cicero, de republica & somnium scipionis bibliography

28
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Υπάρχουν εκατοντάδες μονογραφίες, άρθρα και μελέτες πάνω στη ζωή και το έργο του πολυγραφότατου και πολυπράγμονα Κικέρωνα (πολιτικοί λόγοι, ρητορικές πραγματείες, φιλοσοφικά έργα και επιστολές). Εδώ περιοριστήκαμε ενδεικτικά σε μερικά μόνο γενικά έργα για το μεγάλο συγγραφέα, καθώς η σχετική βιβλιογραφία είναι αχανής. Προσπαθήσαμε εντούτοις να καταγράψουμε αναλυτικά το μεγαλύτερο μέρος της ειδικής βιβλιογραφίας (εκτός από τις εκατοντάδες εκδόσεις) για το De re publica και το Somnium Scipionis. Στις υποσημειώσεις του κειμένου ο αναγνώστης θα βρει και άλλα έργα, τα οποία δεν καταγράφονται όλα εδώ, καθώς η βιβλιογραφία αυτή έχει περισσότερο ενημερωτικό χαρακτήρα, ενώ εκείνα τα έργα αφορούν συχνά σε συγκεκριμένους συγγραφείς ή θέματα τα οποία σχετίζονται με πολύ έμμεσο τρόπο με το κείμενο. I ΓΕΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΚΕΡΩΝΑ ARNALDI F, Cicerone, Bari, 1929. BÜCHNER K., Cicero. Bestand und Wandel seiner geistigen Welt, Heidelberg, 1964. Ιδίου, Das neue Cicerobild : Der Denker Cicero, Darmstadt, 1971 (= Wege der Forschung, XXVII). CIACIERI E., Cicerone e i suoi tempi, 2 vol., Milano-Roma-Napoli, 1939-1941. DUBUISSON M., «Cicéron et le bilinguisme gréco-latin», ACD, XXXI, 1995, 43-8. FUHRMANN M., Cicero und die römische Republik : eine Biographie, Düsseldorf, 1997. GELZER M.-KROLL W.-PHILIPPSON R.-BÜCHNER K, «Tullius», RE, VII, A. 1, Stuttgart, 1939, col. 827 κ. εξ. GRILLI A., «L’educazione di Cicerone», RIL, CXXX, 1996, 353-364. GRIMAL P., Etudes de chronologie cicéronienne, Paris, 1967. HAURY A., L’ ironie et l’humour chez Cicéron, Leyden, 1956. KARDOS M.-J., La ville de Rome dans l’œuvre de Cicéron; recherches littéraires et topographiques, Diss. Paris, 1997. MAFII M., Cicerone e il suo dramma politico, Milano, 1945 (5 η έκδοση). MERGUET H., Handlexicon zu Cicero, 4 vol., Hildescheim, 1906. MICHEL A & NICOLET C, Ciceron, Paris, 1961. PETERSSON T., Cicero : a Biography, Berkeley, 1920. POZO DE J. M., Cicerón : conocimiento y política, Madrid, 1993. RADKE G., «Cicero», Gymnasium, XCVII, 1990, 568-570. SCHMIDT J., Cicéron, Paris, 1999. SEEL O., Cicero. Wort, Staat, Welt, Stuttgart, 1953 (1961²). II Ο ΚΙΚΕΡΩΝΑΣ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ 49

Upload: uop-gr

Post on 26-Feb-2023

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Υπάρχουν εκατοντάδες μονογραφίες, άρθρα και μελέτες πάνω στη ζωή και το έργο τουπολυγραφότατου και πολυπράγμονα Κικέρωνα (πολιτικοί λόγοι, ρητορικές πραγματείες, φιλοσοφικάέργα και επιστολές). Εδώ περιοριστήκαμε ενδεικτικά σε μερικά μόνο γενικά έργα για το μεγάλοσυγγραφέα, καθώς η σχετική βιβλιογραφία είναι αχανής. Προσπαθήσαμε εντούτοις να καταγράψουμεαναλυτικά το μεγαλύτερο μέρος της ειδικής βιβλιογραφίας (εκτός από τις εκατοντάδες εκδόσεις)για το De re publica και το Somnium Scipionis. Στις υποσημειώσεις του κειμένου ο αναγνώστης θα βρεικαι άλλα έργα, τα οποία δεν καταγράφονται όλα εδώ, καθώς η βιβλιογραφία αυτή έχει περισσότεροενημερωτικό χαρακτήρα, ενώ εκείνα τα έργα αφορούν συχνά σε συγκεκριμένους συγγραφείς ή θέματατα οποία σχετίζονται με πολύ έμμεσο τρόπο με το κείμενο.

I ΓΕΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΚΕΡΩΝΑ

ARNALDI F, Cicerone, Bari, 1929.BÜCHNER K., Cicero. Bestand und Wandel seiner geistigen Welt, Heidelberg, 1964.Ιδίου, Das neue Cicerobild : Der Denker Cicero, Darmstadt, 1971 (= Wege der Forschung, XXVII).CIACIERI E., Cicerone e i suoi tempi, 2 vol., Milano-Roma-Napoli, 1939-1941.DUBUISSON M., «Cicéron et le bilinguisme gréco-latin», ACD, XXXI, 1995, 43-8.FUHRMANN M., Cicero und die römische Republik : eine Biographie, Düsseldorf, 1997.GELZER M.-KROLL W.-PHILIPPSON R.-BÜCHNER K, «Tullius», RE, VII, A. 1, Stuttgart, 1939, col. 827

κ. εξ.GRILLI A., «L’educazione di Cicerone», RIL, CXXX, 1996, 353-364.GRIMAL P., Etudes de chronologie cicéronienne, Paris, 1967.HAURY A., L’ ironie et l’humour chez Cicéron, Leyden, 1956.KARDOS M.-J., La ville de Rome dans l’œuvre de Cicéron; recherches littéraires et topographiques, Diss. Paris, 1997.MAFII M., Cicerone e il suo dramma politico, Milano, 1945 (5η έκδοση).MERGUET H., Handlexicon zu Cicero, 4 vol., Hildescheim, 1906.MICHEL A & NICOLET C, Ciceron, Paris, 1961.PETERSSON T., Cicero : a Biography, Berkeley, 1920.POZO DE J. M., Cicerón : conocimiento y política, Madrid, 1993.RADKE G., «Cicero», Gymnasium, XCVII, 1990, 568-570.SCHMIDT J., Cicéron, Paris, 1999.SEEL O., Cicero. Wort, Staat, Welt, Stuttgart, 1953 (1961²).

IIΟ ΚΙΚΕΡΩΝΑΣ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

49

ALBRECHT von M., «M. Tullius Cicero : Sprache und Stil», RE, Suppl. XIII, Stuttgart, 1973, col.1237-1347.

ANNA d’ G., Alcuni aspetti della polemica anti-epicurea di Cicerone, Roma, 1965.BECKER E., Technik und Szenerie des ciceronischen Dialogs, Diss. Münster, 1938.BOYANCÉ P., «Le Platonisme à Rome. Platon et Cicéron», Actes du Congrès de l’association G. Budé, Tours

et Poitiers, 1953, 195-222 = Ιδίου, «Etudes sur l’humanisme cicéronien», Collection Latomus,CXI, Bruxelles, 1970, 222-247.

ΓΡΟΛΛΙΟΣ Κ. Χ., Κικέρων και Πλατωνική Ηθική, Αθήνα, 1960.DICKEY E., «Me autem nomine appellabat : Avoidance of Cicero’s Name in his Dialogues», CQ, N. S.

XLVII, 2, 1997, 584-8.DUPONT F., «Cicéron, sophiste romain», Langages, XVI, 1, 1982, 23-46.GIGON O., «Cicero und Aristoteles», Hermes, LXXXVII, 1959, 143 κ. εξ.Ιδίου, «Die Erneuerung der Philosophie in der Zeit Ciceros», Entretiens Fondation Hardt, 1965, 23-61.GORMAN R. J., Cicero and the Socratic Method, Diss. Pennsylvania, 1995.GÖZLER W., «Cicero und die ‘Schule des Aristoteles’», στο W. W. Fontenbaugh & P. Steinmetz,

Cicero’s Knowledge of the Peripatos, New Jersey, 1989, 246-263.GUILLÉN J., «Actitud filosófica de Cicerón», Helmantica, XLI, 1990, 35-83. HIRZEL, Untersuchungen

zu Ciceros philosophischen Schriften, II, 152.KILB G., Ethische Grundbegriffe der alten Stoa und ihre übertragung durch Cicero, Diss. Fribourg-en-Brisgau,

1939.KLEYWEGT A. J., «Stoïche elementen bij Cicero», Lampas, XVI, 1983, 54-84.KRETSCHMAR M., Otium, studia litterarum, philosophie und βίος θεωρητικός im Leben und Denken Ciceros, Diss.

Leipzig, 1938.LÉVY C., «Doxographie et philosophie chez Cicéron» στο Ιδίου, Le concept de nature à Rome : la physique.

Actes du séminaire de philosophie de l’Univ. de Paris XII, 1992-3, Paris, 1996.LISCU M.-O., Etude sur la langue de la philosophie morale chez Cicéron, Paris, 1930.Ιδίου, L’expression des idées philosophiques chez Cicéron, Paris, 1937.LONG A. A., «Cicero’s Plato and Aristotle», στο J. G. F. Powell, Cicero, the Philosopher, 1993, 37-61.MASLOWSKI T., «Cicero, Philodemus, Lucretius», Eos, LXVI, 1978, 215-226. MATTER T. D., «Cicerone traduttore di Epicuro», Paideia, LIV, 1999, 175-185.MERGUET H., Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero’s mit Angabe sämtlicher Stellen, 3 vol., Hildescheim,

1961, (Iena, 1877-1884).MICHEL A., Rhétorique et philosophie chez Cicéron, Paris, 1960.Ιδίου, «Les lois de la guerre et les problèmes de l’impérialisme romain dans la philosophie deCicéron», στο J.-P. Brisson, Problèmes de la guerre à Rome, Paris, 1969, 173. Ιδίου, «L’homme se réduit-il à son âme ? Cicéron juge et témoin de la tradition platonicienne»,

Diotima, VII, 1979, 137-141MILANESE G., «Romani antichi e antichi filosofi. Note sul valore filosofico della traduzione

romano in Cicerone», Aevum(ant), II, 1989, 129-144.MILTON VALENTE, L’éthique stoïcienne chez Cicéron, Paris, 1957.

50

MORESCHINI C., «Osservazioni sul lessico filosofico di Cicerone», ASNP, IX, 1979, 99-178.MÜLLER, H., Ciceros Prosaübersetzungen. Beiträge zur Kentnis der ciceronischen Sprache, Diss. Marburg, 1964, 40-

9.MULLER PH., Cicéron : un philosophe pour notre temps, Lausanne, 1990.MÜLLER R., «Die Wertung der Bildungsdisziplinen bei Cicero. Βιος πρακτικός und Bildung», Klio,

XLIII / XLV, 1965, 140-156 και 161-2.ΠΑΤΤΙΧΗΣ Π. Λ., «Οι Πρόλογοι των φιλοσοφικών έργων του Κικέρωνος», Πλάτων, ΧΧΙΧ, 1977, 253-9.PADBERG Fr., Cicero und Cato Censorinus. Ein Beitrag zu Ciceros Bildungsgang, Diss. Bottrop, 1933.PERELLI L., Il pensiero politico di Cicerone. Tra filosofia greca e ideologia aristocratica romana, Firenze, 1990 (=

Biblioteca di cultura, 170).PETERS F., T. Lucretius et M. Cicero quomodo uocabula graeca Epicuri disciplinae propria Latine uerterint, Diss.,

Münster, 1926.PLEZIA M., «De viris consularibus philosophantibus», Meander, XLIV, 1989, 199-261 (στα

πολωνικά, με περίληψη στα λατινικά). PONCELET R., Cicéron traducteur de Platon, Paris, 1957.POWELL J. G. F., «Cicero’s Translations from Greek» στο βιβλίο του ίδιου Cicero, the Philosopher,

1993, 273-300.PUELMA M., «Cicero als Platon-Übersetzer», MH, XXXVII, 1980, 137-178.RUCH M., Le préambule dans les œuvres philosophiques de Cicéron. Essai sur la genèse et l’art du dialogue, Paris, 1956.SCHMIDT P. L., «Cicero’s Place in Roman Philosophy. A Study of his Prefaces», CJ, LXXIV, 1978-9,

115-127.STRIKER G., «Cicero and Greek Philosophy», HSPh, XCVII, 1995, 53-61.SÜSS W., «Die dramatische Kunst in den philosophischen Dialogen Ciceros», Hermes, LXXX, 1952,

419-436.VICOL C., « Cicerone espositore e critico dell’epicurismo », ED, X, 1945, 155-347.WIDMAN S., Untersuchungen zur Übersetzungtechnik Ciceros in seiner philosophischen Prosa, Diss. Tübingen, 1968.ZOLL G., Cicero Platonis aemulus. Untersuchung über die form von Ciceros Dialogen, Diss. Freiburg, 1958.

IIΙΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ

Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ (DE RE PUBLICA)

Η βιβλιογραφία που καλύπτει το περίφημο έργο του Κικέρωνα είναι τεράστια. Πέρα απόδιάφορες εκδόσεις, σχολιασμένες ή μη, υπάρχει μια μεγάλη σειρά από μελέτες πάνω σε διάφοραπροβλήματα σχετικά με το έργο : ζητήματα κριτικής κειμένου, πηγών και επιδράσεων, φιλοσοφικώνρευμάτων, ιδεών και θεωριών που διαφάινονται, επιρροής –κυρίως του Ονείρου- στουςμεταγενέστερους. Για τη μετάφραση και το σχολιασμό του έργου ακολουθήσαμε κυρίως το κείμενο τηςέκδοσης K. Ziegler, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Fasc. 39. De Re Publica librorum sex quaemanserunt, Teubner, Leipzig, 1969, 7η έκδοση (1915). Παράλληλα, λάβαμε υπόψη μας και τιςεκδόσεις : E. Brégnet & G. Achard, Cicéron, De Re Publica, Paris, Les Belles Lettres, 1991· C . W.Keyes, Cicero, De Re Publica, London, Loeb, 1970. Οι εκδόσεις της Πολιτείας, αλλά και του Ονείρου –ως

51

αυτοτελούς συγγράμματος- είναι αναρίθμητες και προτιμήσαμε να μην τις καταγράψουμε. Κλασσικέςπάντως για ζητήματα κριτικής κειμένου είναι οι εκδόσεις των L. Castiglioni & I. Galbiati,Torino, 1960³ (1936)· P. Krarup, Firenze, 1967.

Σημαντικές σχολιασμένες εκδόσεις είναι οι εξής : Α. Mai, Gesamtausgaben, Roma & Stuttgart/ Tübingen, 1822, London, 1823 (+ G. H. Moser, Frankfurt, 1826)· H. Anz, Gotha, 1890 (+ R.Mücke, 1910)· C. Meissner-G. Landgraf, Leipzig, 1917 (6η έκδοση)-Amsterdam 1964 (1869)· K.Atzert, Breslau, 1928 (από το 1950 έγινε σχολικό εγχειρίδιο)· U. Pedroli-G. Gianelli, Firenze,1939· V. Sirago, Firenze, 1952· K. Büchner, Zürich, 1952 (αλλεπάλληλες εκδόσεις, έως :Düsseldorf-Zürich, 1999). Είναι η καλύτερη σχολιασμένη έκδοση που υπάρχει· L. Ferrero, Firenze,1953² (1950)· A. Traglia, Roma, 1969³ (1947) · G. Ballaira, Torino, 1970.

Για τις σημαντικότερες σχολικές εκδόσεις (κυρίως γερμανικές), πολλές από τις οποίεςαξίζουν όσο και οι κανονικές, βλ. τη βιβλιογραφία του W. Suerbaum, σελ. 64-66 (βλ. παρακάτω).Ο ίδιος παρέχει στον αναγνώστη ένα κατάλογο με μελέτες πάνω σε ζητήματα διδασκαλίας τηςκικερώνειας Πολιτείας ( 79-81). Κάποια από αυτά τα έργα, τα οποία περιλαμβάνουν σημαντικέςερμηνευτικές σημειώσεις και σχόλια, καταγράφουμε και εδώ. Στην Ελλάδα είχαμε το βιβλίο τουΕρρίκου Α. Σκάσση, Κικέρωνα, Ενύπνιο Σκιπίωνα, το οποίο γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις από τονΟ.Ε.Δ.Β. (στο ίδιο βιβλίο υπήρχαν τμήματα από την Αινειάδα του Βιργιλίου και τις Ωδές τουΟρατίου), μέχρι την οριστική αντικατάστασή του από το νέο εγχειρίδιο. Ταυτόχρονα υπήρχαν καιπολλά σχολικά βοηθήματα της εποχής, τα οποία δυστυχώς δεν κυκλοφορούν πια στο εμπόριο.

Μερικές από τις πιο καλές μεταφράσεις του έργου είναι : C. W. Keyes, De re publica / Delegibus / Somnium Scipionis, London / Cambridge, Loeb Classical Library, 1928· G. H. Sabine-St. B.Smith, On the Commonwealth, Columbus Ohio, 1929-Indianapolis / New York, 1964· C. Woyte, Der Staat,Leipzig, 1940· K. Atzert, Die Lehre vom Staat, Limburg, 1950 και με άλλο τίτλο : Staatslehre /Staatsverwaltung, München, 1958· W. Sontheimer, Über den Staat, Stuttgart, 1956· R. Beer, Der Staat,Hamburg, 1964· W. Siagfried, Vom Staatswesen, Köln, 1968· K. Ziegler, Über den Staat; Über die Gesetze,Berlin-Darmstadt, 1974· A. d’Ors, Madrid, 1984· J. Pimentel-Álvarez, Mexico, 1984· P.Mastrodonato, Bisceglie, 1984· J. Binaghi-F. Navarro y Calvo, Barcelona, 1985· J. Guillén,Madrid, 1986· A. René, Mexico, 1989· J. M. Nuñez-González, Madrid, 1989· Th. Henner, Münster,1992· St. Fabio, Venezia, 1993· A. Resta Barrile, Milano, 1994· N. Rudd, Oxford-New York, 1999.

Για το παλίμψηστο και την παράδοση της Πολιτείας, εκτός από την editio princeps τουΚαρδινάλιου Angelo Mai, βλ. την praefatio της έκδοσης του Ziegler (εκδόσεις Teubner), καθώς καιτους : K. Büchner στο H. Hunger et alii, Geschichte der Textüberlieferung, Band I, Zürich, 1961, 382-4(= Die Textüberlieferung der antiken Literatur und der Bibel, München, 1975)· G. Mercati, Roma, 1934· A. W.van Buren, Supplementary Papers of the American School of Classical Studies in Rome, Vol. II, New York, 1908,84-262· E. Heck, Die Bezeugung von Ciceros Schrift De re publica, Hildescheim, 1966 (= Spudasmata, 4)· K.Ziegler, «Zu Text und Textgeschichte der Republik Ciceros», Hermes, LXVI, 1931, 268-301· M.Sicherl, «De Somnii Scipionis textu constituendo», RhM, CII, 1959, 266-286· G. B. Alberti,«Macrobio e il testo del Somnium Scipionis», SIFC, XXXIII, 1961, 163-184.

Για την επίδραση του έργου σε άλλους συγγραφείς (κυρίως στον Σαλλούστιο και τον ΙερόΑυγουστίνο, οι οποίοι τον μιμήθηκαν κατά κόρον), βλ. Heck, Bezeugung, 1966 (είναι το βασικότεροέργο για testimonia)· F. Egermann, «Die Proömien zu den Werken des Sallust», SAWW, CCXIV, 3,1932, 66-73· V. Pöschl, «Zum Anfang von Sallusts Catilina», Festschrift K. Büchner, Wiesbaden, 1970,

52

II, 254-261· Ch. M. Ternes, «Dia Entwicklung der römischen Staatsideologie von Cicero bisAugustinus», Nouvelle Revue Luxembourg. Academia, 1966, 1, 101-116· A. Michel, La philosophie politique àRome d’Auguste à Marc-Aurèle, Paris, 1969· J. Béranger, «Cicéron, précurseur politique», Hermes,LXXXVII, 1959, 103-117· G. B. Philipp, «Politische Wortstudien II», Gymnasium, LXVIII, 1961,1-16· W. Suerbaum, Staatsbegriff, 1977³ (βλ. παρακάτω)· M. Berzins, Die Auseinandersetzung Augustins mitCicero De re publica, Diss. Freiburg, 1951· E. Peusch, Cicero und die Civitas Dei. Eine philologisch-ideologischeUntersuchung, Diss. Mainz, 1957· M. Testard, Saint Augustin et Cicéron, Paris, 1958 (= Etudesaugustiniennes)· H. Hagendahl, Augustine and the Latin Classics, Göteborg, 1967 (= Studia Graeca et LatinaGothoburgensia, XX, 1. 2)· H. Maier, «Augustinus» στον συλλογικό τόμο Klassiker des politisches Denkens,1968, 87-113· V. Hand, Augustin und das klassisch römische Selbstverständnis. Eine Untersuchung über die Begriffegloria, virtus, iustitia und res publica in De civitate Dei, Hamburg, 1970 (= Die Hamburger Philologische Studien, XIII).

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ «DE RE PUBLICA»

ACHARD G., «Le De republica, une candidature déguisée ?», Latomus, XLIX, 1990, 370-383.ADCOCK F. E., Roman Political Ideas and Practice, Ann Arbor, 1959.ASTIN A. E., Scipio Aemilianus, Oxford, 1967 (Appendix VI : The ‘Scipionic Circle’ and the Influence of

Panaetius), 294-306.BÉRANGER J., «Tyrannus. Notes sur la notion de tyrannie chez les Romains, particulièrement à

l’époque de César et de Cicéron», REL, XIII, 1935, 85-94.BERTI E., Il ‘De Republica’ di Cicerone e il pensiero politico classico, Padova, 1963.BOYANCÉ P., «Les problèmes du De re publica de Cicéron», IL, XVI, 1964, 18-25 (= Etudes sur l’humanisme

cicéronien, Bruxelles, Collection Latomus, CXXI, 1970, 180-196).Ιδίου, «Cicéron et Athènes», EEAth, XXIV, 1973-4, 156-169.BRAKMAN C., «De Ciceronis libris De republica», Mnemosyne, XLIX, 1921, 295-309 & 364-379.BRANDT R., «Untersuchungen zur politische Philosophie des Aristoteles. I. Der Mensch als zoon

politikon und die aristotelische Politik», Hermes, CII, 1974, 191-6.BRÉGUET E., «Les archaïsmes dans De re publica de Cicéron», Hommages à Jean Bayet, Bruxelles, 1964 (=

Collection Latomus, 70), 122-131.BÜCHNER K., «Der Tyrann und sein Gegenbild in Ciceros Staat», Hermes, LXXX, 1952, 343-371 =

Ιδίου, Studien II, Wiesbaden, 1962, 116-147.Ιδίου, Die römische Republik im römischen Staatsdenken, Freiburg, 1947 = AU, III, 2, 1957, 5-21 = WdF,

XVIII, 66-86.Ιδίου, «Die beste Verfassung. Eine philologische Untersuchung zu den ersten drei Büchern von

Ciceros Staat», SIFC, XXVI, 1952, 37-140 = Ιδίου, Studien zur römischen Literatur, II. Cicero,Wiesbaden, 1962, 25-115.

Ιδίου, De re publica. Kommentar, Heidelberg, 1984.CALDINI MONTANARI R., «Una giornata di studio interdisciplinare», Sileno, XXIII, 1-2, 1997, 5-10.CAMBEIS H., «Das monarchische Element und die Funktion der Magistrate in Ciceros

Verfassungsentwurf», Gymnasium, XCI, 1984, 237-260.

53

CANCELLI F., «Ancora su Lo Stato di Cicerone», SDHI, XLVII, 1981, 348-360.CARSANA Ch., La teoria della ‘costituzione mista’ nell’età imperiale romana, Como, 1990 (= Biblioteca di Athenaeum,

13).CAUER C., Ciceros politisches Denken, Berlin, 1903.CONSO D., «Les différentes désignantions de la ‘Constitution (de l’Etat)’ et du ‘type de

gouvernement’ chez Cicéron», Mélanges J. Manessy-Guitton, Nice, 1994, 119-132.CROSARA F., «Concetto e ideale dello Stato del termine ‘res publica’ secondo Cicerone»,

Ciceroniana, I 1, 1959, 83-105.DREXLER H., «Ciceros ‘Staat’ als politische Tendenzschrift», Die alte Sprachen, VI, 1941, 41-50.Ιδίου, «Res publica», Maia, IX, 1957, 247-281· X, 1958, 3-37.Ιδίου, «Aufstieg und Niedergang Roms in Wechselwirkung mit dem römischen Staatsdenken», ANRW,

I 2, 1972, 794-826, κυρίως 800 κ. εξ.DULCKEIT G.-SCHWARZ F.-WALDSTEIN W., Römische Rechtsgeschichte, München, 1975, 25-6.ENGELMANN H., «Staat und Gesellschaft der Römer als Gegenstand politischer Bildung im

Lateinunterricht», AU, VIII 5, 1965, 5-22.EWERT G., «Ciceros Rede Pro M. Marcello als bedeutsnames zeithistorisches Dokument», WZ Rostock,

XVIII, 1969, 103-448 (περίληψη της ομώνυμης διατριβής, Berlin, 1967)FERRARY J.-L., «Cicéron et la dictature» στο Dictatures. Actes de la table ronde réunie à Paris le 27 et 28 février

1984, 97-105.Ιδίου, «The Statesman and the Law in the Political Philosophy of Cicero», στο βιβλίο Justice and

Generosity των A. Laks-M. Schofield, 1993, 48-73.FOTIOU A., «A Reconsideration of Cicero’s Princeps civitatis in the Light of New Evidence From a

Sixth Century Political Traetise», Studies in Honor of C. R. Trahman, Chico, 1984, 41-58(Γίνεται σύγκριση με έναν ανώνυμο διάλογο Περί Πολιτικής Επιστήμης).

FREDE D., «Constitution and Citizenship : Peripatetic Influence on Cicero’s PoliticalConceptions in the De re publica», στο W. W. Fontenbaugh & P. Steinmetz, Cicero’s Knowledge ofthe Peripatos, New Jersey, 1989, 77-100.

FRISCH K., Cicero’s Fight for the Republic, Copenhague, 1946. FUHRMANN M., «Cum dignitate otium – Politisches Programm und Staatstheorie bei Cicero», Gymnasium,

LXVII, 1960, 481-500.GALBIATI J., De fontibus M. Tulli Ciceronis librorum qui manserunt de re publica et de legibus quaestiones, Milano,

1916.GEIGER J., «Contemporary Politics in Cicero’s De re publica», CPh, LXXIX, 1984, 38-43.GELZER M., Cicero : ein biographischer Versuch, Wiesbaden, 1969, 212-224.GIUSEPPE DI R., «Gli attributi del potere e del centro nel De re publica di Cicerone», AIIA, XII,

1991-4, 329-346.GOTTER U., «Der Platonismus Ciceros und die Krise der römischen Republik», Hellenismus (Kolloquium

Berlin), έκδοση από τον B. Funck, Tübingen, 1996.GRILLI A., «La constituzione romana in Cicerone», A & R, XLIV, 1999, 1-2, 44-52.HACKELSBERGER F. J., Die Staatslehre des M. Tullius Cicero, Diss. Köln, 1945.HAMMOND M., City-State and World State in Greek and Roman Political Theory until Augustus, Cambridge, 1951.

54

HAMZA G., «Cicero’s Verhältnis zu seinen Quellen, mit besonderer Berücksichtigung derDarstellung der Staatslehre in De Republica», Klio, LXVII, 1985, 492-7.

Ιδίου, «Riflessioni sulla teoria ciceroniana dello Stato», PPol, XXIX, 1996, 83-9.HAVAS L., «Cicéron et le septième centaenaire de Rome», ACD, XXXI, 1995, 101-114.HEURGON J., «Platon, Cicéron et la république», Mélanges Senghor, Dakar, 1977, 177-183.GLUŠČENKO L. M., «Particularités syntaxiques des adjectifs substantivés dans les traités de

Cicéron De la république et Des lois», InFil, LXIX, 1982, 41-6.GRENADE P., «Autour du De re publica», REL, XXIX, 1951, 162-183.GUILLÉN, J., «La constitución romana según Cicerón», Humanitas, XXXIII-XXXIV, 1981-2, 147-212.HAMMOND M., City-State and World-State in Greek and Roman Political Theory until Augustus, Cambridge, 1951.HEINZE R., «Ciceros ‘Staat’ als politische Tendenzschrift», Hermes, LIX, 1924, 73-94 = Ιδίου,

Vom Geiste des Römertums, Stuttgart und Darmstadt, 1960³, 141-159.HEUSS A., Ciceros Theorie vom römichen Staat, Göttingen, 1975.HINZE C., Quos scriptores Graecos Cicero in Libris De re publica componendis adhibuerit, Diss. Halle, 1900.HOW W. W., «Cicero’s Ideal in his De republica», JRS, XX, 1930, 24-42.HUBER W., «Bericht über einen Grundkurs Latein im Schulversuch Kollegstufe», Anregung, XIX,

1973, 160-6.JOHNSON C. N., Libertas and res publica in Cicero and Tacitus, Diss. Columbia Univ. New York, 1980.KLEIN R., Königtum und Königszeit bei Cicero, Diss. Erlangen, 1962.KLINZ A., Der Unterricht in den alten Sprachen und die politische Bildung, Hannover, 1969, 34-6.KNOCHE U., «Die geistige Vorbereitung der augusteischen Epoche durch Cicero» στο Das Neue Bild der

Antike II, Leipzig, 1942, 200-218.KRARUP P., Rector rei publicae. Bidrag til fortolkningen af Ciceros de re publica, Diss. Århus, 1956.Ιδίου, «Cicerone e l’imperium Romanum. Un contributo all’interpretazione del De re publica di

Cicerone», ARID, V, 1969, 7-23.KUNKEL W., Römische Rechtsgeschichte, Köln-Wien, 1973 (7η έκδοση).LACEY W. C., Cicero and the End of the Roman Republic, New York, 1978.LEPORE E., Il princeps ciceroniano e gli ideali politici della tarda repubblica, Napoli, 1954 (= Pubblicazioni del Istituto

Italico per gli studi storici, 6).LÖRCHER A, «Die Quellen und die politische Tendenz der Schrift De republica», Bursians Jahresberichte,

CCXXXV, 1932, 2-39.LORENZ W., Virtus und Res publica, Diss. Leipzig, 1987.LÜBTOW von U., Das römische Volk. Sein Staat und sein Recht, Frankfurt am Main, 1955.MADDEN A. G., Cicero’s Political Treatises and the Principate of Augustus, Diss. Fordham, 1947.MAIER H., «Die klassische Philologie und das Politische», Gymnasium, LXXVI, 1969, 201-216.MARTIN P. M., «Cicéron princeps», Latomus, XXIX, 1980, 850-878.MAYER J. A., «Libertas», AU, VII 3, 1964, 82-105. MAYER-MALY Th., «Gemeinwohl und Naturrecht bei Cicero», Festschrift A. Verdroß, Wien, 1960, 195-206.MEISTER R., «Der Staatslenker in Ciceros De re publica», WS, LVII, 1939, 57-112.MERKLIN H., «Zum Verhältnis von Theorie und Praxis in Ciceros De republica», Festgabe G. Wöhrle,

Stuttgart, 1986, 51-66.MEYER E. Römischer Staat und Staatsgedanke, Zürich, 1948 (Zürich-München, 1975-4η έκδοση).

55

Ιδίου, «Das politische Denken in Rom», MH, XLV, 1988, 219-247.MEYERHOEFER H., «Platons Πολιτεία, Ciceros De republica. Versuch eines Vergleichs», Anregung,

XXXIII, 1987, 218-231.MICHEL A., «A propos de l’art du dialogue dans De re publica : l’idéal et la réalité chez

Cicéron», REL, XLIII, 1965, 237-261.Ιδίου, Histoire des doctrines politiques à Rome, Paris, 1971.Ιδίου, «Cicéron et la crise de la République romaine», BAGB, 1990, 155-162.MICHELFEIT J., «Der König und sein Gegenbild in Ciceros ‘Staat’», Philologus, CVIII, 1964, 262-

287.MITCHELL T. N., Cicero, the Senior Statesman, New Haven & London, 1991.MORRALL, J. B., «Cicero as a Political Thinker», HT, XXXII, 1982, 3, 33-7.MÜHLHAUS K. H., Das demokratische Element in Ciceros Mischverfassung, Diss. München, 1965.MULGAN R. G., «Aristotle’s Doctrine that Man is a Political Animal», Hermes, CII, 1974, 438-

445.NICKEL R., «Politische Bildung im altsprachlichen Unterricht ?», Didactica, IV, 1970, 264-274.Ιδίου, Altsprachlischen Unterricht, Darmstadt, 1973, 28 κ. εξ. (= Erträge der Forschung, 15).Ιδίου, Die Alten Sprachen in der Schule, Kiel, 1974 (= ITPS Schriften, 3), 249-255.NICOLET C., Les idées politiques à Rome sous la république, Paris, 1964, 66-71.NÓBREGA da V. L., «De libertate et rei publica defensione apud Ciceronem», Romanitas, XIV-XX,

1981, 155-164.OKA M., «The Statesman in Cicero’s De re publica», Legal Hist. Review (Hoseishi Kenkyū), XXIV, 1984,

23-46 (στα ιαπωνικά, με περίληψη στα αγγλικά).PERELLI L., Il ‘De re publica’ di Cicerone, Torino, 1969.PHILIPP G. B., «Politische Wortstudien», Gymnasium, LXVI, 1959, 97-127· LXVII, 1961, 1-16·

LXXVIII, 1971, 524-565.PHILIPPSON P., «M. Tullius Cicero : philosophische Schriften, 4. De re publica», RE, VII A I,

Stuttgart, 1939, col. 1108-1117.PLASBERG O., Cicero in seinen Werken und Briefen, Leipzig, 1926-Darmstadt 1962² (= Das Erbe der Alten, ΙΙ,

11), 118-143.POHLENZ M., «Ciceros De re publica als Kunstwerk», Festschrift R. Reitzenstein, Leipzig-Berlin, 1931, 70-

105 = Ιδίου, Kleine Schriften, Hildescheim, 1965, II, 374-409.POMA G., «La valutazione del decemvirato nel De republica di Cicerone», RSA, VI-VII, 1976-7, 129-

146.PÖSCHL V., Römischer Staat und griechisches Staatsdenken bei Cicero. Untersuchungen zu Ciceros Schrift De re publica,

Berlin, 1936 (Darmstadt, 1962² = 1976).Ιδίου, «Quelques principes fondamentaux de la politique de Cicéron», CRAI, 1987, 340-350.POWELL G. F. J., «The rector rei publicae of Cicero’s De Republica», SCI, XIII, 1994, 19-29.RAMBAUD M., Cicéron et l’histoire romaine, Paris, 1953 (= Coll. Et. Lat., Ser. Scient. 28), 51 κ. εξ.REITZENSTEIN R., «Die Idee des Principats bei Cicero und Augustus», Nachr. Gött. Ges. Wiss., 1917,

399-436 και 481-498.Ιδίου, «Zu Ciceros De re publica», Hermes, LIX, 1924, 356-362.RONCONI A., «Cicerone e la costituzione romana», SIFC, LIV, 1982, 7-28.

56

RUCH M., «La composition du De re publica», REL, XXVI, 1948, 157-171.SANTA CRUZ S., «De optimo rei publicae statu», EClás, XXIII, 1979, 173-190.SCHÄFER M., «Cicero und der Prinzipat des Augustus», Gymnasium, LXIV, 1957, 310-335.Ιδίου, «Des Panaitios ανήρ αρχικός bei Cicero· ein Interpretationsbeitrag zu Ciceros Schrift De re

publica», Gymnasium, LXVII, 1960, 500-517.SCHMIDT P. L., Die Abfassungszeit von Ciceros Schrift über die Gesetze, Diss. Freiburg, 1959, Roma, 1969 (=

Collana di Studi Ciceroniani, 4)Ιδίου, «Cicero, De republica. Die Forschung der letzten fünf Dezennien», ANRW, I, 4, 1973, 262-

333.SCHOFIELD M., «Cicero’s Definition of Res Publica», στο J. G. F. Powell, Cicero, the Philosopher,

Warminster, 1990 (London, 1993²), 63-83.SEEL O., Römische Denker und römischer Staat, Leipzig-Berlin, 1937 (= Neue Wege zur Antike I 13).SMITH R. E., Cicero the Statesman, Cambridge, 1966.SOÓS I., «M. T. Ciceros Betrachtungen über die Institutionen der athenischen Demokratie»,

Oikumene, IV, 1983, 71-9.SPREY K., De Ciceronis politica doctrina, Diss. Amsterdam, 1928.SPRUTE J., «Rechts- und Staatsphilosophie bei Cicero», Phronesis, XXVIII, 1983, 150-176.STARK H., Res publica, Diss. Göttingen, 1937 (1966-4η έκδοση).Ιδίου, «Ciceros Staatsdefinition», La Nouvelle Clio, VI, 1954, 56-69.STOCKTON D., Cicero. A Political Biography, Oxford, 1971, 144, 304, 343-5.STRASBURGER H., Concordia ordinum, Diss., Frankfurt, 1931.Ιδίου, «Poseidonios on Problems of the Roman Empire», JRS, LV, 1965, 40-53.Ιδίου, «Der ‘Scipionkreis’», Hermes, XCIV, 1966, 60-72.SUERBAUM W., Vom antiken zum frühmittelalterlichen Staatsbegriff. Über Verwendung und Bedeutung von res publica,

regnum, imperium und status von Cicero bis Jordanis, Münster, 1977³ (= Orbis antiquus, 16/7)Ιδίου, «Studienbibliographie zu Ciceros De republica», Gymnasium, LXXXV, 1978, 59-88.TAÏPHAKOS I. G., «Il De republica di Cicerone e il modello dicearcheo della costituzione mista»,

Platon, XXXI, 1979, 128-135. ΤΑΪΦΑΚΟΣ Ι. Γ., Φαντασία Πολιτείας Ισονόμου. Μελετήματα στη Διαλεκτική της Ελληνορωμαϊκής Πολιτικής Σκέψης,

Αθήνα, 1995.Ιδ., Σύγκρισις Πολιτειών στο De re publica του Κικέρωνος. Η ρωμαϊκή εφαρμογή μιας ελληνικής μεθόδου, Αθήνα, 1996.UTTSCHENKO S. L., Der weltanschaulich-politische Kampf in Rom am Vorabend des Sturzes der Republik, Berlin, 1956,

135-154, 180-197.VILLA E., «Il De repubblica come fonte per la conoscenza delle idee politiche di Catone il

Censore», MC, III, 1949, 68-70.VOGT J., Ciceros Glaube an Rom, Stuttgart, 1935 (Darmstadt, 1963²).VOLKMANN E., «Res publica», Kleine Pauly, IV, Stuttgart, 1972, col. 1381-4.WEBER-SCHAEFER P., «Ciceros Staatstheorie und ihre Bedeutung für die moderne

Politikwissenschaft», Gymnasium, XC, 1983, 478-493.WERNER R., «Vom Staatstaat zum Weltreich. Grundzüge der innenpolitischen und sozialen

Entwicklung Roms», Gymnasium, LXXX, 1973, 209-235, 437-456.Ιδίου, «Über Herkunft und Bedeutung von Ciceros Staatsdefinition», Chiron, III, 1973, 163-178.

57

WICKERT L., «Princeps», RE, XXII, Stuttgart, 1954, col. 1998-2296.Ιδίου, «Neue Forschungen zum römischen Prinzipat», ANRW, II 1, 1974, 20-3.WILSING N., Aufbau und Quellen von Ciceros Schrift De re publica, Diss. Leipzig, 1929.WIRSZUBSKI Ch., Libertas als politische Idee im Rom der späten Republik und des frühen Prinzipats, Darmstadt, 1967

(μτφ. G. Rabe).ZACHARIAE K. S., Staatswissenschaftliche Betrachtungen über Ciceros wiedergefundenes Werk vom Staate, Heidelberg,

1823 (είναι η πρώτη μονογραφία που γράφτηκε μετά από την έκδοση του παλίμψηστου).ZETZEL J. E. G., «Cicero and the Scipionic Circle», HSCP, LXXVI, 1972, 173-9.Ιδίου, «De re publica und De rerum natura», Festschrift W. Clausen, Stuttgart, 1998, 230-247.

LIBER I

AHRENS E., Lateinausbildung im Studienseminar, Frankfurt am Main (Rep., I, 7. 9. 26-7. 52)BARIÉ P., Die mores maiorum in einer vaterlosen gesellschaft. Aspekte literarische Texte, aufgezeigt am Beispiel des

altsprachliche Unterrichts, Frankfurt am Main, 1973, 35-42.BLAENSDORF J., «Cicero, De rep. I, 54-5», RCCM, III, 1961, 167-176.BOHEM R. G., «Probleme mit Plato Latinus bei Cicero, De re publica, I, XLII-XLIV», Eos, LXXII,

1984, 95-133.BRZÓZKA A., «De Tullianae Rei publicae proemio», Meander, XLV, 1990, 143-9 (στα πολωνικά, με

περίληψη στα αγγλικά).BÜCHNER K., «Der Eingang von Ciceros Staat», Studien VI, Wieabaden 1967, 46-64 (Προοίμιο).BÜCHNER K., «Die beste Verfassung», SIFC, XXVI, 1952, 37 κ. εξ. = Ιδίου, Studien II, 1962, 25 κ.

εξ.BÜCHNER K., «Imperium nullum nisi unum», L’idéologie de l’impérialisme romain. Colloque de Dijon 1972, Paris,

1974, 134-145 (Rep., I, 60).CANCELLI F., «Filosofi e politici e il responsum di Senocrate nel proemio al De republica di

Cicerone», Studio in onore di E. Paratore, Bologna, 1981, 373-411.CHRISTES J., «Noch einmal Cicero, De re publica I, 33. 50. Wer ist der Sprecher ?», WJA, XIII,

1987, 163-180.Ιδίου, «Bemerkungen zu Cicero, De re publica I, 60; II, 21-2; II, 30; III, 33», Gymnasium, XCVI,

1989, 38-48.CRESCI D., «Il concetto di res publica in Cicerone (Rep., I, 39)», Anazetesis, I, 1978, 41-9.DÖPP S., «Der Gedankengang in Cicero, De republica, I, 33. 50», RhM, CXXVII, 1984, 285-292.ERB J., «Gruppenarbeit an Cic., Rep., I, 47-50», στο K. Bayer-K. Westphalen, Kollegstufenarbeit in den

alten Sprachen, München, 1971, 79-84.ERREN M., «Die Königsrede im 1. Buch von Ciceros De re publica», JA, N. F. IX, 1983, 115-122.FANTHAM E., «Aequabilitas in Cicero’s Political Theory and the Greek Tradition of Proportional

Justice», CQ, LXVII, 1973, 285-290 (Rep., I, 43. 53).GREGORY J., «Cicero and Plato on Democracy : a Translation and its Source», Latomus, L, 1991,

639-644 (Rep., I, 66-7).GRILLI A., I proemi del De re publica di Cicerone, Brescia, 1971 (= Antichità classica e christiana, 3).

58

HARICH Μ., «Was hat uns Cicero De re publica I, 51. 52 zu sagen ?», NJKA, CXVI, 1941, 140.Ιδίου, «Zu den Begriffen Volk und Staat in Ciceros De re publica I, 39-41», NJKA, CXVII, 1942, 158-

160.HAURY, A., «Cicéron et l’astronomie (ad Rep., I, 22)», REL, XLII, 1964, 198-212.HOMMEL H., «De re publica und Dikaiarch», Gymnasium, LXII, 1955, 324-334 (Rep., I, 43 κ. εξ.).KAISER E.-P., «Interpretation von Cicero, De re publica, I, 73», AU, XVII, 2, 1974, 60-4.KOHNS, H. P., «Res publica-res populi», Gymnasium, LXXVII, 1970, 392-404 (Rep., I, 39).Ιδίου, «Consensus iuris communio utilitatis (zu Rep., I, 39)», Gymnasium, LXXXI, 1974, 485-494.KROYMANN J., «Die Stellung des Königtums im 1. Buch von Ciceros ‘Staat’», HSPh, LXIII, 1958,

309-332 (Rep., I, 50).LANIG K., «Politische Bildung durch Lektüre philosoph. Texte im altsprachlichen Unterricht»,

Anregung, IX, 1963, 379-384 (Rep., I, 38 κ. εξ. & 48 κ. εξ.).MARTENS Η., «Das Problem der Cicero-Lektüre», AU, IX 1 , 1966, 7-33 (προοίμιο).MAYER J. A., «Libertas», AU, VII 3, 1964, 82-105 (Rep. I, 47-9. 66-7).MAYER J. A., Pontes. Begleitbuch zur Lektüre nach übergeordneten Themen, Stuttgart, 1968 : Κεφ. ΧΙΙΙ Libertas

(Rep. I, 47-9. 65-7)· Κεφ. XIV Wesen und Form der Diktatur (Rep., I, 63. 68)· Κεφ. XV Res publica(Rep. I, 39-41).

MEISTER, R., «Zur Rekonstruktion und Textgestaltung von Ciceros De re publica», WS, LVIII, 1940,95-112 (Προοίμιο).

MERKELBACH R., Kritische Beiträge zu antiken Autoren mit den Fragmenten aus Ekphantos “über das Königtum”,Meisenheim, 1974 = Beiträge zu Klassische Philologie, XLVII, 1974, 52-5 (Rep., I, 45).

MÜLLER R., «Philosophie und Staat. Das Problem der Lebensform in Ciceros Staatschrift undSenecas De otio» στο J. Harmatta, Studien zur Geschichte und Philosophie des Altertums, Amsterdam,1968, 121-134 (Rep., I, 19. 27-8).

PAHNKE E., Studien über Ciceros Kenntnis und Benutzung des Aristoteles und die Herkunft der Staatsdefinition Rep., I, 39,Diss. Freiburg, 1962.

PERLICH, D., «Otium oder accedere ad rem publicam. Das Problem der politische Betätigung bei Cicero»,AU, XIII, 1, 1970, 5-16.

PFLIGERSDORFFER G., Politik und Muße. Zum Proömium und Einleitungsgespräch von Ciceros De re publica, München,1969 (Προοίμιο).

POHLENZ M., Ciceros Republica als Kunstwerk, 1931, 73-81 (Προοίμιο).PONCELET R., «Cicéron traducteur de Platon (à propos du Rep., I, 66)», REL, XXV, 1947, 178-196.RÖMISCH E., «Cicero» στο H. Krefeld, Interpretationen lateinischen Schulautoren mit einer didaktischen Einführung,

Frankfurt am Main, 1970, 51-74 (Rep., I, 26-9).RUCH E., «Zur Bedeutung des Vorgesprächs in Ciceros De re publica», Philologus, XCVI, 1944, 213-233

(Προοίμιο).RUCH M., «Notwendigkeit und Zufälligkeit in Kosmos und Gesellschaft nach der Weltanschaung

Ciceros», Gymnasium, LXXII, 1965, 499-511.RUCH M., «Der gefährdete Staat», Gymnasium, LXXII, 1965, 505-6.SAINT DENIS de E., «La théorie cicéronienne de la participation aux affaires publiques», RPh,

III 12, 1938, 193-215.

59

SCHMÜDDERICH L., «Versuch einer Einführung in Ciceros Schrift De re publica durch dieInterpretation von I, 36-45», AU, VIII 5, 1965, 23-30.

SCHUBERT R. J., Quos Cicero in libro I et II De re publica auctores secutus esse videatur, Diss. Leipzig, 1883.SOLMSEN, F., «Die Theorie der Staatsformen bei Cicero De re publica I (Kompositionelle

Betrachtungen)», Philologus, LXXXVIII, 1933, 326-341.STEINMETZ F., «Staatengründung –aus Schwäche oder natürlichem Geselligkeitsdrang ? Zur

Geschichte einer Theorie» στο Ιδίου, Politeia und Res publica, Wiesbaden, 1969 = Palingenesia, IV,181-199 (Rep., I, 39).

TSCHUSCHKE A., «Cicero und die politische Tradition. Zum 1. Buch der Schrift vom Staate», NJKA,VI, 1930, 446-455.

WALBANK F. W., «Political Morality and the Friends of Scipio», JRS, LV, 1965, 1-16 (Rep., I,34).

WALTER G., «Pädagogische Gedanken zu Cicero, De re publica, I, 1-3. 8», Das Altertum, IX, 1963, 57-64.

WICHA B., Der Mensch im Staat bei Cicero. Versuch einer Standortbestimmung des Menschen an Hand derstaatsphilosophische Werke, Diss. Salzburg, 1970.

WILSING, N., Die Praxis des Lateinunterrichts II, Stuttgart, 1964², 92-8 (Rep., I, 39-45).

Επίσης, πβλ. E. Gegenschatz, AU, IX 2, 1966, 72-4· Klein, Königtum und Königszeit, 1962· A. Klinz,Anregung, XI, 1965, 13-4 (Rep. I, 51-2)· Michelfelt, Der König und sein Gegenbild, 1964·Mühlhaus, Das demokratische Element in Ciceros Mischverfassung, 1965· E. Römisch, Gymnasium, LXVII,1960, 144-7 (Προοίμιο)· Ιδίου, AU, VII, 3, 1964, 66-71· Ιδίου, «Der sapiens rep. I, 26-8» στο H. Krefeld, Interpretationen, 1970², 65-8· M. Ruch, Le préambule, 1958, 203-245(Προοίμιο)· Ιδίου, Gymnasium, LXXVII, 1965, 503-5 (Rep., I, 39)· M. Schäfer, Gymnasium,LXVII, 1960, 503-6· Uttschenko, Der weltanschaulichpolitsche Kampf, 1956· W. Walther, NJKA,CXVI, 1941, 136-9· R. Werner, Gymnasium, LXXX. 1973, 209-210. Τα έργα που αναγράφονταιεδώ περιληπτικά, υπάρχουν αναλυτικά στη βιβλιογραφία του Suerbaum.

LIBER II

AHRENS E., Lateinausbildung im Studienseminar, Frankfurt am Main (Rep., II, 4).CHRISTES J., «Bemerkungen zu Cicero, De re publica I, 60; II, 21-2; II, 30; III, 33», Gymnasium,

XCVI, 1989, 38-48.CLASSEN C. J., «Die Königszeit im Spiegel der Literatur der römische Republik», Historia, XIV,

1965, 385-403.DOEPP S., «Platonisch oder peripatetisch ? Zu Cic. Rep. II, 11. 22», RhM, CXXX, 1987, 40-7.FERRARY J. L., «L’archéologie du De republica (II, 2, 4-37. 63). Cicéron entre Polybe et Platon»,

JRS, LXXIV, 1984, 87-98.GRILLI A., «Cicero, De republica, 2, 53 (= Nonio 526, 10 L)», PP, XIII, 1958, 131-4HATHAWAY J. R., «Cicero, De re publica II and his Socratic View of History», JHI, XXIX, 1968, 3-12.KNOCHE U., «Romulus als Urbild des ‘Pater patriae’ bei Cicero», AU, IX 1, 1966, 34-50 (Rep.,

II, 4-20).

60

KRARUP P., «Zur Rekonstruktion des letzten Teiles von Cicero De re publica II», C & M, XXI, 1960,20-8.

KUMMER H., «Die Geburtstunde der libera res publica», AU, VII 2, 1964, 32-48 (Rep., II, 45-6).LETTA C., «Cicerone, De republica, II, 22 e l’ordinamento centuriato», SCO, XXVII, 1977, 193-282.LIEBERG G., «Das Methodenkapitel in Ciceros Staat (Rep., 2, 11. 21-2)», Mnemosyne, XLVII, 1994,

12-32.MAYER J. A., Pontes. Begleitbuch zur Lektüre nach übergeordneten Themen, Stuttgart, 1968 : Κεφ. XIII Wesen

und Formen des Diktatur (Rep., II, 44-8).PERELLI L., «Natura e ratio nel II libro del De re publica ciceroniano», RFIC, C, 1972, 295-310.PLASBERG O., «Satura Tulliana», RhM, LIII, 1898, 66-71 (τέλος βιβλίου).PLEZIA H., «Spuren des Politikos des Aristoteles in Ciceros De re publica», Eos, LVI, 1966, 139-145 =

WdF, CCIX, 315-324 (Rep., II, 51).RAWSON E., «Cicero the Historian and Cicero the Antiquarian», JRS, LXII, 1972, 33-45.RICHTER W., «Einige Rekonstruktions- und Quellenprobleme in Ciceros De rep. : 2. Die Nonius-

Zitate 263, 8; 373, 30; 299, 30 und das Ende des 2. Buches de rep.», RFIC, XCVII, 1969,273-295 (τέλος βιβλίου).

RICHTER W., «Naturae imago, Rep. II, 68», RFIC, XCVII, 1969, 279-295 (τέλος βιβλίου).SCHWAMBORN, «Prudens. Gedanken zu Cicero De re publica, II, 64-70», AU, XIII 1, 1970, 17-45.SCHUBERT R. J., Quos Cicero in libro I et II De re publica auctores secutus esse videatur, Diss. Leipzig, 1883.TAEGER, F., Die Archäologie des Polybios, Stuttgart, 1922.TAÏPHAKOS I. G., «Cicerone e Polibio; sulle fonti del De republica», Sileno, V-VI, 1979-1980, 11-7.Ιδίου, «Cicero’s Republica and the Aristotelian Politics on Spartan Constitution», Platon, XXXII-

XXXIII, 1980-1, 250-7.VISHNIA R., «Cicero, The Republic, 2, 5-9 : on the Disadvantages of a Maritime City», MHR, III,

1, 1988, 186-197.

Επίσης πρβ. E. Heck, Bezeugung, 1966, 199-120. 180-1. 185 (τέλος βιβλίου)· R. Klein, Königtum,1962· V. Pöschl, Römische Staat, 1936, 40-107. 115-127· M. Rambaud, Cicéron et l’histoire, 1953,51-3. 58-63· M. Ruch, Gymnasium, LXXII, 1965, 506-9. Ειδικότερα για τα κεφάλαια 21-2,πρβ. τα εξής έργα (για λεπτομέρειες, βλ. βιβλιογραφία Suerbaum) : Pöschl, 1936, 42 κ.εξ.· Büchner, Studien II, 1962, 96 κ. εξ.· Ιδίου, WdF, XXVII, 20 κ. εξ.· Pahnke, 1962, 75-6. Για τα κεφάλαια 42-52 : Büchner, 1952· Järel, AU, I 3, 1952 (Rep. II, 47)· Klein,1962· Michelfeit, 1964.

LIBER III

AHRENS E., Lateinausbildung im Studienseminar, Frankfurt am Main (Rep., III, 24. 36-7).BÜCHNER K., «Iustitia in Ciceros De re publica», Studien VI, 1967, 65-82, 145.CHRISTES J., «Bemerkungen zu Cicero, De re publica, I, 60; II, 21-2; II, 30; III, 33», Gymnasium,

XCVI, 1989, 38-48.DIECKHOFF M., «Der Ιustitia-Begriff Ciceros», Eirene, VII, 1968, 33-48.

61

DOIGNON J., «Le trait du livre III du De republica de Cicéron sur le nomen de Sardanapale. Saposterité chez Saint-Jérôme, ses rapports avec un fragment d’Aristote», Caesarodunum, XIXbis, 1984, 107-115.

DUMONT J., «Conquête et esclavage chez Cicéron, De republica, III, 36-7», Ktéma, VIII, 1983, 113-128.

FERRARY J.-L., «Le discours de Philus (Cicéron, De re publica, III, 8-31) et la philosophie deCarnéade», REL, LV, 1977, 128-156.

Ιδίου, «Cicéron (De republica, III, 35, 48) et les institutions rhodiennes», Studi F. della Corte, II,Urbino, 1987, 247-252.

FLÜCKIGER F., Geschichte des Naturrechts, Bd. I. Altertum und Frühmittelalter, Zollicon-Zürich, 1955(1958²), 213-238.

GABBA E., «I falsi stati nel De re publica di Cicerone», Studi E. Volterra, Milano, 1971, III, 1-5(Rep., III, 42-5).

HAHM D. E., «Plato, Carneades and Cicero’s Philus (Cicero, Rep., III, 8-31)», CQ, N. S. XLIX,1, 1999, 167-185.

HAMZA G., «Zum Begriff des ius naturale bei Cicero», ACD, XXXI, 1995, 75-86.KLINZ A., «Imperium Romanum. Erfahrungen und Gesichtspunkte für die Behandlung eines

Leitbegriffs… auf der Oberstufe», AU, IV 3, 1959, 18-36.KRIMM H., «Das Naturrecht und seine Bedeutung für die positive Rechtsordnung», AU, VIII 1,

1965, 61-75 και κυρίως 67-70 (Rep., III, 22-33)KUMMER H., «Ius populi romani», AU, II 2, 1955, 5-14.MAYER J. A., «Der Aufbau der einzelnen Lektürestunden im altsprachlichen Unterricht. III.

Naturrecht und positives Recht», AU, VII 4, 1964, 34-40.Ιδίου, Pontes. Begleitbuch zur Lektüre nach übergeordneten Themen, Stuttgart, 1968 : Κεφ. XIV Wesen und Form

der Diktatur (Rep., III, 43), XVI Ius und Iustitia (Rep., III, 8-42).MEYER H. D., Cicero und das Reich, Diss. Köln, 1957.MICHEL A., «A propos du De republica III, la politique et le désir», Mélanges P. Wuilleumier, Paris,

1980, 229-238.PATERSON J., «Transalpinae gentes. Cicero, De republica, III, 16», CQ, XXVIII, 1978, 452-8.RICHTER W., «Einige Rekonstruktions- und Quellenprobleme in Ciceros De rep. : 1. Die Praefatio des

3. Buches und die griechischen Kulturentstehungslehren», RFIC, XCVII, 1969, 55-81(προοίμιο).

VAN RINSVELD B., «Cicéron, De republica, III, 9, 15-6. Origine, date et but de l’interdiction deplanter des vignes et des oliviers en Gaule Transalpine», Latomus, XL, 1981, 280.

WIŚNIEWSKI B., «Protagoras, Hippias et le De republica de Cicéron», LEC, XLVI, 1978, 281-291.ZIEGLER K., «Zu Cicero De republica», Hermes, LI, 1916, 271 κ. εξ. (προοίμιο).

Πρβ. επίσης E. Ahrens, Lateinausbildung, 1966², 111-2 (Rep., III, 24. 36-7)· E. Heck, Bezeugung,1966, 264-257 (Λόγος του Λαίλιου). Ειδικά για το προοίμιο, πρβ. Wilsing, 1929· V.Pöschl, 1936, 150 κ. εξ.· M. Ruch, 1958, 244-5· Grilli, 1971, 139-225. Για τιςομοιότητες του βιβλίου αυτού με το πρώτο βιβλίο του De Legibus, πρβ. τις σχολιασμένεςεκδόσεις των Νόμων : J. Busuttil, Diss. London, 1964 & L. P. Kenter, Amsterdam, 1972 και

62

άλλα έργα : U. Knoche, «Ciceros Verbindung der Lehre vom Naturrecht mit dem röm. Rechtund Gesetz» στο G. Radke, Cicero, ein Mensch seiner Zeit, Berlin, 1968, 38-60· K. Büchner, «Röm.Konstanten und De Legibus» στο Ιδίου, Studien VIII, Wiesbaden, 1970, 21-39· C. W. Keyes,«Original Elements in Cicero’s Ideal Constitution», AJPH, XLII, 1921, 309-323· P. L.Schmidt, Die Abfassungszeit…, 138-144· A. Hentsche, «Zur historischen und literarischenbedeutung von Ciceros Schrift De legibus», Philologus, CXV, 1971, 118-130· E. Rawson, «TheInterpretation of Cicero’s De legibus», ANRW, I 4 , 1973, 334-356.

LIBER IV

BÜCHNER K., «Zum Platonismus Ciceros. Bemerkungen zum 4. Buch von Ciceros Werk De re publica»,Festschrift H. Gündert, Amsterdam, 1974, 165-184.

CONTINI A. M. V., «Ius osculi», Studi Nonianii, IX, 87-98.

LIBER V

DUCOS M., «La crainte de l’infamie et l’obéissance à la loi (Cicéron De republica, V, 6)», REL,LVII, 1979, 145-165.

MARTENS Η., «Das Problem der Cicero-Lektüre», AU, IX 1 , 1966, 7-33 (προοίμιο).PLEZIA H., «Spuren des Politikos des Aristoteles in Ciceros De re publica», Eos, LVI, 1966, 139-145 =

WdF, CCIX, 315-324 (Rep., V, 8).

Επίσης : E. Heck, Bezeugung, 1966, 268-9· M. Schäfer, Gymnasium, LXVII, 1960, 506-513. Για τοπροοίμιο : Grilli, 1971, 226.

LIBER VI

DOIGNON J., «Le libellé du jugement de Cicéron sur le mythe d’Er selon le témoignaged’Augustin», RFIC, CXXI, 1993, 419-426.

SOMNIUM SCIPIONIS

Για λόγους οικονομίας του χώρου αποφύγαμε να καταγράψουμε αναλυτικά στις υποσημειώσειςτου κειμένου όλες αυτές τις μελέτες, οι οποίες παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες και σχόλια γιατην ανάλυση του Ονείρου.

ALBERTI G. B., «Macrobio e il testo del Somnium Scipionis», SI, XXXIII, 1961, 165 κ. εξ.

63

ALBRECHT von A., Meister römischer Prosa von Cato bis Apuleius, Heidelberg, 1971, 127-137 (Rep., VI, 25-6).

ALFONSI L., «Su un tema del Somnium Scipionis», Latomus, IX, 1950, 149-156.ALVERNY d’ M.-Th., «Les Muses et les sphères célestes», Studies B. L. Ullmann, Roma, 1964, 7-19.BARIÉ P., «Sphären-harmonie und 7-saitige Lyra» & «Der autokinetische Seelenbeweis» στο Ιδίου,

Die mores maiorum in einer vaterlosen Gesellschaft, Frankfurt am Main, 1973, 64-8 & 69-79.BLAKE W. E., «Maximus Planudes’ Text of the Somnium Scipionis», CPH, XXIX, 1934, 20 κ. εξ.BOYANCÉ P., Etudes sur le Songe de Scipion, Diss. Paris-Bordeaux, 1936 (= Bibl. des Univ. du midi, 20).Ιδίου, «Sur le Songe de Scipion (26-8)», AC, XXVI-XXVIII (= N. S. II), 1942, 5-22 = Ιδίου, Études,

Paris, 1970, 276-293.BRAKMAN C., «Observationes variae in Somnium Scipionis», Mnemosyne, 1923, N. S. 51, 381 κ. εξ.BRETZIGHEIMER G., «Zur Paränese und Didaxe in Ciceros Somnium Scipionis», WS, N. F. XIX, 1985,

125-150.BÜCHNER K, «Das Somnium Scipionis und sein Zeitbezug», Gymnasium, LXIX, 1962, 220-240 = Ιδίου,

Studien II, 1962, 148-172 & 197-8.Ιδίου, «Somnium Scipionis. Quellen, Gestalt, Sinn», Hermes, Einzelschtiften, XXXVI, Wiesbaden,

1976.BUTRICA J. L., «A New Fragment in Niccoli’s Formal Hand», Scriptorium, XXXV, 1981, 290-293.CALDINI MONTANARI R., «Necessità e libertà nel Somnium Scipionis. La morte di Emiliano», A & R,

XXIX, 1984, 17-41.Ιδίου, «Cicerone, Firmico e la dittatura di Scipione Emiliano», Prometheus, X, 1984, 19-32.Ιδίου, «Il sorriso dell’Emiliano nel Somnium Scipionis», InvLuc, XXI, 1999, 79-91. Ιδίου, «Anticipazioni di una nuova edizione critica del Somnium Scipionis», Paideia, LV, 2000, 75-101.COURCELLE P, Connais-toi toi-même, de Socrate à Saint-Bernard, Paris, 1974 / 5 (= Etudes augustiniennes, I, 27-

31· II, 394-5).CUMONT FR., Les religions orientales dans le paganisme romain, Paris, 1929 (4η έκδοση).ÉVRARD-GILLIS J., «Historicité et composition littéraire dans le Somnium Scipionis. Quelques

observations», AncSoc, VIII, 1977, 217-222.FESTUGIÈRE A. J., «Le dieu cosmique» στο Ιδίου, La révélation d’Hermès Trismégiste, II, 441-459 = «Les

thèmes du Songe de Scipion», Eranos, XLVI, 1946, 370-388. FONTAINE J., «Le Songe de Scipion, premier anti-Lucrèce ?», Mélanges A. Piganiol, II, Paris, 1966, 1711

κ. εξ.FUHRMANN M., «Scipios Traum : philosophische Verheissung in drängender politischer Lage», Festschrift

K. Christ, Stuttgrart, 1998, 252-266.GIGANTE M., «Ciceronis Somnium Scipionis in Graecum a Maximo Plamude translatum», PP, LIX-LX,

1958, 173-194.GLEI R. F., «Kosmologie statt Eschatologie : Ciceros Somnium Scipionis», στο C. Binder & B. Effe,

Tod und Jenseits im Altertum, Trier, 1991, 122-143. GÖRGEMANNS H., «Die Bedeutung der Traumeinkleidung im Somnium Scipionis», WS, LXXXII (= N. F. II),

1968, 46-69.GRASSO D., Originalità e romanità del ‘Somnium Scipionis’ in rapporto alle sue fonti greche, Benevento, 1948.

64

HARDER R., «Über Ciceros Somnium Scipionis», Schriften d. Königsb. Gel. Ges. Geisteswiss. Kl. 6 Jahr, Heft 3,Halle, 1929.

HAULER E., «Kritische und erklärende Bemerkungen zu Ciceros Somnium Scipionis», WSt, XLII, 1920-1,I, 90-5· II, 182-6.

HUBAUX J., «Du Songe de Scipion à la vision d’ Enée», Collection Latomus, XLIV (= Hommages à L.Herrmann), Bruxelles, 1960, 436-445.

HUSSEL K., «Zur Einführung in die antike Kosmologie», Anregung, XIII, 1967, 389-391.JAN von K., «Die Harmonie der Sphären», Philologus, LII, 1894, 13-37.JOSSERAND CH., «L’âme-dieu (à propos d’un passage du Somnium Scipionis)», AC, IV, 1935, 140 κ. εξ.JUNGE G., «Die Sphären-harmonie und die Pythagorisch-platonische Zahlenlehre», C & M, IX, 1947-

8, 183-194.KANY-TURPIN J. & PELLEGRIN D., «Cicero and the Aristotelian Theory of Divination by Dreams»,

στο W. W. Fontenbaugh & P. Steinmetz, Cicero’s Knowledge of the Peripatos, New Jersey, 1989, 220-245.

KAPP E., «Deum te scito esse ? (Rép., VI, 24. 26)», Hermes, LXXXVII, Heft 2, 1959, 131-2.KNAB R., «Zur Einleitung der Somium Scipionis», Hermes, CXII, 1984, 501-4.KNOCHE U., «Der römische Ruhmesgedanke», Philologus, LXXXIX, 1934, 102 κ. εξ.KOHL H., «Theorie und Praxis in Ciceros Somnium Scipionis», AU, XIII, 1, 1970, 46-61.KRENIG E. G., «Somnium Scipionis. Versuch einer Bewältigung», Anregung, VII, 1961, 10-4.LEEMAN A. D., «De reis naar het hiernamaals. Cicero’s Somnium Scipionis», Lampas, XIII, 1980, 301-

3.LUCIDI F., «Funzione divinatoria e razionalismo nel Somnium Scipionis», RCCM, XXI-XXII, 1979-1980,

57-75.LUCK G., «Studia divina in vita humana. On Cicero’s Dream of Scipio and its Place in the Graeco-Roman

Philosophy», HThR, XLIX, 1956, 207-218.MACLACHLAN B., «The Harmony of the Spheres : dulcis sonus», στο R. Wallace-B. MacLachlan, Harmonia

Mundi : musica e filosofia nell’antichità, Roma, 1991 (= Bibl. di QUCC, V), 7-19.MAURACH G., «Africanus Maior und die Glaubwürdigkeit des Somnium Scipionis», Hermes, XCII, 1964,

295-313.MICHEL A., «Sagesse et spiritualité dans la parole et dans la musique : de Cicéron à Saint-

Augustin», Festschrift V. Pöschl, Frankfurt, 1990, 133-144.MOBERG C. A., «Sfârernas harmoni», Svensk Tidskrift f. Musikforskning, XIX, 1937, 113-164.MRAS K., «Macrobius’ Kommentar zu Ciceros Somnium Scipionis. Ein Beitrag zur Geistesgeschichte des

5. Jhs. n. Chr.», SPAW, 1933, 6.MÜLLER G., «Deum te igitur scito esse», MH, XVIII, 1961, 38-40NARDUCCI E., «Due note ciceroniana», Maia, XXXV, 1983, 19-21.NICOLET C., «Le De re publica, VI, 12 et la dictature de Scipio», REL, XLII, 1965, 212-230.NOVARA A., «Cicéron et le planétaire d’Archimède», Les astres… (βλ. παρακάτω), 227-244.PALACIOS CHINCHILLA T., «El hombre según Cicerón», Helmantica, XXXIV, 1983, 509-522.PEPIN J., Idées grecques sur l’homme et sur Dieu, Paris, 1971, 60· 71-9· 127-132.REGALI M., Macrobius, Commento al Somnium Scipionis, Pisa, 1990 (= Bibl. di Studi antichi).REINACH TH., «La musique des sphères», REG, 1900, 432-449.

65

RONCONI A., «Osservazioni sulla lingua del Somnium Scipionis», Studi in onore di G. Funaioli, Roma, 1955,394-405.

Ιδίου, Cicerone, Somnium Scipionis, introduzione e commento, Firenze, 1967² (1961).RUCH M., «Notwendigkeit und Zufälligkeit in Kosmos und Gesellschaft nach der Weltanschaung

Ciceros», Gymnasium, LXXII, 1965, 499-511 και κυρίως 501-3 : ‘Die Himmelsmechanik’ (Rep.,VI, 17).

SALKOWSKI P., «Ciceros, Somnium Scipionis als Schullektüre», NJKA, CXLII, 1890, 37-44.SCARPA L., «Sistema celeste e armonia delle sfere nel Somnium Scipionis ciceroniano», AAPat,

LXXXVI, 1974-5, 3, 7-24. Ιδίου, Favonius Eulogius, Disputatio de Somnio Scipionis. Edizione critica, traduzione e note, Padova, 1974.Ιδίου, «Coniunctus o disiunctus (sonus) ? (Cic., Somn. Scip. V, 18)», AIV, CXXXVI, 1977-8, 203-

210.SHARPLES R. W., «Plato’s Phaedrus Argument for Immortality and Cicero’s Somnium Scipionis», LCM, X,

1985, 66-7.SICHERL M., «De Somnii Scipionis textu constituendo», RhM, CII, 1959, 266-286.STAHL W. H., Macrobius’ Commentary on the Dream of Scipio, New York, 1952.TRAGLIA A., Sulle fonti e sulla lingua del Somnium Scipionis, Roma, 1947.VIVES J. L., Somnium et vigilia in Somnium Scipionis (Commentary of the Dream of Scipio), Greenwood, 1989.WANKENNE A., «Le Songe de Scipion (Cicéron, De republica, VI, 9-29)», LEC, LIV, 1986, 159-168.WARZINK J. H., «The proem of the Annales of Ennius», Mnemosyne, IV, 3, 1950, 215 κ. εξ.WILLE G., «Die Lehre von der Sphärenmusik in Rom», στο Ιδίου, Musica Romana, Amsterdam, 1967,

438-442.WILLIS, Th. A. Macrobe, Commentarii in Somnium Scipionis, II, Teubner, Leipzig, 1970.WOJACZEK G., «Όργια επιστήμης. Zur philosophischen Imitation, in Ciceros Somnium Scipionis», WJA, N.

F., IX, 1983, 123-5.Ιδίου, «Struktur und Initiation. Beobachtungen zu Ciceros Somnium Scipionis» στο Reflexionen antiker

kulturen, München, 1986, 144-190.WUEBERT B., «Cicero, Somnium Scipionis. Gedanken zur Sphärenharmonie», Anrengung, XXIV, 1988, 298-

307.ZIMMERMANN L., «Das grosse Jahr bei Cicero», MH, XXX, 1973, σελ. 179-183.

Πρβ. επίσης J. Erb, Gruppenarbeit, 1971, 84-7· R. Müller, Philosophie und Staat, 1968, 131 κ. εξ.· A.Ronconi, Osservazioni sulla lingua, 1955· M. Schäfer, Gymnasium, LXVII, 1960, 513-7.

FRAGMENTA INCERTAE SEDIS

ANDREONI FONTECEDRO E., Il dibattito su vita e cultura nel De republica di Cicerone (a proposito di un frammento d’incertasede), Roma, 1981.

BEHR C. A., «A New Fragment of Cicero’s De re publica», AJPh, XCV, 1974, 141-9.

66

FUCHS H., «Das Klagelied der Sulpicia über die Gewaltherrschaft des Kaisers Domitian», FestschriftE. Bonjour, Basel-Stuttgart, 1968, 32-47.

IVΟ ΥΠΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

ABRAHAM K., «Dream and Myth», στο Ιδίου, Selected Papers of Karl Abraham, London, 1927. BLUM C., Studies in the Dream-Book of Artemidorus, Uppsala, 1936.BRELICH A., «Le rôle des rêves dans la conception religieuse du monde en Grèce», στο R.

Caillois-G. E. von Grunebauw, Le rêve et les sociétés humaines, Paris, 1967. BYL S., «Quelques idées grecques sur le rêve, d’Homère à Artémidore», LEC, XLVII, 1979, 107-

122. CLODD E., Mythen en droomen, Amsterdam, 1886. DEL CORNO D., «Ricerche sull’onirocritica graeca», Gnomon, XXXVII, 1965, 669 & Ist. Lombardo :

Rendiconti Class. di Lettere, XCVI, 1962, 334.Ιδίου, Graecorum de re onirocritica scriptorum reliquiae, Milano, 1969 (= Testi e documenti, 26).Ιδίου, «I sogni e la loro interpretazione nell’étà dell’Impero», ANRW, II, 16, 2, 1978, 1605-

1618. DEUBNER L., De incubatione capita quattuor, Leipzig, 1900.FESTUGIÈRE A. J., La clef des songes, Paris, 1975.GUIDORIZZI G., «I demoni e I sogni», στο S. Pricolo, Il Demonio e i suoi Complici, Rubbetino, 1995. HIGHBARGER E. L., The Gates of Dreams, Baltimore, 1940. JOHANN H.-Th., Trauen und Trost. Eine quellen- und strukturanalytische Untersuchung der philosophischen Trostschriften

über den Tod, München, 1968.KASSEL R., «Untersuchungen zur griechischer-römischer Konsolations-literatur», Zetemata, XVIII,

1958.KRAUS F. S.-KAISER M., Artemidorus von Daldis Traumbuch, Basel, 1965. LORETTO FR., Träume und Traumglaube in den Geschichtswerken der Griechen, Diss. Graz, 1957. MAINOLDI C., «Sonno e morte in Grecia antica», στο R. Raffaelli, Rappresentazioni della morte, Urbino,

1987, 7-45. MIREZZA N., The Dream in Myth and Epic Poetry, Diss. New York, 1981. ΠΑΠΑΣΤΑΜΌΠΟΥΛΟΣ Γ., Αρτεμιδώρου Δαλδιανού, Ονειροκριτικά, Αθήνα, 1983.PELLIZER E., «Sogno e divinazione nella cultura greca antica», Mélanges G. Tarditi, Milano, 1995,

1033-1045. RUSSEL GEER M., «On the Theories of Dream Interpretation in Artemidorus», CJ, XXII, 1972, 663-

670.SCHRADER H., Hypnos, Berlin, 1926 (= 85es Winckelmannsprogramm der Archäol. Gesellsch. zu Berlin, 1955).

67

SEMMLINGER L., «Zur Echtheit der Elegie De Somnio = OvΙδίου, Amores, III, 5», Festshrift P. Klopsch,1988, 455-475.

STAHL W. H., Artemidorus Onirocritica, New York, 1952.STEINER H. P., «Der Traum in der Aeneis», Noctes Romanae, V, Bern-Stuttgart, 1952, σελ. 88-96.TRAINA A., «Le litanie del sonno nello Hercules Furens di Seneca», RFIC, XCV, 1967, 169-179. TURCAN R., «Somnus et Omphale. Note sur un sarcophage mutilé», MEFR, LXXIV, 1962, 595 κ. εξ. VAQUERIZO GIL D., «El Hypnos de Almedinilla (Córdoba). Approximación formal y iconográfia»,

MDAI(M), XXXV, 1994, 359-379.WAGNER-SIMON TH.-BENEDETTI G., Traum und Träumen. Traumanalysen in Wissenschaft, Religion und Kunst,

Göttingen, 1984.WHITE R. J., The Interpretation of Dreams : Oneirocritica by Artemidorus, Rark Ridge, 1975.

VΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ, ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ & AΣΤΡΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Το Όνειρο του Σκιπίωνα δεν είναι μόνο μια φιλοσοφική πραγματεία για την αθανασία της ψυχής.Μέσα στο έργο γίνεται μια γενική επισκόπηση αστρολογικών θεωριών (π. χ. επιδράσεις τωνπλανητών, ουράνιες σφαίρες, άστρα και αστερισμοί, η γήινη σφαίρα και οι ζώνες της, ο γαλαξίαςκαι το σύμπαν) και ιδεών οι οποίες αφορούσαν στην αστρική θρησκεία (θεοποίηση των άστρων, μετάθάνατον μετάβαση των ψυχών στον ουρανό), αλλά και καταγραφή επιστημονικών στοιχείων πουαπασχολούσαν τους αρχαίους αστρονόμους, που παρατηρούσαν τα ουράνια φαινόμενα (π. χ.ηλιοκεντρικό ή γεωκεντρικό σύστημα, πλανητικό σύστημα, κινήσεις των πλανητών και θέση διαφόρωνάστρων στων ουρανό). Για αυτούς τους λόγους καταγράφουμε τη σχετική βιβλιογραφία.

AABOE A., «On Period Relations in Babylonian Astronomy», Centaurus, XI, 1965, 213-231.ABETTI G., Storia dell’astronomia, Firenze, 1964. AFRICA TH. W., «Copernicus’ Relation to Aristarchus and Pythagoras», Isis, LII, 1961, 403-9.ALLER R. H., Star Names. Their Lore and Meaning., New York, 1963.AMADOU R., La précession des équinoxes. Schema d’un thème astrosophique : le mythe platonicien du remboursement

cosmique, Paris, 1979.ARNAUD P., «L’image du globe dans le monde romain. Science, iconographie, symbolique», MEFR,

XCVI, 1984, 53-116. AUJAC G., «Astronomie et géographie dans la Grèce ancienne», BAGB, 1973, 441-461.Ιδίου, «Sphérique et sphéropée en Grèce ancienne», XIV Intern. Congress of the History of Science, Tokyo,

1975, II, 23-6.Ιδίου, «Le géocentrisme en Grèce anciene ?», XXXIe semaine du synthèse. Avant, avec, après Copernic. La

représentation de l’univers et ses conséquences épistémologiques, Paris, 1975, 19-28.Ιδίου, «Le ciel des fixes et ses représentations en Grèce ancienne», RHS, XXIX, 1976, 289-307. BABB S. E., «Accuracy of Planetary Theories, Particularly for Mars», Isis, LXVIII, 1977, 426-434.

68

BACKHOUCHE B., «Limites et quadrillage du ciel : de la sphère au globe (à l’époque impériale)»,στο A. Rousselle, Frontières terrestres, frontières célestes dans l’Antiquité, 1994.

Ιδίας, «Le corps humain et les astres dans la littérature latine impériale», Latomus, LVII,1998, 362-374.

Ιδίας, -MOREAU A.-TUPIN J.-C., «Les astres», Actes du colloque intern. de Montpellier, 23-25 mars 1995 : 1. Les astres etles mythes, la description du ciel – 2. Les “survivances” de l’astrologie antique, Montpellier, 1996.

BALSS H., Antike Astronomie aus griechischen und lateinischen Quellen, mit Text, Übersetzung und Erläuterung geschichtlichdargestellt, München, 1949.

BARNES J., «The Size of the Sun in Antiquity», ACD, XXV, 1989, 29-41.BARTON S. T., Ancient Astrology, London-New York, 1994. Ιδίου, Power and Knowledge. Astrology, Physiognomics ans Medicine under the Roman Empire, Michigan, 1994. BARZ E., Götter und Planeten. Grundlagen archetypischer Astrologie, Stuttgart, 1988. BAYER K., «Caesar : De astris», Anregung, XLII, 1996, 218-234. BECKER FR., Histoire de l’astronomie, suivi de L’astronomie moderne de E. Esclangon, Paris, 1954.BERTHELOT R., «L’astrobiologie et l’astrologie chaldéenne», στο Ιδίου, La pensée de l’Asie et

l’astrobiologie, Paris, 1949, 11 κ. εξ.BEZOLD C.-BOLL F., «Reflexe astrologischer Keilinschriften bei griechischen Schriftstellern»,

Sitz.-Ber. der Heidelb. Akademie, II, 7, 1911. BEZZA G., Arcana mundi : antologia del pensiero astrologico antico, Milano, 2 vol., 1995.BICKWELL P. J., «Early Greek Knowledge of the Planets», Eranos, LXVIII, 1970, 47-54. BIDEZ J.-CUMONT Fr., Les mages hellénisés. Zoroastre, Ostanès et Hystaspe d’après la tradition grecque, 2 vol.

Paris, 1938. BIDEZ J., Eos. Platon et l’Orient, Bruxelles, 1945.BIGOGNE E., L’Aristotele perduto e la formazione filosofica di Epicuro, 2 vol., Firenze, 1936.BLANCHE C., «Les paradoxes du système du monde», REph, XVIII, 1967-8, 5, 1-38 & 6, 1-21.BLUMENBERG H., «Kosmos und System. Aus der Genesis der Kopernikanischen Welt», Studium Generale,

X, 1957, 61-80.BOEKER R., Azimuthpendelungen der Fixsterne und die Überlieferung. Berechnungen zur vergriechieschen Astronomie, IV,

Leipzig, 1949.BOLL F., «Die Erforschung der antiken Astrologie», NJKA, XXI, 1908, 106.Ιδίου, «Αstronomische Beobachtungen im Altertum», NJKA, 1917, 261 κ. εξ. Ιδίου, Kleine Schriften zur Sternkunde des Altertums, Leipzig, 1950.BONOV A., Sternbilder, Sternsager. Mythen und Legenden um Sternbilder, Berlin 1986-Angsburg, 1987. BOUCHÉ-LECLERCQ A., L’astrologie grecque, Paris, 1899-Bruxelles, 1963. BOYANCE P., «La théologie solaire du paganisme romain», Mém. Ac. Inscr., XII, 2, 1919, 454.Ιδίου, Le culte des Muses chez les philosophes grecs, Paris, 1937.Ιδίου, «La religion astrale de Platon à Cicéron», REG, LXV, 1952, 312-350. Ιδίου, «L’astrologie dans le monde romain», BAB, LXI, 1975, 266-285. BULTMANN, R. «Zur Geschichte der Lichtsymbolik im Altertum», Philologus, XCVII, 1948, 26. CALDINI-MONTANARI R., «Etoile, constellation et corps céleste», στο Les astres…, ό. π., I, 245-262.CALLATAΫ DE G., Annus platonicus : a Study of World Cycles in Greek, Latin and Arabic Sources, Louvain-La-Neuve,

1996 (= Institut orientaliste de Louvain).

69

CAPELLE P., De luna, stellis, lacteo orbe animarum sedibus, Diss. Halle, 1917. COURCELE P., «Quelques symboles funéraires du néoplatonisme latin», REA, XLVI, 1944, 66-73.CRAMER F. H., «Expulsion of Astrology from Ancient Rome», C&M, XII, 1950, 9-50. Ιδίου, Astrology in Roman Law and Politics, Philadelphie, 1954. CUMONT F., Astrology and Religion among the Greeks and Romans, New York-London, 1912. Ιδίου, «Le Jupiter Héliopolitain et les divinités des planètes», Syria, II, 1921, 40-6. Ιδίου, After Life in Roman Paganisme, New Haven, 1932.Ιδίου, «Les noms des planètes chez les Grecs», CRAI, 1935, 342. Ιδίου, «Les noms des planètes et l’astrolâtrie chez les Grecs», AC, 1935, 5-43. Ιδίου, L’Egypte des astrologues, Bruxelles, 1937, 156-7.Ιδίου, Le symbolisme funéraire des Romains, Paris, 1942.DE SANTILANA G., «Greek Astronomy», Scientific American, LCXXX, 1949, 44-7.DESCHAMPS L., «En scrutant le ciel des Romains», Kentron, VI, 1990, 1-19. DICKS D. R., «The Concepts of Greek Astronomy», BICS, XI, 1964, 43-53.Ιδίου, «Solstices, Equinoxes and the Presocratics», JHS, LXXXVI, 1966, 26-40.Ιδίου, Early Greek Astronomy to Aristotle, New York, 1970.DOMENICUCCI P., Astra Caesarum. Astronomia, astrologia e catasterismo da Cesare a Domiziano, Pisa, 1996 (= Testi e

studi di cultura classica, 16).DONNAY G., «Le système astronomique de Platon», RBPh, XXXVIII, 1960, 5-29.DREYER J. L. E., A History of Astronomy from Thales to Kepler, New York, 1953².DRÖSSLER R., Planeten, Tierkreiszeichen, Horoskope. Ein Ausflug in die Mythologie. Spekulation und Wircklichkeit,

Leipzig, 1984. DUHEM P., Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic, Paris, 1954-8.DU MESNIL du BUISSON R., «Figures astrales», BSAF, 1945-7, 250-1. Ιδίου, «Les origines du mythe animalier du planète Vénus», MUSJ, XLIV, 1968, 33-48. ELSAESSER VON E., Lexicon der Astronomie : die grosse Enzyklopädie der Weltraum-forschung in zwei Banden, Freiburg,

1993.FESTUGIÈRE A.-J., «L’hermétisme et la magie», στο Ιδίου, La révélation d’Hermès Trismegiste : I. L’astrologie et

les sciences occultes, Paris, 1944, 283-308. Ιδίου, «Épicure et la religion astrale», στο Ιδίου, Épicure et ses dieux, Paris, 1946, 102 κ. εξ.Ιδίου, «Platon et l’Orient», RPh, XXI, 1947, 5 κ. εξ.FLAMANT J., «Sotériologie et systèmes planétaires», Atti del Colloquio Internazionale di Roma, 1979,

Leiden, 1982, 223-242.Ιδίου, «Sont-ils bons ? Sont-ils mauvais ?», Pallas, XXX, 1983, 95-105 & 138-9. FLORISOONE A., «Astres et constellations des Babyloniens», Ciel et Terre, LXVII, 9-10, 1951, 153-

169.GOLDSCHMIDT V., La religion de Platon, Paris, 1949, 95 κ. εξ.FRANK E., «Die Entdeckung der wahren Planetenbewegung», στο Ιδίου, Plato und die sogennanten

Pythagoreer, Halle, 1923, 203 κ. εξ.GOLDBECK, «Weltbild und Physik», στο Ιδίου, Vom Altertum zum Gegenwart, Leipzig, 1919, 222 κ. εξ. GRAUBARD M., Astrology and Alchemy, Two Fossil Sciences, New York, 1953.GUNDEL H. G., «Vom Werden und Wesen des antiken Weltbildes», WG, XI, 1951, 65-82.

70

GUNDEL W., «De stellarum appellative et religione romana», RVV, III, 1907. Ιδίου, Sternglaube, Sternreligion und Sternorakel. Aus der Geschichte der Astrologie, Heidelberg, 1959². GUNDEL W. & H. G., «Planeten bei Griechen und Römern», RE, XX, 2, Stuttgart, 1950, στήλες 2017-

2185.HABER H., Sternenhimmel. Sagen, Märchen, Dichtungen, Kösel, 1981. HAMEL S., Geschichte der Astronomie : von den Anfängen bis zu Gegenwart, Basel-Boston, 1998.HEATH T. L., Aristarchus of Samos, the Ancient Copernicus, Oxford, 1913.HERRMANN D. B., Rätsel um Sirius. Astronomische Bilder und Deutungen, Berlin, 1985. HÜBNER W., «L’astrologie dans l’antiquité», Pallas, XXX, 1983, 1-24 & 135. Ιδίου, «Les divinités planétaires de la dodécatropos», στο Les astres…, ό. π., 307-317. Ιδίου, «Die Lyra cosmica des Eratosthenes. Das neunte Sternbild der Musen mit neun Sternen und

neun Saiten», MH, LV, 1998, 84-111. Ιδίου, «De astrologia antica», ACD, 1998-9, 34-5 & 171-186. HUMBERT P., Histoire des découvertes astronomiques, Paris, 1948 (= Collection Initiations, XVI).HUTIN S., Histoire de l’astrologie. Science ou superstition ?, Verviers, 1970 (= Collection Marabout-Université, No

195).HUXLEY G., «Studies in the Greek Astronomers», GRBS, IV, 1963, 83-105.IDELER L., «Über der astronomischen Teil der Fasti des Ovid», Abh. d. Berliner Akad. d. Wiss. Philos.-Hist.

Klasse, 1822-3, Berlin, 1825, 137 κ. εξ. JAKI S. L., Planets and Planetariums. A History of the Origin of Planetary Systems, Edinburgh, 1978.JONES R. M., «Poseidonius and the Flight of the Soul Through the Universe», CPh, XXI, 1926, 97.Ιδίου, «Posidonius and Solar Eschatology», CPh, XXVII, 1932, 127.JUERSS F., «Bemerkungen zur Geschichte der antiken Astronomie», Altertum, XIV, 1967, 3-8.KAHN C. H., «On Early Greek Astronomy», JHS, XC, 1970, 99-116.KING H. C., The Background of Astronomy, London, 1957.KOCH W., Astrologische Münzen der römischen Republik, Düsseldorf, 1938. KOYRÉ A., «Les étapes de la cosmologie scientifique», RS, XXIX, 1951, 11-32.KRAFFT F., «Copernicanische Revolution», A & A, XL, 1994, 1-30.KROLL W., Die Kosmologie des Plinius, Breslau, 1930.KUNITZCH P.-SMART T., Short Guide to Modern Star Names and their Derivations, Wiesbaden, 1986. LABORDUS L. W., De astronomische mythen in de griekse literatuur van Homeros tot Aratos, Diss., Leiden, 1946. LE BOUFFLE A., Le vocabulaire latin de l’astronomie, vol. III, Paris. Ιδίου, Le ciel des Romains, Paris, 1989. LERNER M.-P., Le monde des sphères. 1. Genèse et triomphe d’une représentation cosmique, Paris, 1996, 2. La fin

du cosmos classique, Paris, 1997.LINDSAY J., Origins of Astrology, New York, 1971.LISI F. L., «Astrología, astronomía y filosofía de los principios en Platón», στο A. Pérez

Jiménez, Astronomía y filosofía de los principios origenes al Renacimiento, Madrid, 1994, 87-110.LOMBARDO S., «Auriga Reoriented. A Note on Constellation Forms and Greek Artistic Imagination»,

AncW, II, 1979, 107-9. LOUIS P., «Astronomia e astrologia à l’époque de Platon et d’Aristote», Documentaire pour l’histoire du

vocabulaire scientifique IV, Paris Publ. Inst. Nat. de la langue française, 1983, 1-5.

71

LUQUE MORENO J., «Música celestial : astronomía y psicología en la teoría musical de losromanos», στο A. Pérez Jiménez, Astronomía y filosofía…, ό. π., Madrid, 1994, 111-142.

MANUEL FERNÁNDEZ J., «Astronomía en la poética clàsica», Humanidades, XIV, 1962, 345-361.MERKELBACH R., «Astrologie, Mechanik, Alchimie und Magie im griechischen-römischen Ägypten»,

RigBer, I, 1993, 49-62. METMANN PH., Mythos und Schicksal. Die Lebenslehre der antiken Sternsymbolik, Leipzig, 1936 = Mythe en levenslot. De

levensleer van de griekse sterrensymboliek, Den Haag, 1963. MOREAU J., «L’essor de l’astronomie scientifique chez les Grecs», RHS, XXIX, 1976, 193-212.MUNITZ M. K. et alii, Theories of the Universe from Babylonian Myth to Modern Science, Glencoe, 1957. NEUGEBAUER O., «Babylonian Planetary Theory», PAPhS, XCVIII, 1954, 60-90.Ιδίου, The Transmission of Planetary Theories in Ancient and Medieval Astronomy, New York, 1955 (= Scripta

Mathematica Yeshiva University).NILSSON M. P., «Die babylonische Grundlage der griechischen Astrologie», Eranos, LVI, 1958, 1-

11.O’BRIEN D., «Anaximander’s Measurements», CQ, XVII, 1967, 423-432.O’HARA J. J., «Naming the Stars at Georgics, I, 137-8 and Fasti 5, 163-183», AJPh, CXIII, 1992, 47-

61. ORTH W., Verstorbene werden zu Sternen. Geistes geschichtlicher Hintergrund und politische Implikationen des Katasterismos

in der frühen römischen Kaiserzeit, Laverna, 1994. PADOLLARO R., Il problema cosmologico e l’antinomia uno-multeplice, dai Presocratici ad Aristotele, Genova, 1962.PANNEKOEK A., De groei van ons wereldbeeld. Εen geschiedenis van de sterrekunde, Amsterdam, 1951. Ιδίου, A History of Astronomy, London, 1961.PAPP D., El problema del origen de los mundos, Buenos Aires, 1951.PATTIE T. S., Astrology, London, 1980.PETERSEN V. M. & SCHMIDT O., «The Determination of the Longitude of the Apogee of the Orbit of

the Sun According to Hipparchus and Ptolemy», Centaurus, XII, 1967, 73-96.PEUCKERT W. E., L’astrologie. Son Histoire. Ses doctrines, Paris, 1965. PLA C., El enigma de la luz, Buenos Aires, 1949.RICHER J., Sacred Geography of the Ancient Greeks. Astrological Symbolism in Art, Architecture and Landscape, New York,

1994. PISANI V., «Dalle stelle alle stalle (due tracce della cultura indomediterranea)», ASNP, 1941,

239-246. POKRZYWNICKI J., «Les météorites dans l’Antiquité», Meander, XVI, 1961, 393-404 (στα πολωνικά,

με περίληψη στα λατινικά).PUGLIESE CARATELLI G., «Il cielo sidereo nella mitologia vedica e greca», PP, XLVI, 1991, 5-15.QUIRING H., «Die heilige Siebenzahl und die Entdeckung des Merkur», Altertum, IV, 1958, 208-214.REINHARDT K., Kosmos und Sympathie, Münich, 1926. REY A., La jeunesse de la science grecque, Paris, 1933.Ιδίου, L’apogée de la science technique grecque, Paris, 1946.RICHER J., Géographie sacrée du nom du grec. Croyances astrales des anciens Grecs, Paris, 1967. ROOM A. Dictionary of Astronomical Names, London, 1988.

72

ROSUM van J. A., «Astrologie en politiek in de Romeinse Keizertijd», Lampas, XXVII, 4, 1994,343-358.

ROUGIER L., L’origine astronomique de la croyance pythagoricienne de l’immortalité céleste des âmes, Le Caire, 1933(= Institut français d’archéologie orientale, 6).

RÜPKE J., «Quis vetat et stellas… ? Les levers des étoiles et la tradition calendaire chez Ovide», στοLes astres…, I, 293-306.

RUSSO L., «L’astronomo Seleuco, Galileo e la teoria della gravitazione», QUCC, N. S. XLIX,1995, 143-160.

SAMBURSKY S., The Physical World of Late Antiquity, London, 1962.SANTINI C., «Motivi astronomici e moduli didattici nei Fasti di Ovidio», GIF, XXVII, 1975, 1-26. SARTON G., «Chaldaean Astronomy of the Last Three Cemturies B. C.», JAOS, LXXV, 1955, 166-173.SCHADEWALDT W., Griechische Sternsagen, Frankfurt, 1956. SCHEFER von TH., Die Legenden der Sterne im Umkreis der antiken Welt, Stuttgart-Berlin, 1939. SCHERER A., «Soziologisches über Sternnamen», Gedenkschrift H. Güntert, Innsbruck, 1974, 185-192. SCHIAPARELLI G., Scritti sulla storia della αstronomia antica, 2 vol. Milano, 1997.SHEYNIN O., «The Treatment of Observations in Early Astronomy», AHES, XLVI, 1993-4, 153-192.SOUBIRAN J., «L’astronomie à Rome», L’astronomie dans l’antiquité classique. Actes du Colloque Internationale de

Toulouse-le–Mirail, 21-3 octobre 1977, Paris, 1979, 167-183. STAAL J. D. W., The New Patterns in the Sky. Myths and Legends of the Stars, Blacksburg, 1988. STAMATIS E. S., «The Heliocentric System of Greeks», Research Center for Astronomy & Applied Mathematics,

Academy of Athens, Ser. I, XXXII, 1973, 3-14 = «Das Heliozentrische System der altenGriechen», PAA, XLIV, 1971, 65-84 (στα ελληνικά, με περίληψη στα γερμανικά).

STAHL W. H., «Τhe Ancient Greek Astronomers», CJ, XLVII, 1951, 3-16.SZABÓ A., «Anaximandros und der Gnomon», AAntHung, XXV, 1977, 341-357.Ιδίου, «Astronomische Messungen bei den Griechen im 5. Jahrhundert V. Chr. und ihr Instrument»,

Platon, XXXII-XXXIII, 1980-1, 293-317.TABARRONI G., «Globi celesti e terrestri sulle monete romane», Physis, VII, 1965, 317-353.TANNERY P., Recherches sur l’astronomie ancienne, Paris, 1893.Ιδίου, Recherches sur l’histoire astrale ancienne, Paris, 1893. THOMAS H. W., ΕΠΕΚΕΙΝΑ. Untersuchungen über das Überlieferungsgut in den Jenseitsmythen Platos, Diss. München,

1938.VATTIONI F., «I matematici Caldei di Strabone», AION(filol), VII-VIII, 1985-6, 123-4.VAUTIER G., The Way of the Stars. Greek Legends of the Constellations, Cambridge, 1982. VOIGT H.-H., «Astronomie, Astrologie, Theologie», ThRdschau, LIV, 1989, 422-6. WAERDEN van der B. L, Die astronomie der Pythagoreer, Amsterdam, 1951 (= Verhand. Ned. Akad. Wetensch., XX,

1).Ιδίου, Kleine Pauly, s. v. Astronomie, Stuttgart, 1964, col. 665. Ιδίου, Die Anfänge der Astronomie, Groningen, 1966. Ιδίου, «Die Astronomie des Heraklides von Pontos», Berichte der mathem. Naturw. Klasse der sächsischen

Akademie d. Wiss. zu Leipzig, XCVI, 47 κ. εξ.Ιδίου, «The Motion of Venus, Mercury and the Sun in Early Greek Astronomy», AHES, XXVI, 1982,

99-113.

73

WALKER CH.-MOORE P.-JOLI E., Astronomy Before the Telescope, Bari, 1997.WATKINS C., «Indo-European Star», Sprache, XX, 1974, 10-4. WEBB E. J., The Names of the Stars, London, 1952. WERNER H., Vom Polarstern bis zum Kreuz des Südens. Eine allgemein-verständliche Einführung in die Astronomie der

Himmelskugel, Stuttgart, 1960.WEST M. L., «The Midnight Planet», JHS, C, 1980, 206-8.WIESNER J., «Griechische Sternbilder der Frühzeit», Raggi, VIII, 1968, 29-43. YALOURIS N., «Astral Representations in the Archaic and Classical periods and their Connection

to Literary Sources», AJA, LXXXIV, 1980, 313-8. ZINNER E., Die griechischen Himmelsbeschreibungen. Schicksalsschreiben, Tolederbriefe und Horoskope, Bamberg,

1948.Ιδίου, Sternglaube und Sternforschung, München, 1950.Ιδίου, «Astronomie. Geschichte ihrer Probleme», Orbis Academicus, II, Freiburg, 1951.

VIΗ EΛΛHNIKH ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ

AALDERS, G. J. D., Die Theorie der gemischten Verfassung im Altertum, Amsterdam, 1968, 85-106 & 109-116.Ιδίου, Political Thought in the Hellenistic Times, Amsterdam, 1975.ALLAN D. J., The Philosophy of Aristotle, Oxford, 1952.ANDRÉ J.-M., L’otium dans la vie morale et intellectuelle romaine des origines à l’époque augustéenne, Paris, 1966.ARNIM, Von H., Die politischen Theorien des Altertums, Wien, 1910 (Hildescheim, 1974.)ARNOLD E. V., Roman Stoicism, with Special Reference to its Development within the Roman Empire, Cambridge, 1911

(επανέκδοση 1958).BARKER, E., Greek Political Theory. Plato and his Predecessors, London, 1918 (5η έκδοση, 1960).BERBER, F., Das Staatsideal im Wandel der Weltgeschichte, München, 1973, 94-110.BOYANCÉ P., Epicure, Paris, 1969.BRAUNERT, H., «Staatstheorie und Staatsrecht im Hellenismus», Saeculum, XIX, 1969, 47-66.BREHIER E., Histoire de la philosophie. I. Antiquité et Moyen Age : Période hellénique· II. Période hellénistique et romaine,

Paris, 1967.BRIDOUX P., Le stoïcisme et son influence, Paris, 1966.BRÖCKERT W., Aristoteles, Frakfurt, 1935.BRUN J., Le stoïcisme, Paris, 1958.Ιδίου, L’épicurisme, Paris, 1966.DVORNIK, F., Early Christian and Byzantine Political Philosophy. Origins and Background, Wasgington, 1966 (=

Dumbarton Oaks Studies, IX), ΙΙ, 453-557.EISEN K. F., Polybios-Interpretationen. Beobachtungen zu Prinzipien griechischer und römischer Historiographie bei

Polybios, Diss. Freburg 1963, Heidelberg, 1966.

74

EHRENBERG, V., Der Staat der Griechen, Darmstadt, 1960, Zürich-Stuttgart 1965² = The Greek State,London, 1970.

EHRHARDT, A. A. T., Polit. Metaphysik von Solon bis Augustin, vol. 2, Tübingen, 1959 (Ρώμη : τόμος Ι,256-309).

ELORDUY, «Die Sozialphilosophie der Stoa», Philologus, Suppl. Bd., XXVIII, 3, Leipzig, 1936.FLÜCKIGER, F., Geschichte des Naturrechts, I. Altertum und Frühmittelalter, Zollikon-Zürich, 1954, 213-333.FRITZ von K., The Theory of the Mixed Constitution in Antiquity. A Critical Analysis of Polybios’ Political Ideas, New York,

1975² (1954).Ιδίου, “Oinopides”, P.W., XVII, 2, col. 2260, 32 κ. εξ.GAUDEMET, J., Institutions de l’antiquité, Paris, 1967.GERMAIN G., Epictète et la spiritualité stoïcienne, Paris, 1964.GLASER, K., «Die Bewertung der Staatsformen in der Antike», WS, LVII, 1939, 38-57.GRIMAL P., « L’épicurisme romain », Actes du VIIIe Congrès de l’association G. Budé, Paris, 1968 (1970),

139-168.HADOT I., «Tradiiton stoïcienne et idées politiques au temps des Gracques», REL, XLVIII, 1970,

133-179.HIPPEL von E., Geschichte der Staatsphilosophie in Hauptkapiteln, Meisenheim/Glan, 1958²

(1955), 196 κ. εξ.).KERENYI K., «Pythagoras und Orpheus», Albae vergiliae, N. F., IX, Zürich, 1950, 74LAFFRANQUE M., Poseidonios d’Apamée (essai de mise au point), Paris, 1964.LANOWSKI L., Die Ethik des Panaitios. Untersuchungen zur Geschichte des Deorum bei Cicero und Horaz, Leipzig, 1934.LAUFFER, S., «Antike und moderne Demokratie», στο F. Hörmann, Die alten Sprachen im Unterricht,

München, 1968, 29-48.LÉVY C., «Cicéron et le moyen platonisme, le problème du souverain bien selon Platon», REL,

LXVIII, 1990, 50-65.MAIER, H.-RAUSCH, H.-DENZER, H., Klassiker des politischen Denkens, I. Von Plato bis Hobbes, München, 1968 (4η

έκδοση 1972) : H. Kuhn, Plato, 1-35· P. Weber-Schäfer, Aristoteles, 36-63· K. H. Gugg, Cicero,64-86· H. Maier, Augustinus, 87-113.

MAURER, R., Platons ‘Staat’ und die Demokratie. Historisch-systematische Überlegungen zur politische Ethik, Berlin,1970.

MEYER, E., «Vom griechischen und römischen Staatsgedanken», Festgabe E. Howald, Zürich, 1947, 30-53= «Das Staatsdenken der Römer», WdF, XLVI, 65-86 (= Sammelbuch R. Klein, Darmstadt, 1960).

Ιδίου, Einführung in die antike Staatskunde, Darmstadt, 1968 (1976³).MICHEL A., «Quelques aspects de l’interprétation philosophique dans la littérature latine»,

RPhilos, 1967, 79-103.MÖBUS, G., Die politischen Theorien von der Antike bis zur Renaissance, Köln, 1964² (1958).MOMIGLIANO, A., «Polibio, Posidonio e l’imperialismo romano», Actes du IXe congrès intérnational de

l’Association G. Budé, Roma 1973, Paris, 1975, I, 184-194.MOREAU J., Epictète ou le secret de la liberté, Paris, 1964.Ιδίου, L’âme du monde de Platon aux Stoïciens, Paris.MORRIS, C., Western Political Thought. I. Plato to Augustine, London, 1967, 140-165.

75

MÜLLER, A., Autonome Theorie und Interessedenken. Studien zur politischen Philosophie bei Platon, Aristoteles und Cicero,Diss. Münster, Wiesbaden, 1971.

MUSTI, D., «Studi su Polibio 1950-1970», ANRW, I 2, 1972, 1114-1181.NICOLET C., «Polybe et ses institutions romaines», Entretiens Hardt, XX, 1973, 207-265.POHLENZ M., Staatsgedanke und Staatslehre der Griechen, Leipzig, 1923.Ιδίου, Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung, 2 vol. Göttingen, 1955².PUHLE A., Persona, Zur Ethik des Panaitios, Frankfurt, 1987.REINHARDT K., Poseidonios, München, 1921.ROSTOCK, M., Die antike Theorie der Organisation staatlicher Macht. Studien zur Geschichte der Gewaltenteilungslehre,

Meisenheim am Glan, 1975, 314-340 & 240-274.RYFFEL, H., Μεταβολή Πολιτειών. Der Wandel der Staatsverfassungen, Diss. Bern, 1949 (= Noctes Romanae, 2).SINCLAIR, T. A., A History of Greek Political Thought, London, 1959² (1967³).SOLMSEN F., «Eratosthenes as platonist and poet», TAPhA, 1942, 193-213. STANKA, R., Die politische Philosophie des Altertums, Wien-Köln, 1951, 278-289.STRAUSS, L.-CROPSEY, J., History of Political Philosophy, Chicago, 1972, 130-150.TANNERY P., «Sur Theon de Smyrne», RPh, XVIII, 1894, 145-152.TATAKIS N. N., Panétius de Rhodes, le fondateur du moyen stoïcisme, sa vie, son œuvre, Paris, 1931.VAN STRAATEN M., Panétius, sa vie, ses écrits et sa doctrine, avec une édition des fragments, Amsterdam, 1946.VARET G., Manuel de bibliographie philosophique : I. Les philosophes classiques, Paris, 1956.VERBEKE G., Kleanthes van Assos, Bruxelles, 1949, 134 κ. εξ. VERDROSS-DROSSBERG von A., Grundlinien der antiken Rechts- und Staatsphilosophie, Wien, 1948².VOIT, L., «Vom politischen Denken der Antike», στο F. Hörmann, Fortwirkende Antike, München, 1971,

105-123.VOSS, De Heraclide Pontico, Rostock, 1896.WALBANK, F. L., «Polybius on the Roman Constitution», CQ, XXXVII, 1943, 73-89.Ιδίου, «Polybius and the Roman State», GRBS, V, 1964, 239-260.Ιδίου, Polybius, Berkeley, 1972 (= Sather Classical Lectures, 42), 130-156.WEBER-SCHÄFER, P., Das politische Denken der Griechen. Klassische Politik vor der Tragödie bis Polybios, München,

1969.Ιδίου, Einführung in die antike politische theorie. II. Von Platon bis Augustinus, Darmstadt, 1976, 108-121.ZIEGLER, L., Von Platons Staatheit zum christilichen Staat, Olten, 1948.ZIPPELIUS, R., Geschichte der Staatsideen, München, 1971 (= Beck’sche Schwarze Reihe, 72).

76