Hakkari Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi 2-3 Mciy1s 2014

KADIN VE AiLE SORUNLARI

SEMPOZYUMU

Editor Yrd.Do~.Dr. $emsettin KIRI$

Sernpozyurn Onursal Ba~kam Prof. Dr. Ebubekir CEYLAN

Rektor

Sernpozyurn B~kam Prof. Dr. Orner PAKi~

Dlizenleme Kurulu Yrd.Dot;.Dr. Hiiseyin <;ELiK Yrd.Dor;.Dr. Musa KAVAL

Bilirn Kurulu Prof. Dr. Orner PAid~

Dor;.Dr. Abdiilalirn AYDIN Yrd.Dor;.Dr. $ernsettin KIRI~ Yrd.Dor;.Dr. Hiiseyin <;ELIK Yrd.Dor;.Dr. Murat ERG iN Yrd.Dor;.Dr. Musa KAVAL

Yrd.Dor;.Dr. Islam MUSAYEV

Editor Yrd.Dor;.Dr. $emsettin KIRI$

Editor Yardarnalan Yrd.Dor;.Dr. Hiiseyin <;ELiK Ar~. Gor. Saim GUNDOGAN

Ar$. Gor. YusufTAN

Redaksiyon Eyiip AKDOGAN

Sernpozyurn Koordinatorleri Ar~ . Gor. Bedir SALA

Ar$. Gor. Mesut AKDOGAN

Kapak Tasanm $ahin DURSUN

ir;Tasanm Ex.~.'!. J.iin.LtliJl.Bil!itll)._&_Ajans Hizrnetleri · - .

' :.· ·.~ ·· -332·i3S0·7fl:37 . . : -;~ ;·;r i .: l •• . • ' . - ~ . . ~ •• :.. • . • . • •

: i.~:·!;i :·· . .:_ ·: j;;~r.~ ·· :!;\": i . ~-.; i · . ~ 978l665~87i:li9-6-7 '

\·~:·.:~·.:~ --:~·i~~-a~~-~ ·.:· ~·:· . ::.:~ ::1.: • ... ·:

' Dizgi Ofset/Nisan 20,5. , ..... ·; :Fevzi <;akmak Mh. Matbaai:dar Sit. ' · ;

10451 Sk~ No:4-T/3420005·Karatay/Konya-· ~

Bu kitap Hakkari Oniversitesi biinyesinde hazrrlanan, T.C. Genflik Ve Spar Bakanl1g1 tarafindan "Genf/ik Projeleri Destek Program1" ferfevesinde desteklenen "Bizi Biz Yapan Degerler Bilinsin

isterim" projesi kapsammda bastmlmt~tlr.

Kadtn ve Aile Sorunlart Sempozyumu : 335

AHLAK FELSEFESi BAGLAMINDA KADIN VE AILE

Ar~. Gor. Saim GUNDOGAN ..

OZET

Bizim bu c;ah~mamJzdaki amaclmlz, kadm ve ailenin ahlak felsefesi ekse­ninde bir hayat si.irdi.irmesi gerektigi fikrini ortaya koymakt1r. Bu fikir, kadm ve aile konusunda "ahlak felsefesi"nin kac;mllmaz oldugu hususunu esas ahr. Bu vesileyle kadm ve aile konusunda meydana gelen sorunlann ahlak felsefesi baglammda c;ozUlebilecegini ortaya koymaya c;ah~acag1z. Boylece hem top­lumsal hem de ki.iresel anlamda ahHikl ve felsefl bir bo~lugu doldurma amacmn gi.itmekteyiz. Bize gore, temelini dinden ve felsefeden alan bir ahlak dizgesi, ya~am1 daha anlamh bir hale getirir. Boylesi bir hayatm ya~anabilirligi her ~ey­den once kadmdan ve aileden gec;mektedir. <;tinki.i nasll ki toplumun c;eldrdegi aile ise ailenin c;eldrdegi de kadmd1r. Birbirini gerektiren kadm ve aile olgusu belirli bir ahlak felsefesi temeline dayanmaktad1r. Bu amac; ve dogrultuda, on­celilde kadm (birey) ve aile ahlal<1m ifade edecegiz. Daha sonra birey ve aile ahlakmm ta~Jdlgl onem ve degeri ahlak felsefesi baglammda dillendirecegiz. Bunun ic;in oncelikle Eflatun'un erdem anlayJ~ml serimleyecegiz. Daha sonra NahiSGresi 90. ayetten esinlenerek bir erdem anlayl~ml ortaya koyacag1z. Bu­radan hareketle aile ve kadm konusunda gerc;ekle~ebilecek sorunlan ve bu so­runlara soz konusu erdem anlay1~mdan hareketle c;ozi.imler ortaya koyacag1z.

Anahtar Kelimeler: Kadm, Birey, Birey Ahlal<1, Aile Ahlak.t, Din, Felsefe, Ahlak Felsefesi, Eflatun

WOMEN AND FAMILIES IN THE CONTEXT OF MORAL PHILOSOPHY

ABSTRACT

Our aim of this study isto present the idea that women and the family should lead a life based onmoral philosophy. This idea is based on the issue

• Hakkari Oniversitesi

336 : Yrd.Dor;.Dr.!?emsettin KIRI!?

that "moral philosophy" is inevitable for the subject of women and families . On this occasion, we will try to demonstrate women and the problems occur­ring in the family can be solved in the context of moral philosophy.Thuswe bear the moral and philosophical purpose to fill in a gap in the both social and global sense. In our opinion, morality string based on a field from religion and philosophy, makes life more meaningful. Women and family come firstwhen it comes to liveability of such a life . Because how the family is the nucleus of society, the core of the family is a woman. Phenomenon ofWomen and Family that requires each otheris based on a certain moral philosophy. For this pur­pose and direction, we will expressprimarily women (individuals) and family morality. Then we will articulate the importance and value of individuals and families in the context of moral philosophy. For this, we will first reveal the Plato's concept of virtue. Later, inspired by the verse 90 Surah Nahl,we will put forward a concept of virtue. Strating from this point, we will put forward problems that occur in family and women's .issttes ,and solutions to these problems based on concerned concept of virtue.

Keywords: Female, Individual, Individual Ethics, Family Ethics, Religion, Philosophy, Moral Philosophy, Plato

GiRi$

Varsayahm ki, ~ehirleraras1 bir trende yolculuk ediyorsunuz. Bir ara, ic;in­de bulundugunuz vagonda sizden biraz otede garip bir ~ey oldugunu fark edi­yorsunuz. Goriiyorsunuz ki, dort gene; erkek bir k1za (kadma) tecaviiz etme gi­

ri~iminde bulunuyor. Bu olaya hie; kimse mtidahale etmiyor. Anla~1hyor ki in­sanlar kimi ~ey ve durumlardan c;eldniyor ve korkuyor. insanlar ~unu dii~iinebi­lirler: eger sald1rganlar bir trende boyle bir ~eye ctiret ediyorlarsa, bir c;ete tiyeleri, uyu~turucu miiptelas1 veya en azmdan silahh olabilirler.Bu sebepler­

den dol~y1 insanlann can giivenligi tehlikeye.girer diye kimse miidahale etmi­yor. Boyle bir durumda siz nas1l tepid verirdiniz, magdura yard 1m etmeye c;ah­

~lr mlydm1z? Dogrusu buna benzer bir olay y11lar once Fransa'da gerc;elde~ti. Magdur l<IZa (kadma)hic; kimse yard1m etmedi ve k1z tecaviize ugrad1 (http://www .expatica.com, 16.03.20 14).

Boylesi olaylara insanlann kayJtslz kalmalarmm temel sebebi ya da sebep­leri nedir? Aym tilkeyi, ~ehri, mahalleyi, caddeyi {re binalan payla~tlglmlz in­sanlardan en zor zamanda bile en ufak yard1m alamayacag1m1Zl bilmek, bizler­

de nasll bir duygu olu~turur? Boyle insanlann yeti~tigi bir aileye aile, bir top­luma toplum demek miimki.in mi.idiir? Boyle bir toplumu ayakta tutan ve top-

Kad1n ve Aile Sorunlan Sempozyumu : 337

Jumun Uyelerini birbirine baglayan bir etken ya da deger olabilir mi? Boyle bir toplumun kadma, bireye ya da aileye bak1~ a9smm Ol~Utii ne olacak?

Tebligimizde, bir yandan bu sorulara cevap vermeye ~ah~1rken, diger yan­dan toplumda oncelikli olarak kadmda {bireyde) ve ailede ahHiki bir tutumun olu~turulmasi i~in at1lmasi gereken adtmlan ifade etmeye ~ah~acagtz. Ba~ka bir deyi~le, ahlak felsefesi a~1smdan aile ahlaki ve birey ahlaki nedir, nas1l olu~tu­rulmahdir? Aniian ahlaki yakla~tmlann topluma ya da biitiin olarak bir ki.ireye yayJlmasJ soz konusu mudur? gibi sorulara yamt vermeye ~ah~acag1z. Bunun ya­nmda sozii edilen ahlakm ya da ahlak felsefesinin kaynagm1, kapsamm1 ve ama­cmt ortaya koyacag1z. Temelini hem felsefeden hem de dinden alan biitiinciil bir ahlak felsefesi yakla~Jmlm serimleyecegiz. Dolay1styla hem teoride hem de pra­tikte etkili olabilecek bir yakla~1m in~a edip, onu ele alacagiz. Bu baglamda on­celikli olarak k1saca ahlak felsefesinin, kisaca, bir tammma bakahm.

Ahlak felsefesi, ahlak alamn ve ahlakm temel sorunlann ve iddialanm "fel­seft bak1~ ac;Jst" ile degerlendirmektir. Yani amlan sorunlann irdelenmesi, sor­gulanmast ve c;oztimlemeler yaptlarak Uzerinde dti~tiniilmesi ve dile getirilme­sidir. Ahlak felsefesinin ahlakl olana ili~kin olarak iki yakla~Jml vard1r. Birincisi, "insan ifin iyi hayatm ne oldugu", ikincisi ise "insanm nastl ya~amast gerektigi" so­rulanna cevap vermektir.Birinci soru i~in iyi hayat, zevkli hayat, mutlu hayat, aciSIZ hayat ve Tann'nm buyruklarma uygun ya~anan hayat; ikinci soru ic;in ise kimi teklifve tavsiyeler dile getirilmi~tir. Ahlak felsefesi, ahlakm yaplSini, ozti­nii ve tabiatm1 ara~tmr. Ba~ka bir deyi~le, "ahlakm ve ahlaki davram~m ne ol­dugunu, nas1l meydana geldigini, insanlann ne tiir eylemlerde bulunmas1 ge­rektigini, bu davram~lann kabul edilebilir olup olmadiklanm, insan davram~la­rmm dayand1g1 ilkeleri, iyi ve kotii davram~lann sebeplerini, iyi ve kotii deger­lerin kaynagm1, nastl meydana geldigini ve bunlara ne gibi bir anlam yiiklendi­gini ara~tmr. "DolayJsiyla ahlak felsefesi, olanla olmast gerekeni tespit eden ve nas1l ve hangi kurallara gore ya~anmas1 gerektigini inceleyen bir disiplindir (Erdem, 2009, s.17-18; Klhc;, 1992).

Ahlak felsefesinin mahiyetini, alamm, kapsamm1 ve amactm kisaca ifade et­tikten sonra, ahlak felsefesi ac;1smdan aile ahlakmm ne oldugunu inceleyelim.

1. AHIAK FELSEFESi ApSINDAN AiLE AHIAKI

Aile, evlilik bagh ile birbirine bagh, me~ru olc;Uierde birle~en iki e~ten ve c;ocuklardan olu~an bir kurumdur. <;ekirdek haliyle bu anlama gelen bir kurum alan aile geni~ haliyle, ba~ta e~lerin anne-babalan olmak Uzere, torunlar, oteki h1s1m ve akrabalann dahil oldugu "iyi gUnde kotU gUnde" duygu birligi ve da­yam~ma ruhu gosteren bir birlik ve beraberliktir.Aile, birey ve toplum ic;in

338 : Yrd.Do~;.Dr.~emsettin KIRI~

onemli bir deger olmakla beraber, her ikisi arasmda bir koprU niteligi ta~Imak­tadir. Ba~ka bir deyi~le, bireyden bUyUk, toplumdan kU<;Uk olan ve her ikisi a<;Ismdan da bUyUk bir onem arz eden bir kurumdur. Ailenin birey i<;in onemli olmasmm kimi temel sebepleri vardtr. Amlan bu sebepleri ~oyle ifade edebili­riz: her ~eyden once birey, manevT bir huzur, bedenT ise sUkGnet buldugu bir yuvaya kavu~ur. Aynca birey, hem maddi ve ya~amsal a<;1dan bir gUvenlik hem de ahlakt bir terbiye edinmi~ olur.1Ailenin toplumlar i<;in ta~tdtgi onem ise ge­rek orf, adet, gelenek ve ahlak gibi toplumsal degerlerin ya~at1lmas1 gerekse bu degerlerin nesillerden nesillere aktanlmas1 a<;Ismdan bUyUk bir rol oyna­maktadir (Erdem, 2009, s.148-150; Yaran, 2011, s.1 05). Zira sag lam aile i<;eri­sinde ya~amayan bir birey yozla~maya ve saglam aile temelleri lizerine in~a edilmemi~ bir toplum yok olmaya mahkGmdur.

Ailenin amacma ula~mas1 ve misyonunu ger<;ekle~tirmesinde "dogru ni­yet" son derece onemlidir. Bunun yanmda aile kurumunu olu~turacak olan bi-

.,.. ;

reylerin e~ se<;iminde "dogru karar" vermeleri onemli olan .bir diger boyuttur. Bu niyet ve yakla~Imla bir evlilik hakikT gayesine ula~abilir. Zira insan, varhgm1 ancak evlilikle devam edebilir. Bu sebeple ahlak felsefesi a<;Ismdan evlilik ve onun sonucu .olan aile bir angarya olamaz. Aile kurmak akJT, dogal ve dinT bir gorev (Kur'an-1 Kerim, NGrSGresi/32; Nisa SGresi/3) oldugu i<;in, bu goreve kar~I <;tkmak pek uygun degildir. <;:UnkU bir insan (kadm) bir aile; bir aile bir ~ehir2,

bir ~ehir bir lilke, bir lilke bir k1ta, bir k1ta ise dUnya hlikmlindedir.

Hem bireyde hem de toplumda <;ok onemli bir misyonu bulunan ailenin, ahlak<;1lara gore, en onemli fonksiyonu ahlaklligidir. <;:UnkU insan ahlakt hayata ilk ad1mm1 ailede atar. Bu yonUyle aile, insanm ahlaktm korur, geli~tirir ve ol­gunla~tlflr. Temel gorevlerimizi ogrendigimiz bir okul ve UstUn ahlakm olu~­tugu bir yer olan aile, en btiyUk ahlakt kurumdur. Bu bUyUk kurumun i<;erisin­de buEunan aile Uyelerinin kendilerine ait olan ozel gorev, sorumluluk ve ~art­lara gore hareket etmesine "aile ahlal<l'' denir (Erdem, 2009, s.150). Zira aileyi . olu~turan ev halkmm ozel ve yaratll1~ma uygun farkh onemli i~leri vard1r. Bu i~ler arasmda en mlihim ve husust olam aile ahlakldir (Kmahzade, 2010, s.13-14). Ba~ka bir deyi~le, aile ahlakmm ger<;elde~mesi ev halkma baghd1r. Ev halk1 i<;erisinde en etkin olan birey, anne (kadm)d1r. Dolayts1yla aile ahlakmdan bah­sedebilmemiz i<;in birey, yani kadm ahlak1 zorunludur. Zira ailede anahtar rolli kadm oynar (KoylU, 2012, s.177).

1 insanlann ahlaki ilke ve erdemlere gore ya~amast ir;in ahlaki terbiyenin kendisine has bir i~levi vardtr. (Aynnoh bilgi i~in bkz.;Cevadi, 2012. s .39-40).

2 ~ehirlerin ahlak ve fazilet iizerine kurulmu~ olmalan son derece onemlidir. (Aynntth bilgi i~in bkz.;Kmahzade, 2010, s.141 vd.).

Kad1n ve Aile Sorunlan Sempozyumu : 339

2. AHIAK FELSEFESi A~ISINDAN BiREY (KADJN) AHLAKl'

Ahlak her ~eyden once bireyden ba~layan bir alandtr. Bireyin dii~iinceleri ,

fikirleri ve eylemleri "ahlakh olup-olmadtgmt" ya da "ahlaktan nasibini ahp­almadtgmt" ya da o bireyin "hangi ahlak anlayt~tnt benimsedigini" gostermek­tedir. Bir bireyin nastl bir ahlak anlayt~ma sahip olmast gerektigi meselesi tar­tt~maya a«;tk bir konudur. Ancak herhangi bir ahlak anlayt~ma sahip olmayan, yani "ahlakstz" olarak ifade edilen, bir birey, insanhktan ve insanhgm gerekli­liklerinden uzak kalmt~ demektir. Zira insanlan diger varhklardan aytran en onemli yam irade sahibi olmastdtr. iradesiz ya~ayan bir birey, insan olarak ya­~amamt~ ya da insanm gerekliliklerini ger~ekle~tirmemi~ demektir. Boyle bir bireyin "ahlakh" olarak nitelendirilmesi «;ok gii«;tiir. Fakat bireyi kendisi yapan, oziine sahip ~tkmasmt saglayan "ahlak" vazge«;ilmez bir realitedir. Bu sebeple bireyin "ahlak"a sahip olmast gerekir. Bu baglamda ahlak felsefesinin ve ahlak ilminin en temel konulanm olu~turan ahlak, bireysel ahlakttr. Bireysel ahlakm onemi, ahlak felsefesinin kurucusu olan Aristoteles'ten (Aristoteles, 1998) Kant'm odev ahlakma (Kant, 2002), Maclntyre'nin erdem kavrammdan (Ma­cintyre, 2001) ~agda~ filozof Comte-Sponville (Sponville, 2004)'ye kadar vurgu­lanmt~ttr. Aynca bireysel ahlak konusunda Mevlana'mn etigi2 veya ahlak felse­fesi de konunun onemini ve degerini vurgulamaktadtr (Yaran, 2011, s.79; Aym mlf., 2010, s.193vd.).

Bireysel ahlak farklt zamanlarda farkh filozoflar tarafmdan farkh ~ekillerde degerlendirilmi~ olmasma ragmen, nihai olarak onun gerekliligi onemsenmek­tedir. Bireysel ahlakm zeminini ortadan kaldtran ~ey "egoizm"dir. <;:iinkii ego­izm, biitiin kotiiliiklerin anastdtr. Bir bireyde egoizmin (enaniyetin) merkezde bulunmast, onu ahlaksal davram~lardan yahut ki~isel faziletlerdenlbireysel ah­laktan uzakla~tmr. <;:iinkii egoizmin ~emberinde bulunan bir birey bazt ~rdem­ler geli~tirmek yerine, kimi reziletler i«;erisine girer. Sozgelimi, bir bireyde of­ke, kin ve gururun olmast yaralama ve oldiirme (can); ~ehvet, tutku ve hazm olmast tecaviize (namus); mal htrst, cimrilik ve tamahm olmast «;almaya (mal) ve ~tkarcthk olmast da yalan soylemeye (aktl) te~vik eder. Bir bireyde bunlann olmast onun "ahlak" a«;tsmdan biiyiik eksiklikler ta~tdtgmt gosterir. Ahlak fel­sefesi ve ahlak bilimi insanlan, bireyin amlan reziletleri ta~tmamast i«;in miica-

1 Burada bireyden kast edilen "kadm", birey ahlakmda kast edilen ise konumuz itibariyle daha ~ok "kadm ahlalo"dlr. Ancak biz burada kadm konusunun kendi dogal baglam1 ~er~evesinde tartJ~Ilmas1 gerektigini ve sorun yonUyle ele ahnmas1 gerektigi kamsmday1z. (Aynnnh bilgi i9n bkz.; Yasa, 2013, s.98 vd.).

2 Mevl~na'ya atfedilen yedi ogUt, birey ahlakmm gen;ekle~tirilmesi ve bu yonde bir karakterin olu~mas1 a~smdan son derece onemlidir. c;unkU amlan bu ogutJerden her biri birey ahlakmm erdemlerini ortaya koymaktad1r. "Comertlik ve yard1m etmede, akarsu gibi ol! Sefkat ve merhamette, giine~ gibi ol! Ba~kalannm ku­suronu iirtmede, gece gibi a/! Hiddet ve asabiyette iilii gibi all Tevazu ve a/fok giiniilliikte toprak gibi of! HO$giirii· liiliikte deniz gibi a/! Yo oldugun gibi giiriin, yo do giiriindiigun gibi of!"

3"10 : Yrd.Ooc.Dr.!?emsettin KIRI!;i

dele vermektedir. Bizim burada vurgulamaya ~alt~ttgtmtz ~ey, kadmm sahip olmast gereken ahlak dizgesidir. Ba~ka bir deyi~le bir kadm erdemsizlikleri degil, ahlaki faziletleri ta~tmaltdtr. Nitekim kadmm bireysel, ailevi ve toplum­sal go rev ve sorumluluklanm yerine getirmesi gerekir. Aksi takdirde, kadmm 1

aile ve toplumda onemli bir konum ve degeri oldugu i~in ~ok ciddi problemle­rin meydana gelmesine yo! a~abilir. Bu durumda olu~abilecek problemleri, a~agtda, bireyden aileye, aileden topluma ve toplumdan btittin olarak di..inyaya etkilerini ortaya koyacagtz.

Bireysel ahlaktan yoksun olan bir birey (kadm), bir dizi reziletlere ve problemlere sebep olur. Bireysel ahlaktan uzak olan bir bireyde insani yoz­la~ma kendini gosterebilir. Yani birey ahlakmt hayatmm amao olarak gorme­yen bir bireyin durumu, ozi..ini..i ve iradesini kaybeden, insanhktan ~tkan ~eklin­de dillendirilebilir. Aynca bu durum, bireysel ahlakt koreltmekte ve bireyde ki~isel reziletlerin olu~masma sebep olmaktadtr. Benzer durum aile ahlakt i~in

~;

de gec;erlidir. Egoizmin esaretinde olan bireyin, 'bireysel reziletleri ya~amast beraberinde ailevi ahlakm korelmesini de getirmektedir. Sozgelimi ailede ~id­detin, aldatma ve istismarm, haram kazan~ ve cimriligin ve gi..ivensizligin ol­mast hep aym sebeptendir. Boylelikle toplumun yapt ta~t olan aile ve aile ahla­kt dagtlmaktan kendini alamamaktadtr. Aile ahlakmda andan problemlerin ya­~anmast, toplumsal ahlakt da etkilenmektedir. Ornegin, toplumda ~iddet, kat­Ham, teror ve insan haklan ihlalleri; cinsiyet aynmcthgt ve sosyal adaletsizlik; ac;ltk, yoksulluk, zenginlik, cehalet, egitimsizlik ve yozla~ma gori..iltir. Toplum­larda toplumsal ahlak argi..imanlarmm ve paradigmalarmm ortadan kalkmasma sebep olan olumsuz problemleri doguran egoizm, ki..iresel ahlak alanmda da diger ahlak alanlanyla baglanttlt olarak ~ok ciddi ve derin yaralarm a~tlmasma yo! a~maktadtr . Bunlar; dtinya sava~t, trkc;tltk, aynmcthk ve somtirgecilik; kadm ticareti, porno ve AiDS; sosyal adaletsizlik, c;evre sorunlan ve organ mafyast; dekadans, fitne-fesat ve kaos gibi problemlerdir.Dolaytstyla egoizmin dogur­dugu aomastz "~eyler" bireyden aileye, aileden·topluma ve toplumdan btiti..in ktireye zehirli bir virUs gibi yaytlmaktadtr.

Bireysel ahlakm onemi, degeri ve bireysel ahlakstzhgm sebep oldugu rezi­letleri ve buna bagh olarak geli~en problemleri ifade etmeye ~ah~ttk. $imdi hem birey ahlalanm ger~elde~mesi, hem de amlan problemlerin ~oztimti ic;in ahlak felsefesinin temeli olarak ifade ettigimiz erdem etigi in~asmt ele alacagtz.

I

1 Kadmm onem ve degeri Kur'an'da farkh ayederde ifade edilmi~tir. Ancak konumuz at;~smdan ~u ayeti kerimeyi dillendirmeden ge~emeyiz: "O'nun deli/lerinden biri de, size kendi cinsinizden, yan/armda huzur ve mutlu/uk bulabi/eceginiz e$1er yaratmas1 ve arantza sevgi ve ~ejkat duygulan yer/e~tirmesidir. Hif ku~kusuz bun­do, dii~iinen insanlar irin ibretlervard~r." (Kur'an·t Kerim, RiimSOresi/21).

Kadm ve Aile Sorunlan Sempozyumu : 3"11

3. AHIAK FELSEFESiNiN TEMELi: ERDEM ETiGiNiN iN$ASI

islam medeniyeti ya da ahlak1 dint, tasawufi, felsefi ve kelaml ahlak olmak Uzere dort farkh ahlak1 benimsemi~tir. Burada amlan bu ahlaklar tek tek ince­lenmeyecektir. Konumuzla dogrudan ili~kili olan felsefi ahlaktan bahsedilecek­tir. Felsefi ahlak, islam filozoflan ve MUs!Uman ahlak~Ilarm islam dint referans­lanm esas alarak Antik Yunan ve Roma felsefesinden ald1gJ ahlakt:Jr. islam ah­lak geleneklerinden birisi olan felsefi ahlak, temel erdemler balammdan sade bir yap1ya sahip ahlak gelenegimizdir (Yaran, 2011, s.37-42). Bu gelenek, Yu­nan filozofu Eflatun (M.O. 427-347)'un dort!U erdem tasnifine bagh kalmJ~tlr. Bu dort temel erdem: hikmet (Platon, 1989, s.68/412b-c), cesaret (Platon, 1989, s.71/413e), iffet (ol~UIU!Uk) (Piaton, 1992, s. 129/430e) ve adalettir (Pia­ton, 1992, s.122/433a).Eflatun bu erdemleri, hem nefsin U~ gUcU dedigi, dU­~Unce gUcU, ofke gUcU ve arzu gUcU teorisine, hem de u~ toplumsal Slnlf ku­ramma dayand1rmaktad1r. Nefs gU~leri, dU~Unce gUcU bilgelige, ofke gUcU ce­sarete, arzu gUcU Ol~UIU!Uge denk gelmektedir. Adalet erdemi ise diger temel U~ erdemin uyumundan ortaya ~1kar (Platon, 1990, s.67-76!253d,256a-d); Laer­tios, 2003, s.152-59; Durak, 2009, s. 53).

Eflatun, Devlet isimli eserinde toplumun yoneticiler, koruyucular ve i~~iler olmak Uzere U~ s1mftan meydana geldigini ifade eder. Filozof, amlan her U<; s1mfin toplumun birer par~as1 olmas1 mUnasebetiyle karde~ olduklanm vurgu­JamaktadJr. Ancak bahsedilen Utopik site devletindeki en Ust s1mf olan ve ma­yalarma altm kat1lmJ~ bulunan yonetici s1mf "bilgelik" erdemine sahip olacak­t lr (Platon, 1992, s.190/503c). ildnci s1mf olan koruyuculann, askerlerin ve bek~ilerin, mayasma gUmU~ katJlm1~ olup, "cesaret" erdemine sahip olacaklar (Pia ton, 1992, s: 118-19/429a-c). O~UncU ve en alttaki s1mf ise mayalarma demir ve tun~ katJlmJ~ olan i~~i, koy!U, zanaatkar simf1 "iffet" erdemine sahip olacak­lar (Platon, 1992, s.60/369d). An1lan her U~ s1mfa mensup ki~iler, kendi Uzerine dU~en i~leri yapmas1 ve buna raz1 olmas1 toplumda "adalet" erdeminin ger~ek­le~mesini saglam1~ olacaklardJr (Platon, 1992, s.121/432a).

Eflatun'un ortaya koydugu ve islam filozoflannm kabul ettigi dort temel erdem tablosu sade, sistemli ve son derece dahice ve bilgece kurgulanm1~ bir tablo olmasma ragmen, farkh ele~tirilere maruz kalmi~t1r. Farkh ya~am kUltiir­lerine sahip apayn cografyalarda ya~ayan uygarhklar ve bu uygarhklarm be­nimsedigi farkh dinler i~in amlan ta.blo, yeterince a~km bir tablo degildir. Ayn­ca bu tablo, Yunan site devletlerine ahlakl ve siyasi bir yon vermeyi ama~ladigl i~in, tarihsel-toplumsal-kUltiirel etkilerden bagJmsJz bir tablo degildir. Nitekim tarihsel ve toplumsal degi~imler beraberinde ahlak kavramlanm da degi~tirmi~

3~2 l Yrd.Oo~;.Or.~emsettin KIRI~

ve sorunlu bir hale getirmi~tir. Buna bagh olarak amlan liste, ahlaki a~1dan gi.i­ni.imi.iz ihtiya~lanm kar~1lamada eksik kalmaktadJr. Bunun yam ma, Yunanhlar felsefe konusunda gosterdikleri olagani.isti.i ba~anlan, ahlak alamnda gostere­memi~lerdir. Ba~ka bir deyi~le Yunanhlar, eylemden ~ok di.i~i.incede sivrilmi~­lerdir. Amlan erdem listesi bi.iti.in bu sebeplerden dolay1 en temel ve en evren­sel erdemler degildir. Aynca bu erdemlerin tek ba~ma islam'a ozgi.i ozellikte olduldanm soyleyemeyiz. Bu baglamda daha sade ve daha kapsaYJCI erdem onerileri geli~tirilmelidir. Bu di.i~tinceden hareketle islam! kaynakh olan, yeni saytlabilecek daha sade ve kapsayJCJ bir temel erdem tablosu in~a etmek fay­dah olacakt1r (Yaran, 2011, s.40-42).

Eflatun'cu dort erdem teorisi, gtintimtiz ~artlarmda islam! esaslar dikkate ahnarak sade, saglam ve kapsayJcl bi~imde yeniden in~a edilmelidir. Bu dogrul­tuda erdem etiginin yeniden yapJiand~r~lmasJ kac;tmlmaz olacakt1r. Bunun temel sebep ve argtimanlanm ktsaca izah etmekte yarar v.ard1r. Sozgelimi, bir kadmm ya da bireyin gerek aile ic;erisinde gerekse toplumda ahlaki eylernleri. kolayca ger~elde~tirebilmesi ic;in vicdanmm ya da pratik akhnm herhangi bir durum veya olay kar~1smda kolayca dogru tercihte bulunabilmesini saglayacak sade ve sag­lam temel ahlakl ilkeler ya da erdemler listesine sahip olmas1 gerekir. Erdem etiginin yeniden in~asmt gerektirecek onemli bir diger husu~, farldt mezhep ve tarikatlara bagh ya da ya~am bic;imi olan Mtisltimanlar arasmdaki birlik ve bera­berligi saglayan temel etken iman esaslan olmasma ragmen, bu zamana kadar ve ozellilde gtintimi.izde ortak duyarhga ~agn konusunda ihmale ugram1~ gibi goztiken ortak ahlak1 erdemler gelmektedir. Ba~ka bir husus, iman, arne! ve ah­lak arasmdaki organik bagm gti9endirilmesi ve ahlak alanmm nispeten ozerk bir yap1ya kavu~mas1 son derece onemlidir.Bir diger onemli etken, gi.intimtiz dtinya­smm bir~ok konuda geli~mi~ olmast, bilgiye eri~imi kolayla~tJrmaktadJr. Bu vesi­leyle insanlar dinler arasmda daha rahat bir mukayese yapabilmekte ve istedik­leri dini sec;me konusunda kendisini eskiye orahla daha ozgi.ir hissetmektedir. insanlar gerek oznel, gerek nesnel gerekse entelekti.iel faktorlere bagh kalarak, i~inde dogduldan dinden ziyade, kendilerinin se~ip begendilderi dine bagh ka­lacaklardJr. Bu ~er~evede degerlendirildiginde islam'm ahlak yontini.in degeri, ac;tklJgJ, sadeligi ve diger dinlerle rahathlda mukayese edilebilecegini vurgulan­mahdJr. Son olarak, son ylllarda btittin dinlerin ahlak ilkelerinin ozi.inden ~Jkan­lan ve btiti.in di.inya dinlerinin katkJSJ beklenen "ktiresel ahlak" veya "dtinya ah­lakt" denilen bir kavram ortaya atllmt~t1r. Bu ti.ir ahlaka katkl anlammda, islam ahlakmm spesifik yontini.in ve en temel sayd1g1 erdemler listesinin ifade edilmesi son derece onemlidir (Yaran, 2011, s.45-46).

Kad1n ve Aile Sorunlan Sempozyumu : 343

Temelini hem felsefeden hem de islam dininden alan bir erdem etigi in~a etmek bizim temel amactmtzdtr.1Bu amactmtzt ortaya koyarken ahlak felsefesi baglammda kadmm ve ailenin konumunu ve degerini sergilemi~ oluruz. Bu baglamda biz Eflatun'un erdem nazariyesini inceledik. Ancak yukanda ifade ettigimiz sebeplerden ottirti, soz konusu erdem nazariyesinin yeniden in~a edilmesi gerektigini ifade ettik. Bu gaye ile Kur'an'daki erdemlerin saytsal «;ok­lugunu ve ahlak felsefesi ile ili~kili olan farkh ayetlerin (Kur'an-1 Kerim, Lokrnan SGresi/14 vd.; Kalem SGresi/4 (Hz. Peygamber'e atfen; "Sen pek yiice bir ahlak iizerindesin. "); Mi.ilk SGresi/2; HadidSGresi/23 vd.) oldugunu dikkate alarak, Efla­tun'un erdem tablosuyla hem yapt hem uyum hem de tasnif itibariyle uygun olan bir ayete ba~vurmayt uygun bulduk. Kur'an'da iyilik ve koti.iltigti bir arada ifade eden ve Halife Orner b. Abdulaziz (o. H.101) zamanmdan beri Cuma hut­belerinde okunan bu ayet, NahiSGresi 90. ayettir:

"$iiphesiz ki Allah adaleti, iyilik yapmay1, yakmlara bakmay1 emreder: hay{IS/z­l!gl, fenahgl ve haddi a$may1 yasak eder. Dinleyip tutas1mz diye size ogiit ve­rir. "(Kur'an-1 Kerim, NahlSGresi/90).

Daha once sozi.ini.i ettigimiz daha a«;tk, sade ve saglam erdemlerin ortaya konulmast gerektigi onerisi, bu ayette gayet «;ok a«;tk, sade ve sistematik ola­rak ti«; erdem/fazilet ve i.i«; erdemsizlik/rezilet saytlmaktadtr.Ancak bizim ama­ctmtz sade dortlti bir sistem ortaya koymak oldugu i«;in, buradaki erdemsizlik­ler de gil erdemlilerin i.izerinde duracagtz. Anti an ayette "adalet", "yakmlara bakma" erdemlerinin yamnda "hayastzhk" ve "haddini a~ma" erdemsizlikleri ifade edilmektedir. Buradaki erdemsizlilderin kar~tt halleri, "haya" ve "haddini bHme" olarak ortaya c;Jkmaktadtr. Bu durumda ortaya dort erdem «;tkmaktadtr: 1} Adalet, 2)Yakmlara Bakma, 3) Haya, 4) Haddini Bilme. Yaran, 5u erdemleri sa de olmast ve aktlda kolay kalmast a«;tsmdan ~oyle ifade etmektedir: 1) Ada­let, 2) Muavenet ("yakmlara bakma"nm sade ifadesi), 3) iffet ("hayastzhk"m kar~ttt olan hayanm benzer bir kavramla ifadesi}, 4} Merhamet ("haddini a~­ma"mamn biraz daha genelle~tirilmi~ sade ifadesi) (Yaran, 2011, s.47-48; Aym mlf., 2005, s.120). islaml erdemler bunlardan ibarettir gibi bir husus ortaya koymamakla beraber, bunlar, islam ahlakmm temel erdemleridir, denilebilir. ~imdi bu erdemleri )(ISaca izah edelim.

1 Biz dim temellere dayanan bir ahlak teorisinin ortaya konulmas• gerektigi kanaatindeyiz. <;:iinkii din-d•~• temellere dayanan, dogrulama prensibi 39SJndan ahlaki dogruyu yanh~tan ay1racak sabit bir oJ~utun oJ­mayJ~I bizi ahlaki rolativizme gotiirur. Aynnnh bilgi i~in bkz.;Aydm. 2007. s.309vd.; Kd1~, 2009, s. 143vd.; Yaran, 2012, s.183; Tillich, 2006, s.74).

3~~ : Yrd.Dor;.Dr.!;jemsettin KIRI!;i

3.1. Adalet

Her hak sahibine haklam tam olarak vermek anlamma gelen adalet, birey­ler arasmdaki ili~kiden, aile i~i ili~kilere, oradan once toplumsal daha sonra kiiresel ili~ldlere kadar etkili bir erdemdir. Zira her yetki sahibinin adil olmas1, her hale sahibine hakkm1 tam olarak vermesinin pek ~ok kotiiliigii onleyecegi, daha gi.ivenli ve huzurlu bir ili~kiler agmm ortaya ~1kmasma biiyiik katk1da bu­lunacagi bir ger~ektir. Adalet erdemi, biiti.in dinler tarafmdan ve biiyi.ik ahlak ve siyaset filozoflan tarafmdan en temel erdemlerin ba~mda ifade edilmi~tir (Yaran, 2011, s.49).Bu erdem, biitiin dinlerin kabul ettigi'ya/an soylemeyeceksin! diiriist ve tarafstz olacaksm" prensibine uygun bir erdemdir.

32, Muavenet

Tiirk~e ifadeyle yard1mseverlik olarak ifade edilen muavenet erdemi, di­ger erdemlerle birlikte belirgin bir bi~imde zihinlere •ve vicdanlara kazmarak, koJay degi~tirilemez bir davram~a donU~ti.iri.ildi.igi.inde, her ti.irli.i hlTSIZhgm on­Jenmesinde ~ok ciddi katk1lar saglayacakt1r (Yaran, 2011, s.51-52). Bu erdem, "c;almayacaksm!" prensibiyle dogrudan ili~kilidir.

3.3, i}fet

Bir diger erdem ise iffettir. Kendimizi zapt etmek, bir ~eyi yapmaktan ~ekin­mek ve namuslu olmak gibi anlamlara gelen iffet erdemi, insam bedent hazlara ve nefsant a~mhldara ilgi duymaktan ahkoyan ruhant bir yap1ya sahiptir. Ruhant bir meleke olan iffet erdemi, bireylerin annmas1, ozgi.ivenlerinin ve ozsaygllarmm artmas1 ile birlikte; toplum i~inde her tiirli.i taciz ve tecavi.iz tiiri.i su~un ve prob­lemin azalmasmda ki.i~i.imsenmeyecek katlalarda bulunabilecektir. Bi.iyi.ik ahlak filozoflan iffet erdemini temel erdemler arasmda saym1~tir (Yaran, 2011, s.53-54). Amlan bu erdem, "tecaviiz etmeyeceksin!" ilkesi ile dogrudan ili~kilidir.

3.4. Merhamet

Merhamet erdemi, can, mal ve 1rz gibi ahlakt sorunlann d1~mda kalan pek ~ok su~ ve problemin ortadan kaldmlmas1 ve azaltiimasmda armdmc1 ve koru­yucu bir rot oynar. <;:i.inki.i merhamet ve ac1ma duygusu geli~mi~ bir insan, in­sanlara, hayvanlara, bitkilere ve cans1z dogaya kar~1 h~rhangi bir koti.ili.ik yap­maz ve yap1lacak hi~bir kotiiliigi.i kabul etmez. Zira bu' yetiyi ta~1yan bir insan her ti.irli.i empatiye, sabra, ve ho~gori.iye sahip olmu~ olacakt1r (Yaran, 2011, s.49-56; Aym mlf., 2005, s.120-32). Bu erdem, "oldiirmeyeceksin!" ilkesiyle dog­rudan ili~kilidir.

Kadrn ve Aile Sorunlarr Sempozyumu : 3"15

Erdemler konusu, islam ahlakmda onemli bir konuma sahiptir. Bu onemi goz ontinde bulundurarak, Eflatun'a dayanan felsefi ahlakm yeterince sade ve kapsayicJ olmad1gmdan dolay1 bunlarm yeniden in~a edilmesi yarar saglaya­caktJr. Bu baglamda Kur'an'da farkh ayetlerde yogun bir ~ekilde vurgulanm1~ ve alt erdemleri alan NahlSGresi 90. ayette gec;en dort temel erdemi esas al­dik. Zira diger erdemlerle beraber bu dort temel erdem, bin;ok soruna koklti bir c;oztim getirecek mahiyettedir. Bununla birlikte amlan bu dort te_mel er­dem, ktiresel ahlakm olu~turulabilmesi ic;in yararlamlabilecek ve uygulanabile­cek en ciddi argi.imanlardan biridir.

SONU~

Aile, insamn sosyalle~mesi ve insan varhgmm ti.iriinti me~ru yollarla de­vam etmesi ac;1smdan son derece onemli bir kurumdur. <;:tinkti bu kurumun varhg1 ya da yoklugu, belirli bir ahlaka sahip olup olmamas1, birey ba~ta olmak tizere toplum ve biittin bir dtinyay1 etkiledigi ic;in, "aile ahlak1" kac;milmaz bir hal almaktad1r. Aile ahlak1, aile tiyelerinin kendilerine ait alan ozel gorev, so­rumluluk ve ~artlara gore hareket etmesidir. Bir ailenin kurulmas1 ve aile ahla­kmm olu~turulabilmesi ic;in bir "kadm"m varhg1 ~artt1r. <;:unki.i kadmm rolti ve etkisi, gerek birey gerek toplum tizerinde gerekse ktiresel anlamda hem olum­lu hem de olumsuz sonuc;lara yol ac;abilmektedir. Bu baglamda kadmm terbi­yesi ya da kadmm ahlak1 btiytik bir onem ve deger ta~JmaktadJr. Bu baglamda­kadm ahlalam, birey ahlak1 c;erc;evesinde ortaya koyduk. Birey ahlak1, "insanm insanca ya~amas1" bak1mmdan kayda deger bir nitelik ta~Jmaktadir. <;:tinki.i er­demsizlikler/reziletler ic;inde kaybolmu~ bir birey, hem kendisine hem c;evresi­ne, hem toplumuna hem de btittin bir ktireye ciddi zararlar vermektedir. Bu zararlarm online gec;mek ve bunlan ortadan kaldirmak konusunda ahlak felse­fesine btiytik bir i~ ve sorumluluk dti~mektedir. Bu sebeple ahlak felsefesinin gerek teorik gerekse pratik anlamda etkili olmasmm yollanm bulmaya c;ah~t1k. Zira tebligimizin ilk paragrafmda, ifade ettigimiz pasaj, bu tarz olay ve durum­lar kar~1smda nas1l hareket etmemiz gerektigi konusunda, birey ahlal(l bize yol gostermektedir. Bu amac;la Eflatun'un dart erdem teorisini ele ahp, inceledik. Bu erdem nazariyesinin kimi konularda eksik ve yetersiz kaldigmi, bundan dolay1 bunun yeniden in~a edilmesi gerektigi fikri tizerinde durduk. Ba~ka bir deyi~le, daha sade, saglam ve kapsaYJCI olabilecek bir erdem tablosu onerisi ortaya ko­nuldu. Ba~ka oneriler olmasma ragmen, en uygun oneri olarak Nahl SGresi 90. ayet baglammdaki tasnifi ortaya koyduk. Bu tasnif birc;ok soruna c;oztim olabile­cek bir oz ta~JmaktadJr. Zira amlan dortlti tasnif, kadmdan aileye, aileden top­Juma, bi.iti.in bir ktireyi kapsayacak evrensel bir mahiyete sahiptir. Bunu daha iyi

.. ·

346 I Yrd.Oor;.Or.!;iemsettin KIRI!;i I

anlarnak, gormek ve getirilen c;:ozi.imi.in ozellikle kadm ve aile konusunda etkisi-ni degerlendirmek ic;:in· a~agtdaki tabloyu incelemerniz yeterli olacakttr. Ba~ka bir d_eyi~le bu tabloda, bireyin "egoizm"den kaynakh ta~tdtgt reziletlerin sebep oldugu diger reziletleri ve bunlann en aza indirilmesinin ya da yok edilmesinin temel anahtanm ve c;:ozi.im yolunu ifade etrneye c;:ah~ttk.

Biitiin Din· BIREY SEL

AiLEVi KilRESEL 4TEMEL lerin Temel

i,. D•~ TOPLUMSAL ERDEM Ahlaki

Prensipleri

Sava~ Diinya Sa-

Ofke Yaralama Katliam ~·· Oldiirme-Kin Oldiirme ~iddet Teror

lrkpbk Merhamet

Gurur (Can) insan Hak· Aynmc1hk yeceksin!

lan ihlali Somiirgeci-

lilc

Cinsiyet Kadm.Tica- ,

~ehvet reti, Tecaviiz Tutku

Tecaviiz -Aidatma Ayr1mC1hg1 PomoSek- iffet Etmeyecek·

Haz (Namus) -istismar Sosyal Ada-

torii, sin! letsizlik

AiDS

Mal H1rs1 Haram Ka- A'>hk Organ Maf-

Cimrilik ~alma

Yoksulluk yas•. Muavenet

c;atmaya-(Mal) zanfi:,

c;evre So- caksm! Tamah Cimrilik Zenginlik

runlan

Yalan soy-Giivensizlik . Cehalet Dekadans Yalan Soy-

«;1karc~hk leme(Akll) Sadakatsiz· Egitimsizlik Fitne/Fesat Adalet lemeyecek-

lik Yozla~ma KAOS sin!

KAYNAKCA

Kur'an-.1 Kerim.

Aristoteles, (1998),Nikomakhos'a Etik, (trc. Saffet Babi.ir), Ankara: Ayrac;: Ya­ymlan.

Aydm, M.S., (2007),Din Fe/sefesi, izmir: izmir ilahiyat Vakft.

Cevadi, M., (2012),Akl/ Terazisinde Vahiy ve Niibiiwet, (trc. Sedat Baran), is-tanbul: Onsoz Yaymlan. i

Durak, N., (2009),Piaton ve Farabi Felsefesinde Erdem Kavram1, Isparta: Fa­ki.ilte Kitabevi.

Kad1n ve Aile Sorunlan Sempozyumu : 3"17

Erdem, H., (2009),Ah/ak Felsefesi, Konya: HU-ER Yaymlan.

http://www.expatica.com/fr/news/local news/train-staffer-rape-triggers­french-rail-strikes-16233.html, 16.03.2014.

Kant, 1., (2002),Ahlak Metaftziginin Temellendirilmesi, {trc. lonnaKuc;:uradi), Ankara: T.F.K. Yaymlan.

Klhc;:, R., (1992), "Ahlak Felsefesi Nedir?", Felsefe Diinyast, S. 4, Ankara.

Klhc;:, R., (2009),Ahlakm Dini Temeli, Ankara: TDV Yaymlan.

Klnahzade A. E., (201 O),Devlet ve Aile Ahlakt, istanbul: ilgi Kiiltiir Sanat Ya­ymevi.

Koylii, M., (2012).Diinya Dinlerinde Ahlak, istanbul: Dem Yaymlan.

Laertios, D., (2003),0nlil Filozoflann Ya$amlar ve Ogretileri, {trc. Candan $entuna), istanbul: Yapt Kredi Yaymlan.

Macintyre, A., (2001), Erdem Pe$inde, (trc. Mutalip Ozcan), istanbul: Ayrmtt Yaymlan.

Platon, {1992),Dev/et, {trc. Sabahatt:in Eyiipoglu-M. Ali Cimcoz), istanbul: Remzi Kitabevi,

Platon, (1989),Kraty/os, (trc. Suad Y. Baydar), istanbul: Maarif Matbaast,

Platon, (1990),Phaidros, (trc. Hamdi Al<Verdi), istanbul: MEB Yaymevi.

Sponville, C., (2004), Biiyiik Erdemler Risalesi, (trc. l~tk Ergiiden), istanbul: Bilgi Universitesi Yaymlan.

Tillich, P., (2006),Ahlak ve Otesi, (trc. ve der. Aliye c;:mar), Ankara: Elis Ya-ymlan.

Yaran, C. S., (201 O),Ahlak ve Etik, istanbul: Ragbet Yaymlan.

Yaran, C. S., (2012), Din Felsefesine Giri$, istanbul: Dem Yaymlan.

Yaran, C. S., (2011). islam Ahlak Felsefesine Giri$, istanbul: Dem Yaymlan.

Yaran, C. S., (2005), islam'da Ahlak'm $artt Kaf?, istanbul: ElifYaymlan.

Yasa, M., (2013),Biitiincii/ ve Ele$tirel Din Felsefesi, Ankara: Elis Yaymlan.