pregled likovnih umetnosti u spaniji i hispanskoj americi

eljko Doni: Pregled istorije likovnih umetnosti u paniji i Hispanskoj Americi

eljko Doni

Pregled istorije likovnih umetnosti u paniji i Hispanskoj Americi

Koreni hispanske umetnosti

Umetnost, pogotovo likovna, ima na tlu Pirinejskog poluostrva tradiciju dugu nekoliko desetina hiljada godina. Iako je dananja panija zasigurno i mnogo ranije bila dom ljudskim zajednicama, prvi znaajni spomenici praistorijskog stvaralatva potiu iz vremena paleolita. Tragovi ovekove umetnosti iz uvene peine Altamira (Altamira) kod Santandera, naslikani rukom lovca i nomada, predstavljaju izvanredne likovne prikaze bizona i drugih ivotinja. Kao posmatra otrog oka, ovek iz Altamire koristio je zidne neravnine peine, slikajui prstom ili jednostavnim etkama od ivotinjske dlake i perja, prirodnim bojama pomeanim sa mau ili biljnim sokovima. Preovlauju crna, crvena, uta i smea boja, koje su, budui premazane masnoom i smolom, do dana dananjeg ouvale sveinu izraza. Iz ovog perioda potiu i prve pronaeni artefakti, enske figurice, rezbareni tapovi od kostiju ili slonovae itd. U severnim panskim pokrajinama Kantabriji, Asturiji i Baskiji, ak nekoliko desetina peina iz paleolitskog vremena svedoi o bogatstvu ovog regiona ljudskim naseobinama i njihovoj visokorazvijenoj umetnosti.1 Od neolita pa sve do istorijskih vremena, autohtone kulture ostavljaju mnogobrojne umetnike tragove po Iberijskom poluostrvu. Iberi, Baski i Kelti dolaze u dodir sa kulturama Feniana i Grka, koji kolonizujui sredozemnu obalu1

uvene su jo i peine El Pendo (El Pendo), El Pindal (El Pindal), El Kastiljo (El Castillo) itd.

1


sa sobom donose razvijenu umetnost i naine gradnje. Sauvane skulpture ivotinja (naroito u obliku teleta) svedoe o vanosti uticaja koji su velike mediteranske civilizacije izvrile na stvaranje posebnog, iberskog stila. Nakon Punskih ratova, Rim je preuzeo od Kartagine dominaciju nad Pirinejskim poluostrvom a ve na poetku nove ere Carstvo je na tom prostoru razvilo znaajnu infrastrukturu. itava Hispanija bila je isprepletana rimskim putevima dok su posvuda nicala utvrenja, hramovi i gradovi. Grandioznost rimskog graevinarstva pokazuju akvadukti ouvani u Taragoni i Segoviji, mostovi u Alkantari i Meridi, ili amfiteatar u okolini Sevilje. Mnotvo drugih graevinapalata, pozorita, slavoluka, i hramova- razasutih po itavoj paniji, sauvano je u ruevinama, ili su njihovi ostaci, tokom istorije, korieni za podizanje crkava, damija i zamkova.

Srednjovekovna umetnost u paniji Rana crkvena arhitektura na Pirinejskom poluostrvu razvija se u vreme propasti Rima i prodiranja Vizigota, koji su, i sami hristijanizovani i delimino romanizovani, stvorili nezavisnu dravu krajem V veka. Tokom narednog stolea s juga panije e dopirati i uticaji vizantijske umetnosti, sve dok kralj Leovigild nije potisnuo Vizantince nainivi Toledo prestonicom kraljevine. Malobrojne sauvane crkve iz ovog perioda, kakve su Sveti Jovan iz Banjosa (San Juan de Baos) u Palensiji, Bogorodica iz Kintanilje de las Vinjas (Santa Mara de Quintanilla de las vias) u Burgosu ili Sao Frutuozo de Montelios (So Frutuoso de Montlios), u Portugalu, upuuju na neke zajednike osobine vizigotskih graevina: jednostavnu osnovu, pravougaonu apsidu, robusni kameni zid, upotrebu luka u obliku potkovice na udubljenjima i podupiraima itd.2 Vizigotske graevine uglavnom su ouvane na severu Poluostrva zahvaljujui relativno kratkom vremenu za koje su ovi prostori povraeni od Mavara. Poetkom VIII veka (711) Vizigotska panija i Evropa dolaze u dodir sa arapskom kulturom u usponu. Uvrstivi carstvo na Bliskom istoku i Severnoj Africi, osvajai su se preko Gibraltara i panije uputilii ka Evropi, u silovitom nadiranju koji e zaustaviti tek Franci kod Poatjea 732. godine. Kao posledica, vievekovni suivot islamske i hrianske kulture na Iberijskom poluostrvu, obeleen neprestanim ratovanjem, migracijama i neizbenim kulturnim uticajima, ostavio je neizbrisive tragove u panskoj umetnosti. Naime, prostor Al-Andalusa,Ramon Rodriges Ljera, Kratka istorija arhitekture, prevela Bojana Kovaevi. Sremska Mitrovica, Tabernakl, 2009, p. 392

2


zahvaljujui tolerantnoj upravi arapskih emira i halifa, bio je tokom vie stotina godina mesto neponovljivog procvata arapske, evropske i jevrejske srednjovekovne kulture, a umetnika dela iz tog perioda svedoe o plodnom preplitanju stilova i izuzetno prefinjenom ukusu koji je nastajao kao sinteza razliitih tradicija. Izraeni u Al-Andalusu, luksuzni proizvodi - od zlata, srebra, metala, koe, tekstila, slonove kosti i keramike- pronosili su slavu ove visoke kulture do najudaljenijih delova sveta. Damija u Kordobi, prestonom gradu mavarskog emirata i halifata, poznata jednostavno kao La Mezquita, prvi je islamski spomenik u Evropi. Na mestu nekadanje vizigotske crkve svetoga Vincenta, emir Abdurahman je 785. godine zapoeo gradnju velelepne graevine koja e biti dograivana naredne dve stotine godina. Dvorite Damije opasano je zidinama, dok aleje stubova (ima ih oko 850), stvaraju utisak nepreglednog zasvoenog prostranstva.3 Nainjeni su od jaspisa, granita, jednobojnog ili arenog mermera dopremljenog iz Vizantije, Kartagine, Francuske i itave panije. Stubovi nose raznovrsne kapitele kao i dvostruke lukove u obliku potkovice, u kombinaciji belog i crvenog mermera. Damija je raskono ukraena arabeskama, pogotovo u mihrabu, koga odlikuju zvezdoliki ukrasi i oko koga se prostire uma niih stubova. uveno Dvorite narandi (El patio de los naranjos) krasi pet fontana i zasadi pomorandi, u tipino istonjakom ambijentu molitvenog prostora.4 U prvim vekovima vladavine, mavarski su vladari pokazivali visok stepen tolerancije prema jevrejskim i hrianskim podanicima, ostavljajui im slobodu ispovedanja vere i upotrebe jezika. Kada su u XI i XII stoleu Al-Andalusom zavladali netolerantni Almoravidi i Almohadi, jevrejsko i hispanoromansko hriansko stanovnitvo- poznato pod imenom Mosarapi (mozrabes), prebeglo je na sever, u hrianske kraljevine. Graditelji, slikari i zanatlije mosarapskog porekla, koji su za uzore imali graevine poput Damije u Kordobi, irili su na severu mavarski nain gradnje (poimanje prostora, primenu ukrasa itd.) kombinujui ga sa elementima romanike u jedan potpuno novi stil. Njegove glavne odlike su potkoviasti luk, jednostavna osnova i stubovi, a primer ovakve gradnje su manastir Sveti Emilijan iz Kogolje (San Milln de la Cogolla) i toledska crkva Presvetog Hrista svetlosti (San Cristo de la Luz), sagraena za mavarske vladavine. Iz ovog doba su i arapske etvrti u Segoviji i Sevilji, kojima dominira upeatljivi utvreni Alkasar sa kulama. Velika damija u Sevilji kasnije je pretvorena u crkvu,3

S. Sobresequs Vidal, Hispania: Historia poltica y cultural de Espaa, Barcelona, Vicens-Vives, 1974, pp.104105 4 ina Piskel.Islamski uticaji u Evropi. In: Piskel, ina, Opta istorija umetnosti: slikarstvo, skulptura, arhitektura, dekorativne umetnosti. 2. Prevela Marija orevi. Beograd, Vuk Karadi, 1974, pp.17-21

3


a o mavarskoj graditeljskoj veliini danas svedoe sauvano dvorite narandi i zvonik Hiralda (Giralda), sagraen na osnovama poruenoga minareta. Pod dinastijom Nasrida, Granada je preuzela ulogu najvanijeg mavarskog sredita na Pirinejskom poluostrvu. Mnogobrojni spomenici, meu kojima najuvenija palata Alhambra (La Alhambra) iz XIII veka, svedoe da je, i pored postepenog slabljenja mavarske vojne moi, umetnost ostala na visokom nivou. Kompleks zgrada crvene tvrave Alhambre obuhvata veliki broj luksuznih dvorana i dva glavna dvorita: dvorite mirti i dvorite lavova (El Patio de los Leones), uveno po malim lukovima u obliku venaca i fontani ukranoj statuama lavova. U spoljanjoj dekoraciji, Alhambra pokazuje izuzetnu finou dok unutranje dvorane odlikuju tavanice ukraene manjim udubljenjima, alveolama ili ornamentima nalik na stalaktite. Nakon pada Granade u hrianske ruke 1492. godine, bajkoviti mavarski kompleks palata postaje rezidencija panskih kraljeva.5 U srednjovekovnoj paniji, imenom mudjar nazivani su muslimani koji su iveli na teritoriji hrianskih kraljevina. Naziv se kasnije ustalio i za specifian hispanski stil pod mosarapskim i mavarskim uticajem (naroito popularan od XIV do XVI veka) koji predstavlja sintezu orijentalnih, romanikih i gotikih elemenata. Ovaj stil pronosili su i panski jevreji- Sefardi, koji su nakon 1492. godine bili prisiljeni da napuste paniju. Naime, velika i bogata jevrejska kolonija na Pirinejskom poluostrvu vekovima je davala znaajan doprinos umetnosti. Gotovo u svim panskim gradovima postojale su jevrejske etvrti, esto sa sinagogama i kuama izuzetne lepote (poput onih u Toledu). Nakon progona Sefarda iz panije, tradicionalni graditeljski stil je meu njima opstajao dugo i u novonaseljenim podrujima. Primere je mogue nai i na Balkanu, poput stare sinagoge u Sarajevu, u kome se nalazi i vredno svedoanstvo srednjovekovnog sefardskog slikarstva- malo poznata, Sarajevska hagada- krasnopisni jevrejski rukopis na finom pergamentu, bogat iluminacijama, nastao u Barseloni sredinom XIV veka.6 Dok na jugu dominira umetnost pod arapskim uticajem, na severu panije se pojavljuju elementi romanike, koji dolaze iz Francuske, sa osnivanjem klinijevskih manastira benediktinskog reda. Alfonso VI je na mestu stare crkve koju su razorili Mavari u Santjagu de Komposteli (koji je zbog motiju apostola Jakova vaio za jedno od najznaajnijih hrianskih svetilita i mesta hodoaa) poeo 1073.5 6

Idem Krajem XIX i poetkom XX veka, stil mudehar e biti inspiracija novom, tzv. neo-mavarskom ili neo-mudehar stilu, popularnom u itavoj Evropi, a naroito u gradnji jevrejskih bogomolja. Ovaj trend, pored Sefarda, prihvatili su i centralnoevropski Jevreji koji do tada nisu imali veze sa slinim stilovima. Primer su mnogobrojne sinagoge na Balkanu kao i panska sinagoga u Pragu.

4


godine gradnju nove, romanike bazilike. Crkva u potpunosti zavrena tek 1128. godine uva vrhunac romanike skulpure u Evropi (delo izvesnog majstora Matea). Pored bazilike u Santjagu, vani spomenici romanike su crkve svetog Isidora (San Isidro) u Leonu i Svetog Spasa (San Salvador) u Avili, stara katedrala u Salamanki ili katedrala u Samori. Dok su crkvice i katedrale na severu graene od kamena, na jugu preovlauju graevine u opeki koja je sluila i za gradnju utvrenja, to se vidi i na primeru stare vizigotske prestonice Toleda.7 Poetkom XII veka reformisani benediktinski red iz Francuske, Cisterciti (Ordo Cisterciensis) preuzima ulogu koju su nekada imali klinijevci. Zahvaljujui zatiti poluostrvskih monarha Cisterciti podiu brojne manastire po paniji: Veruela (Veruela) u Saragosi, Las Uelgas (Las Huelgas) u Burgosu, Filtero (Filtero) u Navari, Santes Kreus (Santes Creus) u Taragoni itd. Monasi ovog reda obnavljaju ideale siromatva i asketzma, to e se odraziti na stil njihovih graevina, koje deluju ozbiljno, jednostavno i bez suvine dekoracije.8 Put za Santjago (Camino de Santiago), hodoasnika marruta ka grobu Svetog Jakova, bila je ujedno i putanja kojom je gotika prodirala iz Francuske u paniju. Za razliku od romanike, koja je grublja i ruralna, gotika e postati gradska umetnost kako u crkvenoj, tako i u svetovnoj arhitekturi. Na narteksu romanike katedrale u Santjagu pojavljuju se 1170. godine, elementi gotike (rebra na svodovima), a slino, je par godina kasnije, i sa katedralom u Avili. Sporadini nagovetaji gotike na romanikim graevinama javljaju se sve do izgradnje prvih velikih gotskih graevina po ugledu na francuske crkve u XIII veku. Primeri se mogu nai na katedralama u Taragoni, Samori, Leridi, Kuenki. Tek sa izgradnjom katedrala u Burgosu, Leonu i Toledu moe se govoriti o karakteristinim elementima panske gotike. Leonsku katedralu krase vitrai bez premca u paniji, kao i izuzetna skulptura dok se katedrala u Burgosu, sagraena je 1221. godine, istie dekorativnou glavne fasade koja ini jedinstvo sa dva visoka gotska tonja. Gotika je posebno razvijena u Kataloniji, gde se javljaju specifine odlike svetovnog i crkvenog graevinarstva, poput onih na katedralnim hramovima u Barseloni i eroni. Slikarstvoe za razliku od romanikog postepeno naputati konvencionalno prikazivanje i, uz istraivanje perpektive, se kretati ka realistinijem izrazu. Vladavina Alfonsa X Uenog u Kastilji (1252-1284), predstavljala je svojevrsnu srednjovekovnu kulturnu revoluciju koja e snano uticati na razvoj7

panjolska in: Enciclopedija likovnih umjetnosti. 4, Portl . Zagreb, Naklada jugoslavenskog leksikografskog zavoda, 1964. p. 374 8 Sebastin Quesada Marco, Historia del Arte de Espaa e Hispanoamerica, Madrid, Edelsa, 2005. p. 69

5


nauke i umetnosti. Sam kralj bio je autor veeg broja bogato iluminiranih knjga, izmeu ostalih ilustrovane Knjige o ahu (Libro de ajedrez) i pesniko-muzike zbirke Kantige svete Marije (Cantigas de Santa Mara). Na iluminacijama u Kantigama je predstavljen nain ivota svih slojeva drutva u srednjovekovnoj paniji: nain odevanja, arhitektura, ukrasi, instrumenti, obiaji. Stoga su one neprocenjivo sveoanstvo kako za istoriju panske knjievnosti i muzike, tako i za istoriju likovnog izraza. Pojava ranih renesansnih i humanistikih tendencija u vreme Katolikih krajeva dovodi do izvesne modifikacije gotike, ija je glavna osobina izrazita ornamentalnost i preterana dekorativnost. Taj novi, kasnogotiki stil e biti poznat pod imenom (gtico) florido ili Flamgero (franjevaki manastir San Juan de los Reyes, u Toledu, Kraljevska kapela u Granadi), a ponegde i stil Katolikih kraljeva (Estilo de Reyes Catlicos), Izabelin ili Fernandov stil (estilo isabelino, fernandino) kada ukljuuje i odreene elemente mudehar stila (Zamak Manzanares el Real u Madridu, Casa de las conchas, u Salamanki itd.).9 Renesansa: od Katolikih kraljeva do manirizma Mudra politika sklapanja brakova s najmonijim evropskim kraljevskim kuama koju su od ujedinjenja kruna Kastilje i Aragona vodili Katoliki kraljevi dovela je, sticajem okolnosti, pansku monarhiju do nesluene veliine. Princeza Huana, kasnije nazvana Luda, udata je za habzburkog flamanskog nadvojvodu Filipa Lepog ime su produbljene bliske veze panske i flamanske umetnosti. Kada je unuk izabele i Fernanda, Karlo, izdejstvovao za sebe titulu cara Svetog rimskog carstva, te veze postale su jo jae. Slikarstvo Flandrije i Burgundije, zemalja koje je car Karlo V nasledio od oca i tetke, bilo je ve krajem XV veka uzor umetnicima sa Iberijskog poluostrva. Putujui na sever, panski slikari ovladavali su tehnikama kasno gotikog slikarstva holandskih majstora nosei ih nazad u domovinu. Snaan uticaj Jana van Ajka i Rohira van der Vajdena na pansko slikarstvo vidljivi su u radovima Fernanda Galjega (Fernando Gallego) jednog od najveih mastora hispano-flamanskog stila s kraja XV i poetka XVI veka. Galjegovo delo Oplakivanje Hrista (La Piedad) svojevrsna je imitacija Der Vajdenove istoimene kompozicije koju je kraljica Izabela od Kastilje imala u svojoj kolekciji. Ipak, primetne su promene koje uvodi Galjego, poput krupnijih figura Bogorodice i Hrista ili naglaenosti emocija likova. Aktivnost Fernanda Galjega traje otprilike do 1507. godine a uticaj severa Evrope na njegovu umetnost oitava se i u drugim

9

Idem, p. 78

6


njegovim delima kakva su Oltarski prikaz svetog Ildefonsa (El retablo de San Ildefonso) ili Nebo iznad Salamanke (El Cielo de Salamanca).10 U paniji, krajem XV veka, i tokom prvih decenija vladavine cara Karla V, popularnost stie stil koji osobine kasnogotskog, flamihero i mudehar stila kombinuje sa italijanskim renesansnim elementima. Ovaj autentini hispanski izraz, nazvan platereskni stil (estilo plateresco, po slinosti dekoracije sa juvelirskim majstorstvom - srebro, p. la plata), prvi je oblik renesansne arhitekture u paniji.11 Poetkom XVI veka pansko slikarstvo se sve ee okree italijanskoj renesansi. Naime, jake veze aragonske dinastije koja je vladala Napuljem obezbeivale su protok ideja sa Apeninskog ka Pirinejskom poluostrvu. U prvim decenijama ovog veka tako koegzistiraju i prepliu se italijanska i severnjaka slikarska tradicija. U Valensiji, italijansku modu uvode otac i sin, Rodrigo i Fransisko de Osona (Rodrigo y Francisco de Osona), Italijan Paolo de San Leokadio (Paolo de San Leocadio); kao i Fernando Janjes de Almedina (Fernando Yez de la Almedina) i Fernando de los Ljanos (Fernando de los Llanos), obojica rodom iz Mane. Prve vanije veze Kastilje sa Italijom uspostavili su slikari Pedro Berugete (Pedro Berruguete) i neto kasnije Huan de Borgonja (Juan de Borgoa). Bergete, iako kolovan na hispano-flamanskoj tradiciji, nakon izvesnog vremena provedenog u Italiji uvodi novine karakteristine za italijansko slikarstvo. Borgonja, pod patronatom uglednog toledskog kardinala Sisnerosa radi na oslikavanju jednog dela Katedrale u Toledu gde pokazuje veliku umenost u stilu italijanskih majstora, vladajui kompleksnom perspektivom i plastikom likova.12 Znaajnu slikarsku figuru Andaluzije predstavlja Aleho Fernandes (Alejo Fernndez) u ijem radu su vidljivi uticaji i flamanske i italijanske tradicije. Meu najpoznatijim njegovim kompozicijama u Kraljevskom dvorcu u Sevilji je portret moreplovca Kristifora Kolumba. Naime, grad Sevilja e sredinom XVI veka preuzeti primat u panskom slikarstvu, sa slikarima kakav je poznati portretista Pedro de Kampanja (Pedro de Campaa), Flamanac rodom iz Brisela (flamanski10

Jonathan Brown. Another Image of the World: Spanish Art, 1500-1920. In The Hispanic World, London, Thames and Hudson, 1991, p.149 11 Mara Angeles Toajas Roger.Plateresco in: Chilvers, Ian, Osborne, Harold, Dennis, Farr, Diccionario de Arte (Versin espaola de: Alberto Adell, Bernardo Moreno Carillo, Mara Angeles Toajas Roger y Federico Zaragoza), Madrid, Alianza Editorial, 1998, p. 555 Naime, teko je razluiti elemente kasnogotskog (flamihero) i plateresknog stila, budui da graevine panske rane renesanse esto zadravaju gotiku unutranjost. Primer ovakve sinteze su npr. uveni Casa de las Conchas i Univerzitet, u Salamanki, ili Konak Katolikih kraljeva (Hostal de los Reyes Catlicos) u Santjagu de Komposteli.12

Brown, op. cit. p. 150

7


Pieter Kempeneer), iji su reprezentativne kompozicje naslikane za Katedralu u Sevilji. Sredinu XVI veka obeleili su snana protivreformacija katolike crkve i likovni manirizam. Pojava protestantizma i verski ratovi u Evropi promenili su donekle kurs evropske umetnosti. Vladavina svetim rimskim carstvom je Karla V obavezivala na uvanje istote katolianstva i primenu postulata Tridentskog sabora. Snaan odgovor crkve na ideje reformacije podrazumevao je sva raspoloiva sredstva, ukljuujui i umetnost. Stoga, slikarstvo dobija jedan novi, ozbiljniji i mistiniji religiozni ton, to je posebno vidljivo u paniji koja e u slinom maniru nastaviti da se razvija ka svom autentinom izrazu tokom narednih vekova. Slikar iz Ekstremadure Luis de Morales (Luis de Morales, 1509-1586), uenik Pedra de Kampanje, spada u najvanije predstavnike maniristikog stila. Njegovo delo odie mistikom protivreformacije i ozbiljnom srednjovekovnom atmosferom. Morales je usled velike popularnosti svojih religioznih kompozicija jo za ivota postao poznat kao boanski Morales (El divino Morales) a njegova dela stekla su slavu irom panije i Portugala. Pored nekoliko kompozicija Oplakivanje Hrista (La Piedad) naslikanih za razliite katedrale, u Moralesovom opusu istiu se jo i Bogorodica sa detetom (Virgen con Nio), Hrist vezan za stub (Cristo atado a la Columna), Ecce Homo, itd.13 Jedna od vanih odluka koju je doneo kralj Filip II, nakon dolaska na vlast (1556), bila je premetanje prestonice iz Valjadolida u Madrid, 1561. godine. Deo njegove kulturne politike bilo je i formiranje grupe dvorskih arhitekata koju je stavio u slubu monarhije i vere, to je kao rezultat imalo pojavu autentinog panskog renesansnog klasicizma. Od svih kulturnih poduhvata Filipa II, najvei je, svakako, podizanje grandioznog manastira Eskorijala (El Escorial). Prvi arhitekta angaovan na tom projektu bio je Huan Bautista de Toledo (Juan Bautista de Toledo), koji je nainio osnovne nacrte i planove za izgradnju manastira. Radove od 1567. godine preuzima talentovani arhitekta Huan de Erera (Juan de Herrera,1530-1597), koji e delimino prilagoditi prvobitne nacrte smanjivi broj kula, poveavi visinu spoljnih zidina itd. Izgradnja je trajala do 1584. godine.14 Eskorijal je po osnovi niz dvorita, zatvoreni kompleks meu strogim zidovima jednostavne gradnje. Centralni deo ine crkva svetog Lorenca, Dvorite kraljeva i kraljevska palata. Crkva ima osnovu grkog krsta a samostanski deo sainjen je po sistemu zatvorenih dvorita. Manastir je sagraen u spomen na13 14

Ljubo Babi, Zlatni viek panjolskog slikarstva (prikazi i uspomene), Zagreb, A. Velzek, 1944. p. 36-38 Rodriges Ljera, op. cit. pp. 114-115

8


pobedu izvojevanu nad Francuzima u San Kantenu 1557. godine, a obuhvata i panteon u kome su od tada sahranjivani panski monarsi. Eskorijal je odmah postao poznat po dragocenoj zbirci umetnikih dela, naroito slika i skulptura. Iznad glavne fasade, koja zatvara Dvorite kraljeva nalazi se biblioteka koja raspolae zbirkom od preko 60 000 hiljada knjiga, meu kojima i najreim panskim srednjovekovnim rukopisima, od nepocenjivog istorijskog i umetnikog znaaja. I dok je pre Erere preovlaujui ukus u arhitekturi teio da oponaa italijanski klasicizam, nakon izgradnje Eskorijala razvija se specifian panski renesansni stil, nazvan Ererin stil ili ererizam (Estilo Herreriano, El Herrerismo) koji odlikuju monumentalnost, ozbiljnost i jednostavnost izraza. Primer su Plaza Mayor u Madridu, ili katedrala u Valjadolidu.15 Pred kraj XVI veka, pansko slikarstvo je pod snanim Mikelanelovim i venecijanskim uticajem. U Madridu, kao dvorski slikari portretisti rade ugledni Huan Pantoha de la Krus (Juan Pantoja de la Cruz) i Alonso Sanes Koeljo (Alonso Snchez Coello) koji su ostali upameni po portretima kralja Filipa II, kraljice, i drugih uglednih dvorjana. Huan Fernandes de Navarete (Juan Fernndez de Navarrete), slikar pod venecijanskim uticajem slika znaajne kompozicije kakva je Poklonjenje pastira (Adoracin de los Pastores) za baziliku Svetog Lorenca u Eskorijalu. Meutim, El Greko (El Greco, 1541-1614) je slikar koji je obeleio pansko i evropsko slikarstvo poslednjih decenija XVI veka. Domenikos Teotokopulos (Domnikos Theotokpoulos) poznatiji zbog svog porekla kao Grk (ital.greco) rodio se i odrastao na grkom ostrvu Kritu koji je u to vreme bio pod vlau Mletake Republike. Prva slikarska iskustva sticao je na kasnovizantijskim ikonografskim tradicijama, da bi, preselivi se prvo, 1566. godine u Veneciju a kasnije i u Rim, upoznao radove Tintoreta, Ticijana i Mikelanela. El Greko je, po svoj prilici, svojim inovativnim i hibridnim stilom bio previe ekscentrian za Rim pa je ubrzo utoite potraio u paniji. U Toledu nailazi na potrebno razumevanje meu uenim katolikim velikodostojnicima koji ga ohrabruju da katoliku doktrinu predstavlja svojim jedinstvenim i modernim stilom osloboenim vrstih stega tradicionalnih kanona.16 Kao plod ove saradnje 1586/88. nastaje jedno od El Grekovih najuspenijih i najpoznatijih dela, Sahrana grofa od Orgasa (El entierro del conde de Orgaz) naslikana za crkvu Svetog Tome u Toledu. Ova kompleksna kompozicija podeljena je u dva zasebna nivoa, zemaljski i nebeski prostor, koje15 16

Sobresequs Vidal, op.cit. p. 253 Brown, op. cit. p.154

9


povezuje dua preminulog grofa uspinjui se ka nebesima. U donjem delu, beivotno plemievo telo u grob polau Sveti Avgustin i Sveti Stefan, u prisustvu svetenstva i okupljenog sveta. Drugi, gornji, nivo predstavlja boansku slavu predstavljenu u liku centralne figure sudije Hrista u belom, sa Bogorodicom, okruenih anelima i svecima. Ova monumentalna kompozicija oslikava glavnu doktrinu katolike crkve: spasenje due pravednika i njeno pobedonosno uspinjanje ka Hristu nakon smrti. Slika obiluje kontrastima: realistinih i idealizovanih likova, jarkih i zatamnjenih delova, smirene atmosfere sahrane i pompeznog ambijenta u boanskoj sferi. Ipak, kralj Filip II nije bio preterano oduevljen El Grekovim radom te je tako veliki slikar ostao bez vanijeg udela u oslikavanju Eskorijala, kome se nadao. Naime, El Greko je 1580. godine dobio zadatak da za Eskorijal naslika Muenitvo Svetog Mavrikija i tebanske legije (El Martirio de San Mauricio y la legin Tebana) koji je uspeno okonao nakon tri godine rada. Ogromna suma koja je umetniku isplaena za ovaj posao (oko 800 dukata) kao i prikazivanje Filipovih generala na slici razbesneli su kralja koji po okonanju radova na Eskorijalu 1582. godine nije eleo da dalje angauje slikara.17 El Greko je proao kroz razliite faze na putu do upeatljivog izraza koji je prepoznatljiv po maniristikom osvetljenju i originalnim kontrastima boja kao i udnim, izduenim figurama. Teme kojima se bavi uglavnom su religiozne, najee na platnima velikih dimenzija za oltarski prostor, kakva su na primer Sveta Porodica (Sagrada Familia), Blagovesti (La Anunciacin), Sveto Trojstvo (La Trinidad), Vienje apokalipse (Visin del Apocalipsis), Raspee (La Crucifixin), itd, mada su esti i portreti plemstva, svetenstva i uglednih ljudi panije onog vremena. Jedna od najuspelijih kompozicija koja nema religioznu tematiku je Pogled na Toledo (Vista de Toledo). El Grekovo slikarstvo kao zanimljiv i autentian spoj renesansnih i vizantijskih, italijanskih i panskih uzora, uinilo ga je najoriginalnijim umetnikom epohe bez mnogo onih koji bi se usudili da oponaaju njegov stil.

Barok: zlatno doba panskog slikarstva Imperiju Karla V i Filipa II, monih i preduzimljivih vladara, kasnije nazivanih i Velikim Habzburzima nasledili su manje sposobni i manje zainteresovani kraljevi iz iste dinastije. Filip III je tako, najvaniji deo upravljanja17

Jean Cassou , El Greco, preveo Ivan L. Lali. Zagreb, Mladost, 1952, p.14

10


dravom preneo na Vojvodu od Lerme, koji je sam bio poznati pokrovitelj umetnosti. Dogmatski konzervativizam i pravovernost Filipa II postepeno su zamenjivani jednom prirodnijom i izraajnijom duhovnou u umetnosti18. Doba vladavine Habzburga u paniji koja e trajati kroz itav XVII vek, uprkos drutvenim, ratnim i ekonomskim krizama obeleio je izuzetan kulturni procvat. panska monarhija za vladavine ove dinastije ideoloki se predstavljala zatitnicom katolianstva uestvujui u verskim sukobima u Evropi, te radikalno primenjujui odluke Tridentskog sabora. Vreme vrhunca delovanja panske inkvizicija, stvaranja liste zabranjenih knjiga i osnivanja mnogobrojnih monakih redova- ukljuujui Jezuite Ignasija Lojole, u umetnosti je izrodilo jedan autentian i plodan panski barokni izraz. Tako se i knjievnost i slikarstvo XVII veka, po broju remek-dela i vrhunskih umetnika, teko mogu porediti sa bilo kojim drugim razdobljem panske istorije. panci stoga, opravdano, XVI i XVII vek u svojoj umetnosti nazivaju Siglos de Oro ili Zlatni vekovi panske kulture. Najvei uticaj na pansko slikarstvo izvrili su tokom XVII veka ideali crkvene protivreformacije, zatim flamanski i italijanski majstori, meu kojima posebno stil Mikelanela Karavaa. Tematski, slikarstvo poetkom XVII veka ostaje privreno religioznim temama. Najveu vanost imaju platna velikih dimenzija namenjena oltarskom prostoru i prostorima manjih bonih kapela. Snaan protivreformacijski naboj osea se u naglaenom glorifikovanju Bogorodice, iji kult jaa pruajui otpor radikalnom ikonoborakom pristupu protestanatizma. Evharistijske tajne, likovi svetaca, muenici postradali za Hrista, proroci starog zaveta, Hristova uda isl, najee su prikazivane scene, to nije za uenje ako se ima u vidu da su najverniji naruioci slika Crkva, manastiri, redovi i crkvena bratstva. Pored religiozne tematike koja ne predstavlja novinu u odnosu na prethodni vek, pansko slikarstvo XVII veka razvija i druge, svetovne teme i motive: mrtvu prirodu, pejza, mitoloke i istorijske scene, portret. Mrtva priroda ili Bodegn u panskom slikarstvu ima prepoznatljivu shemu. Re je o jednostavnim postavljenim kuhinjskim ormarima ili stolovima, svedenih oblika tenebristikog osvetljenja. Kompozicija bi obino ukljuivala korpe sa voem, cvee, vaze, upove ili drugo posue, a formulisanje karakteristinog, panskog stila komponovanja elemenata poinje sa Huanom Sanesom Kotanom (Juan Snchez Cotn) u Toledu.19Toledo nije mogao vie imati onakvu vanost kakvu mu je pridao El Grekov genije, ali je Sanes Kotanov stil slikanja mrtve prirode, koji dosta podsea na Karavaov, toledskom slikarstvu doneo prepoznatljivost.

18 19

Brown, op. cit. p. 155 Bodegn in: Chilvers, Ian, Osborne, Harold, Dennis, Farr, op.cit. p. 90

11


Ustaljivanje Madrida kao prestonice kraljevstva vodilo je ka neminovnoj centralizaciji umetnosti. Prestonica i dvor privlaili su umetnike iz provincije, ostavljajui na taj nain centre umetnosti XVI veka- Valensiju, Valjadolid i Toledo- u senci. Madridu i njegovom dvorskom sjaju mogla se snano odupreti jedino Sevilja, veliki strateki, saobraajni i kulturni centar, i to zahvaljujui vanoj ulozi koju je igrala u upravljanju amerikim kolonijama i prekookeanskoj trgovini. Sevilja je iznedrila neka od najznaajnijih imena panskog slikarstva XVII veka: Fransiska Ereru Starijeg (Francisco Herrera el Viejo), njegovog sina Fransiska Ereru Mlaeg (Francisco Herrera el Mozo), Fransiska de Surbarana (Francisco de Zurbarn), Dijega Velaskesa (Diego Velzquez), Huana de Valdesa Leala (Juan de Valds Leal), i Bartolomea Estebana Murilja (Bartolom Esteban Murillo). U junoj panskoj metropoli u odsustvu monog plemstva i bez snanog uticaja kraljevske kue, ulogu pokrovitelja umetnosti preuzela je crkva. Naime, poetkom XVII veka u Sevilji je bilo aktivno nekoliko desetina manastira i monakih redova, a taj e broj tokom veka biti u porastu. Redovi su slikarima bili najpouzdaniji naruioci i mecene. Ipak, ovo je znailo odreena ogranienja umetnike slobode slikara budui da su kupci imali vlastito, esto konzervativno vienje prikazivanja svojih zatitnika i uopte, katolike dogmatike.20 Delo Fransiska de Surbarana (1598-1664) duboko je religiozno i pod znakom crkvenog patronata. Surbaran se rodio i odrastao u Ekstremaduri gde je dobio prvo slikarsko obrazovanje. Od 1615. godine nastavlja da ui i radi u Sevilji gde upoznaje uvene slikare Fransiska Paeka (Francisco Pacheco) i Alonsa Kana (Alonso Cano). U Sevilji dobija prve vanije narudbine od dominikanaca i Reda nae milosrdne gospe koji e ga uiniti poznatim i priznatim seviljanskim majstorom. Iz ovog perioda posebno se istiu kompozicije Hrist na krstu (Cristo en la Cruz) i Sveti Serapije (San Serapio). Prva, u stilu Karavaa, kontrastira boje napete muskulature raspetog Hristovog tela u agoniji i sneno belog platna oko njegovih kukova. Naglaena dramatika Hristovih muka i jasan protivreformacijski duh ove kompozicije ine ga nedvosmisleno baroknim delom. Muenik Serapije, naslikan u dugoj beloj odori sa ogrtaem, pokazuje umetnikovo majstorsko vladanje slikanjem draperija, naroito belih, to e ga uiniti posebno omiljenim slikarom Kartuzijanskog reda21.

20 21

Brown, op. cit. p. 156 Kartuzijanski red, ili red svetog Bruna, poznat je po belim monakim rizama. Surbaran je za ovaj red 1630-1635. godine naslikao kompoziciju Sveti Ugo u kartuzijanskoj trpezariji (San Hugo en el refectorio de los Cartujos). Idem

12


Konano, nakon posete Madridu Surbaran stie zvanje kraljevskog slikara. Godine 1634. dobija zaduenje da naslika dve slike za salon posveen pobedama panske monarhije u novoj kraljevskoj palati Buen Retiro. Sauvana je Odbrana Kadisa (La Defensa de Cdiz) koja slavi pobedu nad Englezima. Slava koju postepeno stie u Sevilji i Madridu uticae na brojne porudbine koje dobija iz kolonija- Meksika, Argentine, Perua. Veliki broj religioznih slika, najee prikaza Bogorodice, naslikao je Surbaran za prekookeansko trite a mnoge od njih se i danas nalaze po kolonijalnim crkvama irom amerikog kontinenta. Njegov stil se menja i pod uticajem Velaskesa te slikar postepeno naputa karavaovski kjaroskuro i usvaja vedrije tonove. Lista manastira i redova za koje je slikar tokom ivota radio prilino je impozantna. Trebalo bi pomenuti slike Poklonjenje pastira (La Adoracin de los pastores) i Poklonjenje mudraca (La Adoracin de los magos) oba za Kartuzijanski manastir u Heresu de Frontera, zatim monumentalnu kompoziciju Trijumf svetog Tome Akvinskog (El Triunfo de Santo Toms Aquino) za dominikanski red u Sevilji, Javljanje svetoga Petra svetom Petru Nolasku (La aparicin de San Pedro a San Pedro Nolasco) za red Nae milosrdne gospe.22 U Surbaranovom opusu izuzetnom ljupkou istiu se kompozicije Svete Margarite (Santa Margarita), Svete Agede (Santa gueda) i u ono vreme teoloki izuzetno popularne scene Bezgrenog zaea (La Inmaculada Concepcin). Stradanje mlade device Agede predstavljeno je sa istom uzdranou kao i muenitvo svetoga Serapija, bez krvi i naglaenog bola: ljupka muenica stradanje za Hrista dokazuje drei dostojanstveno posluavnik sa svojim odseenim dojkama. Scene mrtve prirode kod Surbarana, iako pod poetnim Kotanovim uticajem razvijaju se ka samostalnom i originalnom izrazu. Detalji na veim kompozicijama poput Bogorodiinog pribora za ivenje, korpe sa limunovima ili kompozicije posua, olje i ae (Tazas y vasos), svedoe o slikarskoj vetini u tematici koja nije religiozna. Ipak, mnogi i od ovih prikaza nose dublju, alegorijsku poruku, poput platna Agnec Boji (Agnus Dei) na kome je realistiki prikazano rtveno jagnje vezanih nogu.23 Dijego Rodriges de Silva i Velaskes (Diego Rodrguez de Silva y Velzquez, 1599-1660) svakako je najzvunije ime panskoga baroknog slikarstva. Potie iz reda nie aristokratije a verovatno je da je da je po oevoj liniji poreklom cristiano nuevo24. U Sevilji, u kojoj je i roen, slikarske vetine stie kod uglednog majstora Fransiska Paeka, s kojim e se oroditi oenivi njegovu ker Huanu.22

Ljubo Babi.Zurbarn, Francisco de. In: Enciclopedija likovnih umjetnosti. 4, Portl . Zagreb, Naklada jugoslavenskog leksikografskog zavoda, 1964, pp. 646-647 23 Agnec Boji ili Jagnje Boje, alegorija Hristove rtve.

13


Velaskesov slikarski genije otkriva se ve u Sevilji u radovima Starica koja pri jaja (Vieja friendo huevos) i Vodonoa iz Sevilje (El aguador de Sevilla). Prva slika gotovo naturalistiki prikazuje staricu u kuhinji dok priprema hranu. Svetlost, koja dolazi sa stariine leve strane, osvetljava njenu centralnu figuru u stilu Karavaovog kjaroskura, ostavljajui ostale delove slike u senci. Iako kompozicija pripada tzv. kuhinjskim scenama, pod snanim flamanskim uticajem, Velaskesov fotografski pristup detalju i pokretu unosi iznenaujuu sveinu.25 Slino je i sa Vodonoom koji je zajedno sa kraljevskim portretima Velaskesu obezbedio zvanje kraljevskog slikara. Naime, stupivi na presto 1621, Filip IV gotovo itavu vlast prenosi na vojvodu Olivaresa, rodom Seviljanca, to e Velaskes iskoristiti uz pomo veza porodice Paeko. Na dvoru u Madridu, Dijego Velaskes postaje jedan od najvanijih kraljevskih slikara borei se sa mnogobrojnim rivalima za naklonost mladog kralja.26 Snaan utisak na Velaskesa ostavilo je prijateljstvo sa Rubensom koji je 1628. godine diplomatski doputovao u Madrid. Dvojica velikih majstora razmenjuju miljenja, putuju i prouavaju kraljevske kolekcije italijanskih slikara. Poznanstvo sa flamanskim umetnikom e Velaskesa podstai da na dve godine otputuje u Italiju (1629-1631), gde e upotpuniti svoje klasino obrazovanje i bolje se upoznati sa delima renesansnih velikana. Kao posledica ovog interesovanja, neposredno pred put u Italiju, nastaje platno Bahov trijumf (El triunfo de Baco) poznato i pod imenom Pijanci (Los borrachos) koje prikazuje mladog, polunagog boga Dionisa (Bahusa) u drutvu grupe starijih pripitih seljana. Kompozicija Vulkanova kovanica (La fragua de Vulcano) iz 1630. godine, naslikana tokom slikarovog boravka u Rimu, svedoi da je Velaskes napravio iskorak u predstavljanju ljudskih figura i nauio da stvori uverljiviju iluziju prostora.27 Po povratku u paniju Velaskes razvija novi stvaralaii stil. Tokom tog plodnog razdoblja nastaju mnogobrojni portreti vladara na konju, kao i niz portreta, meu kojima su: Filipa III, Filipa IV, Donje Margarite od Austrije, don Baltasara Karlosa, donja Marije Terese itd. Kako bi razonodio poslodavca, kralja Filipa IV, slka niz kompozicija na kojima su prikazane dvorske lude, bogalji, infanti i infantkinje, kepeci i ivotinje. Ovoj seriji pripada uvena slika Dvorska24

Novi hrianin, to znai da je potomak pokrtenih panskih Jevreja ili Mavara. Velaskesov otac potie iz ugledne advokatske porodice jevrejsko-portugalskog porekla. 25 Ovoj fazi pripada i znaajan broj mrtvih priroda (Bodegn) koje e kasnijim seviljanskim slikarima sluiti kao uzor. 26 Brown, op. cit. p. 156 Stariji dvorski slikari na dvoru Filipa IV, Anelo Nardi (Angelo Nardi), Euhenio Kahes (Eugenio Cajs) i Visente Karduo (Vicente Carducho). 27 Idem, p. 157

14


luda don Sebastijan de Mora (El bufn don Sebastin de Morra).28 Uestvuje u oslikavanju palate Buen Retiro sa drugim velikim savremenicima, meu kojima je i Surbaran. Najvanija kompozicija ovog ciklusa, i jedno od umetnikovih remekdela Predaja Brede (La rendicin de Breda, poznata i kao Koplja / Las Lanzas), prikazuje trenutak predaje utvrenog holandskog grada Brede pancima koje predvodi enovljanin Ambrozijo Spinola. Velaskes je verno predstavio teren oko grada i na prvi pogled monotonu ratnu scenu, ispunio dramatikom pobede i poraza, ratnike slave i meusobnog uvaavanja meu neprijateljima. Na drugo putovanje u Italiju (1649-1651) Velaskes odlazi kako bi kupio slike i skulpure za kraljevsku kolekciju. Tamo nastaju slike Portret pape Inoentija X (Retrato de Inocencio X) i Venera pred ogledalom (Venus del Espejo). Boginja Venera prikazana je s lea, kako obnaena odmara na postelji i posmatra svoj lik u ogledalu koje pridrava Kupidon. Vrhuncu rada i slikarskog majstorstva pripadaju slike iz Velaskesovih kasnih godina: Pria o Arahni (La fbula de Aracn, poznata i kao Tkalje / Las Hilanderas) i Male dvorske dame (Las Meninas). Las Meninas je Velaskesovo najpoznatije delo i ujedno jedno od remek-dela panskog baroka. Naslikano je 1656. godine a naziv, Las Meninas odnosi se na dve devojice koje zabavljaju malu infantkinju Margaritu (najmlau ker kralja Filipa IV) ija centralna figura je i svetlou istaknuta u odnosu na ostale likove. U svom dvorskom ateljeu, Velaskes sa leve strane prikazuje sebe u momentu slikanja; desno, prikazana su dva dva kepeca, dvorske lude, i pas u prednjem delu kompozicije. U ogledalu iza Velaskesovih lea vide se likovi kralja Filipa IV i kraljice Marijane Austrijske koji poziraju umetniku stvarajui na taj nain utisak da su na mestu posmatraa, van slike.29 Na vratima pored ogledala, ovek koji posmatra scenu koja se odigrava u prostoriji je najverovatnije Velaskesov roak, Hose Nijeto Velaskes (Jos Nieto Velzquez). Velaskes je sebe predstavio kao ozbiljnog, zagledanog umetnika u trenutku stvaranja, sa etkicom i paletom u rukama. Kasnije je, najverovatnije po kraljevom nareenju, na njegove grudi doslikan crveni krst, simbol Reda svetoga Jakova kome je umetnik dugo teio ali je primljen tek 1658. godine. Delo je sloenou kompozicije i upotrebom svetla, izvrilo ogroman uticaj na mnoge evropske autore, te ga esto nazivaju teologijom ili jevaneljem slikarstva.

28 29

Babi.Velzquez. In: Enciclopedija likovnih umjetnosti. 4, Portl . Op.cit. pp. 501-502 Slian postupak primenio je veliki flamanski slikar Jan Van Ajk u jednoj od svojih najpoznatijih kompozicija Suprunici Arnolfini 1434. godine.

15


Huan de Valdes Leal (1622 -1690) slikar je izrazito baroknog, tenebristikog i naturalistikog stila, dok mu je izraz dramatian, neretko morbidan i groteskan. Rodio se, i ivot proveo u Sevilji. Pored slikarstva uspeno se bavio i grafikom. Od vanijih dela treba istai slike Sveti Andrija (San Andres) za crkvu svetog Franje u Kordobi, kao i kompozicije Povlaenje Saracena (La retirada de los sarracenos) i Isus raspravlja sa uenjacima (Jess disputando con los doctores). Najpoznatiji su ipak alegorijski prikazi ljudske tatine, naslovljeni Kraj zemaljske slave (Finis gloriae mundi) i U treptaj oka (In ictu oculi). Ove mrane kompozicije snanog kolorita i dramatinog osvetljenja bave se popularnom temom prolaznosti ljudske slave i materijalnog bogatstva, iza kojih dolazi smrt (predstavljena figurom skeleta). Bartolome Esteban Murillo (1617-1682) roen je u Sevilji gde je proveo gotovo itav svoj ivot. Bio je uenik Huana de Kastilja a na njegovo slikarsko formiranje utie i Seviljanac Alonso Kano. Smatra se glavnim predstavnikom seviljanske i panske zrele faze tzv. visokog baroka. Tematski bi se Muriljov opus mogao podeliti u dve vanije celine. Prva obuhvata mnogobrojne kompozicije ija je glavna tema Bogorodica (pogotovo bezgreno zaee) i prizori iz ivota svetaca. Pod uticajem dogme o bezgrenom zaeu, Muriljo stvara idealizovani prikaz device-majke u nebeskom plavetnilu, okruene anelima i oblacima, koja likom ponegde podsea na skromne andaluzijske devojke. Patetino estetizirane i sladunjave, ove predstave proslavile su Murilja u ambijentu opte ceremonijalne religioznosti njegovog vremena30, dok su kasnije potcenjivane kao plod neodmerenosti katolike protivreformacije, i njene tenje da kontrira protestantskoj jednostavnosti. Pored oko trideset bezgrenih zaea (La inmaculada concepcin) iz ovog ciklusa treba pomenuti slike Aneoska kuhinja (La cocina de los ngeles), Sveti Isidor (San Isidro), Sveti Leandar (San Leandro), Blagovesti (La Anunciacin), Dobri Pastir (El Buen Pastor) itd. Meu Muriljovim se kompozicijama mogu sresti i one koje religioznu tematiku obrauju diskretno, stavljajui akcenat realistiki na detalj, na tenebristiki kontrast i majstorski odnos figura. Na slici Sveta porodica s ptiicom (Sagrada Familija del pajarito), Muriljo slika porodinu scenu: Sveti Josif u ulozi nenog oca, brine o malom Isusu koji se poigrava s psom drei pticu u ruci; sve se deava pod budnim okom Marije koja blagonaklono motri sa strane, obavljajui uobiajene kune poslove.30

Babi, Zlatni viek panjolskog slikarstva (prikazi i uspomene), op.cit. p. 66

16


Druga grupa slika obuhvata realistike prizore iz svakodnevnog i porodinog ivota, sa posebno omiljenim likovima deaka- skitnica i prosjaka. Izraz tih, svetovnih, scena potpuno je drugaiji od onih sa religioznom tematikom, budui da su likovi prikazani bez ulepavanja a realizam doveden do vrhunca. Valja pomenuti platno Galisijske (Las Gallegas) poznatije kao ene na prozoru (Las mujeres en la ventana), koje iznenauje rasporedom prostora i tamom koja zauzima gotovo polovinu slike. Figure dveju devojaka naslikane mekanim i toplim tonalitetom izranjaju iz tamne pozadine. Na njihovim je licima osmeh; dok je devojka u prvom planu ljupko osmehnuta, eni koja stidljivo izviruje iza prozorskog okna osmeh se po oima nasluuje iza marame kojom je zaklonila usta. Kompozicije iz istog ciklusa, kojima je Muriljo zavredeo zvanje jednog od najveih panskih majstora XVII, su jo i Deaci jedu dinju i groe (Los nios comiendo meln y uvas), Mali prosjak (El joven mendigo), Prodavci voa (Vendedores de fruta) itd. Prenaglaeno dekorativni i kitnjasti italijanski barokni stil naao je sredinom XVII veka u paniji plodno tle, nastavljajui se na tradicije flamihero i plateresknog stila iz prethodnog stolea. Najvaniji predstavnici tog izraza u panskoj arhitekturi su arhitekti slavne porodice urigera (Churriguera) iz Salamanke: Alberto (Alberto; Plaza Mayor u Salamanki), Hose Benito (Jos Benito; crkva svetog Kajetana i Palata Gojenee / Palacio de Goyeneche, u Madridu) i Hoakin (Joaqun; Colegio Ayala i Colegio de Calatrava, u Salamanki). irom panije, po ugledu na graevine brae urigera grade se katedrale i palate (bazilika Bogorodice Pilar u Saragosi, fasada katedrale u Santjagu itd.) dok je u Madridu najpoznatiji predstavnik toga stila uveni Pedro de Rivera (Pedro de Rivera).31 Pored Sevilje kao vaan umetniki centar XVII veka izdvaja se Valensija, i njena slikarska kola prepoznatljiva po naglaenom naturalizmu i kjaroskuro tehnici. Fransisko Ribalta (Francisco Ribalta, 1565-1628), koji stvara na prelazu iz XVI u XVII vek, spada u zaetnike valensijanskog baroka. U njegovom se radu uoavaju elementi manirizma, zatim uticaj protivreformacije i Karavaa, dok mu je tematika uglavnom religiozna. Meu poznatijim Ribaltinim delima su Hrist prikovan za krst (Cristo clavado en la cruz), Hrist grli svetoga Bernarda (Cristo abrazando a san Bernardo), Sveti Bruno (San Bruno), Tajna veera (Santa Cena), idr.31

Sobresequs Vidal, op. cit. p. 253

17


ozep de Ribera (Josep de Ribera, 1591-1652),32 premda je gotovo itav ivot proveo u Italiji, navei je predstavnik valensijanske slikarske kole. Boravio je u Parmi, Padovi i Rimu usavravajui se uz dela renesansnih majstora. Od 1616. godine radi u Napulju pod pokroviteljstvom vicekralja, to mu obezbeujuje presti meu italijanskim umetnicima. Najvie pod uticajem Karavaa, Riberin izraz dostie punu zrelost to ga ini vodeim slikarom napuljske barokne kole. Zahvaljujui steenoj slavi, dobija veliki broj porudbina kako od italijanskih aristokrata i manastira, tako i iz domovine. Velaskes ga 1630. godine poseuje u Napulju i naruuje seriju slika za dvorsku zbirku u Eskorijalu. Ribera slika preteno likove asketa, pustinjaka i svetaca, sluei se kjaroskuro tonalitetima u Karavaovom stilu. U kasnijoj fazi, sa tamnih tonova karakteristinih za scene muenitva, prelazi na toplije, zlatne tonove, u prikazima uda. Njegovi likovi, na mranoj pozadini, dobijaju na reljefnosti pri svetlu koje usmereno u mlazu slui naturalistikom naglaavanju detalja fizionomije.33 Riberin izraz prepoznatljiv je po surovom realizmu scena muenitva u kojima se javljaju krvava tela izbrazdana modricama, nakazne figure staraca, patnja i svirepost. Kao majstor prikazivanja muke muskulature gotovo da nema premca u panskom slikarstvu. Od znaajnih kompozicija treba pomenuti: Bradata ena (La mujer barbuda), Sveti Andrija (San Andrs), Muenitvo svetoga Filipa (El martirio de San Felipe), Muenitvo svetoga Vartolomeja (El martirio de San Bartolom), Jakovljev san (El sueo de Jacob)Sveta Marija Egipanka (Santa Mara Egipcaca), Sveti Sebastijan (San Sebastin), Sveti Jeronim pokajnik (San Jernimo penitente) idr. XVIII vek: neoklasicizam i predromantizam Smena dinastija poetkom XVIII veka znaila je za paniju niz radikalnih promena u kulturnoj politici dvora. Novi kralj, francuski Burbon Filip V i kraljica italijanskog porekla, smatrali su pansku umetnost konzervativnom i provincijskom, planirajui odmah nakon preuzimanja prestola preureivanje Madridske palate. Kraljevski par se okruuje francuskim i italijanskim umetnicima to doprinosi da Madrid ue u tokove pariske i evropske umetnosti, obeleene novim neoklasiarskim ukusom. Izgradnja nove palate, na mestu habzburkog dvora nastradalog u poaru 1734. godine, poverena je italijanskom arhitekti ovaniju Batisti Saketiju (Giovanni Battista Sacchetti); radovi su zapoeti 1738. godine a ve 1750. moglo se prei na dekoraciju. Nakon smrti Filipa V, 1746. godine, presto nasleuje Fernando VI, koji, iako ne preterano sposoban vladar, ima32

U italiji se potpisivao kao uzepe (Jusepe ili Giuseppe) i bio poznat po nadimku lo Spagnoletto, dok je u paniji uobiajeniji kastiljanski oblik njegovog imena, Hose (Jos). 33 Babi.Ribera, Jusepe in: Enciclopedija likovnih umjetnosti. 4, Portl . Op.cit. pp. 89-90

18


razvijen ukus za umetnost. Slikarske radove kako u novosagraenoj, tako i u preureenoj palati Filipa II u Aranhuesu, kralj poverava Italijanu Koradu akintu (Corrado Giaquinto), iji je prefinjeni kasnobarokni stil stekao mnoge panske sledbenike ukljuujui Antonija Gonsalesa Velaskesa (Antonio Gonzlez Velzquez) i Hosea de Kastilja (Jos de Castillo).34 Kralj Karlos III imao je potpuno drugaiji ukus od svojih prethodnika, te je nezadovoljan njihovim radom otpustio Saketija i akinta, ukazavi poverenje italijanskom arhitekti Franesku Sabatiniju (Francesco Sabatini)35 i talentovanom Rafelu Mengsu. Anton Rafael Mengs (Anton Raphael Mengs, 1728-1779) je slikar koji je evropsko slikarstvo poveo putem neoklasicizma. Iako roen u ekoj, jedan deo ivota proveo je kao glavni slikar na dvoru Karlosa III, gde je izvrio znaajan uticaj na panske slikare XVIII veka. Povereno mu je oslikavanje kraljevske palate gde je posebno majstorstvo pokazao pri oslikavanju tavanica i trpezarije. Mengs u poetku nije bio dobro prihvaen u panskoj umetnikoj sredini a imao i je i snanog rivala u liku Venecijanca anbatiste Tijepola (Gianbattista Tiepolo). Ipak, kralj se priklonio Mengsu, koji e postati glavni dvorski portretista. Pored mnogobrojnih portreta Mengs je uradio seriju istorijskih scena u kojima je prepoznatljiv njegov neoklasiarski postupak oslonjen na antike i italijanske renesansne principe. Od Mengsovih znaajnih radova valja pomenuti dela Poklonjenje Pastira (La Adoracin de los pastores), Trajanova apoteoza (Apoteosis de Trajano), Herakle (Hrcules), Enejin trijumf (El Triunfo de Eneas), Parnas (El Parnaso). Sledbenici Mengsovog stila u paniji bili su njegovi uenici, Fransisko Bajeu (Francisco Bayeu) i Mariano Salvador Maelja (Mariano Salvador Maella).36 Od neoklasiara treba pomenuti jo poznatog portretistu Visentea Lopesa (Vicente Lpez), kao i Hosea de Medrasa (Jos de Medrazo), autora uvene kompozicijie Virijatova Smrt (La muerte de Viriato). Neoklasicizam u arhitekturi predvodio je Ventura Rodriges (Ventura Rodriguez), autor fasade katedrale u Pamploni i kapele kraljevske palate u Madridu, dok je moda najznaajnije ime tog stila u paniji Huan de Viljanueva (Juan de Villanueva), ije su delo brojne graevine u Madridu: Astronomska34 35

Brown, op. cit. p. 161 Sabatini je arhitekta poznatih madridskih graevina, poput Alkala kapije (Puerta de Alcal), Crkve svetog Franje Velikog (Iglesia de San Francisco el Grande), Ministarstva Finansija (Ministerio de Hacienda) itd. 36 Ana Mara Preckler.Pintura neoclsica en Espaa. In Preckler, Ana Mara, Historia del Arte universal de los siglos XIX y XX, Madrid, Editorial Complutense, 2003, pp. 104-105

19


opservatorija (Observatorio Astronomico), Akademija Istorije (Akademia de la historia) kao i uveni Muzej Prado(Museo del Prado), odnosno nekadanja zgrada prirodnjakog muzeja.37 Za razliku od XVII veka koji je ostao upamen po procvatu autentinog panskog likovnog izraza, najvei deo XVIII stolea protie pod uticajem stranih slikara. Tek sa pojavom umetnika kakav je Goja, pansko slikarstvo e povratiti deo svoje preanje veliine i prestati da pasivno sledi trendove uvezene iz Italije i Francuske. Fransisko de Goja i Lusjentes (Francisco de Goya y Lucientes, 1746 1828) predstavlja izuzetnu linost kako panske tako i evropske umetnosti ije je slikarstvo obeleilo kraj XVIII i poetak XIX veka, kao gotovo jedini ali izuzetan, dopinos panije romantizmu. Sveina i modernost Gojinog rada najbolje se uoava u delima naslikanim u poznom ivotnom dobu. Umetnik je kao nadahnue imao pre svega slikovitu viziju i osobenosti panskog podneblja, u poetku se drei preovladajueg stila XVIII veka, suprotnog hladnom neoklasiarskom Mengsovom plasticizmu.38 Rodio se u mestu Fuendetodos (Fuendetodos) u Aragonu, u zanatlijskoj porodici. Postepeno napreduje u slikarskoj vetini uei kod lokalnih umetnika u Saragosi, da bi oko 1769. godine preselio u Madrid, dobrim delom beei od obrauna u koje se upleo. U poetku, bavio se crtanjem skica za kraljevsku fabriku tapiserija a poto je njegov rad zapaen ostaje da radi na dvoru.39 Nametenje mu je donekle obezbedio i brak sa sestrom kraljevskog slikara Fransiska Bajeua, u ijem ateljeu je radio (1773). Karijeru na dvoru umetnik gradi korak po korak: 1780. godine postaje lan Kraljevske Akademije lepih umetnosti sveti Fernando (La Real Academia de Bellas Artes de San Fernando), 1786. kraljevski slikar, da bi, konano 1799. godine, zajedno sa Marijanom Maeljom, stekao zvanje glavnog slikara panskog dvora.40 Traei vlastiti likovni izraz kao glavne uzore ima Velaskesa i Rembranta, ije kolekcije prouava na dvoru a jedno vreme boravi i u Italiji. Krajem 1792. godine Goja se teko razboleo i posle oporavka ostao potpuno gluv, to e u dobroj meri uticati na njegov dalji ivot i stvaralatvo. Iako okruen priveligijama i svakodnevicom dvora, slikar e ostati poznat po britkom kritikom duhu. Vladavina Karlosa IV, obeleena je uticajem kraljice Marije Lujse (Mara Luisa) i njenog miljenika, premijera Manuela Godoja (Manuel Godoy) koji je37

Quesada Marco, op.cit. p. 119 Piskel.Devetnaesti vek: Romantizam i realizam. In Piskel, ina, op.cit, p.129 39 Umetnik se i kasnije bavio slikanjem skica za izradu tapiserija te je tako 1788. godine nastala slika Hodoae o Svetom Isidoru (La pradera de San Isidro), koja nikad nije izraena u formi tapiserije usled smrti kralja Karlosa III. 40 Brown, op. cit. p. 16438

20


drao stvarnu vlast u zemlji, zatim posledicama Francuske revolucije i Napoleonove okupacije panije (1808). Budui donekle i sam upleten u dvorske intrige i politika deavanja Goja e se nai u specifinom konfliktu linosti, suoavajui se sa socijalnom nepravdom i vlastitom saveu. Ovaj sukob, slikar razreava tako to za naruioce slika konvencionalnim stilom dok sebi ostavlja slobodu da se izrazi kompozicijama koje e uglavnom ostati van oiju javnosti. Prvi period procvata Gojinog stvaralatva, tzv. epoha goblena, obuhvata preko ezdeset monumentalno-dekorativnih ablona za tapiserije gde slikar pokazuje strast prema raznolikosti oblika i boja. Platno Suncobran (El quitasol) iz 1777. godine nastalo zajedno sa jo nekoliko drugih kao deo serije slika namenjenih kraljevskim odajama, pleni sveinom boje i poletnom slobodom kompozicije.41 Osamdesetih godina XVIII veka slikar je postao deo visokog madridskog drutva, slikajui portrete aristokratije i uglednih savremenika,42 na primer, kralja Karlosa IV, premijera Floridablanke (Floridablanca) i Manuela Godoja, vojvode i vojvotkinje od Albe (Duque/Duquesa de Alba), Isabel Porsel (Isabel Porcel), Markize od Viljafranke (Marquesa de Villafranca) itd; zatim grupne portrete Porodica infanta don Luisa Burbonskog (La familia del infante don Luis de Borbn), Vojvoda i vojvotkinja od Osune sa decom (Los duques de Osuna y sus hijos), kao i najpoznatiju grupnu portretsku kompoziciju, Porodica Karlosa IV (La Familia de Carlos IV). Ovo ulje na platnu velikih dimenzija naslikao je Goja po ugledu na Velaskesa i negove Las Meninas, predstavivi ak i sebe, u levom uglu, u senci iza lea kraljevske porodice. Slika je nastala 1800. godine, za vreme boravka gotovo svih panskih Burbona u letnjikovcu u Aranhuesu. Serija od 80 grafika, Kaprici (Los caprichos) prikazuje Goju kao umetnika spremnog da se pozabavi politikom i drutvenom stvarnou svoga vremena. Grafike su uraene vrlo veto, delimino novom tehnikom akvatinte, kao karikature koje se bave najrazliitijim drutvenim temama: nasiljem, sujeverjem, verskim fanatizmom, umetnou, politikom itd.43 Budui istinska satira ondanjeg panskog drutva, Kaprici su se nali na udaru inkvizicije i konzervativaca. Prihvativi mnoge ideale prosvetiteljstva Goja burleskno predstavlja nedostatke41 42

Piskel.Devetnaesti vek: Romantizam i realizam. In Piskel, ina, op.cit, p.130 Slikarov blizak prijatelj bio je i poznati prosvetiteljski pisac, dramaturg i politiar Gaspar Melor de Hoveljanos (Gaspar Melchor de Jovellanos). Goja je pored Hoveljanosovog, naslikao portrete Huana Melendesa Valdesa (Juan Melndez Valds) i Leandra Fernandesa de Moratina (Leandro Fernndez de Moratn), takoe poznatih prosvetitelja. 43 Borbu naprednog i nazadnog- kao sukob razuma i zaostalosti, koje je Goja imao na umu dok je stvarao Kaprice, moda najjasnije ilustruje grafika pod brojem 43, sa natpisom: Usnuli razum stvara udovita (El sueo de la razn produce monstruos).

21


drutva, esto izobliujui predstavljena tela, to njegovim grafikama daje dramatinu vitalnost. Savremenici su u karikaturama videli otvorenu kritiku trudei se da prepoznaju konkretne linosti na koje se grafike odnose. Iako su objavljene 1799. godine, Kaprici su brzo povueni, u strahu od reakcija inkvizicije, da bi ih na kraju, 1803. godine, po slikarovoj molbi, otkupio sam kralj. Slike Gola maja (La maja desnuda) i Odevena maja (La maja vestida) nastale izmeu 1780. i 1805. godine, spadaju u Gojina najpoznatija dela.44 Obnaena devojka sa slike, gorda i poudna zavodnica nije olienje klasine lepote. Figura je prikazana na tamnoj pozadini koja istie svilenkastu kou i provokativnom erotikom iznenauje posmatraa. Naruilac slike, Manuel Godoj, eleo je da pored obnaene, ima gotovo istu sliku sa odevenom devojkom, koja bi bila stalno izloena u njegovom kabinetu. Ipak, itav sluaj doao je 1813. godine pred inkviziciju, sa kojom je slikar esto dolazio u sukob- i slike su oduzete. Napoleonova okupacija panije i krvavi narodni ustanak 1808. godine, kojima je sam slikar bio svedok, inspirisali su poznata platna Ustanak 2. maja 1808. godine (El dos de mayo de 1808) i Streljanje ustanika u noi 3. maja 1808. godine (El tres de mayo de 1808 en Madrid). Scena streljanja predstavlja dramatian trenutak sueljavanja dve grupe ljudi. S jedne strane, u senci, prikazani su francuski zavojevai kako nemilosrdno niane u narod. S druge strane, figure ustanika osvetljene svetlou fenjera kao da izranjaju iz mraka dok se iza njih, u pozadini, naziru mrane siluete madridskih graevina. itavom kompozcijom dominira krni panac u sneno beloj koulji, koji smrt doekuje bez straha i rairenih ruku (aluzija na Hristovo stradanje na krstu). Likovi osuenika prikazani su uzdrano, u trenutku molitve i duevne borbe, okrueni telima streljanih saboraca.45 Godine pred emigraciju u Francusku (1821-1823) Goja provodi sam i izolovan u kui (poznatoj kao Kua gluvog / Quinta del sordo), gde stvara tzv. Crne slike (Pinturas negras), morbidne murale i tragine groteske zasnovane na narodnim verovanjima i svojim komarnim vizijama. etrnaest murala, kasnije prebaenih na platno, naslikano je mranim koloritom- crnom, oker i sivom bojom, sa tek ponekom crvenom ili belom mrljom. Najpoznatije slike iz ovog ciklusa su Dva starca jedu supu (Dos viejos comiendo sopa) i Saturn prodire svoju decu (Saturno devorando a un hijo). Saturn, na slici - starac iskolaenih oiju i44

Termini maho, maha (majo, maja) korieni su da oznae pripadnike graanskog nieg sloja, slobodnog ponaanja i tradicionalnog naina odevanja. Devojke su ponekad zbog vesele naravi i nepridravanja strogih moralnih naela u konzervativnom panskom drutvu bile na loem glasu. Kod nas (i u drugim jezicima) ustalio se pogrean naziv za ove dve kompozicije, te su danas one poznate kao maje(ili kao lino ime- Maja). 45 Pierre Gassier, Juliet Wilson, Franois Lachenal, Goya, Kln, Evergreen, 1994, p. 205-206

22


razjapljenih eljusti- predstavljen je u najstranijem trenutku, dok prodire vlastititi porod. Pored pomenutih remek-dela, vana su jo Starice (Las Viejas ili Qu tal?,1808-1010), groteska o prolaznosti lepote i bogatstva; Strahote rata (Los desastres de la guerra,1810-1815) serija grafika inspirisana ljutskom surovou i ratnim uasima; Kolos (El Coloso, el Gigante, 1812); Tauromahija (La Tauromaquia, 1816), grafiki ciklus inspirisan koridom; Mlekarica iz Bordoa (La lechera de Burdeos, 1827), poslednja Gojina slika, nastala neposredno pred kraj ivota; itd.1.

XIX vek: Romantizam, realizam, impresionizam i modernizam

Nakon Goje, romantizam u panskom slikarstvu nije ostavio znaajnijeg traga. Euhenio Lukas Velaskes (Eugenio Lucas Velzquez) je jedan od retkih panskih slikara veka koji u XIX veku slika u skladu sa romantiarskim naelima. Njegova je satira pod Gojinim uticajem, dok se tematski opredeljuje za portrete, pejzae, istorijske, fantastine i kostumbristike scene. Slino je i sa romantiarskom arhitekturom koja u paniji, vernoj neoklasicizmu, nije dala velika imena niti preterano originalne graevine. Neogotika, tako popularna u ostatku Evrope prisutna je najee pri restauraciji srednjovekovnih crkava u gotikom stilu, dok u drugoj polovini XIX veka kasni neoklasicizam postaje eklektiki, sa elementima antikog, romanikog, vizantijskog i mudehar stila. Novina su parkovi meu kojima se istie madridski kraljevski park El Retiro, ureen tokom ovog perioda.46 Vaniju ulogu e imati romantiarski kostrumbrizam sa realistikim elementima iji sledbenici Marijano Fortuni (Mariano Fortuny,1838-1874) i Eduardo Rosales (Eduardo Rosales, 1836-1873), spadaju u najznaajnija imena panskog slikarstva XIX veka. Fortunijev stil je akademski i elegantan dok su mu omiljene teme prizori bitaka u baroknom maniru. Najpoznatija njegova dela su Vikarija (La vicara) i Tetuanska bitka (La batalla de Tetun). Rosales je negovao portret i akvarel ali je najveu slavu stekao temama iz nacionalne istorije. Njegovi su najbolji radovi inspirisani Velaskesovim stilom, poput poznatog ulja na platnu Poslednja volja Izabele Katolike (El testamento de Isabel la Catlica) iz 1864. godine.47

46 47

Preckler.Arquitectura romntica en Espaa. In Preckler, Ana Mara, op.cit. p. 126 Quesada Marco, op.cit. p. 132

23


Zaetnici impresionizma u paniji su slikari Karlos de Aes (Carlos de Haes) i Ramon Marti Alsina (Ramn Mart Alsina) dok vrhunac te tendencije predstavlja Valensijanac Hoakin Sorolja i Bastida (Joaqun Sorolla y Bastida, 1863-1923). Sorolja je roen u Valensiji gde je stekao akademsko slikarsko obrazovanje. Kompozicije iz njegove mladalake faze, kakva je Marina (Marina), nisu naile na preterano pozitivne reakcije budui da tematski nisu pratile preovlaujuu modu vremena. Presti stie slikom Odbrana artiljerijskog parka u Monteleonu (Defensa del Parque de Artillera de Montelen), nakon ega dobija stipendiju za boravak u Rimu, koji e iskoristititi da se upozna sa klasinom i renesansnom umetnou. Boravei od 1885. godine u Parizu, sree se sa evropskim impresionizmom i naturalizmom a po povratku u rodnu Valensiju ulazi u fazu karakteristinu po kostumbristikim scenama iz vlastitog okruenja. Nakon nekoliko uzastopnih boravaka u Parizu od 1889. do 1900. godine, Sorolja je pod uticajem slikara sa severa i evropskih avangardnih tendencija poeo da razvija stil prepoznatljiv po specifinom svetlu i temama kojima dominiraju pejza (naroito morska obala i plae), pomorski kostumbristiki prizori i socijalni realizam. Meu zrelim radovima ovog slikara treba pomenuti ivenje jedra (Cosiendo la vela), enski akt (Desnudo de mujer), etnja morskom obalom (Paseo a orillas del mar), Deaci na plai (Nios en la playa), Kupanje konja (El bao del caballo), Lov na tunu (La pesca del atn) itd, od kojih neke pripadaju seriji kompozicija pod nazivom Vienje panije (Visin de Espaa), inspirisanoj krajolikom razliitih panskih pokrajina, naslikanih za Hispanic Society of New York.48 Modernistike tendencije s poetka XX veka najsnanije su u Barseloni i Valensiji. Pored Sorolje, najznaajniji modernista je slikar, dramaturg i pisac Santjago Rusinjol i Prats (Santiago Rusiol i Prats) koji pod uticajem impresionizma slika portrete i pejzae. Istovremeno, u Kataloniji jaa pokret Noucentisme, koji ima za cilj obnovu katalonske umetnosti na idealima klasine lepote i ravnotee, i kome pripadaju ozep Klare (Josep Clar) i oakim Sunjer (Joaquim Sunyer). Modernistikom preporodu katalonske umetnosti pripada i delo arhitekte Antonija Gaudija (Antonio Gaud, 1852-1926), koji joj je dao jednu novu, internacionalnu, i kosmopolitsku dimenziju. Gaudi vlastiti umetniki svet gradi kroz sintezu srednjovekovnih stilova, organskih oblika iz prirode i inovativnih struja evropskog graditeljstva, posmatrajui arhitekturu kao jedinstvo sa dekorativnim umetnostima i industrijskim dizajnom. Prva Gaudijeva dela odlikuju48

Sorolla, Joaqun in: Enciclopedia del arte espaol del siglo XX. T. 1, Artistas, dirigida por Francisco Calvo Serraller. Madrid, Mondadori Espaa, 1991, pp. 768-770

24


neogotski elementi, dok e mu mecenstvo porodice Guelj omoguiti neogranieno eksperimentisanje sa stilovima i materijalima. Meu prvim rezultatima te saradnje e biti Park Guelj (El Parque Gell) 1900. godine, kompleks stambenih objekata i dvorita u predgrau Barselone, gde arhitekta koristi matovite organske oblike, viebojnu keramiku i dekoraciju karakteristinu za islamsku ili mudehar umetnost. U ureenju gradskih kua Batljo (Casa Batll) i Mila (Casa Mil), Gaudi rui ustaljene arhitektonske manire. Prvu graevinu prekriva sjajnim keramikim ploicama i dodaje joj gvozdene ograde, dok drugu konstruie raznovrsnim materijalima dajui joj organski oblik stenovite planine, iz ije unutranjosti bujaju grmovi od kovanog gvoa (otuda ime La Pedrera, Kamenolom). Ipak, Gaudijevo napoznatije delo je nedovrena crkva Sveta porodica (Sagrada familia) u Barseloni, ije visoke kule dominiraju gradskim krajolikom.49 Crkva je plod Gaudijeve intimne religioznosti i spoj najrazliitijih graditeljskih tradicija i materijala, koji uklopljeni na kreativan nain stvaraju bajkovitu atmosferu u urbanom okruenju.

XX vek: Avangardni pravci i savremene tendencije

Mnogi panski umetnici s poetka XX veka, nezadovoljni uslovima u domovini, odlaze u Pariz, koji u ono vreme vai za evropsku i svetsku prestonicu kulture. U kosmopolitskoj atmosferi francuske metropole raaju se avangardni pokreti, u kojima panci igraju znaajnu ulogu: Pikaso i Huan Gris snano utiu na razvoj kubizma, dok se Dali i Miro izdvajaju kao vodei predstavnici likovnog nadrealizma. Broj panskih umetnika u Parizu znaajno se uveao nakon panskog graanskog rata, kada su demokratski i leviarski orijentisani intelektualci masovno napustili zemlju sklanjajui se od Frankove vojne diktature. Salvador Dali (Salvador Dal, 1904-1989) predstavlja jednu od kljunih figura evropskog nadrealistikog pokreta. Kao umetnik bio je svestran, bavio se slikarstvom, vajarstvom, filmom i dizajnom. Ostao je upamen po skandaloznim, morbidnim i egocentrinim izjavama koje su imale za cilj da okiraju javnost, doprinevi u velikoj meri njegovoj svetskoj slavi.

49

Rodriges Ljera, op. cit. pp. 222-223 Antonio Gaudi rukovodio je izgradnjom crkve od 1883. godine, s tim to je do njegove do smrti (1926) bio podignut samo jedan od planiranih osamnaest tornjeva. Izgradnja je nakon toga nastavljena na osnovu umetnikovih crtea i maketa.

25


Roen je u mestu Figerasu, u Kataloniji dok je od 1922. godine umetnost studirao na uglednoj Akademiji Sveti Fernando u Madridu.50 U Pariz odlazi 1926. godine, gde upoznaje sve poznatije umetnike i ukljuuje se aktivno u slikarske avangardne tokove. Vaan trenutak u Dalijevom ivotu bilo je poznanstvo i veza sa ruskinjom Galom, koja e mu do kraja ivota ostati nepresuan izvor inspiracije. Dali je zbog preterane ekscentrinosti i simpatija prema totalitarnim reimima, ukljuujui Hitlerov i Frankov, bio otro kritikovan od strane uglednih savremenika. Doavi zbog politikih stavova u sukob sa Andre Bretonom i nadrealistima, izopten je iz pokreta. Uprkos svemu, njegova slava je rasla, najvie zahvaljui autopropagandi i ispadima smiljenim da se uzburka javnost. Od poetka Drugog svetskog rata boravi u SAD, a poslednje godine provodi u paniji, skrhan Galinom smru.51 Na Dalijev rad u velikoj meri uticala je Frojdova teorija odnosno psihoanalitiko traganje za korenima snova, ljudskog ponaanja i nesvesnog. Njegove slike predstavljaju nadrealistike asocijacije i onirike halucinacije ispunjene groteskom, disproporcijom, erotikom, kompleksima i neurozama. Najpoznatija Dalijeva kompozicija je ulje na platnu Istrajnost seanja (La persistencia de la memoria) poznata i pod imenom Otopljeni satovi (Los relojes blandos) nastala 1931. godine. Na slici se pojavljuje stenovita morska obala Port Ljigata i etiri asovnika koji se tope poput sira, simbolino ukazujui na nepostojanost vremena i ljudskog seanja koje neminovno bledi. Na Dalijevim platnima pojavljuju se, gotovo opsesivno, objekti kojima umetnik, po ugledu na snove, pridaje odreena simbolika znaenja (nar, tigar, stena, asovnik, obala, genitalije). Neretko se pojavljuje i Gala, ije telo i lik u umetnikovom stvaralatvu imaju sloeno i viestruko znaenje. U zrelim godina, vraa se katolikom misticizmu koji e i tematski uticati na njegov opus. Meu poznatijim Dalijevim slikama su Veliki masturbator (El gran masturbador), Enigma elje (El enigma del deseo), Iskuenje Svetoga Antonija (La tentacin de San Antonio), Atomska Leda (Leda atmica), Hrist Svetog Jovana od Krsta (Cristo de San Juan de la Cruz), Narcisova metamorfoza (Metamorfosis de Narciso) idr.50

Dali je sa Akademije Sveti Fernando izbaen pred kraj studija zbog tvrdnji da niko od profesora nije dostojan da ga ispituje. Tokom studija u Madridu, Dali je boravio u Domu studenata (Residencia de Estudiantes). Osnovan 1910. Godine Dom ubrzo postaje jedna od najuticajnijih kulturnih institucija koja okuplja veliki broj mladih panskih umetnika. Do poetka panskog graanskog rata 1936, pored Dalija, u njemu su boravili, uili i radili Federiko Garsija Lorka, Luis Bunjuel, Hose Ortega i Gaset, Rafael Alberti, Damaso Alonso, Luis Sernuda, Migel de Unamuno, Antonio Maado, idr. 51 Dal, Salvador in: Enciclopedia del arte espaol del siglo XX. T. 1, Artistas, op, cit, p. 232

26


Kao reditelj, Dali je saraivao sa velikanima kakvi su Luis Bunjuel (Luis Buuel)52, Alfred Hikok (Alfred Hitchcock; Recuerda, 1945) i Volt Dizni (Walt Disney; Destino, 1946). oan Miro i Fera (Joan Mir i Ferr, 1893-1983) jedan je od vodeih panskih slikara nadrealista XX veka. Rodio se i odrastao u Barseloni a jedno vreme je boravio u Parizu, u drutvu slikarske pariske elite. U Parizu se upoznaje sa Pikasovim radom, a oko 1924. godine postaje lan nadrealistike grupe. Pored slikarstva bavio se vajarstvom, primenjenom umetnou i grafikom, a posebno su uveni njegovi murali. Miroovo nadrealistiki izraz je lirski i apstraktan, sa primetnim uticajima ekspresionizma, kubizma i fovizma. Karakterie ga razigranost mate, humor i fantazija, apstraktni odnosi neobinih geometrijskih oblika, kao i udna, izvrnuta realnost. U reprezentativne Miroove kompozicije mogle bi se ubrojati slike Farma (La masa), Arlekinski karneval (El carnaval del arlequn), Sazvee: buenje dok svie (Constelacin: Despertando al Amanecer), Pu, ena, cvet i zvezda (Caracol, mujer, flor y estrella), ovek s lulom (Hombre con pipa), Portret panske balerine (Retrato de bailarina espaola) idr. Od skulptura treba pomenuti Sat na vetar (El reloj del viento) od bronze, ena i ptica (Dona i ocell) u Barseloni, Mis ikaga (Miss Chicago) u ikagu, itd.53 Meu slikarima nadrealistikog usmerenja su i Antonio Saura (Antonio Saura), slikarka Remedios Varo (Remedios Varo) kao i Oskar Dominges (scar Domnguez), iji je apstraktni stil zasnovan na automatizmu, humoru i snovienjima. Pablo Ruis Pikaso (Pablo Ruiz Picasso, 1881-1973), zaetnik i najvei predstavnik kubizma, uz Salvadora Dalija i oana Miroa, napriznatiji je panski slikar XX veka. Talenat i elju da likovno ekperimentie rano je zapazila njegova porodice te mu je otac, i sam slikar, omoguio da se dalje usavrava u Barseloni. Nakon to je njegova slika Nauka i milosre (Ciencia y caridad) 1897. godine, osvajila nagradu ugledne Akademije Sveti Fernando, Pikaso se seli u Madrid gde upisuje studije slikarstva. Iako Akademija nije ispunile njegova oekivanja, tokom boravka u52

Najpoznatiji zajedniki projekat dvojice panskih nadrealista je kratki provokativni film Andaluzijski pas (Un chien Andalou), iz 1928. godine. Film Zlatno doba (Edad de Oro), zapoet je kao zajedniki projekat ali su se umetnici razili pre poetka snimanja. 53 Mir, Joan in: Enciclopedia del arte espaol del siglo XX. T. 1, Artistas, op. cit. p. 531

27


Madridu dobro je upoznao pansko klasino slikarstvo i ostao posebno fasciniran Velaskesom. Od 1900. godine boravi u Parizu, gde brzo stie ugled meu umetnikom elitom. Pikasov privatni ivot obeleio je veliki broj ena (kako supruge Olga i aklin, tako i mnogobrone ljubavnice), koje su bile esta inspiracija njegovom stvaralatvu. U Pikasovom likovnom radu prepoznaju se raznorodni uticaji i faze. U ranoj mladosti njegove su kompozicije realistike da bi se kasnije okrenuo simbolizmu. Prvi znaajniji period, od 1901. do 1904. godine, obuhvataju slike sivo-plavih, hladnih tonova kojima dominara figura. Atmosfera odie melanholinom tugom ljudske bede i siromatva poput one na slikama ena uurena sa detetom (Mujer acurrucada y nio), ivot (La vida) i Majka sa bolesnim detetom (Madre con nio enfermo). Do izvesne promene dolazi u narednoj fazi (1904-1906) koju odlikuju toplije i svetlije boje, narandasta, i naroito ruiasta, dok se na slikama najee pojavljaju cirkuzanti- arlekini i aktobate, (Porodica akrobata / La familia de acrbatas, Arlekin sedi / Arlequn sentado, 1905).54 Od 1907. godine Pikaso se okree novim izvorima inspiracije kakvi su egipatska, iberska i afrika umetnost. Likovi iz ovog razdoblja su pojednostavljeni i neproporcionalni, a izraz arhaian. Stvaralatvo crne Afrike snano e uticati na njegov vajarski rad kao i na remek-delo Gospoice iz Avinjona (Demoiselles d' Avignon, Las seoritas de Avin) u kome e se pojaviti i prve naznake kubizma. Slika revolucionarno preispituje odnose izmeu prostora i figura, naglaavajui otre geometrijske linije tela. Slikar zanemaruje klasinu perspektivu i ono to pogled fotografski obuhvata usresreujui se kubistiki na poznato i nepromenljivo kod objekta. Lica dveju Pikasovih gospoica podseaju na afrike obredne maske dok je sama kompozicija najverovatnije inspirisana El Grekovim Vienjem apokalipse. Oko 1909. godine Pikaso usvaja kubistiki izraz koji je nazvan analitiki zbog elje da se stvarnost rastavi i analizira. Slikajui predmete i figure, ne tei realiizmu njihovih oblika, boja i perspektive, ve ih istovremeno obuhvata i pokazuje iz vie uglova. Tokom ovog perioda slika pejzae, portrete i skulpture, od kojih su mnoge inspirisane tadanjom ljubavnicom, Fernand Olivije. Reprezentativan je iz toga doba i Kanvejlerov portret (El Retrato de Kahnweiler), nastao 1910 godine. Kroz eksperimente sa odnosima i perspektivom od 1912. do 1919. godine, Pikaso stie do sintetikog kubizma, osobenog po tenji da se uhvati originalna fizionomija objekta te da se oni kombinuju u ravni slike, najee kao54

enoa, Zdenko.Picasso, Pablo. In: Enciclopedija likovnih umjetnosti. 3, Inj Portl. Zagreb, Naklada jugoslovenskog leksikografskog zavoda, 1966, pp. 671

28


kolai (serija kolaa s gitarama 1912. i 1913. godine). Nakon Prvog svetskog rata umetnik se vraa istoriji umetnosti i klasicistikom izrazu, pribliivi se delimino nadrealististima tridesetih godina XX veka.55 Inspirisan stradanjem baskijskog grada Gernike, koji je 1937. godine bombardovala nemaka avijacija, Pikaso slika monumentalno ulje na platnu (349 x 776cm) pod nazivom Gernika (Guernica). Kompozicija je prvi put prikazana iste godine na Meunarodnoj izlobi u Parizu, sa ciljem da prenese simbolinu i politiku poruku upozorenja panske republike na zverstva poinjena u panskom graanskom ratu, kao i na nehumanost faizma u usponu. Kubistiki, i uz izvesne tradicionalne motive, Pikaso stvara dramatinu scenu ratnog uasa ne povezujui je sa konkretnim mestom ili dogaajem. Crno-bele figure ljudi i ivotinja u agoniji (konj, bik, ena sa mrtvim detetom, ratnik), kubistiki pojednostavljene i prenaglaenih osobina, nalaze se u sloenim odnosima, dok je rat implicitan- izbija iz rana i jezika u obliku otrica. Nad itavom slikom pretei bljeti sijalica - moda simbol ruilake tehnologije (na panskom sijalica- la bombilla). Slika koja je obila itav svet i postala univerzalni simbol mira, u paniju je stigla tek 1982. godine. Naime, Pikaso koji je kao komunista i veliki Frankov protivnik do kraja ivota ostao u Francuskoj, imao je elju da se Gernika prenese u domovinu kada padne diktatorski reim, ili kada ponovo bude uspostavljena republika. Dela nastala nakon Drugog svetskog rata esto su inspirisana klasicima slikarstva poput Velaskesovih Las Meninas (preko pedeset verzija), Delakroaovih ena iz Alira, ili Maneovog doruka na travi.56 Ukupan Pikasov opus obuhvata preko est hiljada dela izloenih u najveim svetskim muzejima (platna, skulpture, grafike, keramika, kolai), premda je esto re samo o verzijama nastalim kroz umetniko traganje za vlastitim izrazom ili preispitivanjem ranijeg rada. Huan Gris (Juan Gris, 1887-1927) takoe panac u Parizu, je pod uticajem Matisa, Braka i Pikasa, poetkom XX veka, razvio vlastiti kubistiki stil.57 Najpoznatije Grisove kompozicije su Portret Pabla Pikasa (Retrato de Pablo Picasso) iz 1912. godine i Gitara pod morem (Guitarra delante del mar). Eksperimentisao je sa kolaima od tapeta i novinske hartije dok u kasnijim fazama slika mrtvu prirodu i razvija svojevrsni arhitektonski stil, kreui se od analitikog ka sintetikom kubizmu. Avangardnom skulpturom bave se jo i Manuel Uge (Manuel Hugu), modernista i kubista; Anhel Ferant (ngel Ferrant), koji se kree od nadrealizmaPicasso, Pablo. In: Enciclopedia del arte espaol del siglo XX. T. 1, Artistas, op.cit. p. 636 Idem, p. 637 57 Pravo ime mu je Hose Viktorijano Gonsales (Jos Victoriano Gonzlez),55 56

29


ka apstraktnom izrazu; Alberto Sanes (Alberto Snchez), koji, sklon eksperimentisanju i apstrakciji, otkriva znaaj praznine u sklopu skulpture. Meu panskim majstorima koji su originalan avangardni izraz izgradili figurama od metala- gde eksperimetiu odnosima mase i praznine- istiu se Hulio Gonsales (Julio Gonzlez) i Pablo Gargaljo (Pablo Gargallo). Na eklektiku, monumentalistiku i istoricistiku arhitekturu s poetka XX veka, olienu u graevinama Antonija Palasiosa (Antonio Palacios; npr. Palata pote / Palacio de Correos, u Madridu), kritiki reaguju arhitekte racionalistikog usmerenja. Oni propagiraju drugaiju estetiku, zasnovanu na funkcionalnosti, racionalnosti prostora i uklanjanju nepotrebne dekoracije, okreui se, kao Sekundino Suaso (Secundino Zuazo), autor madridske zgrade Nova ministarstva (Nuevos Ministerios), jednostavnim i inovativnim reenjima.58 Totalitarni reim Fransiska Franka (1939-1975) s podozrenjem je gledao na sve avangardne pokrete, premda nije strahovao da mu jedna takva, hermetina i apstraktna umetnost moe biti politika pretnja. Iako je vladajua ideologija propagirala realizam i strogi akademski tradicionalizam, mnogi umetnici, poput Anhela Feranta, Kristijana Malja (Cristiano Mallo) i Rafaela Sabalete (Rafael Zabaleta) ostaju povezani sa predratnim tendencijama. Vrhunac tenji veine panskih stvaralaca i trijumf avangardne, nad zvaninom umetnou oznailo je formiranje umetnikih grupa Parpallo, El Paso, Equipo 57, tokom1957. godine. Njihovi predstavnici, poput Antonija Saure, Manola Miljaresa (Manolo Millares), Martina irina (Martn Chirino), neguju iste fome i apstraktan jezik geometrije.59 ezdesetih godina XX veka, sintezom tradicionalnih i inovativnih elemenata (strip, fotografija, poster), oivljava figirativna umetnost oliena u postmodernom neofigurativizmu i hiperealizmu. Neofigurativizmu se pridruuju ozep Ginovart (Josep Guinovart), Huan Henoves (Juan Genovs) Luis Gordiljo(Luis Gordillo), Alberto Korason (Alberto Corazn) dok je meu hiperealistima uspeh postigao Antonio Lopes Garsija (Antonio Lpez Garca), slikar i vajar snanog lirskog izraza. Savremene tendencije u umetnosti povezane su sa sredstvima masovnog informisanja i savremenim tehnologijama (televizija, bioskop, video, raunar) kroz tenju da ostvare interakciju izmeu umetnika i publike i poveu postojee stilovima sa inovativnim reenjima modernog doba.60 Monumentalnu i klasicistiku arhitekturu u slubi dravne ideologije iz prvih decenija frankistikog reima, postepenim otvaranjem panije ka svetu58 59

Quesada Marco, op, cit. p.153-154 Idem, p. 156 60 Idem, p. 158

30


zamenila je savremenija estetika zasnovana na racionalizmu, koju pedesetih godina XX veka usvajaju Migel Fisak (Miguel Fisac) i Saens de Oisa (Senz de Oiza). Sedamdesetih i osamdesetih godina istog stolea, panska arhitektura doivljava uspon sa originalnim autorima poput Havijera Karvahala (Javiel Carvajal), Rikarda Bofilja (Ricardo Bofill), Rafaela Monea (Rafael Moneo, 1937) i Santjaga Kalatrave (Santiago Calatrava,1951), koji stiu svetski presti.61 Rafael Moneo, profesor arhitekture na uglednim univerzitetima (Harvard) i dobitnik prestinih meunarodnih nagrada (Pritzker), proslavio se stilom koji se odlikuje trajnou i racionalizmom. Moneo zahteva da graevina bude poput spomenika, suprotstavljajui se utilitarizmu i projektovanju na kratak rok. Od znaajnih graevina treba pomenuti njegov Muzej rimske umetnosti (Museo del arte Romano) u Meridi, uveni Kursal (Kursaal) u San Sebastijanu, Muzej Nauke u Valjadolidu, zgradu Optine Logronjo, katedralu u Los Anelesu idr. Kalatrava je najvee ime savremene panske arhitekture i autor velikog broja graevina kako u paniji tako i u inostranstvu. Njegov rad je specifian po originalnoj sintezi inenjerstva i arhitekture, posebno na strukturama veih razmera. Iako se oslanja na klasine uzore Kalatrava pokazuje veliku individualnost dizajna, oponaajui delimino prirodne oblike. Projektovao je veliki broj eleznikih stanica (Stadelhofen u Cirihu, Gare de Saint-Exupry TGV u Lionu, Gare do Oriente u Lisabonu) i mostova (Campo Volantn u Bilbau, Puente del Alamillo u Sevilji, Puente de Lusitania u Meridi, Puente de la Mujer u Buenos Ajresu, James Joyce Bridge u Dablinu, mostovi Harp, Cittern, Lute u Holandiji, Peinete u Valensiji), zatim muzeje (Milwaukee Art Museum u Milvokiju), koncertne dvorane (Auditorio de Tenerife u Santa Krusu), poslovne centare, terminal aerodroma u Bilbau, oblakoder Turning Torso u Malmeu, kao i uveni kuturno-zabavni kompleks Grad nauke i umetnosti (Ciutat de les Arts i les Cincies, 1996-1998) u Valensiji, koji obuhvata nekoliko muzeja (okeonografski, muzej nauke, muzej kraljice Sofije), koncertne dvorane, pozornicu, botaniku batu, bioskop, planetarijum itd.

Umetnost u Hispanskoj Americi

61

Idem, p. 159

31


Pre dolaska Evropljana, na tlu Centralne i June Amerike cvetale su civilizacije koje su dostigle zavidan nivo kako graditeljskog umea tako i prefinjenosti umetnikog izraza. Velelepne stepenaste piramide, palate i hramovi naroda Srednje Amerike (naroito Tolteka, Maja i Asteka), izazivale su divljenje i nevericu kod prvih osvajaa. Pored graditeljstva, pretkolumbovske kulture Meksika pokazivale su majstorstvo u zidnom slikarstvu, izradi figura i predmeta od plemenitih materijala. Slino je i sa civilizacijom Inka, koja je umetnika svedoanstva o svom postojanju ostavila du planinskog lanca Anda.62 Hispanoameria umetnost, nastaje kao spoj ovih autohtonih elemenata i panske kolonijalne umetnosti, na temeljima poruenih i novoosnovanih gradova.63 Prve graevine u panskim kolonijama imaju iste osobine kao i one u evropskoj matici- njima dominiraju kasni kotski i platereskni stil. Crkve se obino podiu na temeljima poruenih indijanskih svetilita a sredinom XVI veka grade se prve monumentalne katedrale poput onih u Meksiku, Gvadalahari, Kordobi (Argentina), Kusku ili Limi. Te velike graevine, predstavljaju meavinu razliitih stilova (gotski, mudehar, renesansni italijanski itd.) i ugledaju se, po nainu gradnje, na katedrale u paniji. Slikarstvo je iskljuivo religiozno, namenjeno dekoraciji crkava, a na prvim slikama nastalim u Hispanskoj Americi, uz hrianske, javljaju se i elementi iz indijanske pretkolumbovske tradicije. Kasnije, kada je saobraaj izmeu panije i njenih kolonija intenziviran, pristiu evropski slikari, poput panca Alonsa Vaskesa (Alonso Vzquez) i italijana Matea Peres de Alesija (Mateo Prez de Alessio) koji donose umetnike trendove sa Starog kontinenta.64 Barokni stil arhitekture u Hispanskoj Americi razvio je originalan izraz, naroito u Meksiku i Peruu. Graevine nastale tokom XVII veka odlikuju preterana barokna dekorativnost i luksuz65, kako u religioznoj, tako i u graanskoj arhitekturi. Slikarstvo je pod uticajem seviljanske kole, naroito Surbarana, koji slika po narudbini za karedrale u kolonijama. Njegov stil slede meksiki umetnici Sebastijan Lopes de Arteaga (Sebastin Lpez de Arteaga) i Hose Huares (Jos Jurez), dok u Kusku, pod snanim uticajem italijanskog manirizma, nastaje kola oko jezuite Bernarda Bitija (Bernardo Biti).62

Najpoznatije su, svakako: piramide Sunca, Meseca i Kecalkoatla u gradu Teotiuakanu (Teotihuacn); skulpture boanstava iz Tule (Tula); palate u Palenkeu (Palenque); monumentalni kompleks piramida i palata u ien Ici (Chichn-Itz); Glavni hram (Hueteocalli) i Kamen sunca (Piedra del Sol) u Meksiku-Tenotitlanu (Tenochtitln); peruanski utvreni grad Inka- Mau Piku (Machu Picchu) idr. 63 Na podruju Karipskih ostrva kao vaan faktor treba uzeti u obzir umetnost crnog afrikog stanovnitva, koje je u panske kolonije dovoeno da robovskim radom zameni gotovo potpuno istrebljenu domorodaku populaciju. 64 Fernando Arelano, El Arte hispanoamericano, Caracas, ExLibris, 1988, pp. 72-77 65 Idem, p. 78.

32


U XVIII vek raste potranja za svetovnim slikama, a slino kao i u paniji, naruioci portreta su pripadnici viih drutvenih slojeva. Kristobal de Agilar (Cristbal de Aguilar), slikar iz Lime, bio je uven po portretima aristokratije u Vicekraljevstvu Perua. Crkva u to vreme veliku panju poklanja oltarskim kompozicijama koje postaju ee od skulputurnih, to podstie cvetanje kasnog baroknog slikarstva. U Argentini naivne kostumbristike akvarele slika jezuita Florijan Pauke (Florin Paucke), dok u Meksiku stvara veliki broj kvalitetnih umetnika, poput Migela Kabrere (Miguel Cabrera) ili Juana Rodrigesa Huaresa (Juan Rodrguez Jurez), unuka Hosea Huaresa. Tokom XIX veka gotovo sve panske kolonije dobile su nezavisnost to je vodilo ka romantiarskoj izgradnji identiteta novonastalih zemalja. U slikarstvu su este teme vezane za otkrie i osvajanje Amerike, borbu za nezavisnost kolonija ali i one koje se bave drutvenim i politikim pitanjima proizalim iz nove istorijske realnosti. Oseaju se neoklasiarske i romantiarske tendencije uvezene iz Evrope (naroito iz Italije i Francuske), na primer kod peruanskih slikara Ignasija Merina (Ignacio Merino), Fransiska Lasa (Francisco Lasso) i Luisa Montera (Luis Montero), dok istovremeno jaa indihenizam, pogotovo u zemljama sa bogatom pretkolumbovskom kulturnom batinom kakva je Meksiko. U Meksiku se sredinom veka javljaju kostumbristriki murali, a od poznatih slikara, stvaraju Katalonac Pelegrin Klave (Pelegrn Clave), njegov rival Huan Kordero (Juan Cordero), Edvard Pingret (Edouard Pingret), sklon slikanju meksikih obiaja i seoskih pejzaa, Ermenehildo Bustos (Hermenegildo Bustos), Santjago Rebulj (Santiago Rebull) idr. U nekadanjem vicekraljevstvu Perua popularni su portreti, pogotovu republikanskih lidera i hispanoamerikih oslobodilaca, koje slikaju slikari poput Hosea Hil de Kastra (Jos Gil de Castro). Kuba je od svih prekomorskih kolonija najdue ostala u panskoj vlasti, izborivi nezavisnost tek 1898. godine. Tamonju umetnost XIX veka karakterie izraziti realizam, koji tei da oponaa stvarnost kroz prostorne odnose, kontrast svetla i senke, boje. Pored portreta i seoskog pejzaa este su istorijske, religiozne i kostumbristike teme. Poetkom XX veka, a naroito u Meksiku nakon revolucije, javlja se kao uticajan pokret muralizam (muralismo), koji ima za cilj da oslikavanjem velikih javnih zidnih povrina ujedini i obrazuje raznoliko meksiko stanovnitvo. Meu meksikim slikarima ovog pravca vani predstavniici su David Alfaro Sikejros (David Alfaro Siqueiros), Hose Kl

pregled likovnih umetnosti u spaniji i hispanskoj americi

Documents