torun, tanzimat'tan mesrutiyet'e kaza yonetimi, 1842-1876 (2005)
TRANSCRIPT
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
1/91
T.C
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI(YAKINA TARH)
TANZMATTAN MERUTYETE TRKYEDE KAZAYNETM(1842-1876)
YKSEK LSANS TEZ
Sadk Fatih TORUN
ANKARA, 2005
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
2/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
3/91
NDEKLER
Sayfa
KISALTMALAR.............. i
NSZ.............. ii
KONU VE KAYNAKLAR... iv
GR............. 1
BRNC BLM
TANZMAT NCESNDE LKE YNETMNDE
YAPILAN DEKLKLER
1.1. III. Selim Dnemi................ 11
1.2. II.Mahmut Dnemi.............. 15
KNC BLM
TANZMAT DNEMNDE LKE YNETMDE
YAPILAN DEKLER
2.1. Tanzimatn lan................. 22
2.2. Tanzimatn Tarada Uygulanmas
ve Karlalan Zorluklar ................ 23
2.3. Uygulamann Denetlenmesi ve mar Meclisleri ..................................... 272.4. Tanzimat Dneminde lke Ynetiminde lk Deiiklik:
Muhassllk ve Muhassllk Meclisleri................ 29
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
4/91
2.5. Eyalet Ynetimi ................. 322.6. Sancak Ynetimi ................ 342.7. Eyalet ve Sancak Meclisleri ............... 35
NC BLM
TANZMATTAN MERUTYETE
TRKYEDE KAZA YNETM
(1842-1876)
3.1. Tanzimattan nce Trkiyede Kaza Kavram ve Kadlk ................ 383.2. Kazalarn dari Birim Olmas ................. 423.3 Kaza Mdrlerinin Seilmeleri ve Grevleri ................. 433.4 1849 Eyalet Meclisleri Talimatnamesinin
Kazalar ile lgili Hkmleri ............... 45
3.5. Kaza Mdrlerinin Kartklar Yolsuzluklarve Alnan nlemler ................ 48
3.6. 1858 Tarihli Vlat- zam ve Mutasarrf-i Kiram ileKaymakamlarn ve Mdrlerinin Vezaifini amil
Talimatna Gre Tara daresi ve Kazalar .................. 52
3.7. 1864 Tuna Vilayet Nizamnamesi veKazalar ile lgili Hkmleri ................... 57
3.8 1871 Vilayet Nizamnamesi veKazalar le lgili Hkmleri ................... 65
3.9 1876 Devlet Salnamelerine Gre Trkiyede dari Blnme Kazalar... 68
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
5/91
SONU................................................... 73
ZET-SUMMARY.......... 76
KAYNAKA ........................ 79
EKLER..................... 88
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
6/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
7/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
8/91
iv
Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839) , Tanzimat
Dneminde Trkiyede Ynetim (1839-1856) ,Osmanl Trkiyesi Ynetiminde
Yenilikler 1826-1856,(Baslmam Doentlik Tezi),Tanzimatn Uygulanmas ve
Karlalan Glkler (1840-1856), Osmanl mparatorluunda Eyalet ve
Sancaklarda Meclislerin Oluturulmas Bu eserlerden zellikle Tanzimat
Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps adl kitap Tanzimat
sonras idari tarihimiz iin bir ana kaynak niteliindedir.
Dier aratrma inceleme eserlerinin bazlar da yledir; Prof. Dr. lber
ORTAYLInn Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880),Prof. Dr
Davison, RODERIC,in Reform in the Otoman Empire (1856-1876),Yrd.Do.Dr.
Selda Kln Tanzimattan Cumhuriyete l idaresi (Baslmam doktora Tezi) Prof.
Dr Stanford Shawun The Origins of Representative Goverment in the Otoman
Empire:An ntroduction to the Provincial Councils, 1839-1876. Bunlarn dnda
dnemin idari yapsn Vecihi TNK,n Trkiyede dare Tekilatnn Tarihi
Geliim ve Bugnk Durumu,Talat Mmtaz Yamann Osmanl mparatorluu
Mlki daresinde Avrupallama Hakknda Bir Kalem Tecrbesi, adl eserleri derli
toplu bir ekilde vermektedir. Ancak bu eserlerde baz yanllklar olup bunlar Selda
Kl tarafndan tezinde belirtilmitir.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
9/91
ii
NSZ
Osmanl Tarihi aratrmalarna baktmz zaman baz alanlarn ikinci
planda kald grlmektedir. dari tekilat tarihimizde bu alanlardan biridir.
zellikle Tanzimat ve sonras dnemde idari yapdaki kkl reformlara ramen
bu alandaki inceleme ve aratrma almalar yeterli sayda deildir. Oysa bir
devletin ya da bir blgenin mali, sosyo-ekonomik, askeri, ve kltrel yaps
hakknda fikir sahibi olabilmek iin, o yerin idari yapsnn btn ynleriyle
bilinmesi gerekmektedir.
dari tekilat tarihimize bakld zaman, Tanzimat Ferman ve onu izleyen
srete yaplan dzenlemelerin modernleme yolunda bir dnm noktas olduu
grlr. Tanzimat ilkelerinin uygulanmas, ynetimde baz deiiklikleri zorunlu
klmtr. Bata vergilerin herkesin gelirine gre eit alnacak olmas ve iltizam
usulnn kaldrlmas tara idaresinde bir ok yenilii ve dzenlemeleri
beraberinde getirmitir. te ynetimde yaplan btn bu deiiklikler ve Osmanl
vilayet ynetiminin ald biim, gnmz Trkiyesinin idari yapsn byk
lde etkilemi, hatta belirlemitir.
Bundan dolay, Tanzimatn ilann ile birlikte lke ynetiminde yaplan
deiiklikler sonucu, ilk kez kyle sancak arasnda idari bir birim olarak
oluturulan ve idari sistemimizin nemli bir paras olan kazalarn yaps ve
ileyii hakknda bilgi vermek amacyla bir tez almas yaplmas uygun
grlmtr.
ncelikle, Kaza ynetimi hakknda daha nce yaplan almalarn sayca
yetersizlii bizi bu konuda aratrma yapmaya ynlendirmitir. Ayrca gnmze
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
10/91
iii
kadar baz deiiklerle varln koruyan kazalarn tara ynetiminde nemli bir
yere sahip olmas konunun tez olarak ilenmesinin dier bir nedenidir.
Bu balamda tezimizin birici blmnde III. Selim ve II. Mahmut
dneminde idari alanda yaplan dzenlemeler ve modernleme abalar zerinde
durulacaktr. kinci blmde ise Tanzimat dneminde byk mesafe kaydedilen
Osmanl tara idaresindeki deiim ile birlikte ortaya kan yeni ynetim
anlayn ve oluturulan yeni kurumlar ele alnacaktr. Dier blmde ise
Tanzimat ilan ile birlikte idari birim olan kazalarn 1840-1876 yllar arasndaki
dnemdeki yaps, ileyii ve tara idaresindeki yeri karlan yasa ve
ynetmeliklere dayanlarak verilmeye alacaktr. Son olarak ize tezimizde
vardmz sonu zerinde durulacaktr.
Bu almada, konu seimi bata olmak zere, her aamada yardm ve
tevikleriyle desteini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Musa adrcya teekkr
ederim.
Ankara, 2005
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
11/91
1
GR
Tarih sahnesine 14. yzylda bir u beylii olarak kan Osmanl Devleti, 16.
yzyln ortalarna gelindiinde ktada geni topraklar, farkl dini ve etnik
unsurlardan oluan nfusu ile bir dnya imparatorluu haline gelmiti. Tarihteki
btn devletler gibi Osmanl mparatorluuda bu geni corafyann idaresi iin
kkleri farkl kltr ve geleneklerde sakl ve kendine zg bir idare sistemi
gelitirmitir.Bu sistemin uygulanmas iin Osmanl hkmdarlar devletin kuruluundan
itibaren iki idareci atamlardr. Bu idarecilerden birisi askeri snftan olan beydi. Bey
sultann yrtme yetkisini kullanrd ve kadnn hkm olmadan ceza veremezdi.
Dier ynetici ise kad idi. Kadlar ilmiye snfndan olup, sultann yarg yetkisini
temsil ederler ve beyin izni olmadan bulunduklar blgede ynetim faaliyetlerinde
bulunamazlard. Ancak kad emirleri dorudan sultandan alr ve dorudan sultana
arzda bulunabilirdi. Ynetimdeki bu gler ayrmn, Osmanllar adil bir ynetimin
temeli olarak grrlerdi1.
Bu dorultuda imparatorluk topraklar bir yandan askeri-idari birimler olan
eyaletve sancaklara, dier taraftan ise bu ayrma tabi topraklar zerinde adli-idari
birimler olan kazalarablnmtr2.
Osmanl klasik sisteminde lke ynetiminde kullanlan temel idari birimi
sancakt. Bir ka sancan birlemesinden ise eyaletler olumaktayd.
1
H. nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), YKY., ev : R. Sezer, stanbul, 2003,s.108.2Osmanl klasik sistemindeki kazalar,Tanzimattan sonra idari birim olan kazalarla kartrmamakgerekir. kisi arasnda yalnzca isim benzerlii vardr. Klasik sistemde kazalar ilgili blmdeaktarlacaktr.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
12/91
2
Eyaletlerin ynetimi Beylerbeyi tarafndan sancaklarn ynetimi ise
Sancakbeyi tarafndan salanrd. Genellikle kullardan oluan ve Enderunda
yetien beylerbeyi bulunduu eyalette tmarl sipahilerin en st konumundayd ve
sancakbeyleri zerinde askeri denetimi vard. Bunun yannda beylerbeyinin ili
mamur hale getirmek, hkmleri uygulamak, emrindeki askerleri srekli hazr halde
bulundurmak, halka yaplan zulm ve ikenceyi nlemek ve blgede olan hrszlk,
cinayet gibi sularn nne gemek iin nlemler almak gibi grevleri vard3.
Beylerbeyi eyaletin ba sanca olan Paa Sancadenilen yerde otururdu. Ancak
sivil ynetim bakmndan paa sancanda beyolmaktan baka yetkisi yoktu4.
Osmanl vergi kanunnameleri de tamamyla sancaklar esas alm, ve btn
idare atsn birinci derecede kadnn ve ikinci derecede sancakbeyinin zerine
kurmutur. Bundan dolay da beylerbeyi paa sanca dndaki sancaklara
karamam, yalnz reaya ve sancakbeyleri arasndaki anlamazlklarda hkmet
merkezinin izniyle olaylara mdahale edebilmitir5.
Beyler ve kad dnda Kethdave mamlar da ehir idaresinde nemli
bir yere sahiptiler. Osmanl devletinin kuruluundan beri ehirlerde var olan
kethdalar ehirlerde rgtlenmi eitli meslek gruplarnn birer temsilcisi,
yneticisi durumunda idiler. Bu kiiler halk (dernek mensuplar) tarafndan kad
huzurunda seilirler ve kendi meslek grubuyla devlet grevlileri arasnda ilikiyidzenlerlerdi6.
Mahalle imamlar ise kendi blgelerindeki dini grevlerinin yannda
muhtarlk rgt kuruluncaya kadar mahalle halknn devletle olan ilikilerini de
3N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimata Kadar), Osmanl, Ankara, 1999 s.78-79. ve M. A. nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite ve Tara Tekilat, Osmanl, Ankara,
1999, s. 112.4M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, TTK,1997, s. 10.5M. Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (Celali syanlar), Ankara: Bar, 1999, s. 86.6M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi I (1243-1453), s. 326-327.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
13/91
3
yrtrlerdi. mamlar padiahn berat ile dini bilgileri fazla, gvenilir ve sevilen
kimseler arasndan atanrlar ve vazifeadnda bir cret alrlard7.
Osmanl klasik sistemi dediimiz bu dzen 16. yzyln ikinci yarsna
gelindiinde ok eitli i ve d etkenlerle ilevselliini yitirmeye balam, btn
kurumlarda ba gsteren bozulmalar idari alanda da etkisini gstermitir.
16. yzyln balarndan itibaren hzla artan Osmanl nfusu, toprak ve nfuz
arasndaki dengenin bozulmasna sebep olmu, bu durum tmar alanlarn ihtiyac
karlayamaz duruma getirmitir. Ayrca bu yzyln ortalarndan itibaren
Amerikada retilen bol ve ucuz gmn Osmanl piyasasna girmesiyle fiyatlarda
byk artlarn olduu ve Osmanl akesinin hzla deer kaybettii grlmtr.
Fiyatlarn genel dzeyindeki bu arta karn reel gelir kayplar byk olan ehl-i rf
de bu kayplar halktan karlama yoluna gitmitir. Sonuta kendisinden gcnn
stnde vergi istenen kyl aalara borlanyor, borcunun deyemeyince de
topran terk etmek zorunda kalyordu8.
Bu ekilde topran terk eden binlerce kii Anadoluda Levandatdenilen
yersiz yurtsuz, ocaksz bir snf ortaya karmtr. Bu kiilerden bir ksm balarda
ordu iinde gnll, garip-yiit, kale muhafz, paa hizmetinde sekban askeri gibi
grevlerde bulunmulardr. Ancak tmar alanlarnn ve baka i imkanlarnn
yetersizlii bu kiilerin Anadoluya yaylmasna neden olmutur.Anadoluya yaylan topraksz kylnn bir ksm beylerbeylerinin
kapularnda toplanm, ilerinden bir ksm da ilmiye snfna girmek iin eitimin
parasz olduu medreselerde toplanmaya balamlardr.
7adrc, a.g.e. 40.8M. Akda, Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.IV,say: 6-7, s. 203.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
14/91
4
Bu durum karsnda dirlik ve dzeni tekrar salamaya alan tara
idarecileri bunu kanuni yoldan yapamaynca sorunu kapularnda besledikleri asker
saysn artrarak gidermeye almlardr. Beylerbeylerinin kaplarnda besledii
asker saysndaki bu art onlar artan ihtiyalar karlamak iin yeni kaynaklar
bulmaya ynlendirmi ve bu dorultuda beylerbeyleri kanunnamelere aykr olarak
paa sanca dndaki sancaklardan da vergi toplamaya balamlardr9.
Medreselerde toplanan Suhtelergruplar halinde kylere yryerek aka
ekyalk yapmaya balamlardr. Ayrca bu dnemde devletin ihtiyacndan ok
fazla renci kad olmak iin okuyordu. Fakat hepsine birden grev yeri bulmak
imkansz hale gelmiti. Bu durum karsnda isiz kalan bu kiilerden bazlar
soygunculuk ve toplu hareketlere girierek isyanlar karmlardr10.
Bu ekilde Anadoluda kargaann artmas beylerbeyilerinin, vilyetlerine
dahil btn sancaklarda tefti yapma izni almalarn kolaylatrm ve onlarn btn
sancaklara hkmetme yolunu amtr11. Btn bu olanlar eski idare dzenini
sarsarak tarada olan huzursuzluu krklemi ve merkezi otoritenin tara zerindeki
gcn zayflatmaya balatmtr.
Bununla birlikte Tmar sisteminin gnden gne nemini kaybetmesiyle
birlikte azalan tmarl sipahi says bir takm sorunlar beraberinde getirmitir. Artk
asker ihtiyac daha ok kapkululardan salandndan.yenieri says gn getikeartmtr. Yenieri saysndaki bu art, onlarn eitli sebeplerle Anadoluya daha sk
gemelerine sebep olmutur.
zellikle 1558 ylndaki ehzade Bayezit isyanndan sonra bu durum iyice
artm Anadoluya yerleen Yenieri ve Altblk Halk denen merkez ordusu
9M. Akda, a.g.e. s. 87.10Y. Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler,BelletenC.XXXVIII, s. 689-690. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Akda, a.g.e.11M. Akda, a.g.e. s. 87.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
15/91
5
mensuplar ticaret, iftilik, esnaflk gibi ilerle uramaya balamlardr. Bu durum
ehirlerde kad, suba, ehir kethdas gibi grevlilerin yannda Kethda Yerive
Yenieri Serdargibi; bu askerlerin ileriyle ilgilenen grevlilerin kmasna sebep
olmutur12. Ksa zamanda yerel birer g.konumuna gelen bu yeni grevliler ehir
idaresinde sz sahibi olmular ve geleneksel yapy derinden sarsmlardr.
Dier taraftan 17. yzyln ortalarna gelindiinde vezir rtbesine sahip
olanlarn yani beylerbeyi ya da vali olmaya hak kazanmlarn saysndaki arta
karn eyalet saysnn ayn kalmas bu gibi kiilere uygun grev yerleri
bulunamamas sorununu ortaya karmtr. Bu durumda hkmet baz sancaklar
bal olduklar eyaletlerden blerek bu kiilere buralarn gelirlerini arpalk olarak
vermeye balamtr. Ancak bu kiiler kendilerine gelir olarak verilen bu yerlere
gitmek ve ynetimi eline almak yerine kendilerine vekil tayin ederek merkezde
kalmay tercih etmilerdir. O blgenin belirli ailelerine mensup olan bu vekil kiiler
nceleri msellim, kaymakam daha sonralar ise mtesellim diye
adlandrlmlardr13.
Bylece karmza yeni bir ynetim birimi olarak kan mtesellimlik kurumu
yalnzca arpalk olarak deil, tmar sisteminin bozulmasyla birlikte boalan
tmarlarn mukataathaline getirilerek belli kiilere ihale yoluyla verilmesi eklinde
de grlmtr. Yine III. Selim dneminde Nizm- Cedid reformlarnnuygulanmas iin gereken para baz sancak gelirlerinin yeni kurulan hazineye
aktarlmasyla salanm ve buralarn idaresi iin yine mtesellimler
grevlendirilmitir14.
12
M. adrc, a.g.e. s. 11.13M. adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839), TTK Belleten,LI/201 (1988), s. 1216.14M. adrc, II. Mahmut Dneminde Mtesellimlik Kurumu, DTCF DergisiXXVIII/3-4 (1977),s. 288.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
16/91
6
lk devirlerde atanan mtesellimler; avular, kethdalar, silahorlar ve
mhrdarlardan seilirken 18. yzyl balarndan itibarenDergh- Ali Kapcbal
rtbesindeki kiilerden seilmitir15
.
Dier bir mtesellim atama ekli ise vali ya da mutasarrflar tarafndan
yaplandr. Bu atama iki ekilde olurdu. Birinci olarak, eer vali baka bir yerde
grevde ya da bir seferde ise geici olarak yerine bir mtesellim atard. Bunlara
kaymakam da denilirdi. Dier atama ise valinin eyaleti dahilindeki sancaklara srekli
mtesellimler yollamas eklinde idi. Bu yntem genelde eyalet valilerinin ya da
birden fazla sancan mutasarrf olan kimselerin bu yerleri tek balarna
ynetememelerinden kaynaklanmtr.
Genellikle bu i iin valiler kendi kap halklarndan birini
grevlendirmilerdir. Atamas yaplan mtesellimler nce buyruldularla (Bir eit
atama kararnamesi) sancan kadsna bildirilir ve atama yazs mahkeme ileri
gelenlerinin hazr bulunduu toplantda okunurdu. Daha sonra ise eriye siciline
kayt edilir ve halka grevlendirme ile ilgili duyuruda bulunulurdu. Btn bunlarn
yannda atamann kesinlik kazanmas iin padiahn onay gerekirdi. Atamas rtbe
olarak uygun olmayanlarn ise rtbelerinde ykseltme yaplarak greve balamalar
salanrd16. Mtesellimlerin grev sreleri genelde Mart bandan ubat sonuna
kadar olmak zere tam bir yld. Uygun grldnde ise sre uzatlrd.Mtesellimlerin grevleri ise sancak beyleri ve mutasarrflara yklenen
grevlerle ayn idi. Onlarda sancaktan toplanacak vergileri merkez hazinesine
ulatrrlar, ynettii blgenin asayiini ve dzenini salarlard17. Ancak
mtesellimler de taradaki dier grevliler gibi bozulan dzene uymular; halka
15T.M. Yaman, Osmanl mparatorluu Tekilatnda Mtesellimlik Messesesine Dair, TrkHukukTarihi Dergisi, C. I Ankara 1944, s. 80.16M. adrc, a.g.m. s. 288-289.17T.M. Yaman, a.g.m., s. 82-84.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
17/91
7
zulm yaparak haksz vergiler toplamlar, zimmetlerine para geirerek grevlerini
ktye kullanmlardr18.
Bu yolla ynetilen sancaklarn says gn getikce artm ve Tanzimatn
ilanna kadar devam etmitir. Bu durum ise tarada ynetimin enderun kkenlilerden
yerel ve ehliyetsiz kiilerin eline gemesine sebep olarak merkezi kontrol
zayflatm ve kargaa ortamn artrmtr.
Eyalet ynetiminde vali dnda onunla ayn yetkiye sahip Mutasarrf
denen bir ynetici daha bulunmaktayd. Vezir rtbesi alm kiilere hkmet eitli
nedenlerle uygun grev yeri veremeyince, bunlarn geimlerini salamak iin arpalk
ta olduu gibi birka sancan ynetimini veriyordu. Byle yerlerin idaresini
stlenen kiilere mutasarrf denilmitir. Bazen de baka grevi olan paa veya vezire
ek gelir olarak baz sancaklarn ynetimi mutasarrflk olarak verilmitir.
Mutasarrflarn eyalet valilerinden fark kendilerinin bir paa sanca seip orada
oturmamalar idi. Baz istisnai durumlarda baz mutasarrflar bir merkez sancak seip
ynetimini dorudan stlenmilerdir19.
Tarada vali ve mutasarrf dnda Muhasssldenen yneticiler de vardr.
nceleri geliri dorudan padiaha ait olan haslarn ynetiminde olan bu grevliler
daha sonralar mutasarrflar gibi eyalet ve sancak ynetiminde bulunmulardr.
Ancak valilik gibi genel ve yaygn bir uygulama alan bulamamlardr
20
.Tanzimat ncesi tara ynetiminde zerinde durulmas gereken yneticilerden
bir dieri de voyvodadr. nceleri has denen gelir blgelerinin ynetimini onlarn
sahipleri adna yklenen voyvodalar daha sonralar vali ve mutasarrflar adna onlara
ek gelir olarak verilen serbest tmarlarn ynetiminde de bulunmulardr. Tmar
18rnekler iin bkz. M. adrc, a.g.m. s. 292-295.19M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK 1997, s.21.20M. adrc, a.g.e. s. 22.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
18/91
8
sisteminin bozulmas ile birlikte iltizam ve mukataa usulne geilmesi voyvodalarn
tara ynetiminde daha sk grlmesine yol amtr.
Atama ekilleri ve grevleri mtesellimlerle benzerlik gsteren voyvodalar
vali ve mutasarrflar tarafndan grevlendirildikleri gibi, geliri dorudan hazineye
balanm yerlere de atanmaktaydlar. Voyvodalar kendi ynetimine verilen kk
gelir blgelerinin hem idari amiri hem de vergi gelirlerini toplayan tahsildarlar
konumunda idiler. Kent ve kasabalarda gvenlii salamak, istendiinde asker
toplayp sefere katlmak gibi grevleri de olan voyvodalarn grev sreleri Mart
bandan olmak zere tam bir yld. Ancak ou zaman buna uyulmam,
voyvodalarn grev sreleri uzatlmtr.
Voyvodalarn ynetiminde olan yerlere sancak beyleri karamaz vergi
talebinde bulunamazd. Fakat, bu durum her zaman byle olmam, sancakbeylerinin
voyvoda ynetimindeki yerlerin ynetimlerine kararak, vergi talebinde bulunduu
olmutur.
Grevleri gerei halkla bire bir iliki iinde bulunan voyvodalar zamanla
dier tara idarecileri gibi halka zulm yapm, zor kullanarak halktan fazla vergi
almaya balam, bazen de topladklar vergiyi zimmetlerine geirmilerdir21.
Tanzimat ncesi tara idarecilerinden bir dieri de yn dr. Bir blgenin ileri
gelen, nfuzlu zengin kiilerine yn denilmekteydi. Devletin kuruluundan beri varolan ynlar Osmanl merkezi otoritesinin kuvvetle hissedildii ve merkeze ok
yakn kuvvetlerin olduu ehirlerde dahi ynetimde sz sahibi olabiliyorlard.
Gerektiinde taradaki yneticileri ikayet ederek deitirilmelerini salayan ynlar
ehirlerde bulunan imam, yiitba, mtevelli, esnaf yneticisi gibi grevlilerin
seiminde de etkili idiler22.
21M. adrc, a.g.e. s. 29-32.22Y. Ycel a.g.m. s. 684-685.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
19/91
9
ynlar 16. yzyln ortalarndan sonra imparatorluun iinde bulunduu
genel sosyal ve iktisadi bunalm sonucu bulunduklar blgelerin ynetimlerinde daha
etkin ve sz sahibi konuma gelmeye balamlardr.23
O kadar ki, 1726 ylnda
karlan bir fermanla enderunlu vali atama sisteminden vazgeilerek eyalet ve
sancak yneticileri o blgenin nde gelen aalarnn arasndan seilir olmutu24.
Bu ekilde ynlarn tara ynetimindeki varln kabul eden merkezi
hkmet onlara eitli grevler yklemitir. Bu grevlere baktmzda; ekyalarn
ve devlete isyan edenlerin yakalanmas, orduya asker temini, bu askerlerin
ihtiyalarnn karlanmas, stanbula erzak ve zahire gnderilmesi, Anadolu daki
karklklarn giderilmesi ve vergilerin toplanmas ilerini gsterebiliriz25.
Ancak ynlarn grevlerini tam anlamyla yerine getirmedikleri ya da ktye
kullandklar grlmtr. yle ki; ynlar sancakbeyinin istedii vergileri
toplarken kendileri iinde eitli adlarda vergiler uydurarak halktan para toplamlar,
tevzidefterlerinekendi adlarna vergi eklemilerdir26.
18. yzyln ikinci yarsndan itibaren saylar Anadoluda hzla artan ynlar
idare ve toplun dzeninde karklklara sebep olmulardr. Birinci olarak, ynlar
tarada merkezden gnderilen bey ve kadlarla anlaarak halk soymular,
zenginliklerini artrmaya almlardr. kinci olarak ise ynln nimetlerinden
faydalanmak isteyenler arasnda yn olabilmek iin mcadeleler olmu, bu isetaradaki mevcut durumu daha da ktye gtrmtr27.
Sonuta ynln eyaletten sancak, kaza ve hatta nahiyelere kadar kademeli
bir idare rgt olarak gelimesi devletin adalet, maliye ve polis dzenini derin
23Ayanln ortaya kn hazrlayan sebepler ve geni bilgi iin bkz. Ycel zkaya, Osmanlmparatorluunda Ayanlk, TTK, 1994.24
M. Akda, Osmanl Tarihinde Ayanlk Dzeni Devri (1730-1839), Ankara, 1975, TarihAratrmalar Dergisi, C.8-10, say. 14-23, s. 51.25Y. zkaya, a.g.e. s. 140.26Y. zkaya, a.g.e. s. 147.27zkaya, a.g.e. s. 169-79.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
20/91
10
biimde etkilemi ve imparatorlua feodal bir karakter kazandrmtr. Ancak Trk
toplumu, derebeylik seklinde bir idare biimine katlanarak, kendi iinden kartt
kiiler ile enderunlularn idaresine ortak olmay baarmlardr28
.
Yukardaki bu bilgiler altnda u sylenebilir ki; 1550lerde balayan
Osmanl klasik sistemindeki knt 19. yzyla gelindiinde imparatorluu tam bir
kaos ortamna srklemiti. Askeri ve idari sistemin bozulmasyla birlikte taradaki
halk ar vergi yk, tara idarecileri ve ekyalarn zulmnden topran terk eder
duruma gelmitir. Adaleti salamakla grevli kadlar ise hakszlkta dier
idarecilerden geri kalmamlardr.
28Akda, a.g.m. s. 51.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
21/91
11
I. BLM
TANZMAT NCESNDE LKE YNETMNDE
YAPILAN DEKLKLER
1.1. III. Selim Dnemi
III. Selim Osmanl tahtna oturduu zaman imparatorluk her ynden tam bir
karklk iindeydi. Askeri alana baktmzda yenierilerin ba bozukluunun hat
safhaya kt, ordunun an gerektirdii modern silah, tehizattan ve eitimden
yoksun olduu grlmekteydi. Bata merkezi hkmette olmak zere lkenin drt
bir tarafna yaylan adam kayrma rvet, grevi ihmal ve zulm lke idaresini
derinden sarsmaktayd. Tarada da durum farkl deildi. Zayflayan merkezi otorite
karsnda tarada gcn salamlatran yerel gler kurumsallam
durumdaydlar. Mali ynden ise, modern anlamda merkezi bir btesi mevcut
olmayan devlet, harcamalar ve gelirler arasndaki dengeyi kurmakta zorluk
ekmekteydi.
Bu durum karsnda Batnn teknik, askeri, ekonomik stnln kabul
eden III. Selim, kendinden nceki padiahlarn aksine kalc ve kkl reformlarla
imparatorluu eski gcne dndrmeye almtr. ncelii her ne kadar askeri
dzenlemelere verse de idari ve mali alanlarda da reformlar yapan III. Selim
modernleme yolunda ilk adm atm kabul edilebilir.
Batl modern kurumlar incelemek iin Avrupaya daimi eliler gnderen III
Selim onlarn izlenimlerinden faydalanm, fikirlerine gvendii devlet adamlardan
sorunlarn zmne ynelik layihalar (raporlar) isteyerek reformlarna yn
vermitir. Bu balamda ilk reformunu askeri alanda yapan III. Selim bir taraftan,
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
22/91
12
Nizm- Cedid adnda yeni bir ordu kurmu dier taraftan, yenieriler dnda kalan
mevcut orduda dzenlemeler yapmtr29.
Kurulan bu yeni ordunun gerekli ara-gereci, silah ve eitimi iin gerekli
finansman yeni kurulan rad- Cedid denen hazineden salanmtr. Bu hazinenin
kaynan ise iki, ttn, kahve, pamuk, palamut, maz gibi rnlerden alnan
vergiler ile boalan tmar ve zeamet gelirlerden oluuyordu. Ancak bu dnemde de
merkezi bir bte sistemine geilememi, baz gelirlerin baz giderlere aktarlmas
yntemine devam edilmitir.
Bununla beraber, III. Selim mlki idare alanlarnda da slahatlara girimitir.
lk olarak bir tmar ve zeamet kanunu karm ve bu kanunla birlikte tmar
sahiplerinin kayda geirilmesi iin Yoklamaclar gndermitir. Burada ama
savalara katlmayan tmar sahipleri hakknda nlem almakt. Bu kontrollerde ne
kadar sahte kaytl tmar varsa sahiplerinden alnarak srekli sancanda oturmak
kaydyla yeni hak sahiplerine verilmitir. Ayrca valilerin yanlarnda memur olan
eyalet askerlerine verilecek iznin devlet tarafndan verilmesi karalatrlarak valilerin
bunlara uymas istenmitir30. Bununla beraber tmarl askerlerin eyalet dzeyindeki
komutan olan alaybeylerinin yetkili, devlete bal kimseler tarafndan valilerce
seilip bildirilmesi istenmi ve gerekesiz grevden alnmamalar karara
balanmtr
31
.Bununla birlikte 1797 ylnda vezir rtbesinde olan eyalet idarecileri hakknda
bir dzenleme yaplarak gelirlerinin eitlenmesi salanmak istenmitir. nk o
29Bu dnemde Osmanl ordusu iin bkz.M. adrc, Osmanl Ordusunda Yeni Dzenlemeler (1792-1869), Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildirileri II, Ankara, 1983. ve Ankara Sancanda Nizm- Cedid Ortasnn Tekili ve Nizm- Cedid Askeri Kanunnamesi, TTK, BelletenXXXVI/141, 1972.,
Y. zkaya, Orta Anadoluda Nizm- Cedid in Kuruluu ve Kaldrl, DTCF Atatrkn 100.Doum YlnaArmaan, 1982.30T.M. Yaman, Osmanl mparatorluu Mlki daresinde Avrupallama, Trk dare Dergisisay:138-142, 1940, s. 1159-1160.31M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin , s. 11-12.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
23/91
13
dnemde 28 eyalete ayrlan imparatorlukta her eyaletin vergi geliri ayn deildi32. Bu
yzden Adana, Mara, Kars gibi nispeten geliri dk eyaletler valilerin masraflarn
karlamamakta, yalnzca 20 kadar eyalet valiler iin yeterli dzeyde gelir
salamaktayd. Bu dnemde saylar 35e varan vezir says bu nedenlerden dolay
azaltlarak 23e indirilmitir. Bunlardan 20si tarada 3 ise merkezde
grevlendirilmitir33.
Ayrca tarada grev yapacak mutasarrf ve valilerin ynetimde deneyim
kazanm, doru ile yanl ayran, ibilir dindar drst kimselerden seilmesi
kararlatrlmtr. Ancak lke ynetiminde grev alacaklarn atanma ve zlk
haklarnda yeniden dzenleme yaplmamtr34.
Bu dnemde valiler iin tarada yaplan dzenlemelerden biri de onlarn
glerini ve prestijlerini yerel unsurlar karsnda artrma giriimleridir. Bunun iin
valilerin grev sreleri 3 yldan az olmamak zere 5 yla kadar karlm, grev
sreleri boyunca resmi ilerinde bir su ilememeleri halinde grevden alnmamalar
karalatrlmtr. Ayrca ynetimlerinde baarl olanlarn grev srelerinin
uzatlmasna karar verilmitir. Buna ek olarak valilerin ve yanndaki memurlarn
grev ve yer deiiklileri srasndaki seyahat ve konaklama masraflar halk
tarafndan karlanrd. Bu durum ise halka ar ykler getiriyor, huzursuzluk
kmasna yol ayordu.Bu durumu nlemek iin III. Selim valilerin seyahatlerinde yannda
bulunduracaklar memur saysn kstlam zorunlu haller dnda yer
deitirmelerini yasaklamtr. Ayrca valilerin tayin yerleri eski grev yerlerine
yakn blgelerden seilerek halka yklenen masraf azaltlmaya allmtr.
32
Bu dnemde gnmz Trkiyesi zerindeki eyaletler: Karaman, Diyarbakr, Adana, Anadolu,Trabzon, Erzurum, ldr, Van, Kars, Mara, Sivas.33S. J. Shaw, Between Old and New The Ottoman Empire Under Sultan Selim III 1789-1807,Harward University Press, 1971., s. 168-169.34adrc, a.g.e. s. 11.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
24/91
14
Bunun dnda devlet grevlilerine eitli adlarda verilen hediyelerde ve
dllerde kstlamaya gidilerek rvetin ve iltimasn nlenmesine allmtr35.
Bir dier nemli uygulama ise, memleket masraflarnn devlet tarafndan
kontrol edilecek olmasdr. Bu dnemde yaplan bir dzenleme ile her vilyetin alt
ayda bir oluan memleket masraflar; gelip geen memurlarn masraflar, vali,
mtesellim, voyvoda gibi grevlilerin masraflar, miri binalar, kprler, su yollar
inaat ve tamir masraflar tespit edilip, mahkemelerce tasdik edildikten sonra
merkeze bildirilecekti36. Bu sayede valilerin yasa d yollardan aldklar vergilerin
nne geilmeye allm, halkn vergisini verdikten sonra angarya i grmesi
yasaklanmtr.
III. Selim dneminde i gvenliin salanmas iin de baz nlemler alnm
ve bu sayede vali ve mutasarrflarn kaplarnda besledikleri askerlerin yaratt
huzursuzluk giderilmeye allmtr. Bu ama dorultusunda karlan genel bir
fermanla vali ve mutasarrflarn kaplarnda besledikleri delil denilen askerlerin
saylarnn azaltlmas, bir ksmnn ise memleketlerine dnmeleri iin izin verilerek
kendi ileriyle uramalar istenmitir. Bu fermana uymayanlarn ise zerlerine asker
gnderilerek cezalandrlmalar emredilmitir. Ancak i gvenliin salanmasnda
kullanlan yeni kurulan Nizm- Cedid ordusunun ksa mrl olmas bu fermanlarn
uygulanmasn zora sokmu, istenilen sonular alnamamtr
37
.Adli alanda ise kadlarn eri mazeretleri olmadka grev yerlerine
gitmemezlik edemeyecekleri ve kanunnamelerin ngrdnden baka bir adla
vergiyi halktan talep edemeyecekleri karara balanmtr38.
35
Shaw, a.g.e. s. 169-170.36Yaman, a.g.e. s. 1168.37adrc, a.g.e. s. 64.38E.,Z., Karal, Osmanl Tarihi V. Cilt (Nizm- Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789-1856), TTK, 1999,s. 71.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
25/91
15
mparatorluu iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak, Bat ile mcadele
edebilecek konuma getirmek iin yaplan reformlar, bata yenieri ve ulema olmak
zere karlar zedelenen gruplar harekete geirmi ve bir isyanla III Selim tahtan
indirilerek reform sreci bir sreliine kesintiye uratlmtr. Bu duruma ramen bu
dnemde yaplan reform abalar gelecek iin umut ve ilham kayna olarak,
modernleme yolundaki bir kapnn aralanmasn salamtr.
1.2.II. Mahmut Dnemi
Gen yata Osmanl tahtna kan II. Mahmut ilk i olarak ynlarla Sened-i
ttifak denilen anlamay yapmak zorunda kalarak kendi otoritesinin yannda bir
bakasnnkini kabul etmek zorunda kalmtr. Bu durumu kabullenemeyen padiah
merkezi otoritesini salamlatracak, Batnn mali, idari ve askeri yapsna uygun
yeni bir devlet dzeni oluturarak imparatorluunu ayakta tutmaya ynelik bir takm
reformlar yapmtr. Onun bu reformlar getirdii yeni kurum ve dzenlemeleriyle
Tanzimatn hazrlaycs olarak adalama yolunda nemli bir yer tutmutur.
Ancak yapmak istediklerinde ksmen baarl olan II. Mahmut zellikle
ynetim alannda halkn gvenliini salayp, dzenli vergi vermelerini salayacak
zmler retmede baarsz olmutur. Bu baarszlkta devlet grevlilerinin uzun
yllardr gelenekletirdikleri rvet, grevi ktye kullanma, halka angarya i
yaptrma gibi alkanlklarndan vazgeememelerinin pay olduu gibi, ite ve dta
felaketle sonulanan siyasi gelimelerin pay byktr39.
39M., adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete TrkiyeAnsiklopedisi, C I, letiim Yaynlar, s. 210.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
26/91
16
Bu dnemde de slahatlarn nndeki en byk engellerden biri dzeni
bozulmu yenierilerdir. Bunun farknda olan sultan II. Mahmut bu oca kaldrmak
iin gerekli altyapy hazrladktan sonra 1826 ylnda amacna ulamtr. Bundan
sonra reformlarna hz veren II. Mahmut derebeyliklerle ynetilir hale gelen
devletine merkeziyet kazandrmak iin giriimlere balayarak lke idaresinde nemli
deiiklikler yapmtr.
Derebeyliin kaldrlmasyla ie balayan II. Mahmut bunlardan bir ksmn
idam ettirmi, bir ksmn ise itaat altna alarak merkezi otoritesini salamlatrmtr.
Bunda baka vali ve mutasarrflarn halka zulm yapmalarn nlemek iin ar
cezalar getiren sultan grevi ktye kullananlarn vezirliklerini mal ve mlklerini
ellerinden alm, bir ksmnn ise memuriyetlerini deitirmitir40. Bunun yannda
karlan genel fermanlarla tara idarecilerinden vergi toplamada usulszlk
yaplmamas istenmi, fakat buna fazla uymayan valiler mbair hizmetiad altnda
yasal verginin birka kat para alarak halk soymaya devam etmilerdir41.
Bununla beraber II. Mahmut dneminde idari blnmede 1836 ylna kadar
herhangi bir deiiklie gidilmemi, varln koruyan Anadolu Eyaletinin
sancaklar zaman zaman baka yneticilere verilerek kapsadklar alanlar
deitirilmitir. Bu deiiklikler snrlarnn dar oluu nedeniyle dier eyaletlerde pek
uygulanmamtr.1836 ylna gelindiinde Anadoluda Nizam- Cedid taburlar gibi oluturulan
Redif taburlarnn artan ihtiyalar karlamak ve gerektii gibi eitim almalarn
salamak amacyla klasik idari sistem kknden deitirilerek mirlikler
oluturulmu ve valinin yerini mirler almtr42. Vali unvan Tanzimattan sonra
40Yaman,a.g.m. s. 1245-1246.41adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin, s. 19.42Redif taburlarnn oluumu iin bkz. M. adrc Anadoluda Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu,DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, VII-XII (1975)
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
27/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
28/91
18
Bu kurumun Anadoluda ilk grld yer Kastamonudur. Kastamonu
rneinden yola klarak her tarafa yaylan bu kurumda, muhtarlar mahalle sakinleri
arasndan iki kii olarak oy birlii ile seiliyorlard. Bu kiilerin iyi huylu, dindar,
gvenilir, becerikli kimseler olmasna dikkat ediliyordu. Seilen bu iki kiiden birine
Muhtar- evvel dierine ise Muhtar- sani denilecekti. Seilen muhtarlar kad
tarafndan sicile geirildikten sonra Defter Nazrna oradan da hkmet
merkezindeki Ceride Nezaretine bildirilirdi. Burada muhtarlk seimlerinin kuralna
uygunluu incelendikten sonra padiaha onay iin sunulurdu. Padiah tarafndan
grevleri onaylanan muhtarlarn mhrleri yaplarak kendilerine gnderilirdi.
Her muhtar, mahallesi halkna ve mahalle imam da muhtarlara kefil olduktan
sonra vcuh-u vilyetde birbirlerine kefil ediliyordu. Bylece mahallenin asayii ve
dier meselelerinden btn mahalle halk sorumlu klnyordu.
Muhtarlarn grevlerine gelince; bulunduu mahallenin veya kyn asayiini
salayarak, baka ehir ve kylerden gelenlerin durumlarn tespit etmek; bu kiilerin
mrur tezkerelerini (izin belgesi) kontrol ederek sahte belgesi olanlar geldii yere
geri gndermek; eer bu kiiler srekli kalmak isterlerse onlara ev bulmak; mahalle
veya kye yeni yerleen bu kiileri mahalle defterine kayt edip Defter Nazrna
bildirmek; mahalde olan doum, lm gibi olaylarnn kaydn tutmak, baka
mahallelere ya da kylere tanmak isteyenlere kimlik bilgilerinden oluan mhrlpusula vermek; gerektiinde Meclis-i ere katlarak veraset ileriyle ilgilenmek;
gider defterleri hazrlanrken mahallesini temsilen hazr bulunmak; mahallesinde
hakszla urayanlar iin gerekli makamlara ikayette bulunmak eklinde
saylabilir44.
44M. adrc, Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme, Belleten,XXXIV/135, s. 413-414.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
29/91
19
Btn bu grev ve yetkilerine ramen muhtarlk kurumu da ehirlerde,
mahallelerde ve kylerde olan kargaay nlemede yetersiz kalmtr. Ancak u da
unutulmamaldr ki; muhtarlarn seimle ibana gelmeleri halkta seim bilincinin ve
ok zayfta olsa demokrasi anlaynn yerlemesine katk salayacak dnmleri
hzlandrmtr.
II. Mahmut dneminde yaplan nemli bir gelime de modern anlamda ve ilk
defa nfus saym yaplmasdr. lk nfus saymnn ne zaman yapldna dair
deiik grler olmakla beraber 1830 ylnda genel bir saym yapld Prof. Dr.
Musa adrc tarafndan tespit edilmi bulunmaktadr45. Bu genel nfus saym
yenieri oca kaldrldktan sonra yeni oluturulan ordunun potansiyel asker gcn
tespit etmek ve vergi verebilecek durumdakileri saptamak amacyla yaplmtr.
Ayrca saym sonularnn deerlendirilmesi iin stanbulda bir Ceride Nezareti
tarada ise Defter Nazrlklar oluturulmutur. II. Mahmut devrinde balatlan
merkeziletirme abalar sonucunda merkezi idarede de bir takm deiiklikler
yaplmtr. lk olarak yenieriliin kaldrlmasndan sonra Seraskerlik (Genel
Kurmay Bakanl) makam kurularak askerlikle ilgili iler buraya balanmtr.
eyhlislamlara ise ilk kez bir bro verildi. Bab- Meihat veya Fetvahane olarak
bilinen bu kuruluun devlet dairesi haline sokulmak istenmesi eyhlislamlarn
popler ve etkin gcnn temelini ykarak, deiikliklere kar koyma yeteneinizamanla yok etmitir46.
Bunlarla beraber sadrazamda toplanan yetkiler yeni kurulan bakanlklar
arasnda paylatrlarak i blmne gidilmitir. lk olarak 30 Mart 1838de yaplan
bir dzenleme ile Sadaret Makam Bavekalete dntrld. Bu makam hangi
45lk nfus saym iin bkz. E.Z. Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara,1943. ve M. adrc, 1830 Saymnda Ankara (A L. Armaan, S.Bingl, B. Ko ile birlikte) Ankara B.ehir Belediyesi Kltr Dairesi Bakanl Yayn, Ankara 200046B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev: M. Kratl) TTK, 2000 , s. 97-98.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
30/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
31/91
21
benzer bir eit danma meclisi olarak kurulan meclisler daha sonraMeclis-i Vl y
Ahkm- Adliyeadyla 24 Mart 1838de resmi olarak almtr49.
Bu meclisin yeleri ve bakan st dzey devlet grevlileri arasndan padiah
tarafndan seilip atanrd.Danma meclisi olma zelliinin yannda kanun ve tzk
yapma, yarglama gibi grevleri olan bu meclis modern anlamda yasama, yrtme,
yarg erklerinin gelimelerine katk salam, oluturduu meclis ve hukuk bilinciyle
Trkiyenin adalamasnda nemli rol oynamtr
49Bu meclisin geirdii evreler ve dier ayrntlar iin bkz. M. Seyitdanlolu, Tanzimat DevrindeMeclis-i Vl (1838-1868), TTK, 1999, ayrca Shaw,The Central Legslative Councils in the
Nineteenth Century Otoman Reform Movement Before 1876, IJOMES, 1976, s. 51-84.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
32/91
22
II.BLM
TANZMAT DNEMNDE LKE YNETMDE
YAPILAN DEKLER
2.1 Tanzimatn lan
Modern anlamdaki Trk idare sisteminin oluumunda en nemli dnm
noktalarndan bir tanesi de hi phesiz 1839 Tanzimat Ferman ve onu takiben
yaplan dzenlemelerdir. Bir bakma Sened-i ttifaka bir tepki olarak doan Glhane
Hatt idari, sosyal, askeri ve mali alanlar gibi bir ok konuda deiiklikler getirerek,
Osmanlnn geleneksel Ortadou devleti kimliinden syrlarak modern batl devlet
olma yolunu amtr.
Mustafa Reit Paa50tarafndan hazrlanan bu fermanla birlikte Mslman ve
gayr- Mslim olmak zere btn tebann can,mal ve rz gvenliinin salanmas,
iltizam usul ve onun btn suistimallerinin kaldrlmas, askere alma ilerinin
srekli hale getirilmesi ve dzenlenmesi, adil, ak ve her dine mensup kiilere eit
biimde yarglama yaplmas karara balanmtr.
Btn bu yeniliklerle bir taraftan modern anlamda merkezi bir yap kurmay
amalayan Osmanl devlet adamlar bu dorultuda eitli kararlara imza atarak
imparatorluk topraklar zerindeki otoritelerini tekrar salamaya almlardr.
Dier taraftan ise Tanzimat dnemi dediimiz bu dnemde modern anlamda yerel
ynetimlerin olumaya balad grlmtr. Her ne kadar bir ztlk gibi grnse de
50Mustafa Reit Paann Tanzimat Fermanndaki rol ve Tanzimatla gelen dzenlemeler iin bkz.Reat Kaynar, Mustafa reit Paa ve Tanzimat TTK, 1985.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
33/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
34/91
24
kurallara balanmtr. Hatta bu meclis grmeler srasnda merutiyet usulnn
gereklerinden olan baz merasim kurallarna bile uymaya mecbur tutulmutur53.
Fakat meclis yeliklerine getirilen kimi yneticiler merkez ve taradaki
sorunlar bilmelerine ramen, aralarndaki gr ayrlklarn uygulama konusunda
gideremiyorlard54. lke ynetiminden eitim, adalet, salk, mali alanlar olmak
zere bir ok yasa ve ynetmeliklerin hazrlanmas, kamu maln zimmetine
geirenlerin, rvet alanlarn cezalandrlmas gibi ok eitli konularda grev yapan
bu meclisin almalarn padiah Abdlmecitte yakndan takip etmitir. Abdlmecit
her alma yl banda meclis toplantlarna katlarak gemi ylda yaplanlar ve
gelecek yl yaplacaklar aklamtr. Bu durum ise hkmdar anayasal bir devlet
bakan gibi gstermeye doru atlm bir adm saylabilir55.
Ancak Tanzimatn uygulanmas iin nceden bir program hkmet
tarafndan belirlenmemiti. ncelikle vergilerin herkesin gelirine gre eit olarak
alnacak olmas ve iltizam usulnn kaldrlmas bir mal-mlk ve nfus saym
gerektirmekteydi. Bununla beraber bu fermanla birlikte gayr-i Mslimlerle eit
muamele grecek olan Mslman halkn tepkisi ve karlar zedelenen yn-eraf
grubunun tepkileri uygulamay geciktiren ve zorlatran birer etken olmutur. Ayrca
bu kadar ar bir uygulama ykn baaryla yrtecek bir uzman kadrosu yoktu.
Maliyecisi, memuru, subay, mhendisi, doktoru ksacas yeterli dzeyde ve bilgilimemur eksiklii uygulamay zorlatran bir dier etken olarak; vergi, toprak
tasarrufu, eitim, salk ileri, adaleti uygulama, asker yetitirme ynlerinde
getirilecek yenilikleri yrtme giriimleri dzen getirmek yerine bozuk dzeni daha
53Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye , (Ali Reat), Kakns yay. s. 47-48.54
M. adrc, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler; Tanzimatn 150. YlUluslararas Sempozyumu TTK, 1994., s. 295.55N Berkes, Trkiyede adalama (Yay. Haz: Ahmet Kuya), YKY: 2002 s., 244.ve M adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete TrkiyeAnsiklopedisi, C I, letiim Yaynlar, s. 212.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
35/91
25
da ktletirmek, bu ktlemede karlar olanlar reform dmanlar haline
getirmitir56.
Btn bu sebeplerden dolay Tanzimatn uygulanmasna bakentin
denetiminin etkin olduu yerlerden balanmtr. lk uygulama blgeleri Edirne,
Hdvendigr (Bursa), Ankara, Aydn, Sivas, Konya eyaletleridir. Bu yerlerde ilk
olarak mal-mlk saym yaplarak uygulamaya geilmitir57. Tanzimatn ilk
uygulanaca yerler arasnda Trabzonda vard. Ancak, gemiten bu yana vergi
vermeme alkanlklarnn devam ettiren blge ileri gelenlerinin direnileri
uygulamaya balamasn alt yl kadar geciktirmitir. 1845 yl Martndan itibaren
Erzurum ve Diyarbakr eyaletleri Maden-i Hmyun kazalar ile Sivas eyaletindeki
baz mstesna blgelerde de Tanzimatn uygulanmasna karar verilmitir58.
Ancak Trabzon rneinde olduu gibi dier blgelerde de Tanzimatn
uygulamaya konulmas kolay olmuyordu. Bu duruma vergiyi servetleri orannda
verecek olan ve bu sebeple karlar zedelenen mltezim, voyvoda, sarraf gibi
kimselerin tepkileri yannda vergiye balanan ve gelir kaynaklar snrlandrlan
Hristiyan vakflarnn ruhban snf araclyla yapt muhalefet sebep olmutur59.
Bununla birlikte Tanzimatta Anadoludaki en byk tepki Cizre ve Hakkari
blgesinde olmu ve bu tepki byk bir isyanla sonulanmtr. Tanzimattan nce
blgenin ynetimini elinde bulundurmu bir aileden gelen Bedirhan Bey yenidzenlemelerle redif miralay olmutu. Bedirhan Bey, Tanzimatn ilan ile birlikte
ynetiminde bulunan Cizre ve Midyatn Musul Vilyetine balanmasna kar
km ve bu konuda Musul valisiyle mcadeleye balamtr. Blge halknn da
56
Berkes, a.g.e. s. 21957adrc, a.g.e. s. 190.58M. adrc, Tanzimatn Karadeniz Blgesinde Uygulanmas, Birinci Tarih Boyunca KaradenizKongresi Bildirileri, OM Eitim Fakltesi, Samsun, 1988, s. 192-193.59nalck., a.g.m. s. 624-625.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
36/91
26
desteini almasna ramen bu blgeler Musul Eyaletine balannca Bedirhan Bey
bunu kabul etmeyerek isyan etmitir60.
Ayrca Hakkari blgesindeki Nesturiler ise vergi vermemek iin Bedirhan
Beye kar isyan etmilerdi. Bylece blgede olan kargaa ortamnn giderek
Tanzimat reformlarnn uygulamasn zora sokmas merkezi hkmeti harekete
geirerek isyan bastrlmtr. Tutuklanan Bedirhan Bey Girite srld. syann
bastrlmasndan sonra ise blgenin idari taksimatnda deiiklik yaplarak
Diyarbakr Eyaleti; Van, Mu, Hakkari sancaklaryla Cizre, Bohtan ve Mardin
kazalarndan oluanKrdistan Eyaletine dntrld61.
Tanzimat reformlarna Anadoluda bu denli tepkilerin olmas hkmetin
istedii sonular alamamasna sebep oluyordu. zelikle iltizamn kaldrlarak
muhassl denen vergi memurlarnn tarada toplayaca vergiden ve bu verginin
gelirleri byk oranda artracandan umutlanan hkmet istedii sonucu
alamamtr. Hatta eski gelirler bile aranr olunca iltizam usulne tekrar dnlmesini
karalatrlmtr.
Reformlarn uygulanmasnda ki bu baarszln faturas ilk balarda eyalet
valilerine kesilmitir. Kendilerinden eski alkanlklarn brakmalar ve olaanst
gayret beklenen valiler bekleneni veremeyince grev yerleri sk sk deitirilmitir62.
Bununla birlikte grevini ktye kullanan, rvet alan memurlarnyarglanmas konusu Tanzimatla birlikte daha etkili hale getirilmitir. rnein
Glhane Hatt-nn ilanndan sonra iki kiiyi keyfi surette idama mahkum eden
Edirne valisini Mustafa Reit Paa mahkemeye vermiti. Ayrca bir rvet olayna
60
Bedirhan Bey isyannn ayrntlar iin bkz. Nazmi Sevgen, Krtler, Belgelerle Trk TarihiDergisi,say: 11-18. Ayrca BVA Ayniyat 609 nolu defterde bu isyanla ilgili belgeler bulunmaktadr.61M. adrc, Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840-1856), Mustafa Reit Paave Dnemi Semineri, TTK, 1987. s. 101-102.62rnekler iin bkz. adrc, a.g.e. s. 192.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
37/91
27
ad karan sadrazam Hsrev Paa ald paray iade etmesine ramen Meclis-i
Ahkm- Adliye tarafndan mahkum edilmiti63.
Bu dnemde rvet alan ya da Tanzimatn gereklerini yerine
getirmediinden grevlerinden alnan ok sayda mir vard. rnein Kocaeli
miri Akif Paa hizmet-i mbaireve baka adlarla halktan para toplam, cretsiz
nakliyat yaptrmt. Akif Paa Meclis-i Vlda katibi ve kethdas ile birlikte
yarglanm ve suunu kabul etmiti64.
Btn bu olumsuzluklara ramen Tanzimat onuncu yln doldurduunda
reformlar tm Anadoluda uygulanmaya balamtr.
2.3. Uygulamann Denetlenmesi ve mar Meclisleri
Tanzimat reformlarnn nasl uygulamaya konulduu ve karlalan
glklerin neler olduunun yerinde grlmesi amacyla hkmetin ald ilk karar
buralar mfettiler yoluyla denetlemek olmutur. Bu ekilde ilk tefti giriimi 1840
ylnda yapld. Ancak istenilen sonu alnamaynca ikinci bir teftie karar verilerek
1842 ylnda biri Rumeli dieri Anadoluya olmak zere iki grevli gnderildi. Fakat
k mevsimim yaklamasyla teftie bir kez daha ara verildi.
nc tefti giriimi ise 12 Kasm 1850de Meclis-i Vlda grlerek
teftiin ne ekilde olacana dair bir talimatname hazrlanarak yapld. Bu
talimatnameye gre mfettilerden Tanzimata aykr davranlarnn, memurlarn
ticaret yapmalarnn nlenmesi ve en nemlisi vergilerin zamannda toplanp
gnderilmesinin denetlenmesi istenmekteydi. Bu teftite Anadolu ve Rumelide
mevcut btn vali, kaymakam ve kaza mdrleri denetlenerek baarl olanlar
63Engelhardt, a.g.e, 47-49. R.Kaynar, a.g.e, s. 220,221.64adrc, a.g.m. s. 98-99.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
38/91
28
dllendirilecek, hatal olanlar ise merkeze bildirilerek haklarnda gerekli ilem
yaplacakt.
4 Aralk 1851 ylnda ise mfettilerin kaza kaza dolamalarna son verilerek
teftilerini sancak merkezlerinde yapmalar istenmitir. Bu sayede, yllk muhasebe
defterleri kontrol edilerek, halktan fazla vergi ve bedava yiyecek iecek alnmas
nlenecekti65.
Teftiin yan sra Tanzimat reformlarnn karlat glklerin nlenmesi
ve uygulamann daha etkin hale getirilmesi iin baka yntemler de denenmitir.
Bunlardan bir tanesi de her eyaletten iki temsilcinin stanbula arlarak blge
sorunlarnn dinlenmesi eklinde olmutur. Bu uygulama iin her blgeden muteber
mutemet ve erbab- dirayet (Bilgi sahibi ve gvenilir kiiler) birka ileri gelen ve
kocabalardan bir kiinin stanbula gelerek dncelerini padiaha yazl olarak
sunma imkan verilmiti. Taradan gelen bu kiilerin yol masraflarnn ise mahalli
maliye sandklarndan karlanmas ve stanbulda byk memurlarn evlerinde
konaklamalar salanmtr66.
Ayrca bu kiiler Meclis-i Vlya gruplar halinde alnarak grleri
dinlenmitir. Eyaletlerden gelenlerin ikayet ettikleri arlkl konu vergilerin
toplanmasndaki yolsuzluklar ve hakszlklard. Bunlar dnda yol-kpr yapm,
ime suyu temini gibi genel belediye hizmeti saylabilecek isteklerde temsilcilertarafndan dile getirilmitir.
Bu sorunlarn zm iin geici mar Meclislerinin kurulmasna karar
verilerek; Konya, Hdavendigar ve Bolu, Sivas ve Ankara, Diyarbakr, Erzurum,
Vidin ve Ni, irmen, Silistre, skp ve Rumeli, Selanik ve Trhala, ve Elviye-i
65adrc, a.g.e. s.198-199.66T. Gkbilgin, Tanzimat Hareketinin Osmanl Messeselerine ve Tekilatna Etkileri,Belleten C.XXXIsay: 121-124 (1967) s. 103.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
39/91
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
40/91
30
yardmc olacak bir mal, bir nfus ve emlak katibi grevlendirilerek, vergi tespitinde
ve dier ilerin grlp karara balanmas amacyla Muhassllk Meclisleri
oluturuldu. Muhassl ve katiplerden baka bu mecliste blgenin hakimi, mfts,
asker zabiti ile blge ileri gelenlerden drt kii bulunacakt. Ayrca bu meclise gayr-i
Mslim halk bulunan yerlere metropolitve hahambagibi ruhani ve dini liderler ile
iki nefer kocabalar da girecekti67 Bu meclis haftada iki gn toplanarak vergi
yazm ve dier sorunlar grp karara balayacakt. Bu meclislere muhassl
bakanlk edecekti. Eyalet merkezlerinde ise mir bakanlnda oluturulacak ayn
nitelikteki meclisler daha geni yetkilerle alacakt68. Eyaletin dier sancak ve kaza
merkezlerinde var ise ferik yoksa muhassl, hakimeri, ve zabtiye memuru
arasndan kura ile bakan seilecekti69.
Muhassl bulunmayan kazalar ve kyler iin blgedeki koullara gre ye
says ve meclisin almasnn belirlenecei kk meclislerin kurulabilecei
karalatrlmtr. Bu meclislerin yeleri ise kad, zabta memuru, muhassl vekili ve
ileri gelen iki kiiden olumaktayd.
Muhassllar ellerine verilen talimat70gittikleri yerlerde btn memleket ileri
gelenleri nnde okuyup, anlamn aklayacak ve bunda sonra her yerde kurulan
muhassllk meclisleri yeleri ile birlikte memleketin durumuna gre verginin tespiti
ve pein tahsilini yapacak, gerekli masraflar bu tutardan yapldktan sonra, artan paraise hazineye gnderilecekti71.
Muhassllarn vergi toplama iinde grevlendirilmeleriyle birlikte daha
nceleri bu grevi stlenen vali, sancakbeyi, mtesellim gibi grevlilerin mali
67A. Vefik, Tekalif-i Kavaidi, kici Ksm Bendi Sani, s. 320.68
adrc, a.g.e. s. 21269. Ortayl, Tanzimattan Sonra Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880 ) TTK, 2000, s. 34.70Muhasslarn almalarn ve atanmalarnn belirleyen bu talimatname iin bkz R Kaynar, a.g.e. s.237-266 ve A. Vefikin a.g.e. s. 319-342.71H. nalck tan naklen Ortayl, a.g.e. s.33.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
41/91
31
grevleri kalmamt. Bu sayede, taradaki bu grevlilerin gelirleri kendi karlar
iin kullanmalarnn nne geilmesi planlanmtr.
Ancak muhassllk uygulamasndan da istenilen sonularn alnamad ok
gemeden ortaya kmt. Muhassllar da eskiden beri tara idarecilerinde bulunan
kt alkanlklara uyum salayarak, grevlerini ktye kullanmlard. Vergi yazm
srasnda hakszlklar yapan muhassllar zellikle gayr-i Mslimlerin mal-mlk
tespitinde geree uygun olmayan rakamlar gstererek haksz kazan elde etmilerdi.
Yine muhassllarn eski meslektalar olan mltezimlerle olan yakn ilikileri ve
karlar zedelenen derebey ailelerinin vergilere kar itirazlar muhasslk
uygulamasndan istenilen sonularn alnmamasna yol amt.
Tanzimatn ilanyla birlikte vergi toplama sisteminde kkl bir deiiklik
yapp, gelirleri artrmay planlayan merkezi hkmet istedii gelir artn elde
edemedii gibi, gelirlerin azalmas gibi ilgin bir sonula kar karya kald. Ayrca
maaa balanan memurlarn aylk tutarlar geliri yutup gitmiti. Hatta baz kazalarn
btn gelirleri giderlerini ancak karlar duruma gelmiti72.
Muhassllk uygulamasyla birlikte eyaletlerin mali ileri daha da karm kar
ve zarar toplamnn tespiti yaplamamtr. Bunda her sancak ve kazada bulunan
muhassllarn birbirlerinden bamsz hareket etmeleri etkili olmutu73.
Grld gibi iltizam usulnn yerine getirilen muhassllk uygulamasndaistenilen sonu alnamam ve bundan dolay 1842 ylnda vergi toplamada eski
ynteme geri dnlmtr
72M. Nuri Paa, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi C III- IV (Sadeletiren:Neet Caatay), TTK, 1992, s. 293.73V. Tnk. Trkiyede dare Tekilatnn Tarihi Geliim ve Bugnk Durumu, Kanaat Matbaas,1945, s. 171.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
42/91
32
2.5 Eyalet Ynetimi
Tanzimatn ilann bekli de en nemli amalarndan biri eyaletlere blnm
geni Osmanl topraklar zerindeki yok olmaya yz tutmu merkezi otoriteyi tekrar
salamlatrmakt. Msr valisi Mehmet Ali Paann Anadolunun ilerine kadar
sokulup, Osmanl tahtn tehdit etmi olmas merkezi otoritenin ne derece
zayfladn ve bu durumun devletin devam iin dzeltilmesi gerektiini gsteren
en nemli kantlardan biri olmutur. Bu durumun bilincinde olan Osmanl devlet
adamlar Tanzimatn ilan ile birlikte eyalet valileri zerindeki denetimlerini
salayacak bir dizi nlemler alarak ie balamlardr.
Tanzimat merkeziyetiliinin ncs Mustafa Reit Paaya gre ynetim
rgtnn Tanzimat ilkelerine uygun alabilmesi iin gerekli olan, valilerin
istibdatc ynetimine son vermek bunun iin de valiler dahil eyalet yneticilerini
aylkl grevlilere dntrmek ve yetkilerini snrlandrmak ve merkeze baml
tutmak, bu arada halkn ynetime katlmasn ve valilerin meveretle i grmesini
salamakt74.
Bu gre uygun olarak Tanzimatn ilanyla valilerin ok geni olan
yetkilerinde kstlamalara gidilmitir. Valilerin mali grevleri ellerinden alnarak
uygulamalarndan Babliye kar sorumlu tutulmutur. Eyaletlerin maliye ileri ise
defterdar75 denen grevliye braklmtr. Ayrca bu dnemde askerlik alannda
yaplan dzenlemelerle birlikte valilerin asayii salama grevleri de Zabtiye
rgtnegemi bulunuyordu.
74M. Sencer, Trkiyenin Ynetim Yaps, stanbul: Alan Yaynclk, 1988, s. 77.75Defterdarlarn grevleri iin bkz.Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner Olunan Talimatve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82. s. 77-79.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
43/91
33
Valilerin yeni grevleri ise bir talimatname ile belirlenmiti76. Bu
talimatname ye gre valilerin grevleri u ekilde belirlenmiti; ncelikle onlardan
Tanzimatn ngrd slahatlar yapmalar ve eyalet meclislerinde alnan kararlara
uymalar istenmitir.
Valiler devlet gelirlerinin ve toplanan vergi miktarnn doruluu konusunda
defterdar ve kaymakamlarn bildirimlerini kontrol edecek ve kacak aksaklklardan
sorumlu olacakt. Maa ve masraflarn kontrol de valilerin sorumluluklar arasnda
olup, bu konularda ki usulszlklerde hukuki ilemler yaplacakt. Ayrca valilerden
kimseye zulm ve ikence yapmamalar, resmi yazmalarn yalnzca konuyla ilgili
bakanlkla yaplmas ve hukuk davalarnda halktan uygunsuz vergi ve mahkeme
harc alnmamas istenmekteydi.
Yol gvenliinin ve blgenin emniyetinin salanmas, bir blgede bulunan
ekyann etkisiz hale getirilmesi de yine valinin grevleri arasndayd.
Valilerin yetkilerindeki bu daralma ve birer uygulayc konumuna dmeleri
onlarn devlet hizmetlerini gerektii ekilde hzl uygulama olanaklarn
kaybettirmiti. Yerel meclislerin kararlar Meclis-Vlnn onayndan sonra
uygulanyordu. Bu da uygulamay ve dolaysyla valilerin ilerini zorlatryordu77.
Eyalet idaresi bu dzeniyle 1856 Islahat Fermanna kadar devam etmi o
tarihten sonra ise yeni dzenlemeler yaplarak lke idaresi daha sistemli ve merkezibir hale getirilmitir78.
76Valilerin grev ve yetkileri iin bkz. Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner OlunanTalimat ve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82.s. 75-7677
:adrc,a.g.e, s. 226-227.78Eyaletlerin Cumhuriyete kadarki geirdii evreler ve dzenlemeleri iin bkz. S. Kl,Tanzimattan Cumhuriyete l Ynetimi (Baslmam Doktora Tezi), ayrca .H. Greli, l daresi, A..S. B.F. yay. Ankara, 1952. ve Greli, Memleketimizde Vilayetler daresi Tarihine Bir Bak, dareDergisiMart-Nisan 1945 say 173.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
44/91
34
2.6. Sancak Ynetimi
Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte Osmanl klasik sisteminde eyaletlerin
alt birimi olan sancaklar temel idari birim olma zelliini bu dnemde de
korumulardr.
Bu dnemde sancaklarn idaresi mtesellimlerden alnm yerlerine
gnmze kadar da varln koruyan kaymakam denen grevliler atanmtr.
Kaymakamlarn ve mal mdrlerinin grev ve sorumluluklar 1849 ylnda karlan
bir talimatname ile belirlenmiti79
.
Kaymakamlarn atamalar ve dier zlk ileri bal bulunduklar Dahiliye
Nezareti tarafndan yaplrd. Dorudan bakanla bal olmalarna ramen
kaymakamlarn tarada yetkileri valilere kar sorumluluklar sebebiyle snrl idi.
Kaymakamlar sancaklarda mevcut sancak meclislerinin bakan idi. Bu
mecliste blgenin eitim, salk, mali, belediye hizmetleri gibi sorunlar grlp
karara balanr ve bu kararlarn icras kaymakamlar tarafndan salanrd.
Kaymakamlar gvenliin tehlikeye dt, su orannn artt durumlarda meclisi
toplayarak, asker gnderilmesini salayacakt. Asker says yetersiz olduu
durumlarda ise validen yardm isteyerek eyalet meclisinin kararna gre hareket
edecekti.
Mali konularda Maliye Nezaretine uyulacak ve bakanlk sonutan haberdar
edilecekti. Sancaklarn ynetimi konusunda alnan kararlar valinin istek ve emirleri
dorultusunda grlp karara balanacak ve bundan valinin haberi olacakt.
79Bu talimat iin bkz. Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner Olunan Talimat veNizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82. s. 79-81.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
45/91
35
Sancaa bal kazalarn sorunlar ise nce sancak meclisinde eer burada
zm bulunamaz ise eyalet meclisine bildirilecekti. Sancak meclisinde alnan
karalar ayda bir rapor halinde eyalet meclisine sunulacakt.
Sancaklarda olan aylk gelir ve gider defterleri, ylk muhasebe defterleri ve
halef-selef muhasebe sonular Maliye Nezaretine ve eyalet meclisine verilecekti.
Maliyeyi ilgilendiren konular dnda kaymakamlarn dorudan hkmetle yazmas
yasakt. Bu yzden bu yazmalar vali ve eyalet meclisleri araclyla yaplacakt.
Ancak btn bu dzenlemeler ve kurallar kaymakamlarn Osmanl tara
idarecililerinde kronik hale gelen grevi ktye kullanma ve haksz kazan elde etme
alkanlklarndan vazgemelerini salamakta yetersiz kalmtr80.
2.7. Eyalet ve Sancak Meclisleri
Osmanl mparatorluunda modern anlamda yerel meclislerin oluumu
Tanzimat dnemine denk gelir. Tanzimatn ngrd vergi reformu gerei
grevlendirilen muhassl- emval denilen idarecilerin ve bu idarecilere yardmc
olmak zere oluturulan muhassllk meclislerini daha nce grmtk.
Muhassllk uygulamasndan istenilen verim alnamaynca 1842 ylnda bu
uygulamaya son verilerek Muhassllk Meclisleri, Memleket Meclisleri adn alarak
1849 ylndaki dzenlemeye kadar varlklarn srdrmlerdir.
1842 dzenlemesiyle oluturulan bu memleket meclislerinin sancaklarda
olan nceleri Kk Meclis, sonralar Sancak Meclisi ve 1864 dzenlemesi ile
Sancak dare Meclis adn almtr. Eyaletlerde oluturulan meclisler ise nceleri
Byk Meclisdaha sonralarEyalet Meclisive 1864ten sonra Vilyet dare Meclisi
adn almtr.
80rnekler iin bkz. adrc,a.g.e, 237-240.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
46/91
36
Memleket meclislerin yap ve ileyi bakmndan Muhassllk Meclislerinden
bir fark yoktu.
Sancak merkezlerinde kaymakamn eyalet merkezinde ise valilerin bakanlk
ettii bu meclisler 1842-1849 yllar arasnda Tanzimatn tarada uygulanmasnda
nemli roller stlenmilerdir. Bu meclisler bir anlamda tarada Meclisi Vly-
Ahkam- Adliyenin kk birer rnei idiler. Bu meclisler bata vergilerin herkesin
gelirine gre alnmas, gelir-gider takibi, gvenliin salanmas, idarecileri
denetleme gibi grevlerin yannda salk, eitim, bayndrlk ve eitim gibi
konularda kararlar almtr81. Ancak bu meclislerin yasa tasarlar hazrlama ve karar
almada yetkileri yoktu.
Memleket Meclislerinin ynetimde ve yarglamada merkezi hkmete
salad katk yannda, meclis iindeki sorunlardan kaynaklanan zararlar da
oluyordu. Meclis yelerinin eski tara idarecileri olan yn, ehir kethdas, voyvoda
gibi kimselerden olumas onlarn eski kt alkanlklarn srdrmelerine neden
olarak, Tanzimat reformlarnn istenildii biimde uygulanmasn geciktiriyordu.
Seim sistemini belirleyen ynetmelik bu kiilerin meclise girmelerini
kolaylatryordu. nk bu ynetmelikte en akll, afif,ve sekinlerden olma koulu
seilmek iin gerekliydi82.
Meclis yeleri vergi salnmas ve toplanmas gibi konularda kimseye ayrcalkyapmadan devlet yararna ve iyi ynetim iin alacaklarna dair kad ve mft
nnde yemin edeceklerdi. Mslman olmayan yeler de tlimatnmeyegre ayn
ekilde dinlerine gre yemin edeceklerdi.
81M. adrc, Osmanl Dneminde Yerel Meclisler, ada Yerel Ynetimler, Cilt:2, Say:5Eyll 1993,s.4.82Meclis yelerinin seimi iin. bkz. Ortayl, a.g.e, s. 35-37.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
47/91
37
Yolsuzluu grlen yeler ceza kanunnamesine gre cezalandrlacak, meclis
almaya balamadan nce seimle gelen biri Sandk Eminiolarak atanacakt.
Toplanan hazine gelirleri bu kiiye teslim edilecek, ve memleket
sandklarnda biriken parann meclis yeleri tarafndan mhrlenmesi, para ekildii
zamanlar ise bu grevlilerin hazr bulunmalar gerekiyordu.
1842 ylnda uygulamaya konulan eyalet ve sancak meclisleri 1849 ylna
kadar bu isimlerle almalarn srdrmlerdir. Ancak bu meclislerin kuruluunda
ve ileyiinde olan zaaflar ve bu sre zarfnda bu meclislerin alma biimlerini
dzenleyen ynetmeliklerin kalmamas yeni bir dzenleme gerektirmitir.
Bu dorultuda 1849 ylnda Meclisi Vlda hazrlanp yrrle konulan bir
ynetmelik yaynland. Eyalet Meclislerine verilecek Tlimat- Seniyyediye resmi
ekilde adlandrlan bu tlimat lke idaresine yeni bir dzen veren bir Vilyet
Nizmnamesidir83.
Bir giri, dokuz blm ve 68 maddeden oluan bu ynetmelikle eyalet, sancak
kaza ve ky idaresinde 1842 dzenlemesiyle uygulanan deiiklikler yeniden
belirlenmi, her kademedeki yneticilerin grevleri ayrntl olarak ilk kez bir arada
verilmitir. Bu ynetmelik 1864 Vilyet Nizmnamesine kadar Osmanl tara
idaresinin temel yasas olmutur.
83M. adrc,Osmanl mparatorluunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluturulmas. (1840-1864), Yusuf Hikmet Bayur Armaanndan Ayr Basm, TTK, 1985, s. 270. lk kez Musa adrctarafndan tespit edilen bu tlimatn yeni harflere evirilmi hali iin bkz onun Osmanl TrkiyesiYnetiminde Yenilikler 1826-1856,(Baslmam Doentlik Tezi), s. 171-193.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
48/91
38
III.BLM
TANZMATTAN MERUTYETE TRKYEDE
KAZA YNETM
3.1. Tanzimattan nce Trkiyede Kaza Kavram
ve Kadlk
Gnmzde idari anlamda kaza dendii zaman akla ilin bir alt birimi olan
ileler gelmektedir. nk Tazimattan sonra yaplan bir dzenleme ile kaza, eyalet
ve sancaktan sonra gelen idari bir haline gelmi ve eitli tarihlerde yaplan
dzenlemeler ile gnmze kadar varln korumutur.
Osmanl klasik dzeninde ise kazalar imparatorluun kuruluundan
Tanzimata kadar geen dnemdeki yaps ve ileyii deien bir karakterde
olmutur. lk balarda idari-adli yn ar basan kazalar, taradaki genel zlmenin
balad 16 yzyldan itibaren adli yn ar basan bir birim olarak karmza
kmaktadr. Bu yzden Tanzimat sonras idari bir birim olan ve gnmze kadar
baz deiiklerle devam eden kazalar Tanzimat ncesi dnemdeki kazalarla
kartrmamak gerekmektedir.
Tanzimat ncesinde idari birim olan eyalet ve sancak merkezlerinin
bulunduu ehirler, ayn zamanda kad ve dier mahkeme grevlilerinin yerletikleri,
grev yaptklar yerlerinde buralarda kurulmasndan dolay ayn zamanda kaza diye
adlandrlmtr. Bundan dolay buralarn kaza diye ayr bir idari birim olarak
grlmesi bir yanlgdr.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
49/91
39
Seluklu rejimi zamanndan beri bir kural haline gelmi bir gelenek vardr.
Bu kurala gre etrafnda bir takm kyleri iktisadi, kltrel ve hatta corafi
bakmlardan kendisine balam ve bu grubun doal bir merkezi haline gelmi bir
kasaba veya ehir, kaza adyla hkmet merkezi kabul edilmitir. Buralarn hem adli
hem de idari amiri olan kad dorudan doruya kadaskerin inhasyla merkezden
tayin olunuyor ve merkeze bal bulunuyordu84. Bu dnemde dorudan Divan-
Hmyuna arzda bulunabilen kadnn bu ayrcal ile sancakbeyi ve onun temsilcisi
suba zerinde kontrol gc vardr. Hatta kad sancakbeyini tefti edebildii halde
sancakbeyleri kadya hibir surette karamamlardr.
Kad ncelikle eriat ve kanunu uygulayan bir yarg hakimi idi. Ama ayn
zamanda sultann idari ve mali emirlerinin yerine getirilmesini gzetmekle grevli
idi. Kad bu niteliiyle mali iler denetisi olmakla birlikte, yneticilerin yasad
etkinliklerini derhal hkmete bildirmek yetkisine de sahipti85.
Yaptklar grevler bir birinin ayn olan kadlarn maalar ve payeleri
bulunduklar blgelere gre farkllk gsteriyordu. Eer kad nispeten byk bir
ehirde grev yapyorsa ald maa ve itibar ok yksek oluyordu.
Kaza merkezi olan Osmanl ehir ve kasabalarnn belediye ileri de kadnn
dairesinde grlrd .Bir bakma meclis saylabilecek kadnn dairesinde, blgenin
mlki amiri ve kad yrenin sorunlarn mzakere ederlerdi. Bu meclisin bakanolan kadnn dnda ehir kethdas, muhtesip, pazarba, mimarba, psuba,
esnaf kethdalar gibi grevliler bu meclise katlrlard.
Bundan dolay kadnn tek grevi yarg deildi. Kadlarn sanatkar ve esnafn
kontrol, lonca dzeninin ynetiminin salanmas, ehrin ekonomik hayatyla ilgili
84Kadlar hakknda genel bilgi iin bkz. .H. Uzunarl, Osmanl Devletinde lmiye tekilat, TTK;1964.85H. nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), YKY., ev : R. Sezer, stanbul 2003, s.122.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
50/91
40
fiyat tespiti (narh) ve kontrol, ehirlerin alt yap tesislerinin denetimi, imar
nizamnn korunmasnn gzetilmesi, cami ve vakf gibi kurumlarn denetimi gibi
grevleri de vard.
Kadlarn grevli olarak atandklar blgenin hepsine birden ayn anda
bakmas mmkn deildi. Bundan dolay kad kaza dairesi kapsamndaki nahiyelerin
bana birer naip tayin ederdi. Naip kendi blgesi dahilinde kadnn fonksiyonlarn
stlenirdi. Ancak bu konuda hiyerarik stnlk daima kadlarda idi. Kad naip tayin
derken o blgenin medreselerden icazet alm ulemalarndan kiileri seerdi.
Kadlar bulunduklar ehir veya kasabann gvenlii ve asayii konusunda
subalar ile alrlard. Dorudan merkezden atanan subalarn asesba ve
aseslerden (polis mdr ve polisler) oluan yardmclar vard. Bunlarla birlikte
asayii salayan subalar vergilerin dzenli toplanmasndaki en nemli unsurlardan
birini yerine getiriyorlard. Subalarn yetkili olduklar blge, ehir ve kasaba
snrlarndan ibaretti.. Bunlarn dnda kalan kylerin asayii ise oralarda mevcut
tmar ve dirlik sahipleri tarafndan salanrd. Osmanl kadlar, sancakbeyi veya
beylerbeyinin devaml sefere gittikleri gz nne alnrsa ehir ynetiminin ve
gvenliinin birinci derecede sorumlusu idiler86.
Osmanl klasik sistemindeki kaza idaresi bu ekilde idi. Kad bulunduu ehir
merkezinde bir taraftan, adli davalara bakyor, dier taraftan ise blgedeki mlkiamirler ve dier grevlilerle birlikte idari konularda, dorudan sultana arzda
bulunabilme yetkisini kullanarak, denetleyici roln stleniyor ve bir takm idari
grevlerden bizzat sorumlu oluyordu.
86. Ortayl,Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad ,Turhan: 1994, s. 36-37. ayrcabkz. O.N. Ergin Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, Cumhuriyet Gazete Matbaas, stanbul, 1936.s. 77-121.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
51/91
41
Ancak 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluda karklklarn
artmasyla birlikte ehirlerin ve kasaba merkezlerinin gvenlii ve asayii konusunda
hkmet tarafndan bir takm deiiklikler yaplmt.
Artk ehirlerin gvenlii devletin kendi tayin ettii ulufeli subalardan
alnarak cebeli tmar kylerindeki gibi sancakbeyine verilmiti. Bundan byle her
sancakbeyi sancanda bulunan kazalara kendisine yakn birini suba olarak
atayacakt.
Bu durumda kazalar dorudan doruya padiah temsil eden adli-idari
kimliini kaybederek yalnzca adli bir yapya brnmtr. zellikle kaplarndaki
asker saylarn artran eyalet ve sancakbeyleri kadlara hkmederek kararlarn
etkilemiler onlar idari konularda ikinci plana atmlardr87.
Bu durum 17. ve 18. yzyllarda gittike artm, kadlar ve onlarn
yardmclar olan naipler adalet ileri dnda hibir ile dorudan ilgilenmez hale
gelmilerdir. zellikle nemli byk ehirlerin kadlklar ulemadan kimi nl
kiilere arpalk olarak verilmeye balam, bu durumda greve gelen bilgisiz,
beceriksiz bu kiiler kadlk kurumunun bozulmasna yol amtr. Ayrca yerel
glerle ibirlii yaparak tara idarecilerine kar halk kkrtan naiplerin ynetim
ilerine karmamalar iin hkmet tarafndan eitli nlemler alnmt88.
17. ve 18. yzyllarda bir ok kurum ve kuruluta yer alan deimeler adaletrgtne ve kadla da yansm, 19 yzyl balarnda yarg ile ynetim ileri hemen
hemen btnyle birbirinden ayrlmaya balamtr. Tanzimat arifesinde ise Osmanl
kads gerek bir hakim durumuna gelmitir89.
87M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi II (1453-1559), Bar, 1999, s. 59-68.88Kad ve naiplerin kartklar yolsuzluklar iin bkz. Ycel zkaya, Osmanl mparatorluundaAyanlk, TTK, 1994, s. 32-39.89adrc, a.g.e, s. 80.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
52/91
42
Kadlarn da devletin bozulan yapsna ayak uydurmalar devlet adamlarn bu
durumu dzeltecek reformlar yapmaya ynlendirmitir. Bu amala III. Selim ve II.
Mahmut sk sk fermanlar yaynlayarak kadlar doru yola getirmeye almlardr.
rnein Sultan II Mahmut Tarik-i lmiyeye Dair Ceza Kanunnamesiadyla yeni
bir yasa kartarak adalet sistemindeki bozulmay gidermeye almtr90.
3.2. Kazalarn dari Birim Olmas
Kazalarn bugnk anlamda idari birer birim olmalar 1842 ylnn Mart ayna
denk gelir. Bu tarihten nce Tanzimat Ferman ve onu takiben lke ynetiminde
yaplan baz dzenlemelerde istenilen sonular alnamamt. Onlardan biride
muhasslk uygulamas idi. ki yl gibi ksa bir sre denenen bu yntemden beklenen
verim alnamaynca idari yapda yeni deiiklikler yaplarak kaza idari birimi
oluturuldu.
Bylece idari blnme eyalet, sancak ve kaza olarak yeniden belirlendi.
Kazann idari bir birim olmasnn gerekeleri ve bununla birlikte eyalet ve sancak
ynetiminde yaplan deiiklikler Padiah Abdlmecitin Hatt- Hmyununa
dayanarak hazrlanm ve14 ubat tarih ve 238 sayl dnemin tek resmi gazetesi
Takvim-i Vekayide u ekilde belirtilmiti; Bu yazdan da anlald zere
Tanzimatn ilann takiben eyalet ve sancaklarn idaresinde ve maliyesinde
grevlendirilen mir, defterdar, zabtiye memurlar ve dier grevliler, istenileni
vermekten uzak kalmtr. Bu grevliler ne mali yapy dzene sokmu, ne de asayii
tam olarak salayamamlar ve kendi aralarnda anlaamazlklara dmlerdir.
90Bu kanunun eski harflerle tam metni iin bkz. adrc, Tanzimatn lan Sralarnda KadlkKurumu ve 1838 tarihli Tarik-i lmiyyeye dair Ceza Kanunnamesi, DTCF Tarih AratrmalarDergisi CXIV,s.139-161.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
53/91
43
Yine tarada vergi toplamada grevlendirilen muhassllarn yanlarnda grevli
memurlarn masraflarnn okluu toplanlan verginin yarsna eit miktardayd.
Vergi toplamada grevli bu memurlar sebebiyle hasatn zamannda yaplamad
bununda kyly zarara uratt dier bir sorun olarak bu yazda belirtiliyordu.
Btn bu sebeplerden dolay tara idaresinde yeni bir dzenlemeye ihtiya
duyulmutu. Bu dzenleme neticesinde her sancak ve kazada blgenin ileri
gelenlerinin ailelerinden birinin kazalarna mdr seilmeleri neriliyordu. Bylece
doduu blgede mdr olan kii blgeyi iyi tanmas, sorunlarn bilmesi nedeniyle
dardan gelecek birine gre daha baarl iler yapabilecekti. Bu neri Meclis-i
Vlda oy birliiyle kabul edilmi ve padiah tarafndan da onaylanarak ileme
koyulmutur.
Buna gre her eyaletin maliye, mlkiye, zaptiye ileri, valiye emanet ediliyor,
ona yardmc olmak zere bir defterdareyalete bal sancaklara kaymakam ve yeni
idari birim olan kazalara iseEraf- Hanedandanbir mdratanyordu. Bu uygulama
ile halkn gvenliinin salanarak vergilerin daha dzenli toplanaca ve vergi
gelirlerinin gemi yllara oranla artaca dnlyordu.
3.3. Kaza Mdrlerinin Seilmeleri ve Grevleri
Kaza mdrlerinden nce mahalle ve ky muhtarlarnn seimle i bana
geldiini grmtk. Her ne kadar modern anlamda bir seimden uzak olsa da,
dnemin artlar gz nne alndnda bu seimlerin demokrasinin gelimesi
konusunda atlm nemli birer adm olduklar grlr.
Kaza mdrlerinin seimlerinde de yine muhtarlkta ve ynlarn
seimlerinde olduu gibi kaza blgesinin ileri gelenleri toplanarak aralarndan birini
kaza mdr seeceklerdi. Seimde mdr olacaklarda iyi huylu olma, halkn
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
54/91
44
yararn kollayan, ibilir, becerikli bir kii olmak gibi genel vasflar tamas
beklenirdi.
Ayrca kaza mdrlerinin yolsuzluk yapmalarn nlemek iin teden beri
Osmanl mparatorluunda uygulanan kefalet uygulamasna bavurulmutur. Bu
uygulamay daha nce muhtarlara imamlarn kefil olmas eklinde grmtk. Kaza
mdrleri de kendilerine halkn gvendii bir kefil seecekti. Bu sayede kaza
mdr kendinin denetimin kabul etmi olacak ve grevini ktye kullanarak haksz
kazan elde edemeyecekti. Eer mdrler byle bir yola saparlarsa kefiller
mdrlerin zimmetlerine geirdiklerini deyeceklerdi.
Ancak seim usulnn bu ekilde belirlenmesine ramen uygulama bu
ekilde olmamtr. Sancak kaymakamlar halkn tepkilerine ramen kendi akraba ve
yandalarn bu greve getiriyorlard. Kaza mdrl seiminde bir dier sorun ise
bu grevi yapabilecek nitelikte kimsenin blgede bulunmamas idi. Bu gibi hallerde
halk dorudan doruya hkmetten kazalarna uygun niteliklere sahip birinin mdr
olarak atanmasn talep edebilirdi. Hkmet ise uygun grrse gerekli atamay
yapard.
Seimle i bana gelmelerine ramen kaza mdrlerinin grevine valiler son
verebilirdi .Ancak gerekeli nedeni en ksa zamanda hkmete bildirmek zorunda
idi. Bu gibi durumlar genelde kaza mdrlerinin zimmetlerine para geirdikleri vehalktan deiik adlarda fazla vergi talebinde bulunulduu zamanlarda oluyordu. Bu
durum onlarn grevlerine son vermek iin yeterli bir neden saylmtr. Eer bir
kaza mdr bu sebeple grevinden alnrsa, zimmetine geirdii paray hazineye
demekle ykml idi. Mdr deiikliinde ise yeni mdr seilene kadar bir vekil
yerine tayin ediliyordu.
Taradaki dier seimlerde olduu gibi kaza mdrlerinin seimlerinde
halkn iki gruba ayrld grlmtr. Bu gibi kutuplama durumlarnda gl olan
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
55/91
45
tarafn seimi kazand ya da seimi kazanan tanmayarak grevine zorla son
verdikleri rastlanmtr. Bu gibi durumlarda hkmet olaylara mdahale ederek bir
mdr atamtr.
Kaza mdrlerinin ncelikli grevini kazalarna bal kylerde aar ve dier
vergilerin zamannda toplanmasn salamakt. Ayrca kazalarndaki asayii ve
gvenlii salayarak, Tanzimatn getirdii yeniliklerin kolaylkla uygulanmasn
salamak mdrlerin grevleri arasnda idi.
Kaza mdrlerinin dier bir grevi kazalarnda oluturduklar kk
meclisler yoluyla kylerden imam ve muhtarlarn gnderdii vergi datm
cetvellerini incelmekti. Bu inceleme ile bir nceki yln cetveli karlatrlarak vergi
azallar ve artlarnn nedenlerini tespit edecek olan kaza mdr vergideki
deiimleri uygun grrse onaylayp kaymakam bildirecekti. Kaza mdrleri eitli
sebeplerle kylerinden ayrlanlar tespit edecek ve onlara vergi yazmayacakt.
3.4. 1849 Eyalet Meclisleri Tlimatnmesinin Kazalar
le lgili Hkmleri
Daha ncede bahsettiimiz gibi 1849 ylnda yaplan bu dzenleme bir
tlimattan daha ok bir Vilyet Nizmnamesi eklindedir. Tara idaresinde yerelmeclislerin ileyii ve grevleri dahil, eyalet, sancak ve kaza ynetimi, tarada
grevli dier memurlarn grevleri gibi bir ok konuya deinen bu tlimat 1864
Vilyet Nizmnamesine kadar yrrlkte kalmtr.
Bu talimatnamenin 62 ve 68. maddelerini kapsayan 9. blm dorudan idare
olunan kazalar ve livalarn ynetimine ayrlmtr91.
91Bu blmn eski harflerle tam metni iin bkz.Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben NerOlunan Talimat ve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82, s. 83-85.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
56/91
46
Buna gre, sancaklarn nemsiz sorunlar ve cizyesi o blgelerde kurulan
mahalle meclislerinde tartlp karara balanacak. Eer konu daha nemli ise eyalet
meclislerine mracaat edilecek ve burada zme kavuturulacakt92
.
Sancak kaymakamlar ve kaza mdrleri tarafndan blgenin nemli ve dier
sorunlar blgedeki meclislerde grldkten sonra alnan kararlarn maddeleri
eyalet valisine bildirilecekti. Bunlardan blge imkanlaryla zlebilecek olanlar
halledilecek, dierleri ise hkmet merkezine tutanaklarla bildirilerek merkezden
blge sorunlar ile ilgili yardm istenecekti93.
Ayrca kaza mdrlerinin ve buralarda grevli dier maliye memurlarnn
zimmetlerine para geirmemeleri iin greve balamalar srasnda kendilerine
birinin kefil olmas istenmekteydi. Eer bu kiiler zimmetlerine para geirirlerse bu
paray demek zorunda idiler. Bu memurlarn mlki idare alannda tecrbe sahibi
olmalarna meclis tarafndan zen gsterilecekti. Bir kaza mdrnn istifas ya da
halkn ikayetleri zerine grevden alnmas gerektiinde, suu mahkeme tarafndan
sabitlenmedii mddete vali tarafndan grevden alnamayacak ya da tayin
edilemeyecekti. Tayini gerekenler ise gerei zerine merkezi hkmet tarafndan
yeni grev yerine atanacakt94.
Kaza mdrleri baka bir yere tayin olduunda ise yerlerine uygun bir vekil
atanacakt. Daha sonra ise halknda onay verdii birisi mdr seilecekti. Ancakmdrn bu iin gereklerini yerine getiremedii ya da halkn o blgeden birinin
mdr olmasn istememesi halinde maa vergilere eklenmek zere merkezden bir
mdr atanmas istenebilecekti95.
92Talimatnamenin 62. maddesi.93Talimatnamenin 63. maddesi.94Talimatnamenin 64. maddesi.95Talimatnamenin 65. maddesi.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
57/91
47
Kaza mdrleri ve muhtarlar her sene muhasebe mevsiminde ve ara sra baz
uyarlar ve tenbihlerin dinlenilmesi iin sancak ve kazalara arlacakt. Eer
vergilerin tesliminde bir eksiklik karsa ve bu eksii kapatmak iin mdrlerin
halktan eitli masraflar ad altnda fazla para alnd tespit edilirse bu durumun
ortadan kaldrlmas iin mecliste karar alnacakt96.
Liva kaymakamlar ve liva meclisleri ,mal mdrleri, kaza mdr ve
meclislerinin grev ve yetkilerini ieren bu tlimatnn ilgili maddeleri seilerek
meclis tarafndan mhrlenerek ilgili blgelere gnderilecektir97.
Bu tlimatn amacnn Tanzimat reformlarnn uygulanmasn salamak
olduundan, gerek grld takdirde bu tlimata ilaveler yaplabilecektir. Ayrca
blgenin bayndrlk ilerinin grlmesi iin bu tlimata ilave yaplabilecekti. Kk
meclislerde grlen konularn bir nshas da merkeze bildirilecekti98.
Bu tlimatn kaza ynetimi dorudan ilgilendiren bu blm dnda, mali
konularn anlatld blmnde de kazalar ile ilgili hkmler vardr. Bu maddeye
gre kazalarn senelik tahsilat ve masraflarnn muhasebeletirildii defterler sancak
meclislerindeki kurullarda grldkten sonra kaymakamlar tarafndan eyalet
meclislerine incelenmek zere gnderilirdi. Bu mecliste yeni batan incelenen
muhasebe defterlerinde zellikle halk zerinde vergi kalp kalmadna baklrd.
Eer kaza mdrlerinin hesaplarnda bir yanllk grlrse bu defterler meclistarafndan onaylanmaz ve bu mdrler hakknda soruturma alrd99.
96Talimatnamenin 66. maddesi.97Talimatnamenin 67. maddesi.98Talimatnamenin 68. maddesi.99Talimatnamenin 36 maddesi.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
58/91
48
3.5. Kaza Mdrlerinin Kartklar Yolsuzluklar
ve Alnan nlemler
Gerek 1842 ylnda kazalarn idari birim olmasndan sonra, gerekse 1849
ylndaki tlimatnmenin ngrd dzenlemeler kaza mdrlerinin hazine
gelirlerini eksiksiz ve zamannda toplamalarn salayamamtr. Bu baarszlkta
kaza mdrlerinin grevini ktye kullanarak zimmetlerine para geirmelerinin ve
vergi toplama zamann geciktirmelerinin pay byktr.
Kaza mdrlerinin kartklar yolsuzluklar ok sayda rnekle
aklayabiliriz. Vereceimiz rneklerden byk bir ksm Prof:Dr. Musa adrcnn
Ayniyat Defterlerindenedindii belgelere dayanmaktadr
Ankara Eyaletine bal Yabanabad Kazas mdr Mustafa 1842 ylna ait
vergi gelirlerinin bir ksmn zimmetine geirmiti. Halk bu durumu renmi ve
hkmet merkezine bavurarak durumun incelenmesini istemiti. Bunun zerine
kaza mdr ve kazadaki dier ilgililer ve muhtarlar eyalet meclisine arlarak
konuyla ilgili soruturma yaplmt. Bu inceleme sonucunda ad geen mdrn
1842 yl vergi gelirlerinden bin yz otuz sekiz bin elli dokuz kuruu zamannda
gerekli yerlere teslim etmedii tespit edilmiti. Ankara Eyalet Meclisi bir kararla
Mustafa Aay grevden alm ve 6 ay sre ile Tokata srgne gnderilmesine
karar vermiti. Bu karar kural gerei onay iin Meclis-i Vlya gnderilmi ve onay
alndktan sonra uygulamaya konulmutu.
Konya Eyaletine bal Hadm Kazas mdr Mehmet Efendi Tanzimatn
yasaklad adlarla halktan fazla vergi toplayarak zimmetine on bin yz yetmi
sekiz kuru geirdii anlalan mdr Konya Eyalet Meclisi tarafndan sulu
bulunarak hapse atlm ve yerine bakas atanmtr.
-
8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)
59/91
49
Mentee Kazasnda mdrlk yapan Tavaslolu Osman Aann halk kendi
ilerinde cretsiz altrtt ve bunu engellemek isteyen birini ldrtt anlalnca
inceleme iin stanbul dan bir mbair soruturma iin gnderilmiti.
ankr Sanca Kalecik Kazas Mdr Hac Mustafa Aa da Tanzimatn
kurallarna aykr davrand gerekesiyle ikayet edilmiti. Ankara Eyalet
Meclisinde yaplan inceleme sonucu doksan bin drt yz krk yedi kuru vergiyi
zimmetine geirdii anlalm ve yerine halkn istei zerine kaza ileri
gelenlerinden Hac Ahmet Aa mdr seilmiti. Ancak Mustafa Aa ek bir
savunma isteyerek zimmetinde olan parann yetmi yedi bin dokuz yz krk yedi
kuru olduunu, geriye kalan paray masraflar iin kullandn sylemiti. Bunun
zerine konu Maliye Nazrlna ve Meclis-i Vlya bildirilmi ancak sonu
deimemi sulu bulunan Mustafa Aadan zimmetindeki paray tahsil eden
hkmet onu bir yl sre ile Amasyaya srgne gndermiti.
Nevehir de mdrlk yaparken istenmeyen davranlar nedeni ile grevden
alnan Mehmet Aa eski mft, sandk emini ve kardeiyle birlikte yanna toplad
adamlarla tekrar mdr olmak iin aba gstermi bu durumun nlenmesi iin ise
Nide Kaymakam ve Nevehir Meclisi, Meclis- Vlya bavurmutu. Bunun
sonucunda Konya Mirinden olay soruturmas ve sonucu bildirmesi istenmiti.
Yine 1845 ylnda Bozok Eyaleti valisi Musa Safetti, Kastamonu ValisiHamdi, Ankara ve ankr kaymakamlarna gnderilen bir fermanda, 1845ten
itibaren memleketlerine izne gnderilen askerlerin geri arldklar ancak blgedeki
kaza mdrlerinin bu konuyu ardan aldklar hatta bu askerleri kendi zel ilerinde
kullandklar tespi