzn sebebi uzun dnemle kyasladmzdandr.3 Arz ve talep erilerinin linear olmas analizi basitletirmek iin seilmitir. Gerekte bu erilerinlinear olmas gerekmez.

Konut Miktar

ekil 1Konut Arz ve Talebi


20/178

3

oluur. Eerkira kontrol olmasayd talepde olan artma ksa dnemde Q1miktarnda arzla veuzun dnemde Q2miktar arzla karlanrd.

Bu durumda karlanamayan talep fazlal bir ekilde paylatrlmaldr. Bir taraftanbaz kiraclar ev bulamazken bazlar kanun d yntemlerle rvet, "hediye", ya da baka

yollardan amalarna ulamaya alrlar.

Analizimizde de grld gibi kira kontrollerinin sonucu konut ktldr. Fiyatsistemi, sinyal grevini yapmaktan alkonulmutur. Ortayakan sonular geni kapsamldr.rnein bunlardan bir tanesi her evdeyaayan insan saysnn normalin stnde olmasdr.

u ana kadar yaptmz analizlerdeki varsaymlarmzdan bir tanesi kirakontrolnnherkese ya da her kesime eit olarak uygulanmasyd. Eer bu varsaymmz geerli olmazsane olur? rnein, piyasadaki evlerinbazs kira kontrol altnda ve bazlar bunun dnda ise

sonu ne olurdu? Bu durumda kira kontrolnn etkileri yle zetlenebilir. Yeteri kadar anslolup da ev bulabilenler piyasa deerinin altnda kira derler. Geri kalanlar normalin zerindedemek zorunda kalrlar. Ev ktl daimi olarak srer. Ev sahipleri de kira kontrolndenzararl kar.

Kira kontrolnn topluma olan net etkisini tketici retici art kavramn kullanarakinceleyebiliriz. ekil 3'de arz ve talep dorular arasndaki alan toplam art verir. Serbestrekabet ortamnda denge noktas E'dir ve tketici art talep erisinin altndaki ve fiyatdorusunun stndeki alandr. Yani a ve d alanlarnn toplamdr. retici art ise fiyatdorusunun altndaki ve arz dorusunun stndeki alana eittir. Bu da b, c, e alanlarnntoplamna eittir.

ekil 2Konut Piyasasnda Dengesizlik

Kira


21/178

4

Kira kontrolnn net etkisi toplumun refahnn d ve e alanlar miktarnda azalmasdr.ekil 3'ten de grlebilecei gibi b reticiden tketiciye olan gelir transferini temsil eder. Evsahipleri dk kira kabul etmek zorunda kaldklarndan bu kayba urarlar, d alan serbest

piyasada normal fiyattan ev kiralamak isteyip de bulamayan kiraclarn kaybn temsil eder. ealan ev sahiplerinin daha az miktarda ev kiralamak zorunda kaldklarmdan dolay gelirlerindeolan azalmay yanstr. Bylece net kayp d ve e alanlarnn toplamdr. Tanmndan da

bilindii gibi net kayp tekrar geriye elde edilemez.

Kira

ekil 3

Kira Kontrolnn Topluma Etkisi

KUTU: 1

ABD'de, New York ehrinde kanuni ayrntlar karmak olan bir kira kontrol sistemi yrrlktedir. Genel hatlarnda bu kanunyllk kira artnsnrlar. Ortalama olarak ev sahipleri kiralar senede yzde alt orannda artrabilir. Kirac ayn evde aralkszolarak yaad srece kiras bu miktarda artabilir. Ayrca kanun kiracnn yakn aile yelerine kirac tanrsa ya da lrse, aynevde yaama hakk tanr.Ev sahipleri yeni kirac tandnda baz masraflar gstererek kiray normalin stende artrr.

merkezi olduundan dolay New York'ta konuta ynelik talep yksektir, ve d g ler ev kiralarna byk ltde artrma ynnde baskyapar.

Ayn evde uzun sredir oturan kiraclar bugnk piyasa deerinin ok altnda kira derler. Aradaki fark ok byk olabilir. rnein, iki yatakodal evin piyasa deeri 9501000 dolar ise, eski kiraclar 250300 dolar demektedir.

Kanunun yrrlkte olmasndan dolay daimi olarak konut piyasasnda yetersizlik vardr. Karaborsa piyasasnda eitliyntemlerle ilevgrrler. Ev sahipleri ya da bina yneticileri yeni kiraclardan aylk kirann 34 kat kadar "anahtar paras" alrlar.

California'da kira kontrol kanununun yrrle girmesinden sonrabir ev sahibi kilise kurmutur. Kirac olmak iin nce kilisenin yesi:olmak gereinine srer. Kiliseye ye olmak da 1.200 dolara mal olur ve kirac ayrca yksek sesle sabah sekizden nce ve akam ondansonra beraber ya da solo ark sylemeyeceine sz verir.

Kira kontrol yasas Pareto optimalite kuralna aykr bir durum yaratr. rnein, kiraclar evlerini birbirleriyle dei-toku edemediklerindendolay, bir kii (genellikle ihtiyar), 45 odal evde otururken, 45 yeli aile 12 yatak odal evle yetinmek zorunda kalmaktadr. Yal birinsan iin ok byk bir evin deeri, ailesi byk bir kii iin ifade ettii deerden daha azdr. Eer evlerini deitirebilselerdi ikisi de bundanfaydal kard. Saylarla gstermek istersek varsayalm ki yal kii evine 500 dolar kira veriyor ama gzndeki deeri 300 dolar. Bykaileye de ayn evin deeri 800 dolar. Evleri deitirirlerse ve kiray 650 dolarolarak belirlerse, ikisi de memnun ve faydal kar. Paretooptimalite bylece salanm olur.

Kaynak: Paul Rauber. "Sticks Stnes (Laudiord of the Month)."Express 12, No. 18. (ubat 9,1990. Sayfa 23.)


22/178

5

II.2.2. ASGAR CRETLER

Asgari cret kanunlar fiyat politikasnnbir parasdr. Yrrlkte olmalarnn sebebikendi banabrakldnda; iilerin pazarlk gcnn yokluundan, ii miktar sermayeyeoranla fazla olduundan ve sermayenin iiye oranla ok daha kolay bir ekilde lke iinde ve

uluslararas dzeyde maalarn daha dk ya da kar oranlarnn yksek olduu ortamatanabilirlii zelliinden dolay maalarn "kabul edilebilen" seviyenin altna dmesidir.Devletin mdahale amac bueilimi dengeye getirmektir.

ekil 4'te asgari cretin ekonomik sonucu grlmektedir.

Asgari cret yasalarmn yokluunda denge E noktasnda salanr.Asgari cret kanunumaalar WK'ye ykselttiinde arz ve talep arasmda dengesizlik doar. Yksek maalarnsonucu talep L1e der. Arz iseL2ye ykselir. Bu durumda markette igc fazlal vardr.

Talepteki bu d iki ayr sebebe dayanr. Birincisi, artan maa iiyi sermayeye

oranla pahal hale getirir. Bunun sonucu olarak firma daha fazla kapital ve daha az iikullanr. kincisi, maalarda olan arttan dolay maliyet artar ve bundan dolay firmann rnarzazalr.

u ana kadar yaptmz analizde ksmi denge yaklamn kullandk.Varsaymlarmzdan bir tanesi asgari cret kanunlarnn btn sektrlere eit olarakuygulanmasyd. Burada eer bir ii isiz kalrsa baka bir sektrde i bulmas mmknd.Ancak gerek hayatta baz sektrleri asgari cret kanunu kapsamaz. Bu durumda nceki ksmianaliz yntemi yetersiz kalr.

Bu durumda soruna, genel denge analizi kullanarak zm getirebiliriz. Bu yntemleasgari cret kanununun etkilerini baz varsaymlardan yola karak grebiliriz. Varsayalmki2 sektr vardr: kapsam ii ve kapsam d, toplam ii miktar sabittir, igc homojendir ve

ekil 4Asgari cretin Ekonomik Sonucu


23/178

6

sektrlerden bir dierinegei serbesttir.

ekil 5'de grld gibi asgari cret ncesi maa dzeyi her iki sektrde de ME'dir.Toplam igc L1+L

1 dir. Asgari cret kanununun maalar kapsam-ii sektrde MK'yeykseltmesiyle bu sektrdeki talep L1'den L2'ye der. Bu azalma iini kapsam-ii sektrde

kaybedenlerin kapsam-d sektre giderek i aramalarna sebep olur. Yani (L1L2) = (L2

L1).

Bunun sonucu da arz erisinin kapsam-d sektrde saa kaymas ve maalarn MDDseviyesine dmesidir.4

Genel denge analizi nceki rnekte grdmz gibi olayn ayrntl bir ekilde analizedilmesini salar. rnekteki sonu, kapsam-d sektrn asgari cret yasasndanetkilendiidir. Yani kapsam-ii sektrdeki iiler kapsam-d sektrdeki iiler tarafndansbvanse edilmektedir.

4Bu rnek isizlik orann abartarak gsterebilir nk baz iiler kapsam-ii sektrde i bulacaklarnumut ederek isiz kalp bekleyebilirler.

ekil 5Asgari cretin Etkileri


24/178

1

III. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (2)

III.1 RETCLERE DETLEN VERG

reticiler bir vergi dedikleri zaman arz erisi vergi miktar kadar yukarya kayar. lk hafta

notlarndan hatrlayacanz gibi vergi arz kaydrc faktrlerden biridir. reticilere detilenyeni bir vergi konulduunda veya var olan vergi oran arttrldnda arz erisi yukarya dorukayar, yani arz kslr.

Burada dikkat etmeniz gereken nemli bir ayrnt, verginin mal veya hizmet zerinekonulmu olmasdr. Burada reticinin ilevi bu vergileri satt maln fiyatna ekleyerektahsil etmek ve bunu vergi idaresine demektir. Ancak bu blmdeki analizimizdeinceleyeceimiz gibi reticinin verginin tamamn fiyatn zerine ekleyerek tketiciden tahsiletmesi mmkn deildir.

Hkmetin reticilere otomobil bana t kadar vergi koyduunu varsayalm. Sonucun

ne olacan ekil III.1'nin yardmyla bulalm. Fiyat ekseni tketiciler tarafndan denenfiyat gsterir ve reticiler tarafndan denen vergiyi iermez. Bu son cmleyle neyikastettiimiz birazdan belli olacak. Vergiyi ieren yeni arz erisi S' ile gsterilmektedir. ekilIII.1'den de grlecei zere yeni denge fiyat seviyesi P1ve yeni denge miktar Q1'dir. Aktrki denge miktar derken denge fiyat seviyesi ykselmitir. Ekonomi daha yksek fiyatlarladaha az otomobil retmektedir. Grafikte dikkat edilmesi gereken birim bana konulan vergit kadar olmasna ramen, fiyattaki ykselmenin bu miktarn altnda kalm olmasdr.Vergiden nce P0 olan araba fiyat vergiden sonar P1+t olmaktadr. Bunun anlam reticinin

balang fiyat zerine konulan t kadar verginin bir ksmn demek zorunda kalddr.Bunun nedeni tketicin tm vergiyi reticilere detmesi durumunda sat miktarnn talebinesnekliine bal olarak dmesidir. reticiler sat miktarnn ok fazla dmesiniistemedikleri iin verginin bir ksmn stlenmek zorunda kalrlar.

ekil III.1: reticilere detilen Verginin Etkisi

Hkmet reticilere bir vergi dettii zamanarz erisi vergi miktar kadar yukarya kayar.Sonu olarak denge fiyat seviyesi ykselir(vergiden daha az bir ekilde). Sonundatketiciler daha ok derken reticiler daha az

kazanr. Burada P1 tketiciler tarafndan herbirim iin denen yeni denge fiyat seviyesini,P1 - t retici tarafndan her birim iin alnanmiktar ve t hkmet tarafndan her birim iinalnan vergi miktarn gstermektedir.

ounuz gnlk hayatnzda aldnz mallara veya hizmetlere trl vergiler dersiniz(KDV, Tat Alm, Belediye Harlar vs.). Bu mallar iin dediiniz vergiler grnte fiyatn

zerine ekleniyor olsa da, zerine eklenilen bu fiyatlar gerekte piyasann gerektirdii denge


25/178

2

fiyatlar deildir. ekil III.1e dnecek olursak tketicilerin zerine verginin eklendiinigrdkleri fiyatlar aslnda P1fiyatdr. Ancak bu vergisiz durumdaki P0fiyatnn altndadr.

Buradan u sonucu grmek mmkndr; mallar ve hizmetler zerine vergi konulan birekonomide oluan fiyatlar gerek piyasa fiyatlarn yanstmamaktadr. Burada ilk hafta

aklamaya altmz nispi fiyat kavramna dnmek yararl olacaktr. Hatrlayacanz gibipiyasalarn gerekte nispi fiyatlarla altn belirtmitik. imdi varsayalm ki, iki malnolduu bir ekonomide bu mallardan sadece birinin zerine byle bir vergi koyulmu olsun.Aktr ki, bu uygulama var olan nispi fiyat dengesini bozacaktr. Bu ise her iki piyasada

birden denge noktasndan uzaklalmas anlamna gelir, yani bu piyasalarda ya ar retim yada eksik retim gibi bir sonu doar. Piyasaya vergi yolu ile bir kez mdahale edildii iin

piyasann kendi mekanizmalar ile bu sorunu amas da artk mmkn olamayacaktr. Budurumda sz konusu piyasalarda oluan fiyatlar artk gerek fiyatlar deildir.

ktisatlarn bu duruma ilikin nerileri ise vergilerin tarafsz olmasdr. Yani eerekonomideki tm mallara ayn oranda vergi konulursa bu nispi fiyat dengesini bozmayacak ve

yukarda anlatlan sorunlarda ortaya kmayacaktr. Ancak hkmetler politik nedenlerletoplumun tepkisinden ekindikleri iin yaygn olarak tketilen temel tketim mallarna dahaaz vergi uygularken, lks mallara daha ok vergi uygulamaktadr. Burada bir nemli soru aklagelebilir; grnte adil olan ve dk gelirlilerin lehine olan bu uygulama sonular itibari ilegerekten de byle midir? Burada size hazrladm Excel simlasyonunu kullanmanz okyararl olacaktr. Elastikiyet konusundan hatrlayacanz gibi, genellikle lks mallarn talebi,temel mallara gre daha elastiktir. Simlasyonda tketicilere detilen ayn oranda vergiyince daha yatay bir talep erisi varken daha sonra da daha dik bir talep erisi varkenuygulayarak hangi durumda verginin daha ok kimin tarafndan dendiini grebilirsiniz.


26/178

1


III.2 TKETCLERE DETLEN VERG

imdi ayn verginin reticilere deil de tketicilere detildiini varsayalm. Bu sefer kayacak

olan eri talep erisi olacaktr. Talep erisi vergi miktar kadar aaya kayar (taleperisindeki kayma miktar arz erisindeki kayma miktaryla ayndr). Bu durum ekil III.2'de

gsterilmektedir. Son denge miktarnn ve son fiyat seviyesinin vergi kime detilirse detilsin

ayn olmas dikkat edilmesi gereken ilgin bir noktadr.

ekil III.2: Tketicilere detilen Verginin Etkisi

Tketicilere "t" kadar bir vergi detildiinde

talep erisi vergi miktar kadar aayakayar..Sonu olarak talep edilen miktar Q1seviyesine der ve tketiciler tarafndan

denen fiyat P1+ t seviyesine ykselir.


27/178

1


III.3 K DURUMUN BRLETRLMES

Yukarda da grdmz gibi hangi vergilendirme metodu kullanlrsa kullanlsn sonu ayn

olmaktadr. Verginin kim tarafndan dendiine bakmakszn arz edilen miktarla talep edilenmiktar ile reticilerin ilem yapacaklar fiyat ve tketicilerin deyecei fiyat da ayn olacaktr.

ekil III.3 bu sonucu aka gstermektedir. lk nce arz ve talep erileri D ve S ikendenge (P0,Q0) noktasndayd. Vergi reticilere detildiinde arz erisi (S')'ne kayd. Yenidenge (P1,Q1) noktasnda gerekleti ki burada P1 tketicilerin dedii fiyat gsterir.reticilerin ilem yapt fiyat seviyesi P2'ye dt (P2 = P1 - t).

Vergi tketicilere detildii zaman talep erisi (D')'ne kayar. Denge noktas imdi(P2,Q1)'dir, ki burada P2 tketicilerin vergi ncesi dedikleri fiyat belirtir. Dikkat ederseniztketicilerin dedii vergiyi ieren fiyat (P1= P2+ t)' dir.

Bu analizin nemini anlamak iin aadaki iki rnei inceleyelim:

1) Bakan Smer Oral sigaralara bir vergi uygulamak istiyor. Kendisi oy kaybetmekistemediinden dolay vergiyi tketicilere deil de reticilere detmek istiyor. Sonu olarakvergi reticilere uygulanyor. Fakat grlyor ki sonu verginin tketicilere detildii durumile ayn oluyor.

2) Hkmetin trafik kazalarn azaltabilmek iin otomobil satclarn otomobillere 100 TLdeerinde bir alet takmalar iin zorladn varsayalm. reticiler bu aleti ya kendileriotomobile ekler ya da bu ii tketicilere brakr. Bu aslnda yeni otomobillere konulmu 100TL miktarl bir vergidir. Toptan ve perakende sat fiyatlar zerindeki etki, reticilerin aletitakp takmamalarna bakmakszn, ayn olacaktr.

ekil III.3: Vergi Etkisi

ekilden de anlalaca zere kimvergilendirilirse vergilendirilsin sonu ayndr.Tketiciler daha fazla derken reticiler dahaaz kazanr. Tketicilere bir vergi uygulandzaman talep erisindeki kayma, reticilere aynmiktarda vergi uygulandnda arz erisindekikaymaya tam olarak eittir. reticiler vetketiciler tarafndan ilem gren son dengefiyat vergiyi kimin dediine baklmaksznayndr.

Sonu olarak retici ya da tketicilere uygulanan bir vergi artnn talep ve arz edilenmiktar zerindeki etkisi ayndr. Vergi sonras talep (arz) edilen miktar ayn olduuna gretketicilerin (reticilerin) vergi sonras ilem yaptklar fiyat da ayndr. Bu olayn bir dahakisefere bir politikac tarafndan tketicilere deil de reticilere, iilere deil de iverenlere birvergi uyguland zaman hatrlanmas gerekir. Tablo III.1 nemli baz sonularzetlemektedir. Tm bu anlatlanlar yine Excel simlasyonunu kullanarak grebilirsiniz.


28/178

2

Table III.1 Verginin kim tarafndan dendiine gre deien etkisi

Vergi haliArz ve Talep

Edilen MiktarPiyasa Fiyat

Seviyesi

reticilerTarafndanElde EdilenNet Fiyat

TketicilerTarafndan denenve Vergiyi eren

Fiyat

Vergi Yoksa Q0 P0 P0 P0

Vergiyireticilerderse

Q1 P1 P1-t (= P2) P1

Vergiyi

Tketicilerderse Q1 P2(=P1-t) P2 P2+t (=P1)


29/178

1

IV. RETM VE MALYET

IV.1. RETM FONKSYONU

retim fonksiyonu, bir ya da birden fazla girdi miktarnda bir deiim olduu zaman, ktnn

nasl deieceini gsteren matematiksel bir bantdr.

Q bize retilen kt miktarn gstersin. Ayrca, sermaye (K) ve ii (L) gibi sadece ikitr girdimizin olduunu varsayalm. Bu durumda retim fonksiyonumuz u ekilde olacaktr:

Q = f(K,L)

ktisatta, retim faktrleri (girdiler) genelde u ekilde snflandrlr:

i: Her ne ekilde olursa olsun, alan btn insanlar. Toprak: Arazi ve doal kaynaklar

Sermaye (fiziksel sermaye): malatta kullanlan btn girdiler (fabrika, aralar,makineler vs.)

Giriimcilik: Yeni bir mal retimini balatmak ve organize etmek; ya da yeni tekniklergelitirmek ve beraberindeki riskleri alabilmek.

Gelirler ve maliyetler arasndaki farka kr denir. Kr maksimize eden kt miktarnbulabilmek iin, retim fonksiyonumuzu forml haline getirmeliyiz. Maliyet, kullanlan girdimiktarna, girdi ise retilen kt miktarna bal olduuna gre, kr miktarn bulabilmek iinyle bir retim fonksiyonuna ihtiyacmz vardr ki, bu fonksiyon kullanlan girdi miktar ileretilen kt miktarn ilikilendirsin.

Baz Tanmlar:

Toplam rn (TPP): .Bir mal iin, belirli bir zaman aralnda, verili bir girdimiktarndan elde edilen toplam retim miktar.

Ortalama rn (APP):Bir birim girdi ile retilen toplam retim miktar. rnein iiiin APP, APPL= TPP / L eklindedir. L sz konusu rn retmek iin kullanlan iisaysn veya igc miktarn gstermektedir.

Marjinal rn (MPP):Ekstra bir birim deiken faktr kullanlarak retilen ek kt

miktar. rnein MPPK= d TPP / dK (Sermayenin MPP'si [ TPP / K] eklindedirya da srekli bir fonksiyon iin [d TPP / dK] eklindedir)

Sabit faktr: Verili bir zaman aralnda deitirilemeyen girdiye denir. Biz,genellikle, sermayenin sabit olduunu varsayarz, nk rnein yeni bir fabrikakurmak uzun zaman alr. Bu yzden sermayenin verili bir zaman aral iin sabit birgirdi olduu varsaylr.

Deiken faktr: Verili bir zaman aralnda deitirilebilen girdiye denir. ktisattaiinin deiken faktr olduunu varsayarz. nk ek ii bulmak ya da eldekiiilerin alma saatlerini arttrmak kolay ve zaman almayan bir itir.


30/178

2

Ksa dnem (SR): Faktrlerden en az birisinin sabit olduu zaman aral. Haliyleksa dnemde kt, sadece daha fazla deiken faktr kullanarak arttrlabilir. Ksadnemin uzunluu her endstri ve rn iin ayr ayrdr. Yani, ksa dne m sabit vekesin bir zaman aral deildir.

Uzun dnem (LR): Btn faktrlerin deiken hale gelebilmesi iin yeterli zamanaraldr.

Azalan (marjinal) verim (getiri) yasas: retimde kullanlan faktrlerden sadece birideiken ve dierleri sabit iken bu deiken faktrn retimde kullanlan miktarndayaplacak her art toplam kty da arttracaktr. Ancak toplam ktdaki bu art (yaniMPP) kullanlan deiken faktrn miktar arttka giderek daha az olacaktr. nk

bir faktr ne kadar fazla kullanlrsa o faktrn marjinal verimlilii gittike azalr.Ancak unutulmamas gereken bir husus faktrlerin marjinal verimliliinin hi birzaman negatif olamayacadr. Yani retimde kullanlan faktrn miktararttrldnda toplam retimin azalmas mmkn deildir.

IV.1.1. Uzun Dnemde retim Fonksiyonu

Uzun dnem retim fonksiyonu, azalan gelirler yasasnn etkisi altndadr. reticinindurumunu gz nne alalm. Deiken faktrlerin ii ve sermaye olduunu varsayalm.retici daha fazla girdi kullandka, girdi miktarndaki artn verimi arttraca varsaymaltnda, i blm ve uzmanlama sayesinde, balangta kt miktar artacaktr. HaliyleMPP'nin artt, retim faaliyetinin bir balang aral vardr. Bu blge faktrle artangelirlerin etkisi altndadr. Fakat bir noktadan sonra azalan marjinal verim yasas devreyegirer. TPP'deki artlar, kullanlan her faktrle birlikte gittike azalacaktr. Bylece MPPdmeye balayacaktr.

Artan marjinal verim ve azalan marjinal verim arasnda yle bir blge olabilir ki bublgede kullanlan faktr miktarndaki artlar ktda eit miktarlarda artlara yol aarlar. Bublgede MPP sabittir.

Uzun dnem retim fonksiyonundaki bilgiler grafiksel olarak bir TPP erisi zerindegsterilebilir. Bu eri, x-ekseninde llen girdiler ile y-ekseninde llen kt (Q) seviyesiniilikilendirir. TPP erisi artan marjinal verim blgesinde balangta dikleir, ve azalanmarjinal verim blgesinde gittike daha yatay bir hal alr.

IV.1.2. Ksa Dnemde retim Fonksiyonu

Ksa dnem retim fonksiyonu, deiken bir faktrdeki deiimin retilen kt miktarzerindeki etkisini gsterir. Deiken faktrn ii ve sabit faktrn sermaye olduunuvarsayalm. Bu durumda ksa dnem retim fonksiyonu u ekilde olacaktr:

Q=f(L,K)

Burada K, sabit sermaye seviyesini temsil etmektedir.

Ksa dnem retim fonksiyonu, faktrlerden birinin belirli bir seviyede sabit olarak

tutulduu (deitirilemedii) durumda, deiken faktrn deimesi sonucu retimde ortayakan deiimi gsteren fonksiyondur.


31/178

3

Sabit faktr toprak ve deiken faktr tarla iisi olan tarla rneini gz nnealalm. lk iiler almaa baladka kt miktar gittike artacaktr. Fakat bir noktadansonra ii says o kadar fazla olacaktr ki, bu olay kalabala ve verim dklne sebepverecektir. Haliyle azalan verimler devreye girer, kt gittike daha az artmaa balar ve TPPerisi daha az eimli bir hal alr.

IV.1.3. retim ve Girdi likisi: retimin Ksa Dnem zmlenmesi

retim dzeyinde gerekletirilmek istenen tm deiimler iin reticiye ak olan olasyntem tanmlanabilir. Bunlardan birincisi, Tablo 4.1'de de gsterildii gibi, retimfaktrlerinden bir tanesinin kullanm miktarn sabit tutarak dierinin deitirilmesidir.

Nitekim hipotetik olarak oluturulan Tablo 4.1'de 1 birim igc ile birlikte gittike artanmiktarlarda sermaye kullanlm ve bunun doal bir sonucu olarak retim miktar artmtr.

Okuyucu asndan ilgi ekici olmas gereken Tablo 4.1in sa tarafnda verilen altstundur. Nitekim bu stunlarn ilki K/L olarak tanmlanan faktr younluu orann

vermektedir, ilgili rnekte birim igc bana gittike artan miktarlarda sermaye kullanlmassonucu K/L deeri artmaktadr. Bu grafiksel olarak orijinden geen K/L dorularnn (K'nndikey eksende gsterildii varsaym altnda) gittike dikey eksene yaklamas anlamn tar.

Tablo 4.1: retimin Ksa Dnem zmlenmesiSermaye gc retim K/L APK APL Q K Q/K

1 1 1 1 1 12 1 10 2 5 10 9 1 93 1 21 3 7 21 11 1 114 1 28 4 7 28 7 1 75 1 30 5 6 30 2 1 26 1 31 6 5.1 31 1 1 1

APK ve APL birim girdi kullanm bana elde edilen retim miktarlarnbelirlemektedir. APK= Q / K, APL= Q / L. Dolaysyla APKve APL, sras ile sermaye veigcnn ortalama verimlilii olarak adlandrlabilir. gc kullanm miktar sabitolduundan, sermaye kullanmndaki art ile birlikte igcnnortalama verimlilii srekliolarak artmaktadr. Buna karlk sermayenin ortalama verimliliinin takip ettii srecin dahailgi ekici olduu sylenebilir. Nitekim sermayenin ortalama verimlilii ekil 4.1'de degsterildii gibi (L sabit) sermaye kullanm arttka, ilk nce artmakta daha sonra belirli biraralkta sabit kaldktan sonra azalmaya balamaktadr. Bunun nedenini aklayabilmek iinTablo 4.1de verilen Q stununu dikkate almak gerekecektir. 2. sermaye biriminin

kullanlmas retimde 9 birimlik bir arta (Q = 9) neden olmaktadr. Elde edilen art, l.sermaye kullanm dzeyindeki APK deerinden daha yksektir. Dolaysyla, ortalamaverimlilik dzeyinin artmas gerekir. Dolaysyla, Q > PK olduu srece, APK deerininartaca sylenebilir. Dier taraftan, Q < APKolmas durumunda ise dikkatli okuyucununfarkna varm olabilecei gibi, sermaye kullanmndaki artlar APKdeerinin azalmasna (yada artmamasna) neden olacaktr. Nitekim Tablo 4.1.'de 5. birim sermaye kullanm sonucuelde edilen ek retim miktar 2 birimdir. Bu deer, ortalama verimlilik dzeyinden dahakktr ve dolaysyla APK deerinin azalmas gerekir. Nitekim 4. birim sermayekullanmndan 5.birime geildiinde APKdeeri 7 birimden 6 birime dmektedir.

Bir giriimcinin belirli bir kapal alanda, tamamen el emeine dayanarak ayakkabrettiini varsayalm. Bu giriimcinin ayakkab dikilerini yapmak iin bir makine edinmesi

birim ayakkab retimi iin gerekli zaman nemli lde azaltarak retimin nemli


32/178

4

boyutlarda artmasna neden olabilir. Giriimci bir basamak daha ileri giderek ayakkabretiminde gerekli olan derinin kesiminde de makine kullanmay tercih edebilir. Bu yenimakinenin de retime nemli katklar olabilecei dnlebilir. Ancak, reticinin rnekolarak, ayakkablarn backlarn takmak ya da ayakkablar kutulara yerletirmek iin demakine kullanmay tercih etmesi durumunda bu son sermaye artlarnn retim zerindeki

etkisi en azndan diki makinesinin retimde kullanm kadar olmayacak ve belki degiriimcinin zamannn nemli ksmn makinelerin bakmna ayrmasn gerektirecekretimin azalmasna neden olacaktr. Tablo 4.1 'de verilen deerler ite bu tr dnceyapsnn geerli olaca varsaylarak oluturulmutur.

retim teorisi kapsam iinde sabit bir girdi (L igc) ile birlikte gittike artanmiktarlarda deiken girdinin (K sermaye) kullanmnn belirli bir aamadan sonra toplamretimin gittike azalan miktarlarda artmasna neden olaca varsaylr ve bu durum azalanverimler yasas olarak adlandrlr. Doal olarak, azalan verimler yasas sermayenin sabit,igcnn deiken olduu ortamlarda da geerlilik kazanabilir. nemli olan retimgirdilerinden bir tanesinin sabit tutulmasdr. Byle bir durumun rneklenmesi bir altrma

olarak okuyucuya braklmtr.

Yukarda verilen aklamalardan anlalabilecei gibi, kullanlan son birim deikenretim faktrnn toplam retime katks (marjinal rn) retim ile ilgili zmlemeleringerekletirilmesinde nemli bir kavramdr. Bu kavram hem iktisadi etkinlik balamnda hemde toplam retime herhangi bir ek katks bulunmayan bir girdinin kullanmnnarttrlmamasn gerektiren teknik etkinlik balamnda karar vermede nemli rol oynar.retim teorisi kapsam iinde kullanlan son birim deiken retim faktrnn toplam retimekatks marjinal verimlilik (MP) olarak adlandrlr. Tablo 4.1'de sermayenin marjinalverimlilii MPK= Q / K eklinde tanmlanmtr. ekil 4.1'de de gsterildii gibi azalanverimler yasas sonucu sermayenin verimlilii belirli bir sermaye kullanm dzeyinden sonraazalmaktadr.

ekil 4.1: Ortalama ve Marjinal Verimlilik Erileri

MPAP

Girdi

MP

AP


33/178

5

Marjinal verimlilik ile ortalama verimlilik arasndaki iliki ekil 4.1'de gsterilmitir.Yukarda verilen aklamalardan da anlalabilecei gibi MPK > APK olduu srece APKartacaktr. MPKnn azalmaya balamas durumunda bile MPK > APK olduu srece APKartn srdrr. Bunun nedeni her ek deiken retim faktr kullanmnn retimi AP K

deerinden daha byk bir katk yapmasdr. Bu ortalamann artmasna neden olur. Doalolarak MPK= APKiken marjinal ve ortalama verimlilik erileri birbirini keser. Ancak, bundandaha nemli olan bir nokta, iki erinin APK erisinin olas en yksek noktasndakesimeleridir. Okuyucunun bunu unutmamas yararl olacaktr.


34/178

1

IV. RETM VE MALYET

IV.2 MALYET

Bir nceki ksmda retim teorisinin temel prensiplerini gsterilmitir. Tekrar etmek adna,

basitlik olmas asndan, sermaye (K) ve ii (L) gibi iki girdiyle altk ki bunlar bazretim ilemlerinde kt (Q)' yu belirlememizde bize yardmc oldu. retim fonksiyonununeimine marjinal rn (MPP) denir ve bu bize girdideki (L)'deki bir deiimin yol aacaktdaki deiimi gsterir. Azalan verimler yasas bize dier btn girdiler sabitken retimedaha ok girdi ekledike marjinal rnn deceini garanti eder.

Toplam Maliyet (TC) retimin btn maliyetlerinin toplamn gsterir. Ksa dnemde TCtoplam deiken maliyetler (TVC) ve toplam sabit maliyetlerin (TFC) toplamna eittir.

TC = FC + VC

Deiken maliyetler (VC)kt saysna bal olarak deien btn maliyetleri gsterir.

Sabit maliyetler (FC)kt dzeyinden bamsz olan btn maliyetleri ifade eder.

Ksa dnemde (SR),K sabit olup L deiken kabul edilir. Haliyle kt dzeyi sfr dahi olsafirma K gibi bir sabit fiyat demek zorundadr. Elbette ki eer firmann retim dzeyi sfr isefirma bu K sabit maliyetinden kurtulacaktr, fakat bunun gerekleebilmesi iin uzun dneme(LR) gei gereklidir. Ksa dnemde firma, kt dzeyinden bamsz olarak K sabitmaliyetine mecburdur; firma K seviyesi ile oynayamaz. Fakat firma L ile oynayabilir ve L ileilgili maliyetlere deiken maliyet ad verilir. Burada K'y fabrika binas veya gerekli makineve donanmlar olarak dnebilirsiniz.

Ortalama maliyet (AC) toplam maliyetin retilen birim saysna blnmesiyle elde edilir.Bylece birim bana maliyet hesaplanr. u ekilde ifade edilir:

AC = (TC/Q)

IV.2.1 Toplam maliyetin grafiksel karm

Biliyoruz ki TC iki ksmdan oluur: FC ve VC. Haliyle eer bu iki ksm biliyorsak toplamda elde edebiliriz. lk olarak FC ile balayalm. Bu basit bir terimdir ve kt dzeyi ile birlikte

deimeyen, sabit bir maliyeti ifade eder. FC, ekil 4.2.1'de gsterilmitir.


35/178

2

Grafikten de grld zere, sabit maliyetkt miktar arttka ayn kalmaktadr. Bu,sabit maliyetin retilen kt miktarndanbamsz olduunu gstermektedir.

ekil 4.2.1

imdi de VC' yi inceleyelim. VC bize maliyetlerin kt dzeyi ile birlikte nasldeitiini gsterir. Not edilmesi gereken ilk husus maliyetlerin kt dzeyi ile birlikte arttgereidir. Peki, bunu nereden biliyoruz? Daha fazla kt elde etmenin yolu daha fazla girdikullanmak olduuna gre ve girdinin belirli bir maliyeti olduuna gre Q'daki bir art VC'yide arttrr.

ekil 4.2.2

Bu ilikiyi anlayabilmek iin bir nceki ksmda grdmz retim fonksiyonunuhatrlayalm. Bu ekil 4.2.2'de yeniden izilmitir (Bir nceki dersimizde "toplam retim"ifadesini dikey ekseni ifade etmekte kullanmtk. Bu elbette ki kt dzeyi Q ile ayn anlamagelmektedir). Bu grafiin bize ne anlattna dikkat ediniz:"Ek bir birim girdi karlnda nekadar ek birim kt alacam?"

imdi, maliyet erisi analizimizde deiik bir sorun ile kar karyayz. Bizim bulmakistediimiz "her birim ktya tekabl eden maliyet ne kadardr?" bu, tabi ki temel olarakretimle alakaldr. Biliyoruz ki bu maliyet ne kadar alana ihtiyacmz olduuna baldr ki

bu ekil 4.2.2'de bize verilen retim fonksiyonu ile gsterilmitir. Aslnda bunu basit bir yollada bulabiliriz: retim fonksiyonunu tersine evirmek. Ters evirme Q'yu L'nin bir fonksiyonu


36/178

3

olmaktan karp L'nin Q'nun bir fonksiyonu olmasn salamakla ayn eydir. Grafikselolarak bu ilem eksenlerin yerlerini deitirerek gerekleir. Bu olay ekil 4.2.3'tegrlmektedir. Artk retim fonksiyonu TPP-1 ile gsterilip bu ekil, ekil 4.2.2'nin tersidir.ekil 4.2.3 bize "Firma ek bir birim Q elde edebilmek iin ne kadar ek birim Lkullanmaldr?" sorusunu cevaplamaktadr.

ekil 4.2.3

Bu soru aslnda bize maliyet erisini elde etmekte yardmc olacaktr. Artk ne kadarekstra iiye ihtiyacmz olduunu biliyoruz. Btn yapmamz gereken bu ekstra L iin bircret koymamz ve VC' yi (deien kt miktaryla ilikili maliyetler) gsterebilmemiz iinelimizde TL ekillerinin olmasdr. Haliyle VC erisi ekil 4.2.3'te gsterilen TPP-1 'nin birkat olacaktr ki bu kat birim bana L'nin maliyetidir (burada L'nin firmalarn L' ye olan

taleplerinden ibaret olduunu varsayyoruz. Haliyle firma btn market ve btn pazar gznne alndnda aslnda kk bir oyuncu olup firmann kendi ie alma kararlar cretlerietkileyemez). ekil 4.2.4 FC' yi, VC' yi ve bunlarn toplam olan TC erisini gstermektedir.FC grafikte krmzyla gsterilmitir.

Grafikte sabit maliyet krmz doru ilegsterilmektedir. Deiken maliyet ile sabitmaliyeti topladmz zaman toplam maliyetielde ederiz. Haliyle toplam maliyet iledeiken maliyet arasndaki fark bize sabitmaliyeti verecektir.

ekil 4.2.4


37/178

4

IV.2.2 Ortalama Maliyet

Ortalama maliyet (AC) ya da birim bana maliyet en basit haliyle toplam maliyetin ktsaysna blnmesiyle bulunur. Kabul edilen dzende AC aslnda Ortalama Toplam Maliyetigstermekte kullanlr; burada "T" ihmal edilmitir. Haliyle AC, her birim ktnn toplam

retim maliyetlerinin bir ifadesidir. rnein bir otomobil fabrikas ayda 100 araba retiyorsave aylk (btn K ve L' yi ieren) toplam maliyet 800.000 TL ise burada ortalama maliyetaraba bana 8.000 olur.

Hatrlaynz ki TC = FC + VC, ve AC = TC / Q' dur. Haliyle AC = (FC + VC) / Q yada AC = (FC/Q) + (VC/Q)'dur. Dikkat ederseniz, AC sadece, Ortalama Sabit Maliyet (AFC)ile Ortalama Deiken Maliyetin (AVC) toplamna eittir.

ekil 4.2.5

Grafiksel olarak AC erisini elde etmek istersek btn yapmamz gereken AFC veAVC' yi elde edip bunlar toplamaktr. lk nce AFC' yi bulalm. AFC = FC/Q olduuna greFC, Q arttka deimeyecektir. Haliyle, oran Q arttka decektir. Aslnda, Q ok yksekdeerler aldnda AFC sfra yaklaacak ve Q ok dk deerler aldnda AFC de okyksek deerler alacaktr. Bu, ekil 4.2.5'te gsterilmitir.

Ortalama Deiken Maliyet (AVC) ise biraz daha karmaktr. AVC = VC/Q eklindeifade edilir. Q arttka pay ve payda ayn anda artacaktr. Pay ve paydann deime oranlarna

bal olarak AVC ya azalacak, ya artacak, ya da sabit kalacaktr. Aslnda VC erisinin geneleklinden biliyoruz ki, dk retim seviyelerinde deiken maliyetler, daha kk bir oranlaartmaktadr (bkz. ekil 4.2.4). Buna ramen, firma retim seviyesini arttrdka (hatrlaynzki halen ksa dnem (SR) de almaktayz). VC gittike artacaktr. Bu temelde, AzalanMarjinal retim Yasas'nn bir sonucudur. Elinizdeki sabit maliyetle daha fazla retimyapmak isterseniz her yeni L'nin size bir marjinal maliyeti olacaktr ve her L'nin gittikeazalan bir de ek retimi olacaktr. Sonu udur ki, AVC dk retim seviyelerinde azalp,yksek retim seviyelerinde artacaktr. Baka bir deyile dk retim seviyelerinde pay (VC)oransal olarak payda kadar hzl artmayacaktr. Buna karlk, yksek retim seviyelerinde

pay oransal olarak retim seviyesinden daha hzl bir ekilde artacaktr. Sonu ekil 4.2.6'da

gsterilen "U-biimli" AVC erisidir.


38/178

5

ekil 4.2.6

AFC ve AVC erilerini toplarsak ekil 4.2.7'deki AC erisini elde edebiliriz.

Ortalama maliyet, ortalama deiken maliyet

ile ortalama sabit maliyetin toplamna eittir.Haliyle, bu iki eriyi dikey olarak toplarsak,ekilden de grlecei zere, ortalama maliyeterisini elde ederiz.

ekil 4.2.7

Bu grafikte dikkat edilmesi gereken iki yenilik vardr:

lk olarak dikkat edilmesi gereken yenilik, dk Q seviyelerinde AVC ve AC (dikeyolarak) birbirlerinden uzak iken, yksek Q seviyelerinde birbirlerine yaklarlar. Bu,yanllk ya da kaza eseri olmu bir ey deildir. Zaten, tanm olarak da biliyoruz kiAC = AFC + AVC 'dir. AFC yksek retim seviyelerinde yava yava kaybolduunagre AC ve AVC bir zaman sonra birlemelidirler. Ayn ekilde, AFC dk retimseviyelerinde ok yksek olduu iin bu iki eri arasndaki aklk, dk Qseviyelerinde, fazladr.


39/178

6

kinci olarak, AVC erisinin minimum olduu Q seviyesi AC'nin minimum olduu Qseviyesinin sol tarafndadr. Yani, AC minimumunu AVC'den daha yksek bir retimseviyesinde gerekletirir. U-biimli ortalama maliyet erileri iin bu iliki her zamaniin geerlidir. Bu, birok metot ile ispat edilebilir (konveks fonksiyonlar ekleyerek,cebir kullanarak, trigonometri ile vs.), fakat bunlar bizim dersimizin konusu

dndadr.

Son olarak belirtmek gerekir ki, AFC ve AVC arasnda belirli bir iliki yoktur. ekillerdeAFC her zaman iin AVC'nin altnda gsterilmitir. Fakat bu byle olmak zorunda deildir.rnein FC'nin byk bir miktarda arttn dnn. Bu, AFC'de byk bir dikey kaymay

beraberinde getirir. VC ve FC deiik kavramlar olduundan dolay, bu olayn AVC zerindeherhangi bir etkisi yoktur. Haliyle, FC yeterince byk ise AFC'nin byk bir ksm AVC'ninzerinde yer alr. Buna ramen, AVC, Q arrtka yukarya doru gittiinden ve AFC, Qarttka sfra yaklatndan her zaman iin AVC'nin, AFC'nin yukarsnda olaca bir aralkmevcuttur. Yani, sistematik bir sralama sz konusu deildir.

IV.2.3 Marjinal Maliyet

stnde alacamz son maliyet erisi marjinal maliyet erisidir. Marjinal Maliyet (MC)retimdeki ek bir birim artn toplam maliyette yol at deiimi ifade eder.[MC = (Toplammaliyetteki deiim) / (ktdaki deiim) = (dTC / dQ)]Buradaki son terim formlnmatematiksel biimidir. Grafiksel olarak MC, TC'nin eiminden baka bir ey deildir. Yani,MC, retim seviyesindeki bir deiim sonras dikey eksende llen maliyetin nasldeitiini gsterir.

ekil 4.2.4'te izilen TC grafiini hatrlaynz. ekil 4.2.8'de bu TC erisi yenidenizilmitir. Grafikten de grlecei zere TC'nin eimi olan MC her yerde pozitiftir. Haliyle

bir takm zellikler mevcuttur. rnein eri A noktasna kadar gittike yatay halegelmektedir. Bu mavi para boyunca MC gittike dyor olmaldr (Dikkat ederseniz MCdse de hala deer olarak pozitiftir). A noktasndan sonra, kt dzeyi arttka, eri gittikediklemektedir. Haliyle MC, TC'nin krmz ksm boyunca, artk artan bir fonksiyondur.

ekil 4.2.8

Buradan da biliyoruz ki, daha nce AVC ve AC'de de bulmu olduumuz gibi MC U-biimliolmaldr. ekil 4.2.8'de MC, A noktasna kadar azalrken, bu noktadan sonra artmaktadr.ekil 4.2.9'da grdk ki yine U-biimli olan AVC ve AC, belli yerlerde birbirleriyle

ilikilendirir. Peki, o zaman MC erisi nerelerde hangi erilerle ilikilidir? Bunun iin MC veAC grafiklerini birletirelim.


40/178

7

IV.2.4 Ortalama Maliyet ve Marjinal Maliyetlerin Birletirilmesi

ekil 4.2.9, mavi ile gsterilen MC erisini AC, AFC ve AVC'yi iiren grafie eklemitir.ekil 4.2.7'de de grdk ki ortalama maliyet erilerinin (AC, AFC, AC) deiik zelliklerivardr. lk olarak; MC, AC'nin minimum olduu yerde AC'ye eittir. Ayn ekilde MC,

AVC'nin minimum olduu yerde AVC'ye eittir. Daha nce olduu gibi bunu da deiikmatematiksel ilemlerle ispat edebiliriz. Buna ramen, takip eden rnee bakarak bunu dahakolay bir ekilde de dnebiliriz. Btn renciler ortalamalarn hesaplamada uzmandr.Herhangi bir dnemde rencinin marjinal notu genel ortalama GPA'dan az yada ok olabilir.Eer, marjinal, ortalamadan yksekse genel ortalama (GPA) ykselecektir. Eer marjinalortalamann altndaysa genel ortalama decektir. Haliyle eer ortalama ykseliyorsa marjinalonun zerinde olmaldr. Eer ortalama dyorsa marjinal ortalamann altnda olmaldr.Btn bunlarn gerekleebilmesi iin tek bir koul gereklidir, o da marjinalin ortalamannminimum yapt yerde ortalamaya eit olmasdr.

Marjinal maliyet erisi hem ortalama deikenmaliyet erisini hem de ortalama toplammaliyet erilerini minimum yaptklar yerlerdekeser. ekildeki A ve B noktalar minimumnoktalarn gstermektedir.

ekil 4.2.9

Grafiksel olarak istenilen sonuca varm durumdayz. ki eri AC'nin minimum yaptyerde kesimektedir. Bu durum AVC iin de geerlidir: MC, AVC ile AVC'nin minimumyat yerde kesimektedir.

Son olarak MC ile AFC arasnda herhangi bir ilikinin olmadna dikkat ediniz. AFC

sabit maliyetleri gsterdiine ve MC ek birim bana olan maliyeti gsterdiine gre bu ikieri arasnda bir iliki olmamas doaldr. Haliyle bu iki eri arasndaki iliki hakknda bir eysyleyemeyiz.


41/178

1

V. PYASA YAPISI

V.I. TOPLAM HASILAT VE KR FONKSYONU

Firmalarn en temel amalarnn kr maksimizasyonu olduunu daha nce defalarca

belirtmitik. nceki blmde incelediimiz retim ve maliyet konusu firman

nkarllnn hesaplanmasnda gerekli olan bilgilerin bir ksmn oluturmaktadr. Buhesaplamann yaplabilmesi iin gerekli olan bir dier bilgi, firmann toplam sathaslatdr. Kr en basit tanm ile haslat ile maliyet arasndaki fark olduuna gre,herhangi bir retim seviyesinde firmann krn hesaplayabilmek iin o retimseviyesindeki toplam haslat ve toplam maliyeti bilmemiz gerekir. Maliyetin naslbulunduunu ve ne tr zellikleri olduunu nceki blmde grmtk. Bu blmde isehaslat zerinde duracaz.

V.I.1. Haslat

Bir firman

n toplam has

lat

sat

(retim) miktar

ile fiyat

n arp

m

ile bulunur. rneinfiyat100 TL olan bir maldan 1000 birim satan bir firmann haslat100.000 TL olacaktr.Bu son derece basit rnek sadece belli bir miktar mal sat nda elde edilen haslatgstermektedir.

Ancak aktr ki firmalar belli bir miktar sattan elde edecekleri haslatdeil, herbir sat miktarndan elde edecekleri haslat bilmek isterler. Bunun anlam firmalarnkendilerinin toplam haslat fonksiyonunu bilmeleri gerektiidir. Eer firma toplam haslatfonksyonunu bilirse bu fonksiyon yardmherhangi bir retim seviyesi iin ne kadar birhaslat elde edeceini hesaplayabilir. Bu fonksiyonu basit bir ekilde aadaki gibiyazabiliriz

TR = Fiyat x Miktar = P x Q

Burada nemli bir soru ile kar karyayz: Firmann retim dzeyi piyasa fiyatnetkiliyor mu etkilemiyor mu? Zira, firmann retiminin piyasa fiyatn etkilemediidurumda (firmann piyasa paynn ok kk olduunu dnn) retimini ne kadardeitirirse deitirsin sat fiyat hep ayn kalacaktr. Dolays ile toplam haslatfonksiyonu miktarn dorusal artan bir fonksiyonu olacaktr. Burada en nemli hususfirmann retim seviyesi ne olursa olsun, bu seviyede retecei her ek bir birim iin eldeedecei ek haslatn (ek bir birimin haslat o maln birim fiyat demektir fiyatdeimedii srece bu ek haslat retim seviyesi ne olursa olsun aynkalr) daima aynolmasdr. Bu haslat fonksiyonunun grafii aada verilmitir.


42/178

2

Firmann retiminin piyasa fiyatn etkiledii durumda toplam haslat fonksiyonununyaps tamamen deiir. Zira bu durumda firma retim seviyesini deitirdiinde piyasafiyatda deimekte ve bu da toplam haslatdeitirmektedir. Byle bir firma iin retimseviyesinin ne olduu nem tamaktadr. Firma retimini arttrdka piyasa fiyatazalyor ise bu durumda her retim seviyesi iin ek bir birim retimden elde edilecek ekhaslat da azalacaktr. Yukarda yazdmz toplam haslat fonksiyonunda fiyatn Qarttka azaldn dnn. Bu bir arpma ilemi olduuna gre Qnun art arpmndeerini arttrcetki yaparken Pnin azalarpmn deerini azaltacaktr. Burada Qnunarttrc etkisi Pnin azaltc etkisinden fazla olduu srece arpmn deeri (TR)artacaktr. Ancak bu artn hz gittike azalacaktr. Belli bir noktadan sonra Pninazaltcetkisi Qnun arttrcetkisini aarsa bu durumda retim (sat) artmasna ramentoplam haslat azalacaktr. Bu fonksiyonun grafii aada verilmitir.


43/178

3

V.I.2. Ortalama ve Marjinal Haslat

Firmann birim bana haslatnemli karar deikenlerinden biridir. Firma birim banahaslat ile birim bana maliyet arasndaki farkhesaplayarak birim bana krnbulabilir.Birim bana krn toplam retimle arpmda toplam krverir.

Birim bana haslat toplam haslatn toplam retime blnmesi ile bulunur.Yukarda verdiimiz rnei tersine evirirsek; 1000 birimlik bir sattan, 100 000 TLlikhaslat elde eden firmann birim bana haslat 100 TL. olacaktr. Burada birim banahaslat fiyata eittir. Biz birim bana haslat ortalama haslat olarak adlandracaz veAR ile gstereceiz. Matemetik olarak AR = TR/Q eklinde ifade edilir. Aktr ki fiyatetkileme gc olmayan bir firma iin ortalama haslat fiyata eittir. Firmann retimininfiyatetkiledii durumda ise ortalama haslat retim seviyesine balolarak deiir. Budurumda ortalama haslat sabit bir fiyat seviyesine deil, talep fonksiyonuna eitolacaktr. Bu iki durum iinde ortalama haslat fonksiyonlarnn grafikleri aadaverilmitir.

Firma asndan belkide en nemli deiken ise marjinal haslattr. Marjinalhaslat ek bir birim retimin firmaya salayacaek haslata eittir. Firma retim kararnalrken marjinal maliyet ile birlikte bu deikeni kullanr. Firma krnmaksimize etmekistiyorsa bunun hangi retim seviyesinde gerekleeceini bulmak zorundadr. te bunoktada firma marjinal maliyet ile marjinal haslatkarlatrr. Firmann rettii her ekbirimden elde edecei haslat (marjinal haslat) eer o ek birimi retmenin maliyetini(marjinal maliyet) ayorsa bunun anlamretimin krlolmasdr ve firma bu durumdaretim yapmaya devam etmelidir. Bu sre marjinal maliyet ile marjinal haslatn


44/178

4

eitlendii retim seviyesine kadar devam eder. Firma bu retim seviyesinde retiminidurdurur. Zira bu seviyeden sonra retime devam edildiinde ek retimin maliyetisalad haslat aacaktr ki bu firmann zarar etmesi anlamna gelir. te marjinalhaslatn bilinmesi firma asndan bu yzden son derece nemlidir.

Burada yine iki duruma bakmal

y

z. Fiyat

etkileyemeyen firma iin ek retiminsalad haslat sabit ve fiyata eit olacaktr. Bu tr firmalar iin unu syleyebiliriz;fiyat, marjinal maliyet ve ortalama maliyet birbirlerine eittir ve sabittir. Dier durumdaise marjinal haslat, ortalama haslatta olduu gibi, deikendir. Marjinal haslat toplamhaslatn trevi alnarak bulunur. Burada matematik izaha girmemek iin ayrntlolarakinceleme yapmayacaz. Ancak bilmeniz gereken marjinal haslat fonksiyonununeiminin ortalama haslat (talep) fonksiyonunun eiminin yarsna eit olduu ve Qeksenini ortalama haslat fonksiyonunun kestii noktann yarsnda kestiidir. Ayrcatoplam haslatn maksimum olduu retim seviyesinde marjinal haslatn sfra eitolduunu bilmeniz gerekir.

V.I.3. Kr

Aslnda buraya kadar anlatlan ksmlarda krn nasl bulunduu konusunda yeterincebilgi sahibi olmusunuzdur. Ancak yine de baz eyleri tekrarlamakta fayda olabilir.Burada dikkat etmeniz gereken en nemli husus, kr maksimum yapan retimseviyesinin toplam maliyet ile toplam haslat arasndaki farkn en yksek olduu retimseviyesi olmasdr. Genellikle bu seviyenin toplam haslat maksimum veya toplammaliyeti minimum yapan retim seviyesi olduu dnlr. Ancak bu yanltr. nemliolan bunlarn farklarnn maksimum olmasdr. Zira toplam haslat maksimum yapanretim seviyesi ile toplam maliyeti minimum yapan retim seviyesi ounlukla ayndeildir.


45/178

5

Bu konuya, zellikle flash animasyonunu, izlerken dikkat etmelisiniz. Buradayukarda belirttiimiz bir konuyu daha tekrarlamakta yarar olabilir. Kr maksimumyapan retim seviyesi marjinal haslatn marjinal maliyete eit olduu retim seviyesidir.Zira bu seviye aynzamanda toplam haslat ve toplam maliyet farknn maksimum olduuseviyedir.


46/178

1

V.PYASA YAPISI

V.II. PYASA YAPISI VE TAM REKABET

Piyasa rekabeti konusu bazen piyasa yaps olarak da adlandrlr. ktisatlar en basit

haliyle firma say

s

n

piyasa yap

s

n

n bir belirleyicisi olarak kullan

rlar. Bir tarafta tekbir satcolan piyasaya monopol denirken, dier tarafta kk lekli ok sayda firmannolduu piyasaya tam rekabet piyasasdenir. Son olarak dk saydaki, her biri bamszhareket eden firmalarn oluturduu piyasaya ise oligopol denir. Tablo 5.1 bu piyasalarnbasit ve kullanlbir tanmnvermektedir.

Tablo 5.1: Deiik Piyasa YapsModellerinin Varsaymlar

Tek firmal endstri bize ak bir ekilde monopol ve iki firmal endstrioligopol tanmlarken tam rekabet piyasasmodelinde N'in (ki burada N firma saysngstermektedir) ne kadar olaca konusunda kesin bir ey syleyemeyiz. Bu zor birproblem olup, bu giri dersinde ilenmeyecektir. Buna ramen, eer hangi piyasamodeliyle alyorsak o modele ait denge koulunun ne olacanbulabilmeliyiz. Piyasatipinin belirlenmesi dier derslere braklmtr. Haliyle nmzdeki birka blm bupiyasa biimleri zerinde ayrayrduracaktr.

V.II.1. TAM REKABET PYASASI

Yukarda da belirtildii gibi tam rekabet piyasas, fazla saydaki firmalarn olduupiyasaya denir. Aslnda bir piyasann tam rekabeti olabilmesi iin birka koulusalamasgerekir. Bu koullar yledir:

Fazla sayda greceli olarak kk firmalar Homojen mallar Aklk (tam bilgi) Serbest girive serbest k.


47/178

2

Bunlar aslnda kstlayc koullar olup kendi ekonomimizde aklmza gelenpiyasalardaki zelliklerden farkldr. Buna ramen eer "tam rekabet piyasas" ifadesinikullanmak istiyorsak bu koullar salamamz gerekir. Bu koullar ok zel olmalarnaramen piyasalardaki denge hakknda bilgilenmemizde yardmc olurlar. Bu upiyasalardaki dengeyi anladktan sonra bu koullarortadan kaldrp deiimlerin dengeyi

nas

l etkilediini grebiliriz. rnein iktisatta yle ilgin modeller vard

r ki sadeceaklk koulunu salamayp dier koullarsalarlar. Sadece bu deiim bile ok eitlideiimlere neden olabilir.

Yukarda da belirtildii gibi bu drt koul kstlaycdr: elimizde bu kstlamalarauyan fazla piyasa rnei yoktur. Bunun yannda yle piyasalar vardr ki bu koullartamanlamyla yerine getirmektedirler. rnein buday iftileri. Birinci koulu kesin birekilde salarlar: o kadar ok ifti vardr ki her birinin rettii miktar piyasadaki miktaraoranla ok kktr. Hepsi hemen hemen aynolan rn satarlar. Piyasadaki bilgilenmeyeterince aktr. Son olarak piyasaya giri ve k iin hkmet tarafndan yaplanherhangi bir kstlama sz konusu deildir. Bu tartmann geri kalan ksmnda bizi

desteklemesi amac

yla ifti rneini s

ka kullanaca

z.Yukardaki drt koul rekabeti endstrideki firmalarn fiyat veri olarak kabul

etmelerini salar. Yani her firma fiyat sabit olarak kabul eder ve bir dsal kuvvettarafndan belirlendiini dnr. rnein ifti. Eer buday iin piyasa fiyatkilogrambana 1 TL ise herhangi bir ifti bu fiyatn zerinde bir fiyat uygulayamaz; btnbudaylar ayn olduuna gre ortada birok alternatif retici vardr. Ayrca hibir alcdk fiyattan habersiz deildir, yani ifti budayn 1 TL'nin zerinde bir fiyatlasatamaz. Tabi ki ifti isterse piyasa fiyatnn altnda bir fiyat belirleyebilir, fakat bu okmantkszdr nk piyasa 1 kg buday iin 1 TL vermeye razdr (hatrlaynz ki

ekonomi ders notları

Documents