TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLAR VE

SORUNLARI

Ahmet BaşalpErciyes Üniversitesi

Teknoloji Geliştirme BölgesiErciyes Teknopark A.Ş. Genel Müdürü

ahmetbasalp@erciyes.edu.trwww.erciyesteknopark.com

ÖZET

Teknoparklar üniversiteler ile sanayi kuruluşlarını biraraya getirerek yenilikçi fikirlerin ticari olarak değerlendirilmesini, artan beyin göçünün azaltılmasını ve ülke gelişmişlik seviyesinin arttırılmasını

temel amaçlar olarak edinen merkezlerdir. Bu yapıların sağlıklı bir şekilde çalışabilmesi için birtakım destek mekanizmalarına ihtiyaç vardır.

Fakat Türkiye’de girişimcilere sunulan bu destek mekanizmaları oldukça yetersiz kalmaktadır. Başta kuluçka merkezindeki şahıs ve firmalara olan desteklerde olmak üzere belirgin bir iyileşme sağlanamadığı takdirde teknoparklar yeteri kadar verimli işleyemeyeceklerdir.

GİRİŞ

Teknopark; bir üniversite veya yüksek öğrenim kurumu ya da bir araştırma merkezi ile resmi ilişkiler kurmuş, içinde teknoloji kökenli firma ve işletmelerin oluşmasını özendirecek ve büyüyüp gelişmesine destek verecek biçimde tasarlanmış, yönetiminin ilgili firmalara teknoloji ve işletmecilik becerilerinin transferi konusunda etkin uğraş verdiği, bir girişim olarak tanımlanır[1].

DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLAR Teknopark fikri ilk olarak 1950 yılında

Stanford Üniversitesi’nin öncülüğünde yaptıkları araştırmaları ticarileştirmek isteyen bir grup araştırmacının çabalarıyla Amerika’da ortaya çıkmıştır. Günümüz adıyla “Silikon Vadisi” olarak bilinen bu teknopark, dünyanın en çok tanınan teknoparkıdır. Bugün Google, Intel, Adobe Systems, Yahoo, VeriSign gibi yüzlerce küresel firma bu teknoparkta yer almaktadır. Silikon Vadisi’nin önderliğini üstlendiği teknoparklar bugün tüm dünyada inovatif düşüncenin pratik hayata aktarıldığı devasa merkezler haline gelmişlerdir. Bugün dünyada yaklaşık olarak 800 teknopark aktif olarak çalışmaktadır.

DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLAR Türkiye’de ilk Teknoloji Geliştirme Bölgesi çalışması

(Orta Doğu Teknik Üniversitesi) ODTÜ tarafından 1991 yılında başlatılmıştır. Türkiye’deki bütün teknopark çalışmaları Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın kontrolü ve yetkisi altında yürütülmektedir. Bugün Türkiye’de kurulumu tamamlanmış Teknoloji Geliştirme Bölgesi sayısı 23’dür. Sanayi Bakanlığı’nın Resmî Web Sitesinde bu 23 Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nden sadece 17’si yer almaktadır[2];

DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLAR O.D.T.Ü. Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi Tübitak Marmara Araştırma Merkezi Teknoparkı İzmir Teknoloji Geliştirme Bölgesi Ankara Teknoloji Geliştirme Bölgesi GOSB Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi İtü Arı teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi Hacettepe Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Kocaeli Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Eskişehir Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yıldız Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi İstanbul Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Selçuk Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Batı Akdeniz Teknokenti Teknoloji Geliştirme Bölgesi Erciyes Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Çukurova Teknoloji Geliştirme Bölgesi Erzurum Ata Teknokent teknoloji Geliştirme Bölgesi

DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLAR 2001 yılında kabul edilen 4691 sayılı

Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu ile Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’nin yasal zemini oluşturulmuştur. Yasa, sadece Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’ni tanımlamakla kalmamakta bunun yanında girişimcilere özellikle vergi hususunda bazı kolaylıklar getirmektedir. Vergi hususunda sağlanan bu kolaylıklar araştırma ve geliştirme(Ar-Ge) çalışmalarında teşvik edici bir unsur olarak destek olmaktadır.

AR-GE TANIMI

Ar-Ge terimi üç faaliyeti kapsamaktadir: Temel araştırma, uygulamalı araştırma ve deneysel geliştirme.

Temel araştırma, görünürde herhangi bir özel uygulaması veya kullanımı bulunmayan ve öncelikle olgu ve gözlemlenebilir gerçeklerin temellerine ait yeni bilgiler edinmek için yürütülen deneysel veya teorik çalışmadır.

Uygulamalı araştırma da yeni bilgi edinme amacıyla yürütülen özgün araştırmadır. Bununla birlikte uygulamalı araştırma, öncelikle belirli bir pratik amaç veya hedefe yönlenmiştir.

Deneysel geliştirme, araştırma ve/veya pratik deneyimden elde edilen mevcut bilgiden yaralanarak yeni malzemeler, yeni ürünler ya da cihazlar üretmeye; yeni süreçler, sistemler ve hizmetler tesis etmeye ya da halen üretilmiş veya kurulmuş olanları önemli ölçüde geliştirmeye yönelmiş sistemli çalışmadır.

Ar-Ge kavramı hem Ar-Ge birimlerindeki düzenli Ar-Ge'yi, hem de diğer birimlerdeki düzenli bir şekilde olmayan ya da ara sıra yapılan AR-GE faaliyetlerini kapsamaktadır[3].

AR-GE VE TÜRKİYE’DE AR-GE PROBLEMLERİ Ar-Ge çalışmalarının tamamının başarılı olma şansı

yoktur. Bu durumda Ar-Ge çalışması olumlu veya olumsuz sonuçlar üretebilecek ya da sonuç üretemeyecek riskli bir çalışmadır.

Bunun yanında Ar-Ge çalışmaları nitelikli iş gücü ve yüksek teknoloji ekipman gerektirebileceği için oldukça yüksek maliyetli de olabilmektedir.

Tüm bu durumlar göz önüne alındığında Ar-Ge çalışması sonucu çıkar elde edecek bütün odakların bahsettiğimiz bu riskleri ortak olarak yüklenmesi gerekmektedir.

Devlet bu noktada çıkar elde edecek bir odak olarak Teknoloji Geliştirme Bölgeleri aracılığıyla Ar-Ge riskini paylaşmaktadır.

AR-GE VE TÜRKİYE’DEAR-GE PROBLEMLERİ Ülkemizin dünya bilim camiasındaki yeri her geçen gün

biraz daha iyileşmektedir. Türkiye adresli yayınların tüm yayınlar içindeki oranı %0,5

iken son 17 yıl içerisinde %1’e kadar yükselmiştir. Yapılan bu bilimsel çalışmalar ülkemizin aktif Ar-Ge

gücünü göstermektedir. Fakat bu Ar-Ge gücü yeteri kadar verimli olarak

kullanılamamaktadır. Çünkü artan bilimsel ağırlığa rağmen ülkemizin yaptığı Ar-Ge çalışmaları ve aldığı patent sayıları beklenilen seviyenin çok altında artmaktadır.

Örneğin patent başvuru sayıları arasında bir kıyaslama yapacak olursak, Japonya’da 2002 yılında toplam 371.495 adet patent başvurusu yapılmış iken Türkiye’de bu rakam sadece 388’dir.

AR-GE VE TÜRKİYE’DE AR-GE PROBLEMLERİ Bu durumun sebepleri arasında,

yapılan çalışmaların pratiğe yatkın tasarlanmamış olması, yenilikçi düşüncesinin az olması, çalışmayı uygulamaya aktaracak paranın bulunamaması

sayılabilir. Tüm sebepler biraraya gelince yapılan bilimsel çalışmalar bir

türlü raftan aşağıya inememektedir. Batıdaki örnekleri incelendiğinde ülkemizin teknoloji üretimi

hususunda geride kalmasının sebebi oldukça açık bir şekilde görülmektedir: Eksik olan Üniversite ve Sanayi İşbirliği.

Üniversite sanayi işbirliğinin en üst seviyede olduğu merkezlerin Teknoloji Geliştirme Bölgeleri yani Teknoparklar olduğunu hatırlarsak bu noktada teknoparkların ne derece hayati bir öneme sahip olduklarını bir kere daha gözler önüne sermiş oluruz.

AR-GE VE TÜRKİYE’DE AR-GE PROBLEMLERİ Dünyada AR-GE harcamalarına %6,4 ile en yüksek

payı ayıran ülke İsrail olup, onu %3,2 ile İsveç takip etmektedir.

Ülkemiz, AR-GE harcamalarındaki %0,67’lik oran ile dünya ülkelerinin çok gerisinde kalmaktadır[4].

Bir sonraki slayttaki Tablo 1’de de görüleceği üzere ülkemizin Gayri Safi Yurtiçi Harcaması(GSYİH) içindeki Ar-Ge harcaması oranı artış göstermektedir.

Yine Tablo 2’de görülen Toplam Çalışanın Her 10.000’inine Karşılık Gelen Ar-Ge Personeli Sayısında da ciddi bir artış göze çarpmaktadır.

Bu artışların sürdürülebilir ve artan bir ivme ile devamını sağlayabilmek için teknoparklara yapılan yatırımların artması gerekmektedir.

Tablo 1. Ar-Ge Harcaması/Gayri Safi Yurtiçi Harcaması(%)

Dönem Oran

1990 0,32

1991 0,53

1992 0,49

1993 0,44

1994 0,36

1995 0,38

1996 0,45

1997 0,49

1998 0,50

1999 0,63

2000 0,64

2001 0,72

2002 0,67

2003 0,61

2004 0,67

Tablo 2. Toplam Çalışanın Her 10.000’inine Karşılık Gelen Ar-Ge Personeli Sayısı

Dönem Oran

1990 7,5

1991 7,8

1992 8,1

1993 8,7

1994 8,4

1995 9,0

1996 10,4

1997 11,1

1998 10,5

1999 11

2000 12,5

2001 12,9

2002 13,6

2003 18,1

2004 18,3

TEKNOPARK OTOKONTROL MEKANİZMASI Türkiye’de Sanayi Bakanlığı kontrolünde çalışmalarını sürdüren

teknoparkların, Sanayi Bakanlığı tarafından oluşturulmuş bir otokontrol mekanizması vardır.

Sanayi Bakanlığı’nın teknoparklardan belirli periyotlar halinde istediği ihracat miktarları, toplam Ar-Ge çalışanı sayısı, alınan patent sayısı gibi onlarca istatiski veri sayesinde teknoparklar arasında bir rekabet ortamı oluşturulmaktadır.

Rekabet ortamının bir getirisi olarak teknopark yönetici şirketleri bünyesindeki firmalara yapılan çalışmaların sayısının ve inovatif niteliğinin artması yönünde teşviklerde bulunmaktadırlar.

Bu sayede kendi kendini kontrol eden ve gelişen bir sistem oluşmaktadır. Örneğin aşağıdaki grafikte görüldüğü üzere, Sanayi Bakanlığı, teknoparkları yapılan toplam ihracat bazında kıyaslamaktadır.

Şekil 1. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde Yapılan Toplam İhracat(2005)

TOPLAM İHRACAT

0%6% 0%

2%1%

0%

32% 59%

ODTÜ HACETTEPE GOSB TÜBİTAK İTÜ İZMİR BİLKENT ESKİŞEHİR

TEKNOPARKLARIN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Teknoparkların güçlü bir otokontrol mekanizması olmasına

rağmen yeterli destek mekanizmaları yoktur. Teknoparklar özellikle kurulum aşamasında çok ciddi

problemler yaşamaktadırlar. Sanayi Bakanlığı teknoparklara sınırlı miktarda destek vermektedir.

Bu destek yapılanmanın tamamını finanse edecek şekilde düzenlenmemiştir ve çok sınırlıdır. Bu konuda yasal prosedürlere bakıldığında üniversitelerin kendi kaynaklarından bu bölgeler için kaynak tahsis etmeleri mümkün değildir.

Teknopark yönetici şirketinin kurulması esnasında yapılması gerekli olan sermaye payının ödenmesi konusunda bile üniversitelerin şirket sermayesine kendi paylarına düşen kısmını verebilecekleri bir ödenek kalemi bulunmamaktadır.

TEKNOPARKLARIN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Bunun yanında teknoparklara kuluçka merkezinde

yer alan firmalar için de herhangi bir destek verilmemektedir.

Yani çok iyi bir fikre sahip olan fakat bunu gerçekleştirecek parası olmayan girişimciler için hiçbir destek mekanizması düşünülmemiştir.

Bu konuda KOSGEB’in TEKMER (Teknoloji Geliştirme Merkezi) bünyesinde Ar-Ge çalışmaları yürüten firmalara destekleri bulunmaktadır ancak KOSGEB ve Teknoparkların birlikte eşgüdüm içersinde çalışmalarını sağlayacak bir yapı düşünülmemiştir.

TEKNOPARKLARIN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Uygulamaya geçebilecek inovatif gelecek vaat eden

projelerin başlangıcında proje ekibine başlangıç sermaye verilmeli daha sonraki dönemde de projeyi sürdürüp sonuçlandırabilmeleri için çekirdek sermaye yardımında bulunulabilecek mekanizmalar oluşturulmalıdır.

Bu konuda teknoparklara maddi anlamda destekler verilmeli ve yasal düzenleme yapılmalıdır. Gerekli desteği alamayan ve fikrini hayata geçiremeyen girişimci kendisine destek veren yabancı firmalarla işbirliği yaparak yurt dışına çıkmakta ve beyin göçüne katılmaktadır.

Eksik destek mekanizmaları teknoparklar ve ülke için çok ciddi problemler teşkil etmektedirler.

TEKNOPARKLARIN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Teknoparkların karşısında duran diğer bir sorun ise

Ar-Ge çalışması yapan firmaların seri üretime geçtiklerinde karşılarına çıkan engellerdir.

Çünkü yasa gereği teknopark alanı içerisinde yapılan çalışmalar sadece geliştirme aşamasında iken vergiden muaftırlar, yani prototip üretildikten ve proje başarı ile sonlandırıldıktan sonra destekler sona ermektedir.

Bu durum sadece yazılım ürünleri için geçerli değildir. Teknoparklara en yoğun ilgiyi gösteren firmaların yazılım firmaları olmasının açıklaması budur.

Teknopark mekanizmasının daha iyi işleyebilmesi için hiç şüphesiz ki seri üretim hususunda da birtakım kolaylıkların getirilmesi gereklidir.

TEKNOPARKLARIN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Teknoparklar, tüm dünyada ve Türkiye’de

gittikçe artan ilgi gören yenilikçi düşüncenin sanayi ile buluştuğu merkezler olarak oldukça hassas bir öneme sahiptirler.

Bu merkezler önümüzdeki dönemde ülkemizin ekonomik hayatının kaderini belirleyecektir.

Bu merkezlerin özellikle kuluçka aşamasındaki girişimcilere destek sağlayabilecek ve seri üretimde de avantajlar sunacak bir yapıya kavuşturulması gereklidir.

KAYNAKLAR

[1] İngiltere Bilim Parkları Birliği Resmi Web Sitesi, http://www.ukspa.org.uk/?channel_id=2375&editorial_id=13885

[2] T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Resmi Web Sitesi, http://www.sanayi.gov.tr/webedit/gozlem.aspx?sayfaNo=2544

[3] TÜBİTAK Bilim ve Teknoloji Politikaları Dairesi Başkanlığı, http://www.tubitak.gov.tr/btpd/sss.php#arge

[4] Türkiye İstatistik Kurumu Resmi Web sitesi, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=357

Yazarlar: Ahmet Başalp, Bilgin Yazlık