veÇori tË turqizmave nË gjuhËn shqipe pËrmes

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHVE SLLAVE E BALLKANIKE

VEORI T TURQIZMAVE N GJUHN SHQIPE PRMES FJALORIT T

ORIENTALIZMAVE T TAHIR DIZDARIT

Punim pr gradn shkencore Doktor n Gjuhsi

Specialiteti: Leksikologji

Punoi: Udhheqs shkencor:

Msc.Urtis Harri Prof. Dr. Avni Xhelili

Tiran, 2015

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHVE SLLAVE E BALLKANIKE

DISERTACION ME TEM:

VEORI T TURQIZMAVE N GJUHN SHQIPE PRMES FJALORIT T

ORIENTALIZMAVE T TAHIR DIZDARIT

KOMISIONI

1.

2.

3.

4.

5.

Punoi: Udhheqs shkencor:

Msc.Urtis Harri Prof. Dr. Avni Xhelili

Tiran, 2015

Pasqyra e lnds

Hyrje ............................................................................................................................. f.

Kreu I. Tahir Dizdari dhe veprimtaria e tij shkencore .............................................. f.

1.1 Tahir Dizdari - gjuhtar, leksikograf dhe orientalist i spikatur shqiptar.............. f.

1.2 Veprimtaria shkencore e T. Dizdarit n fushn e turqizmave n gjuhn shqipe. f.

Kreu II. Fjalori Orientalizmat n gjuhn shqipe ....................................................... f.

2.1 Koha kur u shkrua, metodika e zbatuar nga autori pr mbledhjen e fjalve dhe

aparati shkencor i prdorur pr przgjedhjen e tyre .............................................. f.

2.2 Fjalor i orientalizmae apo Fjalor i turqizmave? ... ................................................ f.

Kreu III. Prmasat enciklopedike t fjalort t Tahir Dizdarit ........................................ f.

3.1 Vendi q z fjalori i Dizdarit ndr fjalort e tjer t shqipes dhe risit q sjell n

leksikografin shqiptare ........................................................................................ f.

3.2 Veori t hartimit dhe ndrtimit t Fjalorit t Dizdarit krahasuar me fjalor t t

njjtit tip n gjuht e tjera t Ballkanit .................................................................. f.

Kreu IV. Veori t turqizmave n fjalorin e Dizdarit ...................................................... f.

4.1 Prhapja e turqizmave t prbashkta n gjuht ballkanike sipas fjalorit t

Dizdarit.................................................................................................................... f.

4.2 Klasifikimi semantik i turqizmave t fjalorit t Dizdarit sipas fushave semantike

dhe statistika rreth tyre. Zhvillimet semantiko-stilistikore t turqizmave n gjuhn

shqipe sipas fjalorit t Dizdarit............................................................................... f.

Kreu V. Shtresa e huazmeve turke n Fjalorn e Gjuhs s Sotme Shqpe ..................... f.

5.1 Disa tipare t huazimeve turke n Fjalorin e Gjuhs s Sotme Shqipe (1980) ....... f.

5.2 Fjalsi i turqizmave t Fjalort t Tahir Dizdarit t prshira n Fjalorin e Gjuhs s

Sotme Shqipe .......................................................................................................... f.

Prfundime ....................................................................................................................... f.

Bibliografi ........................................................................................................................ f

HYRJE

Deprtimi n gjuh i fjalve t huaja sht nj dukuri krejtsisht e natyrshme dhe

dshmi e rndsishme e kontakteve ndrgjuhsore. Kontaktet midis popujve dhe kulturave

t ndryshme i njeh individt e tyre me sende, ide e koncepte t reja. Kur kto koncepte,

ide a sende t nj kulture tjetr huazohen, s bashku me to huazohen edhe emrtimet e

tyre. Huazimet leksikore jan mnyr pr zgjerimin e sistemit konceptual t gjuhs, jan

mnyr pr realizimin e nevojave t komunikimit, t cilat ndryshojn n varsi nga

kontaktet ndrkulturore.

Rrugt e deprtimit t huazimeve mund t jen t drejtprdrejta, d.m.th., si

rezultat i kontakteve t pandrmjetme kulturore, tregtare, ekonomike, ushtarake midis

bartsve t gjuhve, por mund t jen edhe t ndrmjetme, kur ato merren nga nj gjuh e

tret, e cila shrben si ndrmjets midis dy t parave.

Fati historik i ka br shqiptart nj popull ndrmjet Perndimit dhe Lindjes. Nga

kontaktet me popuj e kultura t tjera perndimore e lindore, kultura shqiptare sht e

mbrujtur me elemente t rndsishme t t dyja anve t ktij horizonti. T tilla kontakte

disashekullore shqipja ka pasur me turqishten e Perandoris Osmane. Dshmi e ktyre

kontakteve ka qen edhe ndikimi i turqishtes mbi gjuhn shqipe, n radh t par, n

leksikun e saj. Ndikimi lidhet me koncepte ekonomike dhe administrative, me koncepte

abstrakte dhe fetare; ai lidhet me jetn e shoqris dhe me kulturn e jetess s saj.

Fiksimi dhe shpjegimi i njsive leksikore t huazuara jan me rndsi jo vetm sa i takon

historis s huazimit, por edhe sa i prket vlersimit t tyre si mjete t domosdoshme

njohse t vlerave t kulturs kombtare. Nj material t pasur pr huazimet turke na jep

Fjalori i orientalizmave i Tahir Dizdarit, veori t t cilit jan br objekt shqyrtimi n

kt punim.

Kontaktet ndrgjuhsore kan pasur edhe ndikim t ndrsjell: gjuht e

popujve t prfshira n Perandorin Osmane kan ndikuar mbi turqishten.

M i ndjeshm ka qen ky ndikim n qytetet e mdha bregdetare si

Stamboll, Selanik, Izmir etj. N Stamboll, p,sh., kan jetuar shqiptar,

grek, armen, serb, vlleh etj. Prania n turqishte e argotizmave t

ndryshme sht dshmi e ndikimit t gjuhve t ktyre komuniteteve mbi

turqishten.

Prligjja e punimit

Dy jan arsyet kryesore q na kan nxitur t przgjedhim kt tem:

S pari, Tahir Dizdari sht ndr figurat m t shquara n fushn e studimeve

turkologjike, pr veprn e t cilit ende nuk ka nj studim t mirfillt shkencor. Kjo

pohohet nga mjaft studiues, t cilt vn dukje se: Ndr figurat e ndritura t gjuhsis

shqiptare rreshtohet padyshim edhe Tahir Dizdari, autor i veprs madhore Huazime

orientalizmash n shqipe, pr t ciln sht folur e shkruar shum pak...1, ose N

jetn shkencore ndodh shpesh q vepra e nj dijetari, s cils i ka kushtuar gjith jetn,

botohet shum vite pas vdekjes s autorit. Kshtu ka ndodhur me Fjalorin e

orientalizmave n gjuhn shqipe t Tahir Dizdarit, q u botua 33 vjet pas vdekjes s

autorit, duke i dhn atij vendin e merituar, por t munguar prej kohsh n gjuhsin

shqiptare.2

S dyti, vepra e Dizdarit Fjalori i Orientalizmave n Gjuhn Shqipe,

megjithse e botuar shum von (n vitin 2005), sht ndr veprat m t rndsishme

shkencore dhe ndr m t veantat n fushn e turkologjis, jo vetm n trojet shqiptare,

por n t gjith Ballkanin. Shqipja3 ka huazuar rreth 4406 fjal, nga t cilat rreth 1800

jan prfshir n Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe (1980). Me studimin e tyre jan marr

1 LUKA David: Ndihmesa e Tahir Dizdarit pr historin e fjalve t gjuhs shqipe,

Konferenc Shkencore Ndrkombtare Leksikografi Tahir Dizdari dhe turkologt pr shqipen,

Universiteti i Shkodrs & Yunus Emre, Shkodr, Janar 2013.

2 TOPALLI Kolec: Nj botim i vonuar: Fjalor i orientalizmave n gjuhn shqipe i Tahir Dizdarit,


Universiteti i Shkodrs & Yunus Emre, Shkodr, Janar 2013

3 LATIFI Lindita, ILHAN Jonida: Veori t prbashkta t turqizmave ballkanike,

Konferenc Shkencore Ndrkombtare: Dialogu midis gjuhve, kulturave dhe qytetrimeve ballkanike,

Universitetit i Tirans & Universiteti Jug-Perndimor Neofit Rillski i Bllagoevgaradit, Bullgari ,

Fakulteti i gjuhve t huaja, 21 nntor 2014, Tiran. (dorshkrim)

shum gjuhtar shqiptar dhe t huaj, ndr t cilt mund t prmendim: E.abej4, A.

Kostallari5, A. Krajni

6, M.Samara

7, G. Meyer

8, F. Miklosich

9, N. Boretzky

10. Studimet

rreth huazimeve turke n gjuhn shqipe kan filluar n gjysmn e dyt t shek. XIX.

Studimi i par n kt fush sht br nga Franz Miklosich. M pas, Gustav Meyer ka

prcaktuar fjalt turke n fjalorin etimologjik t shqipes. N hyrje t veprs, Meyer

thekson se n Fjalorin e tij prej 5140 fjalsh, gjenden rreth 1180 turqizma. Dhjet vjet m

von pas ktij studimi, Norbert Boretzky boton dy vllime n lidhje me ndikimin e

turqishtes n gjuhn shqipe. N vllimin e par sht studiuar ndryshimi i tingujve t

fjalve turke n gjuhn shqipe dhe prapashtesat turke t prdorura n gjuhn shqipe.

Vllimi i dyt sht fjalor. N kt fjalor jan paraqitur rreth 4078 zra, s bashku me

variantet e tyre. Numri i fjalve turke t prdorura n dialekte t ndryshme t shqipes

sht 585 s bashku me variantet e tyre. Megjithat merita m e madhe i takon T.

Dizdarit11

, i cili la n dorshkrim Fjalorin e orientalizmave, q sot pr sot prbn

punimin m t sakt e m shkencor n fush t huazimeve turke. Fjalori prmban 4406

huazime, q autori i quan huazime t drejtprdrejta nga gjuha turke.

N mjaft punime t albanologve t ndryshm jo vetm vlersohet puna e

Dizdarit, por shtrohet dhe domosdoshmria e studime t mtejshme rreth ktij fjalori, t

cilat do t hapin rrugn pr hulumtime me t gjera ne fushn e gjuhsis krahasuese

ballkanike: Kudo dhe kurdoher ekzistojn studiues, qenia e t cilve i jep nder dhe i

rrit vlern kulturs s nj vendi. I prmasave t tilla sht Tahir Dizdari... N morin e

studiuesve t gjuhve t ndryshme t Ballkanit, q jan marr me shtje t huazimeve

4 abej, E., Pr nj shtresim kronologjik t huazimeve turke t shqipes, SF,1975,1.

5Kostallari, A., Rreth deprtimit t turqizmave n gjuhn shqipe gjat shekujve XVII-XVIII, Gjurmime

albanologjike, SSHF, Prishtin 1978. 6 Krajni, A., Hymja e turqizmave n shqipen dhe prpjekjet pr zvendsimin e tyre, SF, 1965,1.

7 Samara, M., Zhvillime leksiko-semantike t turqizmave n gjuhn shqipe, SF,1995, 1-4.

8 Meyer, G., Etymologisches Wrterbuch der albanische Sprache, Strasburg, 1891.

9 Miklosich, F., Die Trkischen elemente in den sdost-und osteuropaischen sprachen (V.I-II), Wien, 1884-

1890.

10 Boretzky, N. Der turkische Einfluss auf das Albanische, Teil I: Phonologie und Morphologie der

albanische Turzismen, Wiesbaden 1975, Der turkische Einfluss auf das Albanische, Teil 2: Worterbuch der

albanischen Turzismen, Wiesbaden 1976

11 Dizdari, T.: Fjalor i Orientalizmave, Tiran, 2006

turke n kto gjuh, merita m e madhe i takon T. Dizdarit, i cili la n dorshkrim veprn

e mrekullueshme: Fjalorin e orientalizmave, q sot pr sot prbn punimin m t sakt e

m shkencor n fush t huazimeve turke. Pr Dizdarin e fjalorin e tij mund t flitet

shum, por ajo q dua t theksoj sot sht kontributi i pashoq dhe ndihma e pakursyer q

jep kjo vepr pr gjuhsin ballkanike. E par pr nga cilsia e studimit, pr nga sasia e

fjalve t grumbulluara dhe t shpjeguara me imtsi jo vetm pr burimin, por edhe pr

prhapjen ndrballkanike, Fjalori i Dizdarit hap rrugn e studimit t turqizmave t

prbashkta ballkanike e m gjer.12

Qllimi i studimit, objektivat dhe hipotezat

Studimi synon:

S pari, t nxjerr n pah madhshtin e veprs s pashoqe t Tahir Dizdarit.

S dyti, t analizoj prmbajtjen e Fjalorit.

S treti, t evidentoj veorit e ktij Fjalori, krahasuar me Fjalort e gati t t

njjtit tip, t hartuar mbi fjalt e marra nga turqishtja, n gjuh t tjera t Ballkanit.

S katrti, t analizoj raportin mes turqizmave, persizmave dhe arabizmave n

kt Fjalor.

S pesti, t bj klasifikime t tipit semantik dhe morfologjik t nj pjese t fjalve

t huazuara, thn m sakt, t huazimeve q jan deri n njfar mase edhe sot, aktive

n leksikun e shqipes.

Pr t realizuar kt studim jemi prpjekur t shfrytzojm nj bibliografi t gjer

shkencore, nj pjes t s cils e kemi gjetur n biblioteka, botime dhe materiale

konferencash t ndryshme shkencore t organizuara n nder t personalitetit t Tahir

Dizdarit n Shqipri, punime monografike t autorve t tjer shqiptar pr huazimet

turke, si dhe literatur t bollshme shkencore dhe botime fjalorsh t turqizmave n vende

t ndryshme t Ballkanit, fal lidhjeve dhe dashamirsis s treguar nga ana e

12

XHANARI (LATIFI) Lindita: Vepra e Dizdarit kontribut i pashoq n Turkologjin Ballkanike,



albanologve shqiptar, si dhe turkologve ballkanas. Bibliografin e shfrytzuar do ta

klasifikonim n disa rubrika:

Rubrika e par prbhet nga: Fjalori i Orientalizmave n Gjuhn Shqipe i

Tahir Dizdarit dhe gjithka tjetr ka trajtuar ai mbi kto huazime n Konferencn e Par

dhe t Dyt Albanologjike, t mbajtur n vitet 1962, 1968, ku autori thekson mnyrn sesi

ka punuar pr grumbullimin e ketyre huazimeve.

Rubrika e dyt prbhet nga: monografit shkencore t hartuara nga albanologt

shqiptar, artikuj dhe studime t albanologve t huaj, si dhe artikuj t albanologve

shqiptar kushtuar veprs s Dizdarit. Ktu mund tju prmend se jan shfrytzuar nj

mori autoresh si: Boretzky, Miklosich, Meyer, E. abej, Sh. Demiraj, A. Krajni, L Latifi,

M. Samara, I. Schtz, A. kaljic, L: Bakoti, I. Esih, fjalort e gjuhs shqipe si: Fjalor i

gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1980; Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1954;

Fjalori sinonimik i gjuhs shqipe, Tiran, 2005 etj.

Metodologjia dhe struktura e punimit

Gjat puns son, kemi prdorur tri metoda studimore:

Metodn prshkruese (kt metod e kemi prdorur pr prshkrimin e veprs s

Dizdarit, si dhe t kontributeve shkencore t albanologve, n fushn e huazimeve nga

gjuha turke)

Metodn krahasuese (kt metod e kemi prdorur pr krahasimin e vlerave q

sjell Fjalori i Dizdarit, n dallim nga fjalort e gati t t njjtit tip, hartuar pr huazimet

turke n gjuht e tjera t Ballkanit)

Metodn analizuese (kt metod e kemi prdorur pr analizimin e veprs s

Dizdarit, e sidomos pr realizimin e klasifikimeve semantike e gramatikore t fjalsit t

veprs s Dizdarit)

Struktura e punimit

I gjith punimi ndahet n pes krer:

N kreun I paraqitet veprimtaria shkencore e Tahir Dizdarit n fushn e

turqizmave. Pr ta dhn sa m t plot kt veprimtari, kreu shte pajisur edhe me nje

bibliografi t sakt dhe t hollsishme t botimeve t Dizdarit n fushn e turqizmave. Nj

pjes e ktyre botimeve jan realizuar nga vet autori, kurse pjesa tjetr jan realizuar

mbshtetur ne Fjalorin e Orientalizmave pas vdekjes s Dizdarit.

N Kreun II paraqitet prmbajtja e Fjalorit Orientalizmat n gjuhn shqipe,

koha kur u shkrua, metodika q ka prdorur autori pr mbledhjen e fjalve dhe aparati

shkencor i prdorur pr przgjedhjen e tyre. Gjithashtu, n kt pjes kemi vendosur

edhe vlersimet e gjuhtarve t ndryshm, si dhe kndvshtrimin ton mbi prdorimin e

termave turqizma dhe orientalizma.

N Kreun III paraqiten t analizuara prmasat enciklopedike t Fjalorit t Tahir

Dizdarit, vendi q z fjalori i Dizdarit krahasuar me fjalort e tjer t shqipes, si dhe

risit q sjell Fjalori n leksikografin shqiptare. Gjithashtu, n kt pjes kemi trajtuar

edhe veorit e hartimit dhe ndrtimit t Fjalorit t Dizdarit krahasuar me fjalor t t

njjtit tip, t huazimeve turko-orientale n gjuht e tjera t ballkanit. (Krahasim me

fjalort e turqizmave t A. Skali, Popovi, Saineau, Olivera Nasteva, Karadzi,

Kukkidis, Bakoti etj.).

N Kreun IV jan trajtuar:

Veorit e turqizmave n fjalorin e Dizdarit.

Raportin mes turqizmave, arabizmave dhe persizmave n fjalorin e

Dizdarit.

Klasifikime t ndryshme semantike t turqizmave n gjuhn shqipe nga

albanolog t ndryshm, si dhe vlersime t tyre mbi zhvillimet semantiko-

stilistikore t turqizmave n gjuhn shqipe.

Klasifikimin semantik q u bjm ne turqizmave t fjalorit t Dizdarit,

sipas fushave semantike q kan kapur kto huazime dhe statistika rreth

tyre.

N Kreun V jepen huazimet turke t nxjerra nga Fjalori i Gjuhs s Sotme

Shqipe, veorit e tyre leksiko-semantike, stilistike e morfologjike. N kt kre t punimit

jan br prpjeke pr grupimin semantiko-morfologjik t turqizmave n emra konkret,

emra abstrakt, mbiemra, folje, ndajfolje etj. I sht kushtuar vmendje edhe tiparit tjetr

t leksikut t huazuar nga turqishtja: shkalla e lart e prshtatjes s tij me karakteristikat e

sistemit fonetik, morfologjik e sintaksor t gjuhs shqipe.

S fundi, punimi mbyllet me rubrikn e Prfundimeve, si dhe me Bibliografin e

shfrytzuar pr hartimin e tij.

Kreu I

TAHIR DIZDARI DHE VEPRLMTARIA E TIJ SHKENCORE

1.1 Tahir Dizdari - gjuhtar, leksikograf dhe orientalist i spikatur shqiptar

Tahir Oizdari sht nj ndr emrat e shquar t gjuhsis shqiptare me nj

kontribut t jashtzakonshm n fushn e orientalizmave dhe leksikografis. Ishte pinjoll

i familjes shkodrane 400 vjeare DIZDARI (Dizder = komandant i kalas Rozafat n

Shkodr)

Tahir Dizdari sht djali i Nasuf Beg Dizdarit (1860 1940), nj intelektual i

mirfillt q njihej si gjuhtar, historian, folklorist dhe kronist. Kishte studiuar n

Stamboll dhe Vjen, ishte njohs i gjuhs turke dhe gjermane. Gjat viteve 1897-1918 ai

kishte shrbyer si kryedragomen honorer i konsullats austriake n Shkodr. N kt

koh bashkpunon me mikun e tij Faik Konicn pr botimin e ALBANISE s Brukselit

(nga 1899 1905). Po kshtu, bashkpunon me Shahin Kolonjn n gazetn DRITA t

Sofies gjat viteve 1904 1908, si dhe me gazetn VLLAZNIMI t Vjens n 1917.

N vitin 1916 internohet nga malazezt n Cetinj, ku nj vit m pas, m 1917 mban

fjalimin e tij programatik n ceremonin e varrimit t sa Boletinit. Gjat viteve 1923-24

boton dhe drejton me financat e veta gazetn SHPRESA KOMBTARE n Shkodr.

Tahir N. Dizdari lindi n Shkodr n vitin 1900. Mbaron n vendlindje MEJTEPI

ASQERIEN dhe gjimnazin KOLEGJI SAVERIAN me rezultate t shklqyera (figuron n

librin e nderit t ksaj shkolle).

Vazhdoi studimet e larta n universitetin e Stambollit pr shkenca politike gjat

viteve 1922 1925. Martohet n Turqi me Makbule Fatma, q kishte mbaruar pr mjeke

gjinekologe, e cila, pas mbrritjes n Shqipri, bhet mamia e par n Tiran dhe n t

gjith vendin.

Nga vitet 1925 1939 Tahiri kryen detyra dhe funksione t larta shtetrore si

zvendsprefekt (Durrs, Vlor), nnprefekt n Fier dhe Puk, por m gjat qndron n

Ministrin e Brendshme n detyrn e drejtorit t korrespondencs dhe at t Shefit t

Zyrs Sekrete.

N vitin 1929 boton Ligja e katundarive (komunave) me 109 faqe. N vitin

1930 sht gjithashtu edhe sekretar i Komisionit Qendror pr Regjistrimin e Popullsis

Shqiptare.

N vitin 1935 boton veprn madhore Udhheqs pr konferenca me 185 faqe,

q u konsiderua si Manuali i Par i Administrats Shqiptare.

Pas pushtimit t Shqipris nga Italia fashiste (prill 1939) Tahir Dizdari internohet

n Itali (Colfioritto di Foligno dhe m pas n Pavia). Gjat qndrimit n Pavia vihet n

kontakt me Manastirin Certosa di Pavia, ku gjeti frymzimin pr t filluar punn

shumvjeare dhe madhore Orientalizmat n gjuhn shqipe.

Pas kthimit nga Italia, n fund t vitit 1942 hap nj dyqan bukinistik dhe si fillim

nis t shkruaj n periodikt dhe gazetat e kohs me pseudonimet si: TADIS,

BISHTIQINDIJA, HIJEKAKEQI etj.

Nga 22 prilli 1944 filloi t botoj n gazetn BASHKIMI I KOMBIT ciklin e

artikujve t tij me titull: FJALT IRANISHTE (PERSE) N GJUHN TON. N kto

gazeta shqyrtoi 260 huazime iraniane n gjuhn shqipe. Ishte hera e par n studimet

shqiptare q po kryhej nj pun e till.

N vitin 1946 n revistn BOTA E RE botohen artikujt studimor: T KATR

BALT.

Me 25 Janar 1946 pranohet si antar i Lidhjes s Shkrimtarve t Shqipris,

ndrsa me 27 Shkurt 1951 arrestohet pr ngjarjen e bombs n ambasadn sovjetike dhe

mbahet 13 muaj n hetuesi.

Punon intensivisht dhe si hulumtues (duke shkruar dhe n terren) pr folklorin dhe

i dorzoi Institutit t Folklorit 800 faqe t daktilografuara.

Bashkpunon n buletinin e U.SH.T.- Seria e Shkencave Shoqrore gjat viteve

1960-1962 dhe n Studimet Filologjike nga vitet 1964-1966, duke botuar studimin mbi

Orientalizmat n Gjuhn Shqipe.

Me 14 Dhjetor 1965 emrohet Bashkpuntor i Vjetr Shkencor n Sektorin e

Leksikologjis n Institutin e Gjuhsis, duke dorzuar nj vepr prej 200 faqesh Fjal

t pambledhura n fjalort tan. Merr pjes n t gjitha simpoziumet dhe konferencat

kombtare pr gjuhn shqipe, duke mbajtur kumtesa shkencore.

Pas nj pune t gjat 30-vjeare, por me sakrifica edhe fizike, arriti q n vitin

1972 t prfundoj (pak jav para vdekjes) veprn e filluar n Itali, n vitin 1942,

Orientalizmat n Gjuhn Shqipe, prej 2000 faqesh t daktilografuara, me 4450 fjal.

Kjo vepr madhore do t shihte dritn e botimit n vitin 2005 e realizuar dhe

sponsorizuar nga Instituti Shqiptar i Mendimit dhe Qytetrimit Islam (AIITC).

Si orientalist i njohur u ftua nga institucioni shkencor me fam botrore College

de France pr t marr pjes n Kongresin e Orientalistve, ka nuk u realizua pr shkak

se ndrroi jet, para zhvillimit t Kongresit.

M 1995, Tahir N. Dizdarit iu dha me dekret presidencial Nr.1252 dt.16.10.95

Urdhri Naim Frashri i kl.I-r pr KONTRIBUT T SHQUAR N ZHVILLIMIN E

SHKENCAVE ALBANOLOGJIKE. Gjithashtu me vendim t Kshillit Bashkiak t vitit

2009, iu dha emri Tahir Dizdari nj rruge n qytetin e Shkodrs. M pas, n janar t

2013-s, shpallet Qytetar nderi i qytetit t Shkodrs.

Vlersime t larta iu bn m von kontributeve t tij nga akademik dhe

shkenctar t rinj me rastin e simpoziumit ndrkombtar t mbajtur n Prishtin m

1995, me rastin e prkujtimit t 25 vjetorit t vdekjes s tij, organizuar nga Instituti i

Gjuhsis dhe Letrsis n Tiran n vitin 1997, si dhe gjat punimeve t Konferencs

Shkencore Ndrkombtare Leksikografi Tahir Dizdari dhe turkologt pr shqipen,

organizuar n Shkodr, nga Universiteti i Shkodrs dhe Instituti i Kulturs turke n

Shkodr Yunus Emre, m janar 2013.

1.2 Veprimtaria shkencore e Tahir Dizdarit n fushn e orientalizmave n gjuhn

shqipe

Si njohs i thell i gjuhs turke dhe gjuhve t tjera orientale, Tahir Dizdari ia

kushtoi gjith jet e tij mbledhjes, shpjegimit t hollsishm dhe trajtimit me kompetenc

t nj materiali t pasur si nga gjuha e folur n krahina t ndryshme t vendit, ashtu dhe

nga gjuha e shkruar (autor t letrsis shqipe, prkthime, organe t shtypit etj.). Vepra e

plot e Dizdarit, fjalori i orientalizmave n gjuhn shqipe, u b e njohur pr lexuesin

vetm pas 33 vitesh nga vdekja e tij n vitin 1972. Megjithat pjes t ksaj vepre kishin

filluar t botoheshin n shtypin e kohs q n vitin 1944 e m pas n Buletinin e

Universitetit Shtetror t Tirans, Seria e Shkencave Shoqrore,

Pr t pasur nj pasqyr m t plot veprimtarin shkencore t Tahir Dizdarit,

jemi prpjekur t grumbullojm t gjitha botimet e punimeve t tij, t cilat po e sjellim

m posht:

28 studime t emrtuara Fjal iranishte n gjuhn shqipe, t botuara gjat vitit

1944 me pseudonimin Bishtiqindija n rubrikn gjuhsore t gazets Bashkimi i

Kombit n numrat e saj: 93, 94, 97, 98, 99, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 115, 126,

128, 129, 137, 138, 141, 144, 146, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155).

Huazime orientalizmash n shqipet, Buletin i Universitetit Shtetror t Tirans,

Seria e Shkencave Shoqrore, Tiran, 1960, nr.1, fq. 217-244.

Huazime orientalizmash n shqipet, Buletin i Universitetit Shtetror t Tirans,

Seria e Shkencave Shoqrore, Tiran, 1960, nr.3, fq. 239-263.

. Huazime orientalizmash n shqipet (arratis-ballsam), Buletin i Universitetit

Shtetror t Tirans, Seria e Shkencave Shoqrore, Tiran, 1961, nr.1, fq. 181-200.

Huazime orientalizmash n shqipet (bamje-beqari), Buletin i Universitetit


Huazime orientalizmash n shqipet (berat-bullur), Buletin i Universitetit


Disa vzhgime mbi turqizmat n shqipe, Konferenca e Par e Studimeve

Albanologjike, Tiran, 15-21 Nndor, 1962, fq. 407-409.

Huazime orientalizmash n shqipet, Studime Filologjike, Tiran, 1965, nr.1, fq.

47-77.

Huazime orientalizmash n shqipet (B,), Studime Filologjike, Tiran, 1965,

nr.2, fq. 95-119.

Huazime orientalizmash n shqipet (E), Studime Filologjike, Tiran, 1965, nr.3,

fq. 85-101.

Huazime orientalizmash n shqipet (G), Studime Filologjike, Tiran, 1966, nr.1,

fq. 120-137.

Botimet dhe dorshkrimet e Tahir Dizdarit, t daktilografuara dhe korrigjuara

nga vet autori dhe t ruajtura n arkivin e Institutit t Gjuhsis dhe Letrsis, u kan

shrbyer studiuesve t ndryshm, si E. abejt n studimet e tij etimologjike, por n

mnyr t veant hartuesve t Fjalorit t gjuhs s sotme shqipe (1980).

Kreu II

FJALORI ORIENTALIZMAT N GJUHN SHQIPE

2.1 Koha kur u shkrua Fjalori, metodika e zbatuar nga autori pr mbledhjen e

fjalve dhe aparati shkencor i prdorur pr przgjedhjen e tyre.

Punn pr hartimin e Fjalorit t Orientalizmave Dizdari e ka nisur q hert, rreth

vitit 1942. Pas nj pune madhore 30 vjeare, por me sakrifica edhe fizike, arriti q n

vitin 1972 (pak jav para vdekjes) ta prfundoj veprn e filluar n Itali n vitin 1942,

Orientalizmat n Gjuhn Shqipe, prej 2000 faqesh t daktilografuara, me 4450 fjal.

Pas vitit 1966, megjithse pjes t tra t tij, i kishte botuar pjesrisht n organet

shkencore t kohs, Buletini i Shkencave Shoqrore dhe Studime Filologjike, ... autori e

ripunon veprn, e rikonceptoi lndn e botuar pjesrisht n disa numra t Buletinit pr

Shkencat Shoqrore (1960-1966), e plotsoi, e saktsoi, e sistemoi dhe e ridaktilografoi

vet rreth 2000 faqe, duke e paraqitur at n formn e nj studimi t madh monografik, i

cili mund t quhet edhe nj fjalor i plot i orientalizmave ne gjuhn shqipe, i pajisur n

fund me nj bibliografi t pasur prej 256 titujsh, me shnime e referenca t nevojshme pr

nj botim t till serioz. Megjithse autori e la n dorshkrim (t daktilografuar), kjo

vepr u b pik referimi e domosdoshme n t gjitha studimet e mvonshme

leksikologjike pr orientalizmat ne gjuhn shqipe.13

Duke u merr seriozisht me

studimin e prejardhjes s fjalve e kryesisht pr historin e tyre, T. Dizdari, ndrkaq,

vihet n lidhje me pena t nderuara t kohs si prof. K. Cipoja, K. Gurakuqi, K. Tasi etj.

Po n vitin 1944, e po n gazetn Bashkimi i kombit, T. Dizdari do t nis

botimin e Fjalve iranishte (persishte) n gjuhn ton. Her nn pseudonimin

Bishtiqindija, her nn emrin e vrtet, her nn pseudonimin TADIS, autori boton nj

list prej 260 fjalsh iranishte (persishte), q kan hyr n shqipe, duke i pajisur me

shnime pr kuptimin dhe pr prdorimin e tyre. Rreshtohen ktu: avdes, patlixhan,

pasvan, pishman, teraq, xhambaz, ifut, zumpare, gjynah, reel, tumullac, derdimen etj.

N vitin 1960, Dizdari, fillon t botoj pjes nga vepra e vet madhore Nga Fjalori

Huazime orientalizmash n shqipet, n Buletinin e Universitetit Shtetror t Tirans,

13

SAMARA Mio: Fjalor i Orientalizmave n gjuhn shqipe (Tahir Dizdari), Parathnie;Tiran, 2005.

Seria e Shkencave Shoqrore, e m pas n revistn Studime filologjike. Ky botim

ndrpritet n vitin 1966.14

Lnda q ofronte ky fjalor do t konsultohej nga mjaft albanolog pr hartimin e

fjalorve t mpastajm t gjuhs shqipe. Tahir Dizdari, q e ka merituar me pun

shkencore t cilsis s lart ta quajm me titullin profesor, me kt Fjalor ka ln nj

vepr madhore pr nj shtres huazimesh leksikore me vler t madhe, me hapsir t

gjer n leksikun e shqipes dhe me histori t pasur zhvillimesh, por njherazi edhe

problemore, si jan orientalizmat. Fjalori i tij lehtson studimin e mtejshm shkencor

t ksaj shtrese leksikore, duke e prmbledhur gjith lndn e orientalizmave n shqipe

n nj libr, me kuptimet e zhvillimet kuptimore, me prdorimet, ngjyresat, burimet e t

dhna t tjera historike, gjeogjuhsore, fjalformuese etj., q do studim a fjalor i

mparshm (nj- a dygjuhsh) vetm pjesrisht mund ti rrokte. Fjalori ka siguri

shkencore, q vjen nga prgatitja e autorit si njohs i thell i turqishtes, i arabishtes, i

persishtes e, padyshim, i shqipes, si edhe nga gjurmimi me kmbngulje e imtsisht i

fjalve n tekste t shkruara e n t folme shqipe t nj periudhe t gjat.15

Kjo lnd jo vetm sht shfrytzuar nga albanologjia shqiptare, por edhe sht

vlersuar shum nga gjuhtar si abej e Kostallari, t cilt e cilsojn si shum t

dobishme pr gjuhsin shqiptare: Para se t t parashtrojm ndonj shembull pr

ndihmesn e Dizdarit pr etimologjin e gjuhs shqipe, dshirojm t prmendim ktu

konsideratn e gjuhtarit ton t nderuar, prof. Eqrem abej, q shprehet kshtu: Fjalt

e gurrs turke-orientale, pas nj pune paraprake t Thimi Mitkos, i ka gjurmuar sidomos

Tahir Dizdari, autori i nj vepre dorshkrim me prmasa t gjera prmbi orientalizmat e

gjuhs shqipe16

. Vet E. abej, megjithse punimin e T. Dizdarit nuk e ka regjistruar n

bibliografin e Studimeve t veta etimologjike, me gjas sepse ishte dorshkrim, pra jo i

botuar, e ka prmendur n t gjith veprn e vet. Ai e paraqet Dizdarin si autor serioz dhe

14

LUKA David: Ndihmesa e Tahir Dizdarit pr historin e fjalve t gjuhs shqipe, Konferenc Shkencore

Ndrkombtare Leksikografi Tahir Dizdari dhe turkologt pr shqipen, Universiteti i Shkodrs & Yunus

Emre, Shkodr, Janar 2013. 15

THOMAI Jani: Zhvillimi fjalformues i orientalizmave ne gjuhn shqipe (Sipas Fjalori i Orientalizmave

ne Gjuhn Shqipe i Tahir Dizdarit), Konferenc Shkencore Ndrkombtare Leksikografi Tahir Dizdari

dhe turkologt pr shqipen, Universiteti i Shkodrs & Yunus Emre, Shkodr, Janar 2013. 16

E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes I, Tiran 1982, f. 31-32.

e rreshton krahas Miklosichit, G. Meyerit, Boretzkyt e t tjerve gjuhtar, q jan marr

me studimin e huazimeve t orientalizmave n gjuhn shqipe.

Edhe prof. Androkli Kostallari, n nj artikull botuar n revistn Studime

filologjike, shkruan se pr punimin e vet ... ka pasur parasysh veanrisht edhe

dorshkrimin e Fjalorit t orientalizmave n gjuhn shqipe, hartuar vetm n dor t

par nga T. Dizdari17

. Ai shton se N kt Fjalor, i cili sht deri m sot prmbledhsi

m i plot pr turqizmat n shqipe, jan prfshir rreth 4000 fjal, me vlera jo t

barabarta18

. sht pr t vn re ktu se prof. Kostallari preferon t mbshtetet m tepr

te Fjalori i Dizdarit se sa te vepra e Boretzkyt19

, pr t ciln ka mjaft rezerva.20

Dizdari vet tenton disa her t marr pjes n Konferencat shkencore

albanologjike dhe t paraqes atje pikpamjet veta, si dhe punn q kishte kryer pr

hartimin e Fjalorit t Orientalizmave. N Konferencn e Par t Studimeve

Albanologjike, q i zhvilloi punimet e veta n nntor t vitit 1962, T. Dizdari do t lexoj

kumtesn me titull: Disa vzhgime mbi turqizmat n shqipe. Ktu ne mund t diktojm

nj qndrim mosprfills t gjuhsis zyrtare t asaj kohe ndaj Tahir Dizdarit. Ky veprim

mosprfills shihet qart n renditjen e shkrimit t tij jo ndr kumtesat e Konferencs, po

ndr diskutimet. Pr t vrtetuar se shkrimi i Dizdarit ishte jo vetm tepr interesant, por

edhe nj rezyme e puns s tij 20 e sa vjeare n fushn e gjurmimit t orientalizmave t

gjuhs shqipe, pra nj kumtes e ngjeshur me prfundime tepr t rndsishme, po

shkpusim prej saj nj fragment: ... nga hulumtimet q kam ba, rezulton se turqizmat n

gjuhn ton jan ma pak se n ndonjann nga gjuht e popujve t tjer t Ballkanit. Me

ka m ka rezultue n rreth njzet e sa vjet gjurmimi t elementeve turke n gjuhn ton,

tue hulumtue e qmtue ma s pari e kryesisht vet gojn e popullit, literaturn folklorike e

gjuhsore, n konsultime me kamse t ndryshme, me vepra t orientalistve, kam

bindjen se n shqipen ton kan hy aso huazimesh turke, q ma fort emrtonin gjana e

rasa (me kuptim konkret e abstrakt), q nuk njiheshin m par e rrall pr t formue

17

KOSTALLARI Androkli:, Baza popullore e gjuhs letrare shqipe dhe i ashtuquajturi purizm, SF 2,

1990, f. 15. 18

Po aty. 19

BORETZKY Norbert.: Der trkische Einfluss auf dass Albanische v. I, II Wiesbaden 1975, 1976. 20



Emre, Shkodr, Janar 2013.

sinonime a pr t shpreh e trajtue nj gjasend q prfshihesh n thesarin e gjuhs

son....21

Dizdari paraqitet me kt kumtes si nj gjuhtar i pjekur, q vendos piketa me

dor t sigurt n at fush t dijes ku ai lvron me sukses. Dhe sht vrtet nj fush e

vshtir, sepse duheshin njohur n njrn an gjuht orientale: persishtja, arabishtja e

turqishtja, e m an tjetr vet shqipja, e folur dhe e shkruar. Po edhe kaq nuk mjaftonte.

Duhej shfletuar literatura e bollshme jo vetm n gjuht orientale, po edhe n gjuhn

shqipe, pa prjashtuar ktu folklorin e pasur, shprehjet frazeologjike etj. Pa nj prgatitje

t till as q mund t ndrmerreshin hapa pr t prgjithsuar Huazimet e orientalizmave

n gjuhn shqipe. Pikrisht kt detyr i kishte ngarkuar vetes Tahir Dizdari, t ciln e

realizoi me sukses, n veprn e tij madhore.22

2.2 Fjalor i orientalizmave ose fjalor turqizmave?

Dshirojm t ndalemi pak n prdorimin e termave turqizma dhe

orientalizma, pasi konstatojm se ka nj mosprputhje mes terminologjis q prdor

Tahir Dizdari n prezantimet e tij shkencore n Konferencat Albanologjike dhe titullit t

Fjalorit. Interesant sht fakti se T. Dizdari, n kumtesn e mbajtur n Konferencn e

par albanologjike (1962), ku shpjegon mbi punn pr hartimin e Fjalorit, prdor vetm

termin turqizm, ndrsa Fjalori i, i botuar afro 35 vjet pas vdekjes s tij, quhet Fjalori i

Orientalizmave n Gjuhn Shqipe.

sht pr t vn n dukje se n periudha t caktuara, sidomos para viteve 1960, nj

pjes e turkologve dhe gjuhtarve ballkanas jan prpjekur ta prdorin termin

turqizma pr t gjitha fjalt e marra nga turqishtja, pavarsisht etimologjis s tyre

arabe, perse apo turke. Por ka edhe studiues t tjer q, duke u nisur nga fakti se nj pjes

jo e paprfillshme e huazimeve jan me origjin perse a arabe, priren t prdorin termin

orientalizma. Edhe pse prdorimi ktij termi n pamje t par duket normal, sepse

21

T. Dizdari, Disa vzhgime mbi turqizmat n shqipe, n Konferenca e par e studimeve albanologjike,

Tiran 1965, f. 407. 22




turqishtja ka huazuar fjal nga arabishtja dhe persishtja, termi vet nuk mund ti qndroj

kritiks.

N lidhje me kt shtje, n punimet shkencore t studiueses L. Latifi23

, gjejm

nj shpjegim, q na duket me vend. Sipas ksaj gjuhtareje prdorimi i termit

orientalizma n vend t termit turqizma sht i gabuar. N mnyr t prmbledhur

ajo arsyeton kshtu:

S pari, gjat gjith historis s tyre, popujt e Ballkanit nuk kan pasur kurr

kontakte t drejtprdrejta me arabt apo perst.24

Popujt e Ballkanit kan bashkjetuar

pr 500 vjet rresht me osmant dhe prej tyre kan pasur ndikim gjuhsor t fort. Pr

ballkanasit turqishtja ishte gjuha e komunikimit brenda Perandoris Osmane. Pjesa

m e madhe e leksemave turke jo vetm u sht prshtatur gjuhve t Ballkanit, por

edhe sht kthyer n nj prbrs natyral t gjuhs s prgjithshme dhe asaj rajonale.

Fjalt e huazuara jo vetm u pranuan n gjuht e folura t Ballkanit, por edhe iu

bashkngjitn letrsis, gjuhs s msuar fetare, shkresave administrative dhe

teksteve t tjera t shkruara.

S dyti, t gjitha fjalt e marra n mnyr t drejtprdrejt nga turqishtja, u morn

pasi ishin turqizuar prej saj nga pikpamja fonetikore, morfologjike dhe kuptimore. 25

Pra, kto fjal u transmetuan n gjuht e Ballkanit ashtu si prdoreshin n turqisht,

duke psuar ndryshime t dukshme dhe duke humbur prfundimisht veorit e

arabishtes apo persishtes. Sot n gjuht e Ballkanit gjenden fjal t ardhura nga

turqishtja, q pavarsisht se n origjin t largt jan perse e arabe, jan m pran

turqishtes, sesa origjins s tyre.

23

XHANARI (LATIFI) Lindita: Pr nj fjalor t turqizmave ballkanike, Konferenc Shkencore

Ndrkombtare: Shqipja dhe Gjuht e Ballkanit (Albanian and Balkan Languages), Prishtin, 10-11 Nntor

2011, f. 303-316. 24

XHANARI (LATIFI) Lindita, HARRI Urtis: Probleme t terminologjis s prdorur pr fjalt e huazuara nga osmanishtja n gjuht e Ballkanit, Revista Hikmet botim i Institutit pr Shkencat Humane

Ibni Sina, Prishtin, Kosov, 2015.

25



S treti, statusi i turqishtes, pr gjuht marrse, ishte krejtsisht i ndryshm nga statusi

i gjuhve t tjera orientale.26

Arabishtja e persishtja ishin t kufizuara n pak fusha t

jets, si: besimi, shkenca dhe edukimi (shkollimi), kurse turqishtja zuri vend n

rutinn e prditshme si gjuh q prdorej n institucionet qeveritare, n tregti dhe

jetn shoqrore. Risit q u futn nga kultura turke, gjithashtu solln koncepte t reja

q deri aso kohe ishin t panjohura n ato zona. Deri ather nuk kishte fjal n

gjuht amtare pr kto koncepte t reja ose deri sa nuk u prftuan fjal, fjalt dhe

terminologjia turke u transferuan n pothuajse t gjitha gjuht e Ballkanit. Kalimi n

nj mnyr t re jete, u shoqrua edhe me marrjen e fjalve turke, q tashm

ekzistonin n kto gjuh. Me fjal t tjera, u morn fjal q e kishin ekuivalentin e

tyre n gjuht prkatse. Fjalt e marra gjetn vendin e tyre brenda leksikonit t

secils gjuh n t ciln u futn, dhe me pas vazhduan t jetonin n at sistem t ri,

duke iu prshtatur veorive t gjuhve prkatse. Procesi i hyrjes s ktyre fjalve, q

ka zgjatur pr afro pes shekuj, paraqitet si nj tablo shumngjyrshe, q ngrthen n

vetvete shtje: historike, kulturore, etnografike, letrare e gjuhsore. Fillimisht gjuht

e Ballkanit, pr shkak t rrethanave historike t ditura tashm, kan huazuar fjal q

shprehnin kuptime e nocione t panjohura m par pr to. M pas, kto fjal jan

pranuar dhe kan filluar t prvetsohen n mas, pasi prdoreshin dendur n jetn e

prditshme shoqrore e administrative. Pasi u pranuan, u prdorn e u prvetsuan,

huazimet turko-orientale filluan t prpunohen e t pasurohen n gjuht ballkanike.

Ky sht nj reaksion zinxhir, q ka vazhduar pr nj koh mjaft t gjat. Edhe sikur

t pranojm origjinn arabe dhe perse t nj grupi fjalsh, po t bjm nj llogaritje t

thjesht matematikore, rezulton se: numri i fjalve me origjin turke, q ka hyr n

kto gjuh, sht jashtzakonisht m i lart, sesa ai i fjalve me origjin arabe e perse.

Psh. n afro 5000 fjal q ka marr gjuha shqipe, rreth 500 prej tyre, jan me origjine

arabe e perse. Pra afro nj 1/10 e fjalve. Fushat semantike q kan kapur ato, jan

shum t kufizuara, vetm terminologji islame dhe letrare. Ndrsa, fjalt me burim

turk, jan jo vetm t shumta n numr, por kan kapur t gjitha fushat e jets

26



shoqrore, administrative, kulturore etj. Pr t gjitha, sa sqaruam me sipr, sht

plotsisht e qart q prdorimi i termit orientalizma pr fjalt e hyra nga turqishtja,

n kt rast si gjuh ndrmjetse, sht i pambshtetur.

Lidhur me pikpamjet e shprehura rreth prdorimit t termave gjuhsor

orientalizm dhe turqizm e shohim t udhs t bjm disa saktsime.

S pari, duam t vm n dukje se huazimet leksikore i prkasin periudhs s

Perandoris Osmane dhe jan rrjedhoj e kontaktakteve kulturore e gjuhsore prgjat 5

shekujve, prandaj fjalt e futura n gjuhn shqipe, por edhe n gjuht e tjera ballkanike,

jan marr nga turqishtja osmane. Studiuesi bullgar M. Stamenov shprehet se Kur bhet

fjal pr turqishten osmane kihet parasysh gjuha e elits osmane, prandaj huazimet prej

saj mund t quheshin edhe osmanizma27

. Por ky term do t ishte i prshtatshm sidomos

pr historin e gjuhs. Turqishtja osmane nnkupton jo vetm huazimet nga turqishtja e

shkruar, por edhe gjuhn e folur n popull s bashku me dialektet prej shekujsh m par,

nga e cila zun vend shum fjal n territoret shqiptare si pjes e Perandoris Osmane.

Vet huazimet e mbledhura nga Dizdari jan dshmi pikrisht e turqishtes osmane dhe jo

e turqishtes s 100 viteve t fundit.

Nga nj shqyrtim i siprfaqshm i huazimeve t Fjalorit t Dizdarit, huazime t

reja t t periudhs s Paspavarsis prgjithsisht nuk ka. Tek-tuk gjen ndonj fjal, q

prve kuptimit t periudhs osmane, ka fituar edhe ndonj kuptim t ri t mvonshm.

P.sh., fjala mexhlis (mexhelis) gjendet te Dizdari edhe me kuptimin e kuvendit (asamble

parlamentare), kuptim t cilin kjo fjal e mori gjat periudhs s Qemal Ataturkut, kur

Turqia u shpall republik. Fjalori i Dizdarit, prve ndonj rasti eventual, huazime nga

turqishtja moderne nuk prmban.

Sikurse u vu n dukje, praktikisht t gjitha huazimet turke, t cilat i kemi prdorur

ose i prdorim edhe sot jan t huazuara nga kontaktet e shqipes me kulturn dhe gjuhn

e Perandoris Osmane, pra nga turqishtja osmane, e cila nuk mund t barazohet me

turqishten e nj shekulli m pas. Kjo q tham duhet t shrbej si piknisje nga duhet t

filloj do prpjekje pr t shpjegur kuptimet dhe funksionet e t ashtuquajturave

27 . , , 2011

orientalizma, si dhe do sprov pr t rindrtuar pas n koh mnyrn e ndikimit t

ktyre huazimeve mbi gjuhn dhe kulturn shqiptare.

S dyti, prania e elementeve t tjera t kulturs islame t huazuara n turqishten

osmane dhe nprmjet t saj edhe n gjuhn shqipe, si jan edhe njsit leksikore nga

persishtja dhe arabishtja, ato nuk prbn ndonj arsye t fort pr ta konsideruar fjalorin

si fjalor orientalizmash. Studiuesja Latifi ka t drejt kur pohon se kontaktet e

drejtprdrejta shqipja i ka pasur me kulturn osmane dhe jo me kulturat e tjera islame.

Turqishtja osmane n kt rast ka qen vetm gjuh ndrmjetse.

Sipas nesh, fjalori i Dizdarit duhej emrtuar fjalor i turqizmave n gjuhn shqipe,

sepse fjala turqizma prej kohsh ka fituar qytetarin si term gjuhsor i prdorimit

profesional.

Kreu III

PRMASAT ENCIKLOPEDIKE T FJALORIT T TAHIR DIZDARIT

3.1 Vendi q z fjalori i Dizdarit krahasuar me fjalort e tjer t shqipes dhe risit

q sjell n leksikografin shqiptare

Nga studimi i ktij Fjalori na rezulton se kemi t bjm me nj rast krejtsisht t

veant n fushn e leksikografis shqiptare dhe at ballkanike, q meriton t studiohet

dhe t cilsohet n mnyr t veant. Po e sqaroj hollsisht kt shtje sesi mund t

prcaktohet ky fjalor, tip fjalori sht ai.

Leksikografia na mson se ka disa tipa fjalorsh: shpjegues, dialektologjik,

terminologjik, sinonimik, antonimik, frazeologjik, dy e disa gjuhsh fjalsh,

shprehjesh t huaja etj. Po Fjalori i Dizdarit a mund t klasifikohet brenda moris s

tipave t fjalorve q jep leksikografia? Mendojm se jo. Jo, pasi Fjalori i Dizdarit sht i

nj tipi t veant, ai ngrthen n vetvete veorit e nj morie fjalorsh.

Pr Prof. dr. David Lukn28

Fjalori i Dizdarit paraqet prpjekjen e par t

guximshme pr t prmbledhur huazimet e orientalizmave n gjuhn shqipe. Kemi t

regjistruar ktu nj material brut, q shrben si baz pr studime t thelluara t

mvonshme n shum drejtime kryesore. Do ti sillemi domosdo veprs s Dizdarit pr t

prcaktuar qoft cilsin e fjalve, qoft dinamikn, qoft prhapjen e qoft prejardhjen e

mirfillt, t drejtprdrejt turke apo vetm nprmjet turqishtes, duke qen atje vet t

huazuara nga arabishtja apo persishtja. Sepse tanim dihet q leksiku i turqishtes sht i

mbushur me fjal perse e arabe. Pra, pr leksikologjin historike t shqipes, Fjalori i

Dizdarit sht i pazvendsueshm.

Autori nuk bn vetm regjistrime t fjalve apo vetm prejardhjen e tyre. Ai i ka

zgjeruar shum shpjegimet, duke dhn nj histori t plot t tyre, n fillim prbrenda

gjuhs, e pastaj jasht saj. Autori mundohet t jap kuptimin e plot t fjals n shqipe,

po edhe ndryshimet q ajo ka psuar gjat kohve. Dhe, pr t qen m i sakt, kt e bn

28




nprmjet shprehjeve frazeologjike si edhe vargjeve t ndonj poezie popullore. N kt

drejtim autori ka shnuar gjithka ka mundur t grumbulloj pr fjaln q analizon, duke

dhn kshtu nj pasqyr t plot filologjike t materialit q trajton.

Autori prpiqet t krahasoj huazimet e hyra n shqipe me gjuht e tjera t

Ballkanit. N kt drejtim Fjalori i Dizdarit paraqet interes t veant pr ballkanologjin

dhe, me sa dim ne, sht prpjekja e par serioze pr nj vshtrim trsor t

orientalizmave ballkanike.

Pas do fjale e analze jepet bibliografia prkatse, s cils auttori i sht referuar

gjat studimit t vet.

Dizdari pr do fjal jep me hollsi disa informacione, q e bjn fjalorin t dal

nga kufijt e nj fjalori t thjesht huazimesh. Po e sqarojm gjith kt, sa m posht

vijon:

1. Pr do huazim nga turqishtja ai jep korresponduesen n turqisht dhe sqaron si t jet

etimolog, origjinn e fjals duke ndjekur gjurmt e lidhjes s turqishtes me gjuht e

tjera orientale (arabe, perse).

2. Pr do huazim nga turqishtja ai jep hollsisht, si t jet albanolog, prdorimin n

gjuhn shqipe, kuptimin parsor dhe kuptimet dytsore e figurative q ka fituar fjala

gjat prdorimit ndr vite.

3. Pr do huazim nga turqishtja ai jep ai jep n mnyr t hollsishme, si t jet

dialektolog, prhapjen gjeografike, dialektologjike t fjals n gjuhn shqipe, duke e

shoqruar kt edhe me shpjegime t karakterit fonetikor dhe semantik, pr rastet kur

ka ndrrime apo bjerrje tingujsh, si dhe ndryshime t nuancave kuptimore.

4. Pr do huazim nga turqishtja, si t jet ballkanolog, ai jep prhapjen e tyre n gjuht

e tjera t Ballkanit, duke na informuar n kt mnyr n mnyr indirekte edhe pr

grupin e huazimeve t prbashkta q gjuht e Ballkanit kan marr nga turqishtja. T

gjitha sqarimet pr gjuht e Ballkanit ai i shoqron me citimin e burimit nga i ka

marr, duke na befasuar me njohurit q ka pr botimet e Fjalorve t huazimeve

turke n t gjitha gjuht e Ballkanit nga turkolog t tjer.

5. Pr shum huazime nga turqishtja, si t jet folklorist, ai jep t dhna mjaft

interesante pr prdorimin e tyre n vargjet dhe kngt popullore, t cilat duket se i ka

mbledhur me kujdes t veant.

6. Pr mjaft huazime nga turqishtja, si t jet etnograf e muzikolog ai jep t dhna pr

doket, zakonet, melodit, vallet dhe instrumentet muzikore me prejardhje nga Orienti,

q u prhapn n Shqipri gjat 500 viteve t Perandoris Osmane.

7. Pr shum huazime nga turqishtja autori jep sinonimet e tyre dhe frazeologjit ku ato

prdoren.

8. Prmes shpjegimeve q u bn fjalve n Fjalor ai jep t dhna pr toponimet e

antroponimet me prejardhje osmane.

Pr Prof. Kolec Topallin Ky fjalor sht jo vetm nj sintez e do gjje t

botuar n fushn e marrdhnieve gjuhsore t shqipes me turqishten, por ai jep

shpjegime t gjera e t plota pr do fjal, duke u shtrir shtjellimet e tyre n tr jetn

shqiptare, q nga bota bimore e shtazore, shtpia e orendit e saj, teknika e ndrtimit, jeta

shtetrore e private e deri tek familja e shoqria, shkolla e artet, feja e qytetrimi oriental,

doket e zakonet e shum t tjera. Pr kt arsye ky fjalor ka prmasa enciklopedike pr

jetn shqiptare.29

Citimet e kujdesshme dhe bibliografia e gjer e prdorur nga autori dshmojn jo

vetm pr nivelin e lart dhe kompetencn e tij shkencore, por edhe pr seriozitetin e

treguar gjat hartimit t fjalorit. Autori u referohet shum autorve bashkkohor, por

sidomos atyre t hershm, si: Bardhit, Dozonit, Jungut, Kristoforidhit, Shoqris

Bashkimi, Buzetit, Boarit, ekrezit, Kordinjatos, Kavaljotit, Rizs, abejt, Camajt etj.,

si dhe turkologve t Ballkanit e me gjer: A. Skali, Popovi, Saineau, Olivera Nasteva,

Karadzi, Kukkidis, Bakoti, Meyer, Miklosich, etj.

Bazuar n t gjitha kto q tham, e q n kt punim jan t analizuara n

mnyr m t hollsishme, na rezulton se Fjalori i Dizdarit sht nj laborator n

fushn e leksikografis shqipe. Krahasuar me fjalor t t njjtit tip t huazimeve turko-

orientale n gjuht e tjera t Ballkanit (me fjalort e turqizmave t A. Skali, Popovi,

Saineau, Olivera Nasteva, Karadzi, Kukkidis, Bakoti etj.) na rezulton t jet

kryefjalori i huazimeve turke n gjuht e Ballkanit, krejtsisht i veant n llojin e vet.

29

TOPALLI Kolec: Nj botim i vonuar Fjalor i orientalizmave n gjuhbn shqipei Tahir Dizdarit,



3.2 Veori t hartimit dhe ndrtimit t Fjalorit t Dizdarit krahasuar me fjalor t

t njjtit tip n gjuht e tjera t Ballkanit.

Fjalori i orientalizmave prbn punimin m t sakt e m shkencor n fush t

huazimeve turke.

Pr Dizdarin e fjalorin e tij mund t flitet shum, por ajo q duhet vn n dukje

sht kontributi i spikatur dhe ndihma e pakursyer q jep kjo vepr pr gjuhsin

ballkanike. E par pr nga cilsia e studimit, pr nga sasia e fjalve t grumbulluara dhe

t shpjeguara me imtsi jo vetm pr burimin, por edhe pr prhapjen ndrballkanike,

Fjalori i Dizdarit hap rrugn e studimit t turqizmave t prbashkta ballkanike e m

gjer.

N pjesn m t madhe t rasteve, turkologt e Ballkanit jan marr me

evidentimin e orientalizmave n gjuht e tyre, si Skalji dhe Popovi pr serbo-

kroatishten e asaj kohe, Kakuk pr hungarishten, Nasteva pr maqedonishten, Kukidis

pr greqishten, Vajzovi pr boshnjakishten etj. Autor t tjer, jo ballkanas, kan br

studime m prgjithsuese pr turqizmat n gjuht e Evrops Juglindore. Por askush prej

tyre, megjith meritat dhe vlerat q kan studimet e tyre, nuk e arriti dot nivelin e

Dizdarit.

Vepra e tij quhet Fjalor i orientalizmave n gjuhn shqipe, por n fakt sht

shum m shum se kaq. Fjalori i tij sht piknisje pr hartimin e fjalorit t turqizmave

t prbashkta ballkanike.

Pr rndsin e ksaj vepre jan shprehur mjaft studiues t huaj dhe ktu mjafon

t prmendim nj fragment nga letra q i shkruante Dizdarit profesori J.Nemeth, i

Akademis s Shkencave t Hungaris: Nga vepra juaj do t prfitojn turkologt e

bots. Materiali q keni mbledhur sht jashtzakonisht i pasur dhe me vler, kshtu q

meritoni gjith besimin. N asnjrn prej gjuhve t Ballkanit s`jan mbledhur elementet

turke n mnyr kaq t prkryer30

Fjalori prmban 4406 huazime. Ka ndonj studiues q e v n dyshim kt shifr.

Xh. Lloshi mendon se shtja e par, rrjedhimisht, sht t prcaktohet korpusi i

30

Nemeth, I.: Traces of the Turkish Language in Albania, Budapest, 1961.

vrtet i leksikut t huazuar n gjuhn shqipe, duke prjashtuar prerazi shembujt

nga mjediset dygjuhshe. Shifra 4500 nuk mund t mbahet me fjal si smrlan

dhe xhenerik lloj kumbulle, t marra nga Fjalori i Kujunxhiqit (1902), t

regjistruara diku n Kosov. Shtresimi q do ta jap shkurt m posht dshmon se

sht shkencrisht e gabuar t grumbullohen nn nj shifr dukuri krejt t

ndryshme, duke na dhn nj tablo historikisht t shtrembruar31. Ky studiues

gjykon se shum fjal t kthyera n historizma nuk kan pse prfshihen n mnyr

mekanike n leksikun e shqipes, Sipas tij fjal t tilla ajan, ake, akinxhi, avariz,

badihava (taks), bashibozuk, bashkallf, bejlerbe, bejllk (taks), berat, eribash, ifi,

defter (regjistr), derbenxhi, derebe, dervenxhi, devshirme, dizdar, ejalet, ferik, fetva,

has, i-ogllan, iltizam, ispenxh, jaja, jenier, jyryk, kajmekam, kallf, kanunname,

myselem, rufet, tajf, timar, xhebeli, zeamete, zimi etj. nuk duhen prfshir n fjalort e

shqipes, ashtu si nuk mund t prshihen n fondin e shqipes fjal t tilla akmeizm,

bersalier, bjellogardist, carina, artizm, dacibao, dogj, derbenxhi, federal, ilot,

klironom, kuestur, miurinian, planovik, sahib, sovkoz etj.

Turqizmat Dizdari i quan huazime t drejtprdrejta nga gjuha turke. Ndryshe nga

studiues t tjer ballkanas ky autor jo vetm prcakton sakt fjalt e huazuara nga

turqishtja, por jep edhe t dhna me rndsi pr studime t mtejshme n lidhje me

kuptimet leksikore q prmbajn fjalt e huazuara, n lidhje me ndryshimet fonetike q

kan psuar kto fjal duke iu prshtatur shqipes, si dhe n lidhje me prhapjen e tyre n

dialektet e shqipes dhe n gjuht e tjera t Ballkanit.

Punimi i orientalizmave n gjuhn shqipe, fal intuits prej nj gjuhtari e

studiuesi t spikatur t autorit, i kapcen kufijt e nj fjalori t thjesht huazimesh nga

njra gjuh n tjetrn, rrok nj fush m t gjer, at t gjuhsis krahasuese, ku ve t

tjerash, turqizmat e shqipes gjurmohen edhe gjuht t tjera t Ballkanit, q kan huazuar

t njjtat fjal. Kjo nuk ndodh me nj numr t kufizuar fjalsh, por pothuajse me do

njsi leksikore t huazuar.

31 Lloshi Xhevat, Orientalizimi i padshiruar i shqipes, Gazeta Dita, 8 Mars, 2013.

Dihet se turqishtja ka qen nj nga burimet m t rndsishme t pasurimit t

fjalorit t gjuhve t Ballkanit gjat 5-shekujve t sundimit osman. T gjitha gjuht e

Ballkanit, ku m shum e ku m pak, kan dhn e kan marr nga njra- tjetra. Ndikimet

n kto gjuh kan qen thjesht t karakterit lokal dhe t kufizuara vetm n dialektet

kufitare. N dallim nga kto ndikime, huazimet turke jan t prhapura n mnyr aq

uniforme n gjuht e Ballkanit, saq nj numr i konsiderueshm i tyre mund t

prcaktohen si turqizma ballkanike.

Shembujt sporadik t prdorimit t fjalve t ardhura nga turqishtja n tekste t

gjuhve t ndryshme t Ballkanit (shqip, bullgarisht, serbisht, kroatisht, maqedonisht,

greqisht, rumanisht) mund t gjurmohen q n fillimet e shekullit XV. Procesi i

huazimeve nga turqishtja n kto gjuh arriti kulmin n shekullin e XIX. Pr ballkanasit

turqishtja ishte gjuha e komunikimit brenda Perandoris Osmane. Pjesa m e madhe e

leksemave turke jo vetm u sht prshtatur gjuhve t Ballkanit, por edhe sht kthyer

n nj prbrs natyral t ktyre gjuhve.

Fjalt e huazuara jo vetm u pranuan n gjuht e folura t Ballkanit, por edhe iu

bashkngjitn letrsis, gjuhs s msuar fetare, shkresave administrative dhe teksteve t

tjera t shkruara. Rezultati natyral i kontaktit mes kombeve t ndryshme gjat historis

sht bashkveprimi mes kulturave dhe gjuhve t tyre. Me dyndjen e osmanve n

Ballkan, u vendos nj sistem i ri shtetror, nj kultur e re, nj besim i ri fetar. Kto risi

rezultuan t sillnin nj ndryshim t madh n fushn sociale, ekonomike, edukative dhe

kulturore n gjith Ballkanin.

Statusi i turqishtes ishte krejtsisht i ndryshm nga statusi i gjuhve t tjera

orientale, pasi arabishtja e persishtja ishin t kufizuara n disa fusha t jets, si: besimi,

shkenca dhe edukimi (shkollimi), kurse turqishtja zuri vend n rutinn e prditshme si

gjuh q prdorej n institucionet qeveritare, n tregti dhe jetn shoqrore.

Tregues i ktij ndikimi sht numri i madh i fjalve turke q u futen n gjuht e

popujve t Ballkanit. Risit q u futn nga kultura turke, gjithashtu solln koncepte t reja

q deri aso kohe ishin t panjohura n ato zona. Deri ather nuk kishte fjal n gjuht

amtare pr kto koncepte t reja ose deri sa nuk u prftuan fjal, fjalt dhe terminologjia

turke u transferuan n pothuajse t gjitha gjuht e Ballkanit. Ve ksaj, kalimi n nj

mnyr t re jete, u shoqrua edhe me huazimin e fjalve turke, q tashm ekzistonin n

kto gjuh. Me fjal t tjera, u huazuan fjal q e kishin ekuivalentin e tyre n gjuht

prkatse.

Huazimet gjetn vendin e tyre brenda leksikonit t secils gjuh n t ciln u

futn, dhe me pas vazhduan t jetonin n at sistem t ri, duke iu prshtatur veorive t

gjuhve prkatse.

Procesi i hyrjes s huazimeve turko-orientale, q ka zgjatur pr afro pes shekuj,

paraqitet si nj tablo shumngjyrshe, q ngrthen n vetvete shtje: historike, kulturore,

etnografike, letrare e gjuhsore. Ktu nuk bhet fjal thjesht pr huazim fjalsh dhe

kuptimesh q bartin ato n gjuhn nga hyjn.

Fillimisht gjuht e Ballkanit, pr shkak t rrethanave historike t njohura, kan

huazuar fjal q shprehnin kuptime e nocione t panjohura m par pr to. M pas, kto

fjal jan pranuar dhe kan filluar t prvetsohen n mas, pasi prdoreshin dendur n

jetn e prditshme shoqrore e administrative. Pasi u pranuan, u prdorn e u

prvetsuan, huazimet turko-orientale filluan t prpunohen e t pasurohen n gjuht

ballkanike. Ky sht nj reaksion zinxhir, q ka vazhduar pr nj koh mjaft t gjat. Po,

n mas u pranuan, u prvetsuan dhe u prpunuan kto huazime? Cili qe raporti i

ktyre huazimeve nga njra gjuh n tjetrn dhe a i rezistuan shekujve n t njjtn

mnyr, n t gjitha gjuht ballkanike. T gjitha kto pyetje marrin prgjigje, e t tjera si

kto, marrin prgjigje me studimin e Fjalorit t Dizdarit, i cili jo vetm evidenton

korpusin e orientalizmave n gjuhn shqipe, por me informacionin e dendur q jep pr

turqizmat e prbashkta n disa gjuh t Ballkanit, si n serbisht, rumanisht, greqisht,

bullgarisht etj., saktson edhe problemin e mjaft fjalve pr t cilat gjuh t ndryshme

kan pretendime t ndryshme.

Turqizmat sot zn nj vend t rndsishm n leksikun e gjith gjuhve

ballkanike. Edhe pse jo rrall ekzistojn disa ndryshime semantike e sidomos fonetike,

kto fjal q kan hyr n gjuht e Ballkanit shekuj m par, u huazuan n ato forma e

kuptime q asokohe ishin m t prhapura. N t vrtet fjalt q u huazuan fillimisht

prmes gjuhs s folur, n fakt u huazuan nga dialektet turke q fliteshin n rajonin e

Ballkanit. Ajo nuk ishte nj turqishte e pastr dhe kishte dallime t ndjeshme nga

turqishtja e Stambollit, mbi t ciln u ngrit gjuha letrare turke. Huazimet q ishin n

harmoni me sistemin e gjuhs n t ciln u futn, i ruajtn format e tyre origjinale, kurse

ato q nuk ishin n harmoni psuan ndryshime fonetike dhe morfologjike.

Fjalori i Dizdarit sht i mbushur me turqizma, e nga ana tjetr sht nj model i

veant i prqasjes dhe studimit t tyre. Duket sikur Dizdari ka hyr n nj minier t

pafund, e nxjerr prej andej gur t muar pr t gjith. Diku t plot, diku t coptuar e t

shkrmoqur, diku me ngjyr t gjall e diku me ngjyr t zbeht, sipas kuptimeve dhe

prdorimeve q kan, apo sipas ndryshimeve q kan psuar me kalimin e viteve. Dizdari

u heq pluhurin e viteve e i nxjerr n drit. E n morin e ksaj pasurie leksikore,

dialektore, ballkanike, e ndonjher edhe gramatikore, ai sjell n jet nj realitet gjuhsor

t papar, sa t veant pr gjuh t veanta, aq t prbashkt pr t gjitha gjuht e

Ballkanit. 32

Po, far e bn t veant, n pikpamje t turqizmave ballkanike veprn e tij?

Shum gjra, e n mes tyre mund t prmendim se:

1. Mbshtetur n t mund t marrim informacion t sakt pr studimin dhe verifikimin e

turqizmave t prbashkta ballkanike. Fjalori prmban 4406 huazime turke t

evidentuara n gjuhn shqipe, por nga ana tjetr nga studimi i tyre na rezulton se ka

rreth 2842 huazime turke t prbashkta me serbishten, 2642 me rumanishten, 1756

me bullgarishten dhe 1962 me greqishten.

2. Mbshtetur n t mund t marrim informacion t sakt pr ndrrimet fonemore t

turqizmave n gjuh t ndryshme ballkanike, ku vm re edhe mjaft dukuri t

prbashkta fonemore, si ndrrime a rnie tingujsh.

3. Mbshtetur n t mund t marrim informacion t sakt pr prapashtesat prodhimtare

turke, t prbashkta n gjuht ballkanike, si p.sh. pr prapashtesat fjalformuese:

a. xhi (-ci;-ci;-cu;-cu); i (-i;-i;-u;-u)

b. llk (-lik;-lik;-luk;-luk)

c. qar (-kr)

32

Pr m tepr shihm: LATIFI Lindita: Vepra e Dizdarit kontribut i rrall n Gjuhsin Ballkanike,



d. e (-e;-a)

e. li/-lli (-li;-li;-lu;-lu)

f. sz/-sz; -dan

4. Mbshtetur n t mund t marrim informacion interesant edhe pr turqizmat n gjuh

si greqishtja, ku studimet pr to, pr arsye ekstralinguistike, jan t vakta.

5. Mbshtetur n t mund t marrim informacion t sakt dhe mjaft interesant edhe pr

fjalformimet me brum nga turqishtja t kryera nga vet gjuht e Ballkanit, t cilat

nuk gjenden n turqisht. Nj pjes e tyre jan formime pr analogji me formimet

turke, e nj pjes tjetr jan modele t reja fjalformuese, si p.sh.: qorrsokak (ikmaz

sokak), turkeli, defterdar, terzibash, tebdilheva etj.

6. Mbshtetur n t mund t marrim informacion interesant pr sinonimin e fjalve t

huazuara, si p.sh.: zanatqar, sofrapeshkir, mejdanllk, myshterillk, rahatillokum,

paamur, pashaqyfte, panukll, ushkurllk, veqaletname, jamurllk, etj

Kreu IV

VEORI T TURQIZMAVE N FJALORIN E DIZDARIT

4.1 Klasifikimi semantik i turqizmave t fjalorit t Dizdarit sipas fushave semantike

dhe statistika rreth tyre. Zhvillimet semantiko-stilistikore t turqizmave n gjuhn

shqipe sipas fjalorit t Dizdarit.

N Fjalorin e tij, n pjesn Pr Introduksion, Tahir Dizdari bn nj lloj

klasifikimi semantik t fjalsit t Fjalorit, duke paraqitur fushat leksikore q kapin kto

fjal, por pa specifikuar fjalt prkatse. Ai thekson vetm fushat semantike dhe jep

numrin e fjalve pr do fush.

4406 fjalt e Fjalorit, sipas Tahir Dizdarit u prkasin ktyre fushave:

Kultur e prgjithshme:

Arsim, mjete shkollore, personel, institucione: 91

Fjal q shprehin nje mendim (shum prej tyne tue kalue prej kuptimit konkret n

at abstrakt, metaforik); 352

Historike: 94

Emna biblike-historike: 51

Emna gjeografik (n lidhje me huazimet): 64

Etnike: 33

Astronomi: 3

Koh (pjestime, njsina): 40

Fenomene t natyrs: 19

Konfiguracjon (prshkrim formash): 49

Njsi matse (masa, pesha, distanc, sasi, njsi etj.): 38

Ngjyra: 28

Pr foshnjen me vicrime femijsh: 18

And-shije: 8

Trimni, heroizma: 16

Prshndetje, urime, ngushllime: 30

Lojna fmijsh e t rinjsh, sport: 65

Proverba me elemente turke: 970

Prralla me subjekt oriental q lidhen me elementet e shtjellimit: 30

T ndryshme: 167

Kultur artistike

Poezi: 7

Muzik (edhe vegla muzikore): 98

Vlersim fizik: 61

Stoli: 105

Dashuni: 15

Pastrti, sqim: 37

Shaka, humor: 15

N lidhje me jetn pr t mir a pr t keq

Marrdhanje shoqnore, ekonomike etj: 147

Farefisni, afri: 56

Kremte, iluminacjone, bankete: 35

Vendlindje, truell: 8

Mbrodhsi, komoditet: 17

N lidhje me klasat shoqnore, shfrytzim, pron: 33

Besime te popullit, bestytni, fatalitet, short: 51

Bena, prgjrime: 42

N lidhje me vdekjen: 34

N lidhje me zakonet: 51

Pozitive po n lidhje me jetn

Virtyte: 21

Bamirsi: 12

Afeksion, dhimbsuni, mshir: 44

Dhurata: 11

Zbavitje, gzime, prehje, gosti: 28

Fat: 7

Moral, karakter, inteligjenc: 16

Negative po n lidhje me jetn

Vese, perversitete, munges luajaliteti, megalomani etj: 97

Defekte mendore, psikike: 30

Dmtime, veshtirsi, faj, mkat: 23

Fatkeqesi: 15

Grindje, ngatrresa: 30

Vuajtje, fjal tmerri: 45

Ngathsi, injorance: 13

Ndoht, pisllk: 19

Namatime, mallkime: 40

Fjal prbuzese, denigrimi: 77

Bixhoz: 33

Korrupsion, imoralitet: 21

Krime, mizori: 6

Cubni, kusari: 16

Tortura, mjete torture: 15

Vagabondazh: 30

Zhurm: 7

Kultura materiale

N lidhje me ushqimin, gastronomin e mjetet prkatse: 317

Veshmbathje: 292

Konstuksjon, arkitektur: 181

Zanate: 98

Vegla pune, zanati, mekanizma: 115

Prdorse: 87

N lidhje me punn: 51

Tregti-ekonomi: 172

Prodhim: 4

Ngrehina t ndryshme: 41

Detari. 58

Mjete bartsa: 20

Monedha: 38

Orendi: 60

Gjueti, peshkim: 13

Kimi mineralogji: 47

Mjeksi, shndetsi: 212

N lidhje me kolin: 88

Bujqsi, blegtori, botanik, zoologji: 404

Onomastik

Emna familjesh: 506

Toponomastik: 406

N lidhje me sundimin osman

Administrat e brendshme, ghykata: 285

Burokraci: 42

Detyra, rangje, npunsia: 80

Rrog, shprblime: 5

Gjoba, dnime: 6

Tituj, grada: 114

Taksat, vergjit: 28

Ushtarake, luftime: 175

Fetare: 166

Gjuhsore: Leksiku gramatikor:

150 folje

652 mbiemra, ndajfolje, lidhza etj.

64 pasthirrma me shprehje edhe n dshirore e urdhrore

15 argo

61 omonime

24 onomatopeizma

Fenomene morfologjike, semantike:

Anagramatika (aksidente fonetike, metateza, shformime, fisnime): 272

Me kuptim antifrastik: 84

Kompozita: 553

Me fjalformime me prapashtesa t shqipes: 55

Me prapashtesa po t shqipes q u ngjiten fjalve turke: 1077

Me fjalformime t elementeve t shqipes me para e mbrapashtesa t

turqishtes: 409

Me studimin e semantikes s turqizmave n gjuhn shqipe jan marr shum pak

studiues. Ktu mund t prmendim nj artikull t A.Kostallarit, n Studime mbi leksikun

e shqipes, botim i vitit 1989, n t ciln autori bn nj klasifikim semantik t turqizmave

n gjuhn shqipe, duke cilsuar disa fusha semantike dhe duke br edhe nj statistik t

prgjithshme pr to. Sipas tij, turqizmat kan kapur kto fusha leksikore:

Administrata, gjykatat, ushtria

Feja islame

Ushqimi mjetet e gatimit e t ngrnies

Veshmbathja e stolit

Zejtaria, ndrtimi e arkitektura

Shndetsia e mjeksia

Ekonomia, tregtia, marrdhniet pronsore ekonomiko-shoqrore

Arsimi

Lojrat zbavitse

Etika, estetika

Masat e kohs, t vllimit, t peshs dhe monedhat

Ngjyrat

Muzika

Lundrimi e mjetet e tij

Bujqsia e blegtoria (duke prfshir florn e faunn)

Dukurit gjeografiko-natyrore

Sfera t tjera

Duket q autori sht bazuar shum n Fjalorin e orientalizmave t Dizdarit. Ve

ktij punimi, ne vijimsi kronologjike, vlen t prmendim monografin shkencore

Turqizmat dhe semantika e tyre n fjalort e gjuhs shqipe e L. Latifit, punim ky q na

jep nj pasqyr t gjer t turqizmave, studiuar nga nj kndvshtrim tjetr. Ktu

turqizmat nuk analizohen pr nga fushat semantike q mbulojn, si ishte ne punimin e

A. Kostallarit, por analizohen nj e nga nj nga pikpamja semantike. Punimi sjell risin

e analizs semantike, pasi sqaron jetn e ktyre huazimeve n fjaloret e shqipes,

kuptimet e reja leksikore q kan sjell ato n gjuhn shqipe, ndryshimet dhe devijimet

semantike q kan psuar ndr vite, si dhe vlerat e veanta stilistikore e figurative q

kan fituar gjat procesit t prdorimit. Kshtu

N monografin e saj Turqizmat dhe semantika e tyre n Fjalort e shqipes,

gjuhtarja L. Latifi analizn semantike e mbshtet n disa korpuse huazimesh, si:33

1. Korpusi i huazimeve t plota.

2. Korpusi i huazimeve t pjesshme.

3. Korpusi i huazimeve me kuptim t ndryshuar n gjuhn shqipe.

4. Korpusi i huazimeve me kuptim dytsor t zhvilluar nga gjuha.

33

XHANARI LATIFI Lindita: Turqizmat dhe semantika e tyre n Fjalort e shqipes, Monografi, Tiran

2012.

5. Korpusi i huazimeve q kan psuar zhvillime figurative e stilistikore t veanta.

Nga t 1351 fjalt e analizuara, 1131 prej tyre prbjn at q mund ta quajm

korpusi i huazimeve t plota. Nga studimi i tyre na rezulton se edhe sot e ksaj dite kto

fjal prdoren n t dyja gjuht, me t njjtat kuptime dhe n t njjtat kontekste, q kan

pasur shum vite m par, si p.sh.: aik, adash, aferim, agzot, aki, akinxhi, akraba,

aksham, alet,, amanet, ane, angari, araba, arabaxhi, ballgam, batanije, baxh, beden, befa,

behare, bej, bejte, beki, bektashi, bel, bela, beli, belik, beqar, byrynxhyk, byzylyk, adr,

air, ajnik, akll, haxhi, haxhillk, hazr, hazrxhevap, hazine, hejbe, helbete,

hem...hem, hendek, hergjele, hesap, hi, hile, hileqar, hise, hisll, hok, horasan, hordhi,

horr, horrllk, hoshaf, hoshmar, hovarda, hurm, hyri, hyxhym, hyzmeqar, hyzmet,

ibrshim, ibrik, iftar, ila, ildi, ilet, ilik, imak, imam, imambajalldi, iman, inat, inati,

inxhi, irat, islam, istikam, iv, ja, jabanxhi, padishah, paft, panxhar, spahi, spahillk,

sulltan, zanat, zanati, zaptije, zarar, zarf, zarzavate, zaten, zift, zijafet, zile, zinxhir, zor,

zullum, zumpara, zylyfe, zymbyle etj34

.

Korpusi i huazimeve t pjesshme dhe veorit e tij

N kt grup jan futur fjalt q kan marr nga turqishtja vetm njrin kuptim,

kuptimin themelor ose kuptimin dytsor. Nga 1351 fjalt e analizuara numrojm 139

fjal q jan huazuar n mnyr t pjesshme. Duket q shqipja e ka ndjer t nevojshme

t huazoj fjaln vetm n kuptimin q i ka interesuar, e jo me kuptimet e dyta apo t

treta, q mund t ket pasur ajo n turqisht. N kt korpus hyjn kto fjal:

aheng (nuk ka marr kuptimin: harmoni), alamet (nuk ka marr kuptimin: shenj), allah

(nuk ka marr kuptimin:usta), allaxha (nuk ka marr emrtimin e frutave, q elin pr

her t par), allak (nuk ka marr kuptimin: i shkurtr nga trupi), aman (nuk ka marr

prdorimin n raste habie), arrakat (nuk ka marre kuptimin:manovr ushtarake), asqer

(nuk ka marr kuptimin: person i disiplinuar), astar (nuk ka marr kuptimin: suvaja e

mureve), ashef (nuk ka marr kuptimin:restorant), ashk (nuk ka marr kuptimin:optimist),

axhami (nuk ka marr kuptimin:npuns me mosh t re n Perandorin Osmane), bahe

34

LATIFI Lindita: Turqizmat dhe semantika e tyre n Fjalort e shqipes, Monografi, Tiran 2012.

(nuk ka marr kuptimin:ara t mdha t mbjella me zarzavate), bajram (nuk ka marr

kuptimin: emrtim i festave kombtare), bakra (nuk ka marr kuptimin:sasia q mban

nj kusi e vogl prej bakri), basamak (nuk ka marr kuptimin:grad, nivel), batare (nuk

ka marr kuptimin:nj lloj topi q vendoset n bordin e anijeve luftarake), baxhanak (nuk

ka marr kuptimin: shok pr kok), suvari (nuk ka marr emrtimin e kapitenit t anijes),

syfyr (nuk ka marr emrtimin si vakt), syngji (nuk ka marre emrtimin e mashs, q

prdoret pr t trazuar zjarrin), shakllaban (nuk ka marr kuptimin: dallkauk), tabak (nuk

ka marr kuptimin: pjat), tabiat (nuk ka marre kuptimin: natyr), tae (nuk ka marr

emrtimin e luleve t nuses dhe t medaljes q vendoset n jakn e xhakets), tavll (nuk

ka marr emrtimin e ahurit t kalit), teklif (nuk ka marr kuptimin:propozim), teze

8nuk ka marr prdorimin pr t emrtuar n shenj respekti do grua t moshuar),

tezgjah (nuk ka marr emrtimin e tryezs s shitsit, etj.

Korpusi i huazimeve me ndryshim kuptimi dhe veorit e tij

Autorja sqaron se n kt korpus jan klasifikuar fjalt, kuptimi i t cilave nuk

prputhet me kuptimin e fjals prkatse n turqisht. N korpusin prej 1351 fjalsh,

vetm 79 prej tyre dalin me ndryshim t theksuar kuptimi. Duhet thn se, megjithse

ndihen diferenca t rndsishme semantike, prsri, edhe tek kto fjal, sht e pranishme

lidhja e trthort kuptimore, me kuptimet q bartin ato n gjuhn turke. N kt korpus

hyjn:

adet, aga, agallk, akraballk, alem, allti, arazi, avaz, baballk, bajrak, bash, bataki, beg,

behar, bojalli, burani, ilek, ini, ivi, omlek, damlla, divan, fiqir, gazele, gazep,

gjerdan, kaurma, kiamet, kumbar, llonxh, mazgall, mejtep, mereqep, mevlud, myhib,

myshteri, myteber, pajandr, peshtaf, pizeveng, qelepir, qesim, qilarxhi, qoshk, reshper,

saraf, saraj, sefte, selamet, serbes, silah, sixhade, shair, sharki, shebek, taj, taks, taraf,

tebdil, telendis, tepelek, tymak, xhanm, xhephane.

Ky korpus, n varsi t lidhjes q kan me njra-tjetrn kuptimet e fjals n t dyja

gjuht, mund t ndahet n disa grupe:

Fjal q kan ndrmjet tyre lidhje t trthort, pra q jan krijime pr analogji me

kuptimin e turqishtes dhe ktu hyjn: allti, arazi, avaz, bajrak, bash, bataki, bojalli,

burani, ilek, ini, ivi, omlek, damlla, divan, fiqir, gazele, gazep, gjerdan, gjoja,

gjon, gjysleme, hajn, hallk, havale, japrak, jaran, kaak, kade, kamare, kanun, kara,

kasaba, kaull, kaurma, kiamet, kumbar, llonxh, mazgall, mejtep, mereqep, mevlud,

myhib, myshteri, pajandr, peshtaf, pizeveng, qelepir, qesim, qilarxhi, qoshk, reshper,

saraf, saraj, sefte, selamet, serbes, silah, sixhade, shair, sharki, shebek, taj, taks,

tebdil, telendis, tepelek, tymak, xhanm, xhephane.

Fjal q nuk kan asnj lidhje kuptimore mes tyre: adet, alem, baballk, behar. Kto

fjal dyshohet t ken hyr nga arabishtja, pasi kan prputhje kuptimore me kt

gjuh.

Fjal q prdoren n gjuhn shqipe vetm me konotacione negative: aga, agallk,

akraballk, beg, myteber, taraf.

Korpusi i huazimeve me kuptim dytsor t zhvilluar nga gjuha

N kt grup jan futur fjalt q, ve kuptimit t huazuar, kan zhvilluar n

gjuhn shqipe edhe kuptime t tjera, t cilat nuk gjenden n turqisht. Nga korpusi prej

1351 fjalsh, vrejm se 109 prej tyre, ve kuptimit t huazuar nga turqishtja, dalin edhe

me kuptime t tjera, q jan zhvillime t vet shqipes. N kt grup futen:

alamet (prdoret edhe n kuptimin: gjm), arrakat (prdoret edhe n kuptimin: prndaj

andej-ktej pa rregull), bajraktar (prdoret edhe n kuptimin: kreu i bajrakut q drejtonte

sipas kanuneve), bori (prdoret edhe n kuptimin: qynjgj sobe), adr (prdoret edhe n

kuptimin: mjet dore pr tu mbrojtur nga shiu dhe dielli), ardak (prdoret edhe n

kuptimin: pjes e hapur, e rrethuar zakonisht me parmak, q shrben pr t pritur miq),

efendi (prdoret edhe n kuptim ironizues), fajde (prdoret pr t emrtuar edhe dobin)

farash (prdoret pr t emrtuar edhe kutin, q shrben pr t mbajtur kripn etj),

farfuri (prdoret edhe n kuptimin: qeramik me shklqim, porcelan), filiz (prdoret edhe

n kuptimin: trashgimtar i nj familjeje), fishek (prdoret edhe si ndajfolje n kuptimin:

menjher), gazep (prdoret si ndajfolje n kuptimin: jasht mase, tepr), gjezap

(prdoret edhe si mbiemr n kuptimin: shum djegs), gjol (prdoret edhe n kuptimin:

lluc, balt e madhe), gjynahqar (prdoret edhe n kuptimin: i shkreti, i gjori), gjyryk

(prdoret edhe si ndajfolje n kuptimin: rrym e fort), hair (prdoret edhe pr t br

urime), hallall (prdoret edhe n kuptim figurativ: njeri i mir), halldup (prdoret edhe

pr t shar nj njeri t pagdhendur) etj.

Autorja sqaron se: kto kuptime t reja ose kan lindur pr analogji me kuptimin e

huazuar, ose jan zhvilluar n ligjrimin bisedor, si rezultat i prdorimit t fjals s

huazuar me konotacione figurative.35

Korpusi i huazimeve q kan psuar zhvillime figurative e stilistikore t veanta

N kt grup sipas autores: hyjn huazimet q gjat prdorimit kan zhvilluar me

kalimin e kohs edhe kuptime figurative e stilistikore t veanta. Kto kuptime jan

kryesisht me konotacion mosprfills, me ngjyrim talls dhe ironik, si dhe me ngjyrim

prbuzs a keqsues. Nj pjes e mir e tyre, megjithse kan sinonimin prgjegjs n

gjuhn shqipe, vazhdojn t jen t prdorshme, sidomos n ligjrimin bisedor. Pr kt

arsye, duket se jan br pjes e pandar e gjuhs shqipe. T gjitha fjalt e ktij grupi

kan ruajtur kuptimin e par me t cilin kan hyr n gjuhn shqipe, si kuptim t vjetruar

apo historik, duke zhvilluar kuptime t prejardhura me ngjyrime t reja stilistikore.

Pikrisht kto ngjyrime t reja u kan dhne mundsin ktyre fjalve t gjallrohet dhe

t ken jetgjatsi n gjuhn shqipe, pasi me nuancat q shprehin pasurojn semantikn e

saj. N kt jan prfshir36

:

akraba, allishverish, anadollak, asqer, at, avaz, badihava, bajame, bajraktar, bakall,

bakllava, bardhak, barut, bashibozuk, batall, behar, bejllk, bina, bizele, boj, boz,

bunar, burgji, burnot, adr, akll, akr, anak, ap, apraz, araf, are, ark, eki,

elik, tenxhere, tepe, tepsi, teqe, terezi, terezit, tespihe, tufan, tyrbe, themel, usta, ustallk,

ushkur, velenx, verem, viran, xhade, xhambaz, xhambazllk, xhelat, xhep, xhevahir,

xhind, xhybe, ymr, yrnek, yzengji, zabit, zagar, zambak, zanat, zeher, zemberek, zile,

zinxhir, zullum etj.

Ve ans semantike, L. Latifi bn edhe nj klasifikim t nj tipi tjetr, q nuk e

kemi ndeshur me par: Klasifikimi sipas nevojs s prdorimit t turqizmave.

35

LATIFI Lindita: Turqizmat dhe semantika e tyre n Fjalort e shqipes, Monografi, Tiran 2012. 36

LATIFI Lindita: (vepr e cituar).

Bazuar n mnyrn dhe nevojn e prdorimit, autorja i ndan turqizmat n 4 grupe37

:

Grupi i par prmban fjal turke q nuk kan asnj ekuivalent n gjuht e

ndryshme t Ballkanit dhe q pr kt arsye prbjn nj pjes t domosdoshme t ktyre

gjuhve. Fjal q i prkasin ksaj kategorie jan t tilla si: xhep, tavan, beqar, mall, , raki,

ryshfet, kafaz, ila, araf, jorgan, jastk, dysheme, dyshek, boj, bakllava, byrek, fui,

kala, kallaj, bajram, pilaf, qebap, shishe, perde, qymyr, ati, xhezve, teze, tapi, qerpik,

meze, kadaif, bodrum, bakshish etj.

Grupi i dyt prmban fjal turke q e kan ekuivalentin n gjuh t ndryshme t

Ballkanit, por q megjithat vazhdojn t prdoren gjersisht n gjuhn e folur. Prdorimi

i tyre ka t bj me karakteristikat e folsit n procesin e komunikimit, me niveli i

shkollimit, moshn e folsit, shtresn sociale si dhe rajonin gjeografik. Fjal q i prkasin

ksaj kategorie jan t tilla si: avash, penxhere, behar, dajak, duman, haber, hafije,

isharet, dava, karar, nishan, marifet, bajrak, avaz, mhall, vakt, taksirat, tamam, teveqel,

rixha, zullum, xhevap, zengin, fakir, dushman, bajat etj.

Grupi i tret prmban fjal q, ashtu si dhe n turqisht, jan kufizuar semantikisht,

ose q kan ndryshuar kuptimin themelor leksikor, pr shkak t ndryshimit t kushteve t

jetess n botn moderne. Ato prdoren shum rrall, vetm n rrethana specifike. Fjal

q i prkasin ksaj kategorie, jan t tilla, si: firar, firaun, myzhde, vuxhut, zaman, xheza,

helaq, metelik, telef, kapi, iqindi, beribat, birinxhi, aki, dost, firaun, shahit, aksham,

terbiet etj.

Grupi i katrt prmban ato fjal q kan dal nga prdorimi dhe q njihen si

elemente arkaike t gjuhs. Fjalt e ktij grupi pothuajse jan eleminuar nga fjalort

shpjegues t gjuhve q studiuam. Ato gjendeshin vetm n studimet e turkologve t

kaluar. Ktu mund t renditim si ato q prbjn arkaizma pr gjuht e Ballkanit ashtu

edhe ato fjal q turqishtja e sotme i quan arkaike, dhe q nuk jan m pjes e turqishtes

standarde. Fjal q i prkasin ksaj kategorie, jan t tilla, si: halk, delil, jardem,

jokllama, latifa, memleqet, meshhur, myhyrdar, shahin, velajet, xhihan, sahib, kijafet,

tekrar etj.

37

LATIFI Lindita: Turqizmat dhe semantika e tyre n Fjalort e shqipes, Monografi, Tiran 2012.

M posht do t japim klasifikimin sipas fushave semantike q kan kapur

turqizmat n gjuhn shqipe, duke specifikuar edhe fjalt pr do fush. Meqense nj

pjes jo e vogl e turqizmave q paraqiten n Fjalorin e Orientalizmave t Tahir Dizdarit,

kan dal nga prdorimi dhe nuk jan t pasqyruara n Fjalorin e Sotm t Gjuhs

Shqipe, ne kemi klasifikuar vetm turqizmat q jan aktive edhe sot. Nj numr i tyre

jan pjes e ligjrimit bisedor, kurse nj numr tjetr jan aktive vetm kur prdoren pr

qllime letrare.

Fushat semantike q prfshijn kto huazime n gjuhn shqipe diktohet t jen

shum. Ne po prmendim ktu disa prej tyre, ato q prmbajn dhe numrin m t madh t

turqizmave t huazuara:

Emrtime sipas profesioneve:

argat, ifi, kajmakam, vali, kalafat, memur, padishah, qatip, sejmen, vezir, sulltan,

xhelepi, kobash, mutesarrif, pasha, raja, sanati, bakall, beki, dado, hamall,

arabaxhi, bojaxh, falxhi, hafije, hyzmeti, ashi, bakrxhi, berber, esnaf, heqim,

kafexhi, kllavuz, kazanxh, kundraxh, nalbant, qymyrxhy, sahlepi, shair,

sheqerxhi, tavanxhi, tenekexhi, tuxhar, xhelat etj.

Terminologji ushtarake:

alltije, tabanxha, mavzer, kama, ifte, mzrak, topuz, nagan, azot, kollan, gjyle,

nishan, kallkan, kundak, vezne, same, tyfek, shishane, patllak, palla, jatagan,

kobure, xheverha, qorrfishek, dyrby, silah, harp, barut, mill, syngy, aknxh,

bashibozuk, bylykbash, jenier, nishanxhi, serasqer, bajraktar, bylyk, sipahi, syvari,

asqer, binbash, aush, nizam, sanxhakbej, allbaj, bedel, serdar, sipahilik, tabor,

tezqere, zaptije, xhephane, istikam, kala, topi, bajrak, dyshman, qole, batare etj.

Terminologji e orendive shtpiake:

batanije, araf, ekmexhe, omak, divan, dyshek, fener, hall, hasr, jamuk, kandil,

kllf, kova, mangall, minder, oturak, pergel, qese, raf, sepet, sanduk, sofra, susta,

shilte, mangall, zinxhir, jatak, jorgan, engel, demiroxhak, dollap, farash, fitil,

hallka, havllu, jastk, kanxh, kolltuk, legen, masha, musandr, perde, post, qilim,

saksi, sergjen, sexhade, sofrabez, shandan, takatuka, levens, xhibinllk, bardak,

buuk, ini, finxhan, gygym, havan, jamak, kavanoz, kushane, tenxhere, okllava,

qepshe, bakra, anak, dybek, qyp, harall, ibrik, kapak, kazan, legen, matara,

paavra, rende, sa, shishe, tas, tenxhere, tigan, tullumba, biak, sahan, tabaka, tava,

tepsi, torba, xhezve etj

Terminologji t ushqimeve e gatimeve t ndryshme:

ashure, bakllava, boza, borani, aj, ervishe, orba, irmik, gevrek, gzleme, har,

jahni, jufka, kashar, kahve, kapama, kavurma, limontoz, llokma, mafishe, muhalebi,

nishasta, paa, pastrma, pide, keshkek, qofte, reel, arapash, orek, bullgur, byrek,

amakz, omlek, pilaf, hoshaf, kijma, llokum, qebap, tarhana, raki, zarzavat,

revani, majdanoz, fasule, bostan, sheftali, zerdali, samsa, musaka, sheqer, sherbet,

tasqebap, sheqerpare, barbunja, nenexhik, turshi, susam etj.

Terminologji e veshjeve, tekstileve etj.:

astar, atllaz, beze, boha, ull, it, izme, dimi, dollama, dylbent, thes, ask, basma,

binish, akir, ember, itjan, orap, don, feraxhe, fustan, gjomlek, jaka, kaftan,

kajish, kundura, mendil, mahram, mushama, pashmegje, pere, peshtamall, potur,

qelesh, qylah, dimi, toka, qostek, gjerdan, elbise, xhanfes, ukur, takije, shalvar,

shajak, jelek, kadife, kumash, kapot, llastik, mintan, anta, adr, bilezik, xhep,

xhamadam, tallagan, shami, shal etj.

Terminologji mbi cilsit e individit:

adash, beqar, budalla, dallaverexhi, dangallak, fukara, efendi, hajdut, halldup,

harbut, horr, jabanxhi, jetim, kabadaji, marifeti, matuf, noksan, pezeveng, kel,

qerata, qiraxhi, qylaxhi, sarhosh, shakaxhi, shamataxhi, shishman, azgan, apraz,

ezmer, levent, qorr, topall, azat, allak, batakxhi, dallkauk, dilenxhi, aptall, firaun,

hain, haberdar, haseti, jaran, kaak, katil, kopuk, gurbeti, muhaxhir, qelepirxhi,

qyfyrexhi, rezil, sejirxhi, tamahqar, vesveseli, xhahil, gjytrym, inati, kaba,

sherrxhi, babaxhan, tuhaf, zullumqar, llafazan, merakli, namusqar etj.

Terminologji q ka lidhje me jetn sociale:

amanet, axhemi, bela, bolluk, bullur, are, damga, dynjallk, fukarallk, gallata,

gurgule, haber, hall, hallk, haram, hatr, horrlluk, hyzmet, akraballk, alem,

avashllk, axhemilik, batakilik, biim, boshluk, budallallk, dava, dynja, dyzen,

ferishte, fodullk, gajret, gazep, gjurulldi, hajr, hallall, hamallk, harem, hata, hile,

hovardallk, Kabull, kallaballk, kasavet, krd, kimet, llaf, marifet, milet, mukajet,

misafir, namus, nijet, pehlivanllk, pisllk, qeder, qejf, refane, ryshfet, sebep, sevap,

selam, shaka, taksirat, telash, ters, zarar, zor, karar, komshi, mesele, myzhde, risk,

takat, tarafllk, zahmet, terslik, peshqesh, naz etj.

Terminologji fetare:

bajram, mevlud, bektashi, haxhi, sheh, myhip, imam, tarikat, makam, vakf, tyrbe,

Allah, gjynah, iftar, dua, haxhillk, kuran, namaz, tespih, matem, syfyr, ta,

xhennet, nevruz, ramazan, dervish, myfti, rufai, hoxha, hafz, molla, teqe, minare,

xhami, din, hajmali,

veÇori tË turqizmave nË gjuhËn shqipe pËrmes

Documents