hrvatski - jezik skripta 4.r gimnazije

UVOD U LEKSIKOLOGIJU

Leksem – oblik riječi koji predstavlja skup svih svojih značenja i gramatičkih oblika

npr. riječ – sva značenja i svi padežni oblici jednine i množine

Leksik – skup svih leksema jednog jezika

Leksikologija – grana jezikoslovlja koja proučava i opisuje leksik

Riječi se po stupnju određenosti svoga značenja dijele na:

- punoznačnice (imaju i leksičko i gramatično značenje)

- imenice, zamjenice, pridjevi, brojevi, glagoli, prilozi

- nepunoznačnice (imaju samo gramatičko značenje)

- prijedlozi, veznici, usklici i čestice

NAPOMENA: zamjenice su nepunoznačne, ali mijenjaju imenice i pridjeve pa tu spadaju

Leksičko značenje riječi – to značenje upućuje na predmet ili pojam izvan jezika

(npr. maslina – drvo/plod)

Gramatičko značenje riječi – kada riječ služi za uspostavu gramatičnih odnosa

među punoznačnim riječima (npr. o maslini – L, jd, ž. rod)

LEKSIKOLOGIJA:

U užem smislu proučava i opisuje leksik nekog jezika:- leksička semantika

- tumači prirodu riječi i određuje njezino leksičko značenje- značenje može biti osnovno i preneseno

- bavi se i tumačenjem odnosa među riječima (antonimi, sinonimi, homonimi)- leksikologija proučava i raslojenost jezika:

- vremensku (aktivni, pasivni i leksik na prijelazu)- područnu (mjesni govor, regionalni govor, dijalekt)- funkcionalnu (funkcionalni stilovi)

U širem smislu leksikologija obuhvaća:- posuđivanje riječi iz drugih jezika- onomastiku – znanost o imenima- frazeologiju – znanost o frazemima- tvorbu riječi – znanost o tvorbenim načinima- lekskografiju – znanost o sastavljanju riječnika

JEZIČNI ZNAK

Prirodu jezičnog znaka čini izraz (označitelj) jezičnog znaka i sadržaj (označenik) jezičnog znaka. Sam imenovani predmet pripada izvanjezičnoj zbilji.

Proizvoljnost (arbitrarnost) – drugačiji izraz za istu riječ na drugom jeziku

Jezični znak NIJE isto što i riječ (jez. znak mogu biti i sintagme: pravila igre, medeni mjesec...)

Leksičko značenje – značenje koje se veže uz neku riječ.

Semantika – znanost koja proučava sadržajnu stranu (značenje) jezičnog znaka

Semiologija – znanost koja proučava znakove i znakovne sustave, te ulogu znakova u društvu

JEDNOZNAČNOST I VIŽEZNAČNOST RIJEČI

Jednoznačne riječi – one koje imaju samo jedno značenje (imenica, laž, ožujak)

Višeznačne riječi – riječi kod kojih je jednom izrazu pridruženo više sadržaja (puž, krug)

Svako značenje može se raščlaniti na značenjske sastavnice

Riječi imaju svoje doslovno značenje, a sve češće i preneseno.

Nova značenja najčešće nastaju metaforom i metonimijom.

METAFORA:

- stilska figura koja preneseno značenje gradi na temelju neke zajedničke osobine, na sličnosti

- ta se vrsta metafore naziva stilska (individualna) metafora (jer je i stilska figura u književnosti)

- vrsta metafore s kojom se susrećemo u svakodnevnoj komunikaciji naziva se leksička

(kolektivna) metafora (primjer je poljski ili računalni miš)

- neke metafore se toliko često upotrebljavaju u jeziku da se ni ne smatraju metaforama. Takvu vrstu

metafore nazivamo okamenjene (leksikalizirane) metafore: Primjeri su jagodica prsta, list noge,

zebra na cesti, noga stola, virus na PC-u

METONIMIJA:

- to je preneseno značenej utemeljeno na asocijativnom povezivanju stvari u vremenu i prostoru

- primjeri:

- popio sam tri flaše pive (ne flaše, nego tekućine iz flaša)

- Čitam Krležu. (ne Krležu, nego njegovo djelo)

- Jedem pile. (ne pile, nego piletinu/pileće meso)

- Pojest ću jabuku. (ne jabuku jer to je stablo, već plod jabuke)

ZNAČENJA RIJEČI:

Osnovno (glavno) značenje – osnovni sadržaj, prvo značenje. (npr. jezik – dio organizma)

Izvedeno (sporedno) značenje – prošireni sadržaj, izveden iz osnove na temelju neke zajedničke

osobine ili asocijacije (npr. vrat kao dio violine, jezik kao hrvatski/njemački jezik)

Neutralno (denotativno) značenje – izravno upućuje na imenovani pojam (mrak – nedostatak svjetla)

Obilježeno (konotativno) značenje – značenje ne mora biti jednako za sve govornike (mrak – cool)

Vrste konotativnog značenja:

- podruštvljeno (socijalizirano) značenje – jednaka asocijacija kod većine govornika

npr. zec = plašljiva osoba

- individualno (okazionalno) značenje – ako konotacija ovisi o kontektstu (često u pjesmama)

SAŽETAK str. 22. i 23.

ZNAČENJSKI ODNOS MEĐU RIJEČIMA

Hiperonimi i hiponimi:

- odnos u kojoj je jedna riječ nadređena drugoj je hiperonimijski-hiponimijski odnos

- nadređenica (hiperonim) riječ koja obuhvaća sadržaje podređenica

(npr. biljka je hiperonim za hrast, bukvu, jelu, ružu)

- podređenica (hiponim) je suprotno od reda iznad (lav i pas su podređeni riječi životinja)

- supodređenice (kohiponimi) - riječi koje su podređene zajedničkom hiperonimu (lav, mačka)

ANTONIMIJA

Antonimi – riječi suprotnog značenja (visok – nizak, dug – kratak, duboka – plitka)

U antonimnom odnosu mogu se nalaziti:

- imenice (govor – šutnja)

- glagoli (govoriti – šutjeti)

- pridjevi (pričljiv – šutljiv)

- prilozi (brzo – polako)

- prijedlozi (u – iz)

SINONIMIJA

Sinonimija je pojava potpunog ili djelomičnog poklapanja značenja riječi različitih izrazaSinonimi su riječi ___________ izraza, a ____________ ili ___________ značenja. Sinonimi uvijek pripadaju istoj vrsti riječi. Ako sinonimi imaju isto značenje onda su to istoznačnice. Ako imaju slično značenje, onda su to bliskoznačnice. To mogu biti i riječi istog značenja, ali različite upotrebe (majka – mama).Ako postoje dva sinonima, onda oni čine sinonimni par. Ako ih je više od dva, to je sinonimni niz.

HOMONIMIJA

Homonimija je odnos riječi koje imaju isti izraz, ali različito značenje. Riječi koje se nalaze u takvom odnosu su homonimi. Homonimni par su ________ riječi istog izraza, a različita sadržaja.

Razlikovati homonimiju i višeznačnost!!! (vižeznačnost = polisemija)

Kada jedna riječ ima dva ili više različitih značenja to je polisemijaKada dvije različite riječi imaju isti izraz, onda je to homonimija (kosa može biti alat, ali i vlas)

Razlikovati homofone i homografe (odnosi takvih riječi su logično ____________ i _____________)

Homofoni (istozvučnice) riječi različita značenja koja se isto izgovaraju, različito pišu (Rijeka-rijeka)Homografi (istopisnice) riječi različita značenja koje se isto pišu, različito izgovaraju (luk i luuuuk)