osman turan - selçuklular tarihi ve türk i̇slam medeniyeti 2008

8/10/2019 Osman Turan - Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti 2008

1/529


2/529


3/529


4/529

tkende Yaynlanmas Mnsebetiyle

Merhum Prof. Dr. Osman TURANn eserlerini pepee yaynlamaya heyecanla devam

ediyoruz.

Getiimiz asrda, Trk Tarihi hakkndaki aratrmalaryla ilim ve fikir hayatmzda

derin izler brakm olan bu deerli ahsiyetin, bu defa, Seluklular Tarihi ve Trk-slm

Medeniyetiadl eserini takdim ediyoruz.

lk basm 1965 ylnda T.K.A.E., ikinci basm 1969 ylnda Turan Neriyat Yurdu tara-

fndan yaplm; daha sonra baz eklemeler ve dzeltmelerle nc basm Dergh

Yaynlarnca gerekletirilmi ve hocann notlarndan yaplan eklemelerle eser daha m-

kemmel bir hale getirilmitir ki, Derghn 3. basmla ilgili "Sunu"unu aynen muhafaza

ettik. Gsterdikleri gayret ve hassasiyetten dolay Dergha takdir ve kranlarmz su-

narz. 8. basmyla yeniden tetkiklerinize sunulan eserin nceki basmlarnda gzden her

naslsa kam bulunan nemli baz isim, tarih ve ifade hatalar dzeltilmeye allm,

en azndan asgarye indirilmitir.

Hayrl olmas dileiyle...

tke n N eriyat A..


5/529

SUNU

Seluklular tarihi ile ilgili almalaryla tannan merhum Prof. Dr. Osman Turan,

Trabzonun aykara ilesine bal Soanl kynde 1914 ylnda dodu. lkokulu ay-

karada, ortaokulu Bayburtta okudu. Liseyi ise Trabzonda balayp Ankarada bitirdi.

Dil ve TarihCorafya Fakltesi Ortaa Tarihi Krssne girdi (1935) ve Fuat Kpr

lnn talebesi oldu. 1940 ylnda Faklteden mezun olunca ayn krsye asistan oldu.

12 Hayvanl Trk takvimi adl teziyle doktor nvann kazand (1941. Ad geen tezayn yl Ankarada basld). 1944 ylnda doent, 1951 ylnda da profesr oldu.

Hocas Fuat Kprl gibi Demokrat Parti saflarnda siyasete atld. 27 Mays hare-

ketiyle beraber tutukland ve Yassadada onalt ay akn bir sre tutuklu kald. Daha

sonra kurulan Adalet Partisinden Trabzon Milletvekili seildi (1965). Genel Bakan Yar

dmclna kadar ykselmesine ramen parti yneticileriyle geinemedi ve siyasetten

ekildi.

Merhum Osman Turann arlkl bir ekilde kitap neriyatna balamas da bu tarih-lere rastlamaktadr. Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti (1965), Trk Cihn

Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi (I, II, 1969, 1971), Seluklular Zamannda Trkiye (1971),

Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi (1973). Bu eserleri dnda metin, vakfiye, vesika

neri yannda; slm Ansiklopedisine yazd geni maddeler; yabanc dergilerde yaym-

lanan makaleleri de byk bir yekna ulamaktadr. Bunlardan baka gazete ve dergiler-

de Trke olarak yaymlad gnlk makale ve fkralar da hayli kabarktr (Bu makale ve

fkralarn bir ksm vefatndan sonra yaymlanmtr).Merhum son yllarda "Ortaada Trkiye iktisat tarihi zerinde almaktayd. Ne

yazk ki mr vefa etmedi. 17 Ocak 1978 tarihinde Hakkn rahmetine kavutuu zaman

ilim dnyas bir yldzn daha kaybetmi oldu.

phesiz merhum Osman Turann en mhim eseri Seluklular Tarihi ve Trk slm

Medeniyeti'dir. Bu eserde Seluklu tarihinin kaynaklar, bu sahada yaplan aratrmalar

zerinde durulduktan sonra Seluklularn meneleri, ilk devirleri, Seluklu imparator-

luunun kuruluu, ykseli devri, azamet devri, duraklama ve inhitat devirleri ve TrkiyeSeluklular zerinde durulmakta, Seluklu imparatorluunun bu devirlerinde mn-

sebette bulunduklar devletler, kabileler ve siyas olaylar zerinde de yeterli ve doyuru-

cu bilgiler verilmektedir. Bundan sonra Seluklular devrinde Trk slm medeniyeti


6/529

8 _____________________________________________________________________________SELUKLU I AH I AHM

maktadr. Bu blmde mimarden musikye varncaya kadar devrin yaay ekli, hayata

bak ele alnmakta, bu bilgilerle slm medeniyeti arasnda salam balar kurulmaya

allmaktadr. Kitabn son blmnde ise Trkslm medeniyetinin gerileyi sebepleri

zerinde durulmakta, zellikle Mool istilas konusu derinliine aratrlmaktadr.

Konular ele alnrken, konularla ilgili zellikle msteriklerin verdikleri hkmlerve gayr mslim melliflerin kaleme aldklar tarih kitaplar da tenkide tbi tutulmakta

ve dorunun tespiti iin elden gelen btn gayret sarf edilmektedir.

Merhum vefat etmeden nce bu eserini nc baskya hazrlamak iin baz ilave

almalarn srdryordu. Bu ilaveleri bitirmeye de mr yetmedi. ou Osmanlca el

yazsyla yaplan bu ilaveler Messesemiz tarafndan elden gelen btn titizlikler gsteri-

lerek Latin harflerine evrildi ve birka defa kontrol edildi, imlsnnkendiimlsna

uymas iin zel gayret sarfedildi. Metin aralarnda yer alan pek ok ilaveyiburada oku-yuculara aktarmak mmkn olmamaktadr. Yalnz ksm olarak yaplan ilaveleri burada

vermeyi uygun bulmaktayz:

II. Blm, 5. ksm: Seluklular ile Karahanllar arasndaki ilk mnsebetler (s. 69),

II. Blm, 6. ksm: Seluklular ve Ouz Yabgular (s. 76),

V. Blm, 12. ksm: Yeni Trk muhcereti (s. 257),

V. Blm, 13. ksm: Kpaklarn Balkanlar ve Kafkaslar amas (s. 265),

V. Blm, 14. ksm: Trk dnyas ve Kpaklar (s. 269).

Dergh Yaynlar, uzun zamandan beri aranmakta olan byle bir eseri ilim dn-

yasnn hizmetine sunmaktan byk mutluluk duymaktadr. Bu vesile ile eserin yeniden

basmnda bize yardmlarn esirgemeyen Muhterem Satia Turan Hanmefendiye teek-

kr ederken Merhum mellifi hayrla yd ediyor, Allah Teldan rahmet diliyoruz.

Dergh Yaynlar


7/529

NDEKLER

S U N U ........................................................................................................................................................ 7

N S Z ..................................................................................................................................................... 13

GRSELUK LU T A RH N N KAYNAK LARI VE

ARATIRMALAR

1. Seluklu Tar ihinin K aynaklan H ak kn da ......................................................................... 21

2. Seluklu Tarihi Aratrmalarna Dair ................................................................................ 40

I. BLMSELUKLULARIN MENELER VE LK DEVRLER

1. Selu klularn M en ei .............................................................................................................. 54

2. Seluklular ve Hazar lar M ese les i ........................................................................................ 57

3. Ouzlarn Hayatlar ve Dinleri ............................................................................................. 61

4. Seluklularn Tarih Sahnesine k ................................................................................ 64

5. Seluklular i le Karahan l lar Arasndak i lk M n se be tler ........................................ 69

6. Seluklular ve Ouz Y abgular ............................................................................................. 76

7. Seluklularn Mvernnehrdeki Hayatlar..................... 85

8. Karahanl ve G azneli ler i le M n se b etler ....................................................................... 889. Ali Tek in i le M cdele ve H rizm e G .......................................................................... 92

10. H orasan a G ve M uh tar iyet .............................................................................................. 94

11. Seluklularn stikll Kazanmas, 1038 ........................................................................... 97

II. BLMSELUKLU MPAR ATORLU UNU N KURULU DEVR

1. Dandanakan Zaferi , 1040 .................................................................................................... 103

2. Seluk D evletin in K uruluu ve M h iye t i................................................. 106

3. Yeni Fetihler ve Dev letin G enilem esi ........................................................................... 109


8/529

4. Payitahtn Reye Nakli ........................................................................................................... 111

5. Seluklu Sultanlar ve Anadolunun Fethi Sebepleri ................................................ 112

6. U m m T rk M u h c e r e t i..................................................................................................... 116

7. lk Anadolu Gazalar ............................................................................................................. 119

8. H asan-k ale Z a fe r i....................................................................................................................1219. S elu k-B izan s B ar A n la m a s ..........................................................................................123

10. Turul-begin Merkeziyeti Faaliyetleri......................................................................... 125

11. ar-beg ve nan Yabgu ................................................................................................... 127

12. Turul-begin Anadolu Seferi............................................................................................ 129

13. Seluklu Sultanl ve slm H alifelii............................................................................ 131

14. i lerin T aarruzu , Tu rul-beg in D nya S ultan ln E dilm esi ............................ 134

15. ehzd e sya nlar .................................................................................................................... 136

16. Badadn Kurtarl ve Kutalmn syan .................................................................. 138

17. Tu rul-beg in Evlenmesi ve Son G n le ri ..................................................................... 141

III. BLMSELUKLU MPA RATO RLU UNU N YKSELMES

1. A lp A rs la n n S altanat ve K u ta lm .................................................................................147

2. Alp Arslana Kadar Anadolu Gazalar ............................................................................. 1503. Alp A rslann Kafkasya ve Anad olu S efe rleri ............................................................... 154

4. ehzdelerin Tyini ve Trkistan Seferi ......................................................................... 157

5. Anadolu A knlar n n G enilem esi.................................................................................... 160

6. Alp A rslan n kinci K afkasya Seferi ................................................................................ 16 3

7. Seluklu Kudretinin Yaylmas.......................................................................................... 165

8. An adolu G azalar ve Bizansn M uk ab elesi ................................................................... 167

9. Alp Arslan n An ado lu ve Suriye Seferi .......................................................................... 169

10. El-basan ve Yavgulular M es ele si ..................................................................................... 171

11. Alp Arslan ve Bizans m p ar at o ru .................................................................................... 176

12. Malazgirt Meydan M uh areb esi ......................................................................................... 178

13. Alp Arslann Trkistan Seferi ve Anadolunun Fethi Emri .................................. 187

14. Alp Arslann Tarih ahsiyeti ve Eseri .......................................................................... 191

IV. BLMSELUKLULARIN AZAM ET DEVR

1. M elik-hn Salta na t, ve D H d is e le r.................................................................. 197

2 K fk S f i A d l S i M l l i 199

1 0 _______________________________________________ SELUKLULAR TARH


9/529

3. Diyarbekirin ilhak ve Mervnlerin nkraz ...............................................................202

4. M elik-hn H orasan ve Antakya Se ferleri ...................................................................204

5. Melik-h' n Ta Giymesi ve Halfenin Dn ........................................................ 206

6. Melik-hn T rk istan Seferi ve Mill T ren in K u d re ti ......................................... 208

7. Melik-hn Cihan Hkimiyeti Dvas..........................................................................211

8. Melik-h ve N izm l-mlk Arasnda G erg inl ik ......................................................213

9. M elik-hn ah siye ti..........................................................................................................218

V. BLMSELUKLULARIN DURAKLAMA VE

NHTAT DEVRLER

1. Seluk D evletinin ve D B uhranlara U r am as .....................................................225

2. Berkyaruk ve Mehm ed Tapar M cd elesi .....................................................................229

3. Sul tan M ehm ed, H al lar ve G rc ler ............................................................................231

4. Su ltan Sancar ve Seluk htiam nn D irilm esi ...........................................................234

5. Sancarm Saltanat..................................................................................................................236

6. Kara-htay stils ve Sultan Sancar................................................................................. 240

7. Yeni Bir Ouz stils ...........................................................................................................243

8. Irak Seluklular, nkraz Devri.........................................................................................247

9. Son Sultanlar ve H alfe le r ...................................................................................................250

10. Kirman Seluklular..............................................................................................................253

11. Suriye Se luklu lar................................................................................................................255

12. Yeni Trk M uh ceret i..........................................................................................................257

13. K paklarn Balkanlar ve K afkaslar A m as .............................................................. 265

14. Trk D nyas ve K paklar ................................................................................................269

VI. BLMTRKYE SELUKLULARI

1. T rk le rin A n a d o lu d a Y e rl e m e si....................................................................................277

2. Trkiye Seluklular Devlet in in K uruluu (1 07 5 ) .................................................... 280

3. Sleym an-hdan Sonra Trkiye .....................................................................................285

4. Buhran Devri ve T rkler in O rta Anad oluya ekilmesi .......................................... 288

5. Trkiye Seluk lularnn Ykseli D e v ri ........................................................................291

6. nhitatn Balamas ve Mool stils .............................................................................296

7. A nado lunu n T rklem esi ve Mool st i l s ............................................................... 299

SELUKLULAR TARH--------------------------------------------------------------------------------------------------------------1 1


10/529

VII. BLMSELUKLULAR DEVRNDE TRK-SLM MEDENYET

1. Dev let in Siyas Bnyesi ve K ara k ter i .............................................................................. 305

2. A sker ve dar M e sse sele r ............................................................................................... 308

3. A tabeglik ve Hatu nlar n Siyas R o l ............................................................................... 310

4. Seluklu Devrinde Din ve Mezhepler .............................................................................. 312

5. Seluklular ve B tn ler ........................................................................................................ 315

6. Seluklular ve Gayr M s lim ler ......................................................................................... 319

7. Seluklular Devrinde lmin Him yesi ve Fikir H rr iye ti........................................ 322

8. l im ve K ltrn Y kselmesi ve Y aylm as .................................................................. 328

9. ktisad ve tima Y k se li................................................................................................ 338

10. if-hneler ve Hayr M esse seler i.................................................................................. 342

11. Trkiye Seluklular , M slm an ve H r ist iyan H alk................................................ 347

12. Seluklu Devlet i ve T rkiyenin ktisad Te k m l ................................................. 354

13. Sanyi, stihsal ve D Ticret............................................................................................359

14. Servet Birikimi ve Hayat Seviyesi .................................................................................... 365

15. Para ktisadiyatnda Te km l ve Yeni U s lle r ........................................................... 372

16. Seluklular De vrinde Gzel San atlar .............................................................................. 381

a) Mimar .................................................................................................................................. 381

b) R esim ve H e y k e l.............................................................................................................. 385

c) M z i k ................................................................................................................................... 391

VIII. BLMTRK-SLM MEDENYETNN

NKAFI VE NHTATI

1. Seluklular H akk nda slm M te fek kir ler i ................................................................. 403

2. Seluklular Devrinde Trk Dil i ve Edebiyat ............................................................... 413

3. Seluklular ve Avrup a Me deniyetinin D o uu............................................................

4234. Siyas Buhran Devrinde Trk-slm Medeniyeti ........................................................ 436

5. T rk i s t an n Etn ik D uru m u ............................................................................................... 446

6. Trkler in slm M edeniyetin in K uruluundaki M evk i i........................................... 460

7. slm Medeniyetinin nhitat Meselesi ........................................................................... 468

8. Mool stils ve Trk - slm Medeniyetinin k ............................................. 477

UM M KTABYAT Kaynak ve T e tk ik le r.................. 499

NDEKS ................................................................................................................................................. 513

KTAP NDEKS................................................................................................................................. 54 1

1 2 _______________________________________________ SELUKLULAR TARH


11/529

NSZ

Trkler, lk-alardan Orta-alarn sonlar na dein , Asyadan Uzak ark,

Hindistan, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakn ark istikametlerinde bir ok istil

ve gler yapmlar; trl lkelerde eitli devletler ve imparatorluklar, geici ve

srekli yurtlar kurmulardr. Trklerin dnya zerinde bu yayl ve hkimiyet

hareketlerini drt byk devre ayrmak mmkndr. Gerekten slmdan nce

Kun (Hiungnu, Hun) ve Gk-trk kaanlklar, slmdan sonra Seluklu ve Os-

manl sultanlklar bu drt byk devri tekil ederler. lk iki devir, Orta-Asyada

Trk nfusu kaynak ve kuvvetini meydana getirmekle ve dnya tarihinde de

mhim bir rol oynamakla beraber bu devirlerin Trkistan dnda vukbulmu

yaylma ve tesirleri asrlarn derinliklerine gmlr ve zamanla izleri kaybolur.

Buna mukabil Seluklu ve Osmanl devirleri Trk ve slm medeniyet ve mefk-

relerinin imtizaciyle mstesna bir ehem m iyet kazanr; Trk ve dn ya tarihlerinde

byk bir kudret ve hay atiyetin mmessilleri olarak cihan-mul ve mill tesirlerignmze kadar devam eder. Bu azm fark ve ehemmiyeti kavramak iin de

sadece Seluklu ve Osmanl imparatorluklarnn Trk ve slm kavimlerinin ka

derinde oynadklar rol, slm medeniyetini kurtarma, ykseltme ve yaatma

larn dnmek, Yakn arkn, Anadolu ve Balkanlarn Trklemesini, Avrupa

medeniyetinin douu sebeplerini ve nihyet Akdeniz sahillerine hkim olarak

dnya siyasetinin mihverini tekil etmelerini gznne getirmek kfidir1.

slmdan nce ve sonraki devirler arasnd a gzken hususiyetleri ve farklar

belirtmek, Trk ve slm unsurlarnn terkibi ile husule gelen kudreti gsterm ek

maksadiyle birinci ve ikinci devirde Orta-Asyadan Hazar ve Karadeniz imali,

Balkanlar ve Orta-Avrupaya kadar asrlarca yaplan Trk glerini bu lkelerin

Trk kavimlerine yurt haline geldiini, fakat buralarda bir takm tarih htra ve

izlerden baka bir ey kalmadn, buna mukabil son iki devrin byk kudret ve

tesirlerinin asrlarca devam edip zamanmza kadar intikal eylediini hatrlatmak

1 Rahmetli M. H. Ynan slm tarihinde l-i Resl, l-i Seluk ve l-i Osman olmak zere bykslle olduunu daima tekrar etmekle bir hakikati belirtirdi.


12/529

1 4 SELUKLULAR TARH

da yerinde olur. yle ki, Mslman Ouzlar, Seluklular idresinde, slm lke

lerine ve Anadoluya doru cenuptan g ederlerken aman Peenek, Uz (O-

uz) ve Kpak(Kuman)lar da ayn imal yolu ile Balkanlara kadar ilerliyorlard.

Hemen ayn kesafette vukubulan bu iki Trk muhceretinden birincisi nasl yenibir devrin ve hayatiyetin balangc, mill birlik ve u run mili olm u ise, bu

m anev unsurla rdan m ahru m kalan kincisi de ylece da lmay a ve tesirsiz kal

maya mahkm bulunmu; birbirleri veya hristiyan komular tarafndan eritilmi

ve tarihe intikal etmitir. Nitekim Altun-Ordu devletinin kuvveti ve dayana da

kadm Ouzlarn bakiyeleri, Bulgarlarn ve son olarak da Kpaklarn slmla

mas syesinde mmkn olmu; Krm, Kazan ve dil-Ural Trkl de bu suretle

mevcud olmutur. Bununla beraber cenup yolu ve Anadoluda karlalan fetih

zorluklar ne kadar ar ise jeopolitik imknlar da imale nazaran o derece m-siddir.

Seluklular tarihi ve Trk-slm medeniyeti adn verdiimiz bu kitap ite

bu devirlerden ncsn ele alm aktadr . Bununla beraber bu eser ne bu m u

azzam devrin bir hikyesidir ve ne de onu siyas, ktisad, tima ve kltrel

cepheleriyle ve kl halinde tetkik eden sistemli bir tarihtir. Gerekten burada

sadece bu devrin baz mhim safhalar aydnlatlmaa ve bir ksm byk mese

leler yeni aratrma ve grlerle meydana konmaa allmtr. Bu hussiyetidolaysiyle bu esere Seluklular tarihine giri nazariyle bakmak cizdir. Seluklu

larn balang, kurulu ve ykseli devirleri, ehemmiyetleri dolaysiyle, kitabn

hacmine nisbetle, olduka tafsil edildii halde muahhar devirler ancak en um

m izgileriyle yazlmtr. Mesel Sultan Sancar devri byk bir ehemmiyet arz

etmekle beraber, bir yandan asker bakmdan tetkik edildii, te yandan da

evvelki zamanlara nazaran muahhar tesirleri ikinci dereceye dt iin bu

devir sadece baz mhim siyas safhalariyle ve ok ksa olarak izilmitir. Buna

kar Sultan Sancar zaman medeniyet tarihinde byk bir ehemmiyet tadiin daha ekici olmutur. Seluklu mparatorluunun kuruluuna ve Anado

lunun trklemesine mil olan Byk Trk muhcereti ve Anadolunun trk-

lemesi, bu gne dein sebep ve neticeleri ile karanlk kald, ilenmedii ve

hatta ok defa yanl anlald iin eserde bu insan aknma olduka geni bir

yer verilmi ve trl bahislerde ele alnmtr. Bununla beraber yine de tafsilt

B y k T rk m uhcereti ve An ad olu nun trklemesiadiyle haz rlamakta oldu-

Qtmz bir ki tab a braklmtr.

l klV'1' 'l.klul.n tarihi, bir ok cepheleri ile, ne derece byk bir ehem-

nlyl m tul m i n i | , t m o nlsbette ksa olarak yazlmtr. Bugne kadar ka-

milT imi kalan lln lln Ansiklopedisi nde kan makalelerimiz ve


13/529


14/529

1 6 SELUKLULAR TARH

miyeti arttrm ve bizi devrin lm, kltrel, ktisad ve tima mesele leri ze rinde

durmaa mecbur etmitir. Trklerin Seluklulardan nce Araplar ve Farslar ya

nnda slm medeniyetinin kuruluu hizmetlerine katlmalar da bu mesele ile

ilgili idi. Bu alka bizi Trklerin slm medeniyetinin kuruluundaki mevkileri ve

Trkistann tarih etnik durumu hakknda bir fikir sahibi olmaa sevk eder. Bu

mevzulara iki ksa bahis tahsis ederek umm bir gz atmamzn sebebi de bu-dur.

Seluklularn dnya tarihinde dikkati ekmemi bir rol de Hal sefer

lerinden son ra slm m edeniyetinin Avrupa m edeniyetinin do uun a mil olma

sna tesir etmeleri idi. Gerekten slmn Orta-a Avrupasn karanlklardan

aydnla evirmesinde balca rol hakknda, Garpta bir miktar aratrma ya

plm ise de bu byk m edeniy et in tikalinde Seluklularn hizmet ve tesirleri bir

trl dnlmemi ve Seluk tarihinin mehul kalmas byle bir meseleninmevcudiyetini de meydana karmamt. Bu sebeple bu mesele de burada yeni

gr ve vesikalarla ileri srlmtr. Byk Seluklu mparatorluunun siyas

buhranlara uram as ilim ve felsefe zerinde baz akisler brakm ise de slm

medeniyetinin inhitatnda cidd bir tesir yapm deildir. Bu husus da bir bahisle

ele alnmtr. Bugn slm medeniyetinin inhitat millerine dair eski sakat g

rler terk edilmekle beraber yine de bu inhitatn balca sebepleri ortaya kona

mam ve Avrupada yaplan aratrmalar daha ziyde neticelere veya ikinci

derecede millere ynelmitir. Bu mnsebetle hakik inhitat mili olarak Mool

istils ve onun neticeleri zerinde durulmu ve her halde mesele hal yoluna

girmitir. Bylece bah is mevzuu m eseleleri ve hu susiyetleri dolay isiyle, b u e serd e

bir takm yeni grler ve tezler ileri sr lm ek sureti ile intiar etm ekte ve ilim

adam larnn dikkatine sunulmaktadr.

Aslnda bu kitap biri Islmdan nceye ait olmak ve Osmanllara kadar gel

mek zere be ciltlik bir Seluklu tarihinin mhim bahis ve meselelerinin bir

hulsas olarak vcut bulmutur. Bu eserin okuyucular derhal bir ifade kesfeti

ve hatt kelimelerden tasarruf gayreti ile karlaacaklar; baz yerlerde izahlarn

rahata veya kfi derecede yaplmadn hissedecekler; kaynaklarn verilii ve

naklinde (transcription) bir takm, teknik ttradszlklara veya eksiklere rastlya-

caklar; mhim mevzu ve meselelerde kaynaklara ait teyit vesikalar (pices de

justification)n n konulmam bulunmas sebeplerini soracaklardr. Eserin aslnda

Islm Ansik lo pedis i'nd e Seluklular m adde si olarak hazrlanm bu lund uu nu ve

bu maksatla yazldn belirtm ek le ksmen bu suallerin cevabn verm i ve buhususiyetlerin sebebini m ey da na koym u oluyoruz. Filhakika bu eser, baz kastl


15/529

SELUKLULAR TARH 1 7

ihtilflar yznden slm Ansik lo pedis i'nde baslamam ve imdi mstakil bir

kitap olarak neir sahasn a km bulunm aktadr.

Gerekten bu kitabn siyas tarih blmleri (s. 51-304) slm Ansiklo pe

disine tevdi edilen m etnin ayn olup b ura da sade ce kaynaklar satrlar aras yeri

ne ayak notlarna nakledilmitir. Eserin medeniyet tarihi blmleri (s. 304 vd.)ise esasnda bir deiiklik yaplmamakla beraber, geniletilmi ve bugnk ekil

meydana gelmitir. Makalenin sonuna konmu bibliyografya ksm da biraz daha

tafsil edilerek baa alnm ve Giri ksmn (s. 19-50) tekil etmitir.

Bu eseri Trk vatannn kurulu balangcn tekil eden Malazgird zaferinin

900nc yl dnm mnsebetiyle byk gazi Alp Arslann yce ruhunu tak

dis ve bu zaferi kazanrken ehit olan arkadalarnn ruhlarn taziz maksadiyle

onlara ithaf ediyor ve bu yl dn m n e kad ar Seluklulara dair dier eserlerimin

nerini umuyorum. Kitabn baslmasna dellet eden Trk Kltrn Aratrma

Enstits idarecileri arkadalarma, tashih, endeks ve fihristleri yapan Tuncer

Glensoy beye teekkrlerimi belirtmeliyim. Her trl almalarmda olduu

gibi bu eser mnsebetiyle de asaletine yakr bir feragatle eitli yardmlar

geen aziz refikam S ta T ura n anm ay da bir bor sayarm.

Eserde geen ksaltmalar slm Ansik lo pedis i'ne gre yaplmtr.

Bahelievler, 60 Sokak 11/7, Ankara

1965

Osman TURAN


16/529

GR

SELUKLU TARHNN KAYNAKLARI

VE AR ATI RAAALAR


17/529

1. Seluklu Tarihinin Kaynaklar Hakknda

Seluklular, imal Afrika hri, hemen btn slm dnyasna ve yeni

fethett ikleri Anadoluya hkim olduklar , Trk, slm kavim ve medeniyetlerinde yeni bir devir atklar, Trk ve slm tarihlerinin te birini ve drt

asrn igal et t ikleri halde bu byk devir henz karanlklardan kurtula

mam ; b ir ok m eseleleri m eydan a karlamam ve aydnlanam am ; h att

bazan da ters in e an lalm tr. Bu h u su s b ir yandan Sel uklu ta rih in in in

hudutlarndan Akdeniz kylarna kadar geni lkeleri , kavimleri ve devlet

leri iine almas, te yandan da kaynaklarn dankl, eitli dillerde bu

lunmas ve kifyetsizliiyle ilgili olup bu iki byk mil phesiz bu ml-

l devrin tetkikini zorlatrmtr. Gerekten Seluklularn slm dnyasna

hkimiyetlerinin ilk devri, XI ve XIIinci asrlar, ne kadar byk hdiselerle

dolu ise bu devir kaynaklar da, dier asrlara nisbetle, o derece zayf kal

m tr . Lkin bu du rum tarih eserlerin tel if edilm em esinden ok fazla bu

devirde yazlan kaynaklarn kaybolmas ve bize kadar intikal edememi bu

lunmas neticesidir. Nitekim kaynaklarn Seluklular zamannda trl i l im

lere ve bu arada tarihe dair yazldn kaydettii pek ok eser kaybolmu

b u lu nm aktad r. Bizi ilg ilendiren bu kaybolm u eserlerden b ir k sm n n Seluklular ve bizzat sultanlar hakknda tel if edilmi husus tarihler olduunu

bil iy oruz. F ilhakika b ir incisin i, ilk Sel uk Sultan T urul bey hakk nda Ali

b in E bul-F erec el-B asrye ait b u lu n an Sret l-Melik Turul-beg el-Seluk

adl eser tekil edip bunun muahhar asrlara kadar mevcud olduu anla

lyor1. Alp-Arslan namna yazlan ve bn ul-'Adm, Mrhvvnd ve Bar Heb-

raeus tarafndan grlen Melik-nme adl eserden bize ancak Seluklularn

meneine dair bir ka cmle intikal etmitir. Essen ileri srld gibi

1Aybek al-Safad, al-Vf bil-vefeyt, nr. H. Ritter, stanbul 1931, s. 52; Ktib elebi, Kefuz-zunn, nr. . Yaltkaya ve R. Bilge, stanbul 1943, II. s. 1016.


18/529


19/529

2 4 -SELUKL.UI AU IAUII

bn ul-Adm, Alp Arslan hakknda malmat verirken, Melik-nme ve

Sad reddin el-H sey nnin Seluklu ta rihin i zikre ttii h ald e10 bu su ltan ve

Selukluklara dair kaynaklan arasnda bn Zurayk (Ebil-Hseyin Yahya bin

Ali), bn Munkz (Ali bin Mrid), Ebi Galip Abdlvhid bin Mesud ve

Hamdan bin Abdrrahime ait eserlerin isimlerini bildirmedii ve yalnz

M uham m ed bin Abd lmelik Hem edan nin Unvn-us-Siyerinikayt ettii iinbun lardan hangilerin in Seluklula ra m ahsus olup olm adn syle m ek

mmkn deildir11. Sultan Sancar zamannda yaayp bize, yazd pek ok

eserden, yalnz kendi memleketi Bayhak tarihi i le devrin l imlerine dair

Tatimma Svan al-Hikmas intikal eden Ali bin Zeyd Beyhak (bn Funduk,

lm 565/1170)n in Tecrib ul-Merib adl tarihi muhafaza edilmi bulunsa

idi Seluklular hakknda daha mhim bilgilere sahip olacaktk. Gerekten

410-560 yl lar arasnda Gazneli lere, Seluklulara ve Harizmahlarn i lk devirlerine ve menelerine ait vakalar veren bu eserin kymeti Cuveyn ve bn

ul-E srin m h im nak illerind en a nla lm ak tad r12. M eh r tarihi H ill us-

Sb ve olu Gars un-Ni 'me Muhammedin babasnn eserine zeyl olarak

yazd (448den sonra) Kitb ur-Rebadl tarihi ilk Seluk devri ve sultanlar

hakknda ok mhim olup bn ul-Adm ve bilhassa Sibt ibn el-Cevz (Kz-

olu) ve baka melliflerin iktibaslar ile baz ksmlar bize intikal edebil

mi ve bu syede Seluklulara ai t bir ok hadiseler malmumuz olmutur.Gerekten Sibtin adn zikrederek yapt bu nakiller olmasa idi Seluk

lulara ai t bir ok hdiseler ve Yabgulular (Yavgyn, Yavgyya) meselesi de

biz im i in ta m am iy le m ehl kala cak t13. Thir ler, Sm nler, Gazneli le r,

Gorlular ve Seluklular hakknda bn Haysamn bir tarihi (Ksas-i Sn) ol

du u nu da C zcn nin na killerinden b iliyo ruz14. Karahan l h k m da r b

rahim Tamga Han (lm 1201) namna Mecdeddin Adnan tarafndan

Eb Hmid Muhammed bin brahime mal ederken yanl olarak onun buna yapt zeyle dayanyordu. Hamdullah Kazvin manzum Zafer-nmede (British Museum Or. 2833,s. 320a) de Zahir d-dini ve eserini zikreder.

10 bn al-Adm onu Zubdat ut-tavrih ad ile zikreder ki Sadr ud-Dne aid bu isim zatenmnakaaldr (bak. M. Iqbal, Mukaddime, s. 2).

11 bn ul-'A dm , Buyat ut-taleb f i Tarih Haleb, 185a, 187b-191a; bn Hallikn, Vefeyt ul-

A yn, Kahire II, 162. 163. Buya hakknda bak. S, Sauvaget, R. Etudes Islamique, 1933,III, s. 393-409; W. Barthold, Turkestan down ta the Mongol invasione, London 1928, s. 30.

12 bn l-Esr, el-Kmil, Msr 1303, XI, s. 142; Cuvayn, Cihn-gu, GM. II. s. 1.

13 Sibt bn ul-Cevz, Mirat uz-zamn, Topkap (III. Ahmed), 2907 (XII), s. 200a, XIII, 88a;bn ul -Ad m, Buya, 189b; bn Hallikn, II, 163, 488; Ktib elebi, I, s. 299.


20/529


21/529

2 6 .SELUKLULAR TARH

kikinde ok lzumlu idi20. Anadolu ehirlerinden yalnz Meyyfrkn (Sil

van) hakknda bn ul-Azrakn tarihi bize kadar gelmi olup II. Kl Ars-

lann BizanslIlara kar kazand 1176 zaferine kadar ok mhim bir kay

naktr21.

Seluklu devrinin bu kaybolmu kaynaklarna ramen bize husus , ma

hall ve umm tarih halinde intikal eden kronik ve vesikalar yine de byk

b ir yekn tu tm a k ta ve zam anla yenileri de bu lunm aktad r. T abakat kita pla r

ise yalnz eitli ilim ler ba km nda n deil siyas ve tim a tarih iin d e m s

tesna ehemmiyet arz eder ve byk bir yekn tutarlar . Dorudan doruya

Seluklulara ai t tarihler geen asrn sonlarnda Th. Houtsmann drt Sel-

uk-nmeyi neretmesiyle balar22. Bu faaliyeti M. Iqbal tarafndan Byk

Seluklulara ait biri Rvendnin Rahat us-Sudr (Londra 1921), dieri de bn

l-Esr ve bn ul-Admin de kullandklar Sadreddin el-Hseynye aitAkhbru 'd devlet is-Saljuqiyye (Lhur 1933) adl Seluk kroniklerinin tenkitli

basklar t kip e tm iti23. Byk S el uklu la r hakknda M uham m ed el-

Huseyn tarafndan 743 (1342) yl nda yazlan el-'Urza f l-hikyet is-Selu-

kiyye adl kk bir eseri de ilve edelim24. Bundan sonra da bir ok memle

ketlerde ve bilhassa ran ve Arap lkelerinde dorudan doruya veya dola-

ysiyle Seluklu tarih i ile ilgili tarih, coraf, dip lom atik ve edeb pek m

him yazma kitap ve vesika nerolunarak bu devir iin tetkikler bir hayli kolaylam tr. Bu m n seb etle bir ok i lim adam arasnda M uh am m ed Shaf,

Smi Dahan, Sad Nefs, Abbas kbal, Cl. Cahen, Er. Taeschner, Mustafa

Ziyde isimleri derhal hatrlanacaktr. Bu kaynak neri ve tetkiklerinde Trk

Aybek, I. s. 47-48; K. elebi, II s. 281-309. Kaynaklarn ok kulland Erbil tarihi vezeylinin Trkiye Seluklular iin de ehemmiyeti bakmndan, akl ilimlerde ('ilm ul-

evil) mehur olan Muhammed bin Ebil-Kasmn Anadoluya gittiine ve orada kadolmu iken Seluklu vezirinin istirkabile 611 (1214)de idam edildiine dair bir kaydn,misal olarak, belirtelim (Abdulkadir Kura, Tabakat ul-Hanefyye, II, s. 111-112). Bu e-ser m n seb etiyle yine bak. Eb m e, I, 2, 26; bn ul-Fuvat, s. 135.

21 Eserin yazmas British Museumde (Or. 5803) mevcud olup Mervnlere aid birincicildi Kahirede neredilmitir. Mervnlere aid ksm zerinde Amedroz (TheM arwanid Dy nasty at Mayyfarkn,JRAS, 1903) ve Artuklulara aid ksm h akknd a Cl.Cahen (Le Diyr Bakr aux tem ps des prem iers U rtukid es, ]A, 1935).

22 Th. Houtsma, Recueil des textes relatifs lhistoire des Seldjoueides, Leiden 1866-1902. Bu

d rt ciltten m d u d-Dn Bundrye idNusrat ul-fitreKymeddin Burslann tercm esiIrak ve Horasan Seluklular tarihi ad ile (stanbul 1943) T.T.K. tarafndan neredildi.

23Ahbar ud-davlat is-Salcukyye, Necati Lugal (Ankara 1843) ve Rahat us-sudr, Ahm ed Ate

(Ankara 1943) tarafndan Trkeye tercm e edilm itir (T.T.K. Kurum u).


22/529


23/529

2 8 SELUKLULAR I AKM

bir ek ilde verirken B arth oldun Turkestannda yapt rnek aratrmay ve

fikirleri ihmal etmesi dikkati ekmekte ve bu eksiklii gzkmektedir30.

slm leminin tarih corafyas zerinde bir otorite olan V. Minorsky Kaf

kasya tarihine ai t metin neri ve tetkikleri i le ve hatt byk Trk muh-

cereti hakknda ok mhim bir kaynak olan Mervez zerindeki almalarile Seluk tarihi aratrmalarna da mhim bir hizmet yapmtr31. Kaynak

aratrmalar iin Avrupa ktphanelerindeki yazmalara dair kataloglar, bu

hususta neredi lmi husus te tkikler yannda K. Brockelmannn Arap ede

biyat, E. Brow ne ve C. Sto reyin ran edebiyatlarm unutm am ald r.

Trkiye Seluklular tarihinin ok eitli dillerde (Arapa, Farsa, Trk

e, Grcice, Ermenice, Sryance, Yunanca, Ltince, Franszca, talyanca)

yazl kaynaklar hakknda da toplu bir tetkik yaplm deildir. Mkrimin

Halil Ynan, Anadolu nun Fethi adl eserinde, bu kaynaklarn umm bir l is

tesini verirken ok defa, eserlerin isimlerini bile yazmad gibi, bir ksm

kaybolmu eserlerin melliflerini de bu arada sayar; yazmalar zerinde fazla

almas ve bir takm yeni eserler bulmas dolaysiyle de bazan bu kay

bo lm u kron ik lerin m evcut olduu zannn u yand rm t r32. H alb uki bu m u-

taba hh ir il im adam, bun dan ok evvel, son Seluk sultan larnn O sm an Gazi

i le mnsebetlerine dair Feridun Beyin Mnetnda bulunan vesikalarn

sahte (apocryphe) olduunu isbat ederken kaynak tenki t ler inde gzel bi raratrma yapmt33. Fuad Kprl Anadolu Seluklular tarihinin yerli kay

naklan adl mhim aratrmasnda, mevcud vekyinmeler dnda, edeb,

destan ve menkibev eserler, kanunnme, ariv vesikalar ve mal eserler

zerinde dururken bunlarn bugnk i ler i tar ih anlayna gre ehemmiyet

lerini ve nasl kullanlmalar gerektiini meydana koyar34. Bununla beraber

30Melikah devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953, s. XI-XXVIII; Hrizmahlardevleti tarihi (Ankara 1958. s. 5-18).

31 Studies in Caucasion history, London 1953; A. History o f Sharwan and Darbana, Cambridge1958, Mneccim-ba, Seluklulara tbi edddler, irvhahlar ve Derbend (Bb ul-ebvb, Demir-kap) tarihine aid bu orijinal kaynaklan Cmid-dvel'ine dercetmiti.M inorskynin m etin, terc m e ve m h im izahlarla nerettii bu eser ilk defa Z. V. Togantarafndan kullanlm (Umm Trk tarihine giri, stanbul, 1946, s. 189-190), M. H.Ynan tarafndan grlm (Anadolunun Fethi, stanbul 1944, s. 113) ve bylece uzun

bir hiky es i bulu nan Derbend-nmenin arapa bir esasa dayand meydana kmtr(Minorsky, s. 2-10da tafsilt vermektedir).

32Anadolunun Fethi, s. 12-16.

33 Mkrimin Halil, Feridn-beg Mneat, TOEM, say: LXXVII, LXXVIII.

34 A d l S l kl l t ihi i li k kl B ll t XXVII (1943) F K l b


24/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKI ARI 2 9

bu byk lim bahis m evzuu ettii eser ve vesik ala rn m uh tevalarna pek

girimemi; bunlardan bir ksmm grmedii iin de, metodolojik bir rnek

tekil eden, bu makalesinde, bazan kataloglarn yanl kaytlarna dayanm;

bylece m evcut o lm ayan yazm ala r zerinde d u rm asna sebep o lm u tu r35.

Ahmed Ate Reideddin nshas Seluk-nme'den baka Anadoluda yazlmFarsa bir ksm edeb eserleri tantm ak m aksad ile, katalog m ahiyetinde bir

makale de neretmitir36. Bununla beraber Byk Seluklular gibi, Trkiye

Seluklu Sultan ve ehzdeleri de gzel Farsa iirler yazdklar halde A.

Ate bunlardan habersiz olduu gibi Ortaa Trkiye tarihine ai t mhim

vesikalar ve bunlar zerinde cidd arat rmalar yapmakta bulunan Adnan

Erzi son olarak, evvelce Tarih Kurumu tarafndan faksimilesi yaplan bn

Bbnin mufassal kronii El-Avmir l-Al,iyyeyi Necati Lugal ile birliktetenkitli bir metin halinde nere balamakla yeni bir hizmete girimitir37.

Eski devri karanlk bulduu iin II. Kl Arslandan sonraki devri yazdn

kaydeden bn B bnin bu eseri A nado lu Seluklularnn en m h im kaynam

tekil ettii halde zerinde henz cidd bir tetkik yaplmam ve ok defa

hadiselerin tarihini vermedii ve bazan da kronolojik sray tkip etmedii

iin i l im adamlarnn yanlmalarna sebep olmutur, ki Seluk sultanlarna

dair aratrmalarmzda bunlarn bir ksm gsterilmitir38. bn Bbyi ta

mamlayan Aksaray ise Mool idresinde Anadolunun geirdii buhrandevri iin hemen yegne sfatm kazanacak bir ehemmiyet tar39. Orta a

Trkiyesi iin fevkalde mhim bir takm vakfiyelerin, siyas, dar, hukuk

ve din vesikalarn nerine balamak suretiyle kaynak kifyetsizliiyle zorluk

neir ve tahlilini de yapmtr. Burhaneddinin XIII. asr balarnda Malatya kads oldu

u I. Keykvusun Sivas Dr u-if vakfiyesinde kaydldr,35 Mesel kataloga gre ele alnan Kitb-i tahalls adl bir yazma (s. 443) mevcud olmad

(bak. Osman Turan, Seluk Trkiyesi tarihine dair bir kaynak, Kprl armaan, stanbul 1953, s. 532-536) gibi Bedreddin Yahya(Rm)ya atfolunan ina kitab da (s.415) Mirza Kazvinnin hatal bir kaydndan gelir (bak Osman Turan, Trkiye Seluklular hakknda resm vesikalar,A nkara 1958 s. 142-150). F. Kprl bu makalede Ana dolu Seluklularna aid kaybolmu Vakay-nmeler hakknda da gzel bir aratrma yapmtr (s. 393-400).

36 XII-XIV. asrlarda Anadoluda farsa eserler, TM,VII-VIII, 2, s. 94-135.

37 An kara, 1958. A dna n Erzinin kaynak neri ve tedkik leri t rl y erlerde km tr.38 A. Erzi bn Bb makalesinde bu hususlara temas etmemitir (/A, VI, 712). Essen bu

kronolojik hatalarn grlmesi bu devrin tarihini tedkike bal idi. bn Bb vakalarbaz an kronolo jik s ra ile yazmad ve ta rih kayd da vermedii iin aratr c lar yan l


25/529


26/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKI AH

V

3 1

nn hizmetleri kayda ydr. Anadolu ehirleri ta iriyatn

kymeti de dah a ziyde orijinal vesikalar ihtiva etm eleriyle dir .

Bizans kaynaklar Byk Seluklularla sadece Anadolunun fethi nisbe-

tinde alkaldrlar. Lkin Trkiye Seluklular iin birinci derecede ehem

miyet kazanrlar. Um m iyetle slm tarihilerine n azaran da ha zayf olanBizans tarihileri kendilerine mahsus bir zihniyet ve imparatorluk gururu i le

Seluklular karsnda malbiyetleri ve aleyhde muahedeleri kendilerine

gre tefsir ve nakil leri bazan bizan stinist leri d e yanl h k m lere evketm i

ve tarih realite de anlalamamtr. Bizans kaynaklarnn Trklerle ilgili k

smlar iin bir indeks olan G. Moravcsikin eseri Seluk tarihi ile uraanlar

iin de bir rehber mahiyetindedir. Bu kaynaklardan bir ksmnn Avrupa

dil lerine yaplm tercmeleri de Yunanca bilmeyen tarihilerin iini kolay

latrmtr45. Grc kaynaklar yalnz Seluklularn Kafkasya hareketleri

bakm ndan deil A nado lunu n T rklem esi ve bazan da T rkiy e Sel uk

lular iin ok c anl tasv ir ve bilgileri ihtiva ed erle r46.

A nad oluda yaayan E rmen i ve Sryan m ell iflerinin h diselerin iinde

b ulunm ala r sala m m alm at verm ele rin i m m k n klm tr. E rm eni kay

44 Birok Anadolu ehirleri hakknda yazlan tarihler ummiyetle ehir tarihilii anlay

na uygun bir metod ve grten ziyde blge tarihleri olarak yazlmlardr. Bunlar buhviyetleri ile kitbe, vakfiye vesair tarih orijinal vesika ihtiva edip etmemelerine grekymet kazanr. Bu bakmdan bir ksm kymetli malzeme ihtiva ettii, bazen de adakaynaklardan faydaland halde bir ou bu vasflardan mahrum toplamalar ile meydan a getirilm itir. T rkiye de yazlan ehir tarihlerini (aslnda alkal blgelere dair kymet derecesi deien tarih malzeme kitaplarn) bu hviyetlerine gre tayin ve tasnifiin buras msid deildir. Seluk devri kitbelerinin bir ksm Rpertoire chronologiqued'pigraphie arabe adl klliyat iinde toplanmtr (Kahire Fransz Enstits neriyat) F.Kprlnn idresinde Ortaa tarih semineri Ortaa Anadolu kitbelerinin bir re

pertu arna balam t.45 G. Moravcsik, Byzantinoturcica, Budapest 1943. ki cild halindeki bu eserin ikinci basks

daha geni olarak kmtr. Bizans kaynaklarnn bir ksm M. Cousinin Histoire deConstantinople (Paris 1672) adl eserin ciltlerinde, Zonarasn kronii de St. Amour (Paris 1560) tarafndan Franszcaya tercme edilmitir. Psellos ve Anne Comnnein tarihleri de son olarak Franszca tercmeleri ile Guillaume Bud klliyat arasnda kmtr.Moravcsikin eserinde tafsilt vardr. Para halinde de tercmeleri trl yerlerde bulunur.

46 M. Brosset, Histoire de la Gorgie (St Petersbourg 1849). ki cild ve zeyilleri ile yaplan

tercmeler syesinde Grc kaynaklarnn ilim lemine aldn, bilhassa Trk tarihibakm n dan henz cidd bir ekilde kullan lmad k larn da ilve ed elim . Brosset aynzamanda Collections dhistoriens armniens ad altnda (St. Petersbourg 1864-1876). Ermeni kaynaklarnn bir ksmn da Franszcaya tercm e etm i ve Hal klliyatnda tam

k k l d i tif d i k l bi h l l iti


27/529

3 2 .SELUKIULAK IAKM

naklarndan en mhimmini muhakkak ki Urfal Mathieunun Vekyinmesi

tekil eder. ar beyin 1018de vukubulan ilk Anadolu aknndan 1136

y l na kadar Seluklular hakknda zengin malmat veren mel l i f bu devir

hdiselerinin ouna grg ahididir veya onlar bizzat grenlerden dinle

mitir. Mathieu i lk ist i ldan ne kadar ac bir dil i le bahsederse ondan sonraki devir iin de o derece Trkleri medheder; adalet ve efkatlerini belirtir.

Buna mukabil O, din ve mill duygular icab olduu kadar zulmleri dola-

ysiyle de, Rumlara kar nefretini sk-sk aa vurur. Onun eseri Gksnde

yaayan ve zamannn hadiselerini toplayan Kei Grgoirein zeyli ile ayn

ehemmiyette ve 1162 yl na dein devam eder47. Muahhar Ermeni kaynak

larnn kulland Mathieunin eseri Sryan mell iflerince mehuldr. Eski

Ermeni melliflerinden Sarkavagn eseri bize kadar gelmemitir. XlIIncasrda yaam bir Ermeni mellifi Melikahn yksek vasflar, adaleti ve

efkati hakknda malmat verir ve bu vasflar dolaysiyle milletlerin gnl

lerini fe thederek im paratorluun u genilett iini an lat rken bana gre m r

vefa etse idi sratle artan kudreti syesinde Avrupa bile devletinin hudutlar

iine girmekte gecikmiyecekti ifadesiyle Sarkavagn kaybolmu kroni

inden mhim bir iktibasta bulunur, ki bu suretle Melikahn cihan hki

miyeti davas bakmndan dikkate yn bir mahedeyi belirtir48. Dier Erm eni kaynaklar um um iyet le m uh tasar olm akla beraber Trkiye Seluklular

hakknda mhim kaydlar veri r ve dier h r is t iyan ve mslman kaynak

larn tamamlarlar. Yalnz Malazgird zaferine kadar ark Anadoluya vki ilk

Trk aknlar mnsebetiyle bu blgede hadiselere ahid bulunan Arista-

kesin eseri ok mhim olup canl tasvirlerle doludur49.

ark Anadoluda yaayan Sryan tarihileri umumiyetle Bizansl lara

kar Trkleri bir kurtarc kabul et t iklerinden bu husus eserlerinde akseder.

Sryan mellifleri arasnda birinci mevkii igal eden Malatya patrii Mihael

(1125-1199) II. Kl Arslann dostluu ve himyesi syesinde bu devrin

vakalarna daha yakndan nfuz edebilmitir. Bu mnsebetle de Kl

47 Chronique de Mathieu dEdesse avec la continuation de Grgoire le Pretre, Fr. tere. E. Du-laurier, Paris 1858. Bu eser H. Andreasyann Trke tere, ile T.T. Kurumu tarafndan(Ankara 1962) neredilmitir. Yaknl dolaysiyle, Kei Grgoirein zeyli Trkiye Seluklularna dah a fazla yer vermekle de ehem m iyet kazanr.

48 Samuel dAni, Tables chronologique, trc. Brosset, Petersbourg 1876, s. 451 (Bu mnsebetle Bl. IV, 7, de ba k) .

49 Erm eni ka ynak larnn ou R ecueil des H istoris des Croisades k lliyat arasnd aDocuments armniens adl iki cildde toplanmtr. Aristakesin Franszca tercmesi M. E.


28/529


Arslann kendisine yazd tarih deeri byk bir mektubunu da Vekayi-

nmesine dere etmitir. Eski devirler hakknda kaynaklarn zikrederse de

Trklerin meneine ve hat t bazan Gk-trklere dair verdii mhim haber

leri nereden ald mehuldr. Seluklular hakknda naklett ii vakalarda

bazan kronolo jik hata lara ras tlan r50. Birinci Hal Sefe ri ile 1164 yl na ka

dar devam eden kk Sryan anonimi de Seluklular iin mhim olup

Mihaeli tamamlayc bir mahiyet arz eder51. Mihaelin mezhebda ve hem

ehrisi Ebul-Ferec bn l-br (Bar Hebraeus) XIIinci asrn nihyetine de

in ona ve daha sonralar iin de sk-sk slm kaynaklarna bavurarak 1297

tarihine kadar eserini tamamlar52.

Hal seferlerini esas olan Ltin kaynaklar Trkleri pek az tandk

larndan bu seferler dnda haberler i mbhemlemekte ve bazan da masal

uns urlar i le karm aktadr. B ununla b erabe r bu savalar ve bazan da T rklerhakknda dikkate yn kayt lar verirler. Bu yazarlarn en mhimlerini biz

zat Hal se ferlerine ka tlan lar veya G uillaum e de T yr gibi Suriye (S r)de

Trklere yakn yaayanlar tekil eder. Ltin kaynaklarnn byk bir ksm

geen asrda tercme edilmi olduundan Trk tarihileri iin bunlardan

faydalanma imknlar hsl olmutur53. Bu kaynaklar arasnda Seluklu sul

tanlar i le Lt in Cumhuriyet ler i arasnda vukubulmu muahedenmelerin

biz e kadar gele n m etin leri h u su s b ir ky m et tar . Seluk Sultanl ile Kb

rs kral l arasnda cereyan eden muhaberata ve t icar mnsebetlere ai t

baz R um ca vesik ala rn , yarm asr nce neredilm i b u lunm alarna ram en,

bunlara ark ticre t ta rih in e dair en m h im tetk ik lerde dahi gr lm em i

olmalarn kaydetmeliyiz54. Orta a Fransz kronikleri arasnda XIIInc

50 Michel le Syrien, Chroniqe, Fr. terc. Chabot, Paris 1905. Bu eserin sryanice aslnnbulu nm asn dan sonra Hal klliy atnda kan m uhta sar kymetini kaybetti ise de

Sryanicesinde bulunmayan baz faydal kaytlar Ermenicesinde mevcuddur.51 Bu Sryni ano nim i A.S. Trit ton tarafnd an k sm en ngilizceye terc m e ed ilm itir

(JRAS, 1933).

52 Abul-Faraj Bar Hebraeus, Chronography, terc. W. Budge (Trke trc. . A. Dorul,T.T.K. Ankara 1945-1950). EbuT-Ferecin Sryancesi bulunduktan sonra bunun hlsas olan Arapa Muhtasar d-dvel (Beyrut 1890) kymetini kaybetti. Lkin Baba shakisyannda olduu gibi. Asl Sryanicesinde bulunmayan baz mhim kaytlarla yine faydaldr.

53 Ltince hal kaynaklarnn ve eski Franszca tercmelerinin mtaaddit basklar, M.

Guizot ve Michaud tarafndan geen asrda yaplm Franszca tercmeleri vardr.

54 Bu vesikalarn bir ksm Thomas ve Tafelin Venediklilere aid vesikalar klliyatndaLtince, bazlar da Mas Latrie tarafn dan Fr. tercm eleri ile Bibliothque de lEcole deschartes klliyatnda neredilmitir. Rumca vesikalarn Trke tercmeleri de bizim


29/529

3 4 .SELUKLU! AK I AKM

asr mellifi Vincent de Beauvaisnin eseri bu asrn ortalarnda Trkiyede

cereyan eden hadiseler, Baba hareketi, Mool istils, saltanat mcdeleleri

ve bilhassa memleketin ktisad kudreti hakknda ok mhimdir. Seluk

Trkiyesinin zenginlii hakknda dier Fransz kronikleri bazan efsanev bir

mahiyet alr55. B. Pegolottinin, XIVnc asr balarnda ark ticreti ve

memleketleri iin pratik bilgiler veren talyanca eseri de Trkiye iin okmhimdir56.

Byk Seluklular gibi Anadolu Seluklular ve beylikleri hakknda da

Arap kaynaklan yine byk bir ehemmiyet arzeder. Lkin Anadolunun u-

zakl ve iinde bulunduu artlar bu kaynaklarn, XIinci asr sonlarnda ilk

fetihlerden XIIInc asra kadar, zayflamasna ve ancak mhim vakalarda

baz k sa haberle r verm elerin e m il o lm utu r. Essen bu devir sl m tarihi

l iinin ok zayf bu lund u un u ve pek ok kaynan kay bolduun u sylemitik. ark Anadolu Artuklular ve ksmen Ahlat-hlar, yaknlk ve eski slm

medeniyeti hudutlar iinde bulunmalar dolaysiyle, Orta Anadoluda h

km sren Seluklulara, Dnimendli lere ve Mengciklere nazaran, bu kay

naklarda daha fazla yer almtr. bn ul-Cevz ve Sibt bn ul-Cevz (Kzolu)

gibi umm slm tarihleri ilk Byk Seluklu sultanlar ve fetihleri hakkn

da ne kadar tafsilt verirlerse XIIinci asr Anadolu hadiselerine de o derece

yabanc kalrlar. Bu asr ve ondan sonras iin Suriye, Elcezire ve Msrdayaz lan hu su s ve um m tar ihler ise bi r yandan m n sebet lerin artm as, bi r

yandan da Anadolu Seluklularnn ehemmiyet kazanmasiyle daha zengin

malmata sahiptirler. Trk ist i ls ve XIIInc asrn yarsndan sonra Ana

dolu Seluklular hak knd a ok tafsilt veren Baybars M ans rnin, kaybolan

aradaki ciltlerinin de 57 zengin b ahisleri ihtiva edecei m idini d o uru r. L

Trkiye Seluklular hakknda resm vesikalarda (s. 143, 139-145) kmtr; yine bak. Osman Turan, Ortaada Trkiye-Kbrs mnsebetleri, Belleten, CX (1964). Bu Rumcavesikalar Cl. Cahenin dikkatini ekmi ve bir makalesinde (Le Commerce Anatolienau debut du XlIe sicle, Mlanges L. Halphen, s. 91-101) kullanlmtr.

55 V. de Beauvais, Miroir historial, Fr. terc. d. de Vigny, Paris 1495. Trkiyeye aid ksm V.cild, 139-147 ve 151 bahisleri ile kitap XXXII, bahis 26-29dadr.

56La Pratica della Mercatura, nr. A. Evans, Cambridge- Mass. 1936.

57 Baybars Mansrnin Zubdat ul-fkre adl eserinin British Museum Add. 23325de kaydl

bir cildi ba kopm u ola ra k h. 655den (25a-270b) balar ve Trkiye Seluklu lar hakknda olduka tafsiltl ve m him bilgiler verir. Ayn mellife atfolunan dier bir n shada Oxford (Bodleian, Poe. 324) da bulunuyor. XII ve XIII. asrlar iine alan ve hacminegre (253 varak) Trkiye Seluklular hakknda olduka tafsilt veren bu nshann bi


30/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKI AH 3 5

kin Trk ve Trkiye tarihine kar husus bir alka duyan ve Baybars da

sk-sk kullanan XIV ve XV'inci asr Trk tarihileri, mesel Meyyfrkn

(Silvan)l Trkmen Zeheb ile Ayntapl Bedreddin Aynnin kronikleri, Bay-

ba rsdan yaptkla r ik tibaslar syesinde ok ey in kaybolm ad m veya fazla

bir ey beklem enin yerin de olam y acan m eydana kor. B una m ukabil e se rlerinde Anadolu hdiselerine byk bir alka gsteren bn ul-Admin Bu-

yasnn kaybolmu cil t lerinden mitvar olmak icap eder. Bununla beraber

kulland eitli slm kaynaklar vastasiyle, slm tarihiliinde mstesna

b ir mevki igal eden ve hadiseleri eserin in p ln na ve ehem m iyetine gre

yazan, bn l-Esri (1231 yl na kadar) bir derece tamamlamak mmkn

dr. Seluk Trkiyesi hak knda A rap coraf eserleri ve seya hatnm eleri pek

mhim olup bunlar arasnda Ykutun M ucem ul-buldn, Ebil-fidann Tak-

vmul-buldan, Zek eriya Kazvinnin s r ul-bild u m m mahiyette olmakla

beraber faydal kayt la r ihtiva ederle r. Fakat bn Said al-M arib (X IIInc

asr) ile bilhassa daha tafsiltl malmat veren XIVnc asr mellifi bn

Batta ve ahabeddin el-Omar ok mhimdir58. bn edddn ancak, ark

Anadolunun bir ksmn iine alan ve bu ksm henz yazma hal inde bulu

nan A lk al-hatras zengin tarih kaytlara sahiptir59. slm ziyretghlarn

dolaan Herevnin eseri ok ksa olmakla beraber mahedelerine gre ver

dii yeni kayt lar i le Trkiye Seluklularna ait baz meselelerin hall i mm

kn olmutur60. Hrist iyan Arap kronikleri arasnda henz yazma halinde

bu lunan Siyer ul-b al-batrika (skenderiye patrikleri tarihi) Alp Arslann

baz hata la rn mev cudiyeti bu m uhta sarn Baybarsa aid olamayaca n veya ona day a

nan b ir hlasa oldu unu gsterir.>s bn Saidin Corafya's Trkiye hakknda ok mhim malmat vermekte olup Paris

Bibi. National. Ar. 2234de kaytldr ve h. 715de istinsah edilmitir. Yakn zamana de

in mehul bulunduu iin Ebil-Fida ve sair melliflerin ondan aldklar paralar kul

lanlyordu. imdi bu nshann hatlar ile dolu bir basks Kitab bast el-Arz ad ile J. V.

G ne tarafnd an 1958de Te tua nda yaplmtr.

59 Eserin J. Sourdel ve S. Dahan tarafndan yaplan gzel tenkidli basklar, sra ile, Halep

1 (1953), am (1956) ve Filistin (1963) cildleri am Fransz Enstitsnn gzel ne

riyat arasnda kmtr.

60 Al-Harawi, Kitab al-ziyrt, ner. J. Sourdel-Thomine, Damas 1953 (Institut Franais de

Damas). Ayn nir 1957de bunun Fr. tercmesini de kard. Battal Gazinin meza

rnn I. Alaeddin Keykbad zamannda kefedildii rivyeti ilim leminde kabul edilmi

olup II Kl Arslan d evrinde bu rann bir ziyret gh olduu nu reniyoru z (s 56)


31/529

36 SELUKLULAR TARH

Suriye ve Malazgird seferi hakknda ori j inal bir malmat verdikten sonra

A nado lu Seluklular hakk nda d a baz m h im kayt lar iht iva e de r61.

Anadolu Seluklularna dair ran kaynaklar ancak lhn devrinde e-

hemmiyet kazanr; daha evvelkiler ok ksa ve ok hatal bahisler tahsis et

milerdir. Bununla beraber bu devir Anadolu yerl i kaynaklar yannda Vas-sf, Rededdin ve Abdullah Kannin tarihleri (sonuncu baslmamtr)

ikinci derecede yer alrlar. Hamdullah Kazvin Anadolu Seluklular tarihi

z erinde ok kifyetsiz ve eksik b ir bilgiye sah ip oldu u halde mustavfi (ma

liye nazr) sfatiyle Nzh et l-kulb adl mhim eserinde, vergi defterlerine

dayanarak Trkiye ve ehirleri hakknda salam bilgiler vermektedir62. Re-

ideddinin yaknda bulunan ve baslan mektuplar Anadolunun siyas , et

nik ve iktisad tarihi hakknda ok yeni malzeme getirmektedir63. XVInc

asr kompiltrlerinden Gaffr Chn-r adl umm tar ihinde Anadolu Sel

uklular ve beylikleri hakknda olduka toplu malmat vermekle selefi ran

tarihilerinin yabanc kaldklar bir devri aydnlatr. Onun Nigristan ise

mhim tarih fkralarla doludur. Mell ifin kulland bz eski kaynaklardan

ve mesel Anirevn bin Halide (lm 1138) ai t Seluk-nmeden fayda

lanm as, bir esasa dayanan, fakat bu g n e lim izde ok m u ah h ar ve deiik bir

yazma hal inde bulunan Nizm l-Mlkn Vesysndan al nm m h im fk

ralar dercetmesi eserin ehemmiyetini arttrmaktadr64. Bu tarih fkralar bakmndan Avfnin Cevm ul-hikytmdan sonra Mbrekhn Hindis

tanda l-tutmu (1210-1236) nmna yazd Adb l-hurbu ile mellifi

pheli Tuhfet ul-Mulk k ayd etm ek ge rekir65.

1,1 T rl ta rihlerd e yaplm ilvelerle vcud a gelen bu eser Paris (Bibi. Nation al Ar. 301-302) tedir.

62 Birok kk coraf eserlerde de malmat vardr. Hfz Ebrnun mhim CorafyasAn adolu hak knda da baz faydal kaydlar ihtiva eder (British M useum Or. 1577).

63Letters o f Rashid al-din (Mktebt-i Redi), nr. Muhammed Shaf, Lahore 1948. Bumektuplarn muhtevalar hakknda ciddi bir tedkik yaplmam; nir gereken notlankoymakla iktifa etmitir. Daha nce Reuben Levy mektuplarn slbuna, baz tarihlerine bakarak bunlarn mevsukiyeti hakknda phe ederken Cmi ut-tavrihin yazlnave baz m uah har kaynaklara dayanm tr (The Letters of Rashid al-d in,JR AS, 1946, s.74-78) ki bu kifyesiz aratrma eserin tarih ehem m iyetini kltemez.

64 Gaffr, Cihn-r, Bayezid Umm Ktphane, no: 2397; Nigristan, Bodleian Ous. 46.

(bak. Storey, II. 1, s. 116-118). Seluklulara aid hikyeler (53a-67b). Vasaya(Nasyih)-iNizm ul-Mlkn bir nshas B. M. Or. 526dadr. Scheferin Siyset-nme zeylinde birparas bas ld. Cihn-rimdi randa baslmtr.

65 Avfnin bu kitab ha kk nda M. N izm udd in, Introduction to the Jawmiul-hikyt,(L d 1929) dl i il i tif d i k l l t t Adb l h b T l b


32/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKLARI 3 7

slm tarihileri arasnda Trkler ne kadar oksa, devrin artlar icab,

Seluklular hakknda yazlm Trke eser de o kadar azdr. Kgarl Mah-

mdun Dvnu lgat it-Trk, pek az tarih kaytlar ihtiva etmekle beraber,

Seluklularn kltr ve messeseleri i le devrin etnografyas bakmndan bi

rinci derecede bir kaynaktr66. Uygurca Ouz-nmeden farkl olarak Reided-

dinin Cmi ut-tavrihine Farsa tercmesiyle geen slm Ouz destann

da Seluklularn meneleri hakknda bir kaynak olarak kul lanmak mm

kndr. Reideddin Ouz-nmenin banda: Bugne kadar kimse Ouzlarn

ubelerini (boylarn) yazmad, neseblerini tert ip etmedi ve uzun zaman da

geti ise de bu kavmin itibarl rivyetilerinden ve baz kitaplardan alman

malmat i le Trk boylar ve birbirleriyle mnsebetleri ksaca tesbit edildi

diyerek bu destan eserin kaynaklarn gsterir . Bununla beraber bu devirde

destan iyi bilen rivyeti ve sanatkrlar -veya Ouz-nmeci ve kopuzculararamen Reideddin bunlar aramam; tesadfen bulduu bir iki Trkmenin

hikyesini Farsaya tercme ett irmitir . Bu Ouz-nmenin tarih bir kay

nak olarak ihtiva et t ii kayt lar Seluklularn Ouz yabgular i le mn

sebetlerinde m h im bir vesika olarak ku llanlm tr67. Trke ano nim Seluk-

nme Byk Seluklular hakknda verdii salam malmat Sadreddin el-

Huseynden ve dier kaynaklarda mevcut olmamas dolaysiyle, Yavgu-

lulara ait kaytlar da Sibtdan alm grnyor. Fakat bu eser Byk Seluklular ha kknd a ne kadar do ru ve toplu bilgi verirse Anad olu Seluklular

iin de o derece ksa ve ehemmiyetsizdir68. Ktip elebi Rumda hkm s

ren Seluklular hakknda Bursal Mderris Ahmed bin Mehmedin (lm

h. 777) bn Arabh slbunda Arapa bir tarih yazdn ve bunun

Karahanllara ve Ortaa harp usullerine dair mhim malmat verir (B. M. Add.16853). Tuhfat l-mlk (B. M. r. 7863) bir mecmua iersinde olup bunun hakknda D.Ross (JRAS, I. Terin 1924) ve M. A. Terbiyet (Mihr, I, 1312, say 8 de) yaz yazmlardr.

66 Kgarl Mahmudun bu mhim eserini Rededdinin grmedii, hem Ouzlara dairverdii malmattan, hem de Ouz boylar hakknda bir eser olmadn sylemesinden(B. M. Add. 7628, s. 415a) anlalyor. Kgarlnn bu muazzam eseri byk Trk limiBedreddin Ayn (XV, asr) ile Ktib elebi tarafndan grlm ise de onun Trk nahvihak knda yazdn syledii dier kitab bulun m am tr.

67 Aada Bl I, 5e bak. Ouz-nmenin ilvelerinde Seluklulara ve Yengi-kent yabgu-

larna aid haberlerin ifahi rivyetlere dayandn Reddddin de sylemekle beraberbunla r yakn bir zam ana aid dir ve ta rihi esaslar gzkmektedir .

68 Edirne Badi Ef Kitaplar No: 550 (yeni 2314)


33/529

38 SELUKLULAR TARH

Mehmed bin Mecdeddin tarafndan Trkeye tercme edildiini syler69. II.

Murad devrinde mill ur ve mill kltr sahasnda balayan uyan ile ilgili

b irok te lif ve tercm e eserleri gibi Yazc olu tarafndan b ir Seluk-nme

vcuda getiri lmesi arasnda bir mnsebet vardr. Gerekten Yazcolunun

Seluk-nmesi bn Bbnin bir tercmesi olmakla beraber ona muahhar devir

ve bilhassa Beylikler zaman iin yapt ilvelerle yeni bir kaynak hviyetini

kazandrmtr. Lkin Reideddin ve Ouz-nme rivyetlerinin yer ald

eserde Seluklular devrinde Ouz ananesine gre verdii baz kaydlar , bu

gn iin tevsik etmek mmkn olamamtr70. Seluklular ok umm bir

ekilde yazan Enver, Dustr-nm esinde, OsmanlIlarn ceddi Sleymanaha

dair Osmanl kaynaklarnn efsanev rivyetlerini ilk Trkiye Seluk sultan

Sleymanaha balamak suretiyle bu hikyelerin meneini meydana koy

mak bakmndan tarihe yaklar71. Ouz-nme rivyetlerine de ok mevkiveren Envernin as l ehemmiyeti Orta a Garb Anadolusu, Aydn oullar

ve onlarn seferlerine ve bir derece de OsmanlIlarn i lk zamanlarna ai t k

smlardr72. Seluklular ve OsmanlIlarn menei mnsebetiyle kullanm

bu lunduu Semerkand k itab adl bir kaynak mehulmz olduu gibi dier

m evzu lar m n se be tiyle verdii Hvace Selmn, Teferrc-nme ve Asl nsha"

hakknda da bilgimiz mevcut deildir73. Anadoluda Ouz destannn geli

mi bir paras halinde meydana kan Dede-Korkut kitabnn Karadenizsahil rumlar ve grclerle savalarna dair aksettirdii rivyetleri, kaynakla

rn kifayetsizlii dolaysiyle, tarihe mal etmek ve onu bu hususta tarih bir

b) Ktib elebi, I, 283. Bursal Tahir bu Seluk-nmeden ve mellifinden bahseder ise de(Osmanl mellifleri, III. s. 10) eseri grp grmedii belli deildir. Sadruddin el-Hu-seynnin Zubdesini Trkeye tercme ettikten sonra Anadolu ve Kirman Seluklularn

da ksaca yazan bir Seluk-nme Bodlein (Hunt. Donat. 6) da mevcud olup Sultan Se-lim e it ha f edilm itir.

7" Eksik nshas Th. Houtsmann Seluklu klliyt arasnda kmtr. Eser ve mufassalnshalar mnsebetile bak. P. Wittek, Yazijioghlu Ali on the Christian Turks of theDobruja (BSOAS, XIV 3 (1952). Tarih Kurumu tarafndan Adnan Erziye havale edilen

bu ese rin bir an nce neri gerekm ektedir .

71 Enver, Dustr-nme, nr. Mkrimin Halil, stanbul 1928, s. 6, 7872Dustr-nme zerine M. H. Ynann ciddi ve etrafl almas, Dustr-nme-i Enver,

Medhal (stanbul 1029) olarak km; P. Lemerle, Emirat dAydn, Byzanco et lOccident

(Paris 1957) adl eserinde Dustr-nmeyi Bizans ve Avrupa kaynaklarile daha geni birsurette ele alarak bu almalar ilerletmitir. Eserin Mentee beyliine aid ksmlar daP. Wittek tarafndan ilenmi idi. Seluklu ve Osmanllara aid ksmlarnn da Aydnoullar gibi tedkiki gerekir.


34/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKl ARI 3 9

kaynak olarak kullanmak kolay deilse de o devirde Anadoluda yaayan

gebelerin hayatlar, inanlar ve dncelerini bu eser syesinde renmek

mmkndr. Dnimend Gazinin savalarna dair teekkl eden Dnimend-

nmeyi, baz yerlerde destan, unsurlardan ayrarak, yeni bir tarih kaynak

olarak kullanmak kabildir74. Trke eski Menkib-nmeler de istifadeye -yn kaynaklardr75.

Byk Osmanl tarihisi Mneccim-ba Ahmed Dede, Cami d-dvelve

ya Sah if ul-ahbr adn alan eserinde, slm-Trk tarihine ai t mhim kay

naklar ve Anadolu Seluklular iin balca bn Bb ve Aksarayyi kullana

rak salam bir toplama yaptysa da bu kaynaklarn as l lar el imizde oldu

undan Seluklular iin bu esere bir ihtiya kalmamtr76. Fakat onun Bay-

liklere ait ksm Yazcolu ve sair eitli kaynaklara dayand iin daha

mhimdir . Cenb , el-Aylem uz-zhir adl eserinde Dnimend-nmeyi tarih

gibi kullanarak destan ile tarihi birbirine kartrrsa da grd eski kay

naklardan baz mhim kaytlar vermek suretiyle ehemmiyet kazanr77. Sel

uk Trkiyesi tarihi iin bavurulmas gereken Trke mhim bir kaynak da

phesiz Osmanl arazi tahrir ve vakf defterleri , kanun-nmeler ve fetva

kitaplar olup bunlar bazan eski devrin tembih-nme ve vakfiyelerinden

74 Dede Korkut hikyelerinin birka basks yaplm ise de bunlar zerindeki aratrmalar

(O. . Gkyay neri) henz balang halindedir. Dnimend-nme iin I. Melikoff, LaCeste de Melik Dnimend, I, Paris 1960. Dnimend-nme eski vakayi-nmecilerin yaptgibi (Gelibolulu l, Cenb...) ne bir tarihtir ve ne de M. H. Ynanin masal sayaraktamamiyle red ettii zere tarih bir kaynak vasflarndan da klliyen m ahru m du r (Anadolunun Fethi, s. 90-92). Nitekim Dnimend-nmenin tarih bakmndan ehemmiyetine

iaret eden Kprl (Trk edebiyat tarihi,

stanbul 1926, s. 304-306;Yerli kaynaklar,

s.427-429)den sonra I. Melikoff tarih unsurlarn daha fazla olduunu gstermitir.Dnimendlilere dair tedkikimizde tarih kaynak olarak bundan ok daha fazla faydala-nlmtr. Filhakika "Seluklular zamannda Trkiye adl eserimizin Dnimendliler bahsinde (s. 112-133) destann ne derece tarih malzeme ihtiva ettii meydana koyulmutur.

75 Bu devir ile ilgili Trke Menkib-nmelerarasnda Saltuk-nme (Kprl, Yerli Kaynaklar,s. 430-441 ve dierleri henz yazma halinde olmakla beraber imdi Fahir z Eski Trkedebiyatnda nesir (stanbul 1964) adl eserinde bunlardan mhim paralar neretmitir.Hac Bektan menkbine aid Vilyet-nme (nr. A. Glpnarl, stanbul 1958).

76 M neccim -bann A nadolu Seluklularna aid b ahsinin tercmesi banda o nu n hayatve eserleri toplu bir ekilde N. Atsz tarafndan yazlmtr (Mneccim-ba, Karahanllarve Anadolu Seluklar, stanbul 1940).

Cenb el 'Aylem uz zhir Ayasofya No: 3033


35/529

parala r ik tibas e tm ek veya eski k anunlarn m ahiy eti hakk nda kayt la r ver

m ek suretiyle bizim iin yeni bir m alzem e tekil e d er78.

4 0 ________________________________________________ SELUKLULAR TARH

2. Seluklu Tarihi Aratrmalarna Dair

Seluklular zerindeki almalarn henz yeni baladm belirtmek

maksadiyle, sadece, umm mahiyette bir Seluklu tarihinin mevcut olma

dn, hatt toplu bir siyas tarih deil hl kronolojiye ve jenealojiye (nese

be) a it m esele lerin bile halledilm edi ini ve aad a da grle cei zere,

Selukun oullarnn says ve isimlerinin dahi bu zamana kadar meydana

kar lmadn gznne getirmek kfidir. Bu durumun tesbit i Trk ve

slm tarihleri bakmndan fevkalde mhim olan bu byk devrin ne derece

ihmale uradn ve karanlklar iinde kaldn gsterir. Yarm asr gemi

olmasna ramen Orta-Asya tar ihi zerinde hl otori tesini muhafaza eden

W. Barthold en mhim eseri Turkestan, Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler

ve baka aratrmalarnda Trkistan i le alkas nisbetinde Seluklular tarihi

i le de uram ve kendisine mahsus kudretl i terkip ve grlerle temyz

etmitir. Bununla beraber, dorudan doruya Seluk tarihini ele almayan ve

bu sahada derin le m eyen bu byk lim bir ok m eselelerin d n da kald

ve bir ksmna da nfuz edemedii iin baz ok mhim hatalara dt de

olmutur. Bu mnsebetle vcuda getirdii kk, fakat salam grlerini

meydana koyan slm medeniyeti ta rih i'nde, ok zarur olduu halde, yeni bir

devir aan Seluklulara bir bahis ayrmad gibi onlara ait baz meselelerde

de isabetsiz fikirleri i leri srmtr, ki bu hatalarn mhimlerine iaret edi

lecektir. Hatt Fuad Kprlnn tamamlayc ve dzelt ici izahlarna ra

m e n slm medeniyeti tarihinde de bu yanl grlerin bir ksm devam etm iti r79.

78Osmanl arazi tahrir defterlerinde bulunan kaydlar mnsebetile M. Cevdet, Zeyl ala

fasi al-Ahyyat al-Feteyn(stanb ul 1932)da, . H. Uzunarl, Osmanl tekiltna medhal(s. 165-186) ve neredilen Anadolu ehir tarihlerinde de pek ok vesika vardr. Nerettiimiz Seluk vakfiyelerinde bunlarn Osmanl vakf defterlerine nasl getii grlr.Eski kanun-nmelerin intikalini gsteren kaydlar iin de bak. . L. Barkan, Uzun Ha

ana aid kanunlar (Tarih vesikalar, II, 1941; ayn mel. Trkiye'de imparatorluk devirlerinin byk nfus ve arazi tahrirleri, ktisat Fak. II, I. s. 28-29). F. Kprl, Yerli kaynaklar,s. 406; Osman Turan, Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku", Belleten, XLVII, s.552-554).


36/529

Fuad Kprl dorudan doruya Seluk tarihi zerinde almamakla

beraber bu byk lim in edebiy at, dil, d in , hukuk ve m essese le r tarih ine

dair tetkiklerinin mhim bir ksm da Seluklu devrine taallk eder. Trk

edebiyatnda ilk mutasavvflar, Trk edebiyat tarihi, Osmanl mparatorluunun

kuruluu, Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri, Anadoluda slmiyet

ve daha pek ok neriyatiyle Fuad Kprl ileri gr ve terkibin rneklerini

vermekte ve XXinci asr ilmi zihniyet ve metodlarnn Trkiyeye ve Trk

tarihil iine mal olmasn temsil etmektedir. Hatt onun krk yl nce ne

rettii kk Trkiye tarihiok um m m ahiyette b i r eser o lmakla ve Anado

lu Seluklularna kadar gelmemekle beraber bu gr syesinde, hl dar

ihtisas sahasnda kalanlar uyarc bir mahiyet arzeder. Bu kadar geni saha

ve meseleleri iine alan bu eserlerde, grlerden ziyde, mevzulara inhisar

eden, baz hatalarn husle gelmesi tabidir. Bu mnsebetle Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesirine dair eserinde Seluk fetna

ayrlan ksmn bizim bu husustaki aratrmalarmzla dzelt i lmesi gerek

tiini bir misl olarak belirtebiliriz80.

Mutabahhir tar ihi Mkrimin Hal i l Ynan modern metod ve tenki t lere

pek itibar etm em ek le ve siy as ta rih h u d u tla r d n a da km am akla beraber

onun Dustr-nme-i Enverye medhal, Anadolu nun fe th i, Seluklulara, Dni-

mendlilere, ilk Osmanllara ve Ak-koyunlulara dair neriyat lm deerlerinimuhafaza eden bir ehemmiyet tarlar. Tarihil iine ait bu vasflar dola-

ysiyle mukadder hatalara dtn ve bu arada dikkate yn misal olarak

Trkiye Seluklu devletinin kuruluu, Dnimendlilerin mene ve hatt

hkmdar isimleri hakknda kaynaklarn karklklarndan kurtulamadn ,

mhim tar ih meseleyi gremediini ve vesikalar mnlandramadm da

zikretmek yerinde olur81.

SELUKLU TARHNN KAYNAKl ARI 4 1

80 Fuad Kprlnn byk bir yekn tutan eserleri hakknda ve bunlarn bir bibliyografyas Kprl Armaan (stanbul 1953) adl 60. ya erefine kan esere yazdmzmukaddimededir (s. V-XXVI, XXVI-LIII).

81 M. H. Ynann neriyat arasnda Envernin Dustr-nmesi (stanbul 1928-1929, metin ve tahlilleri) Anadolunun Fethi (stanbul 1944), Akkoyunlular, Bayezid I., Ci-hn-h, Dnimendliler (A ) ile TTEM.de kan makaleleri mhimdir. Seluklularn feodal siyasi bnyelerine dikkat etmedii ve kaynaklar ilmi bir tenkide tbi tutamad iin Trkiye Seluklu devletinin kuruluunu ve mstakil hviyetini meydana

koyamad, aada ksmen ve Sleymanh zerindeki aratrmamzda (M.) gsterilmitir. Bunun gibi Dnimend Ali Taylunun olu Gm-tekin Ahmed Gaziyi debab a-o ul iki ay r ahsiyet sanm tr. Zek i ve bilgis in in ok geni olm asn a ramenrahmetli modern tarihilikte destanlarn ne kadar mhim kaynak tekil ettiini dnememi; bu sebeple de Dnimend nmeyi tarih sanan baz eski tarihilerin tam zddna


37/529

4 2 SELUKLULAR I AKM

G eni bilgisi ve eitli tetkikleri ile T rk tarihi h akk nda , bir allm e ola

rak, temyz eden Zeki Velidi Togan, almalarn daha ziyde Orta-Asya

zerinde tek sif e tmekle beraber, hem bu m n sebet le Umm Trk tarihine

giri, hem de baka vesilelerle Seluk tarihi aratrmalarnda da mhim bir

mevki alr82. Onun eserlerinde bazan teyidi g fikir ve grlere rastlan-makla beraber meydana koyduu zengin malzeme ve i ler i srd yeni me

seleler ile bu almalarnn yol gsterici bir hviyet kazand da olur. Yal

nz, burada, Trk-slm medeniyetinin inhitat gibi byk bir mesele Mool

ist i lsiyle yakndan i lgil i olduu halde onun bu ist i l rolnn daha ziyde

msbet neticeler verdiine dair mblaal grlere sahip olduuna da

iare t z aru reti va rd r83.

Cl. Cahen Yakn ark slm tarihi tetkikleriyle temyz eden al

malarnn bir ksmn da Seluklulara tahsis etmitir. Veya dierleri de dola-

ysiyle onlarla alkaldr. Seluk tarihinin bir devri veya muayyen meseleleri

zerinde bir devamll k arz etmemekle beraber bu almalarn i lm aratr

malarn inkiafnda ehemmiyeti aikrdr. Olduka zengin malzemeye daya

nan bu tetkiklerin yeni fikirlerle cihazland da grlr84. Seluklu-Bizans

mnsebetleri zerindeki salam almalar ile temyz eden Prof. P.

W ittek in en m h im eseri, ph esiz, k k M entee Beylii hak knd a yazd

mkemmel monografis idi r . Bu mnsebet ler zerinde daha bir ok ve

rimli aratrmalar yapm olan bu limin bir hususiyeti de Anadolunun

bu eseri bir masa l ve hatt uydurulm u bir hura fe old uunu dahi id dia etm itir , ki bumesele Seluklular Zamannda Trkiyede izah ve halledilmi bu hnedamn Ermenilik *m eneine dair bir zannn nasl dodu u da g sterilmitir.

v Rahmetli limin Umm Trk trihine giri (stanbul 1946), Ouzlarn hristiyanl meselesi (TM. II), lhanler devrinde Anadolunun ktisad vaziyeti (THIT Mecmuas I),Azerbaycan (M. II, s. 91-118), Hrizme ve Hazarlara dair aratrmalar geni mnda, Seluk tarihi ile ilgili eserlerinin balcalardr. Eserlerinin bibliyografyas Z. V.Togana armaan (stanbul 1955) ad ile erefine karlan kitabn mukaddimesinde mev-cuddur.

83 Bu hususta Bl. II, 5, VII, 11, VIII, 7. bak.

Seluk Tarihi ile alkal neriyat Melik-nme ve Seluklularn menei, slm kaynak

larna gre Malazgird muharebesi, Tiirklerin Anadoluya ilk girileri, Anadolu Trk-menleri hakknda olup yeri geldike bunlar bahis mevzuu olacaktr. Balca eseri Hallar zamannda imal Suriye tarihi zerindeki kitabdr. Cl. Cahen, son olarak, Pre-Ottoman Turkey (London 1968) adl eserini neretmi olup mellif metinde kaynak ve

h l t i bi i kt M t kl l l i d i l i i


38/529

SELUKLU TARHNN KAYNAKLARI 4 3

fethi ve Trklemesi meselesinde hudut gazilerinin roln fazlasiyle mba-

lalandrmas ve bu byk hdisede birinci derecede rol olan Byk Trk

muhcereti ile Seluklular ikinci plna atmasdr. Seluklular zerindeki

tetkiklerin kifyetsizlii dolaysiyle meydana kan bu nazariyenin, bu mba

lal tarafyle, artk tarih realiteye uygun gelemeyeceine, kaynaklarla teyidine imkn bulunmadna iaret etmek ve gazilerin hakiki roln dier

m iller ile birlikte k ym etlend irm ek ge rekir85.

v P. W ittek in Das Furstentum Mentesche (stanbul 1934, O. . Gkyay tarafndan Mentee

Beylii adile (Ankara 1944) tercme edilmitir. (T.T.K.); Von der byzantinisehen zurtrkisehen Toponymie (Byzantion, X (1935); Deux Chapitres de lhistoire des Turcsde Roum (Byzantion, 1936 (XI); The Rise of the Ottoman Empire (London 1938), trc. F.

Arik,Osmanl imparatorluunun douu,

(stanbul 1947);Zur Geschichte Angoras in Mittelal-

ter (Fest. G. Jacob, Leipzig 1932) ve Dobrucadaki hristiyan Trklere dair aratrmalarAnadolu Seluklular tarihi ile ilgili almalarnn balcalardr. Mellif bu aratrmalarnn bir ksmn Deux chapitres ve Osmanl imparatorluunun douu adl iki tedkikinde,umm bir gr ve terkiple, Anadolunun fethi ve Trklemesi gibi ar meseleleri ve

bunla rn m ansn belirtm ee almtr. Fakat Seluklu lar ta rih i ve Trk iye Selu klular z erinde hen z bu m eseleleri terkibe elverili aratrma yaplmad ve kendisi deBeylikler devri tesinde derinlemedii iin Anadolunun Trklemesi ve bu lkede doan Trk kltr, ilim leminde hl bir muamma halinde kalm ve kaynaklara greSeluk tarihini tkip edemeyerek tamamile yanl hkmlere varmtr. Gerekten, A-nadolunun fethinde, birinci mil Byk Trk muhcereti ve Seluklular olduu haldeP. Wittek gazilerin ve onlarn mmessili Dnimendlilerin roln akn bir derecedembala etmitir. Seluklularn zuhurundan nce Bizansllar bir asrdan beri taarruzederek Uc (sugr) tekiltn yktklar ve slmn en kuvvetli zamanlarnda bile U gazilerinin kk hudut muhafaza ve aknlarndan ileri bir rol olmad halde bykT rkm en kavm inin m uhceretile, Byk Seluklu devletinin siyaseti ve mcadeleleri ilegerekleen fthat bir avu gaziye atfedilmi; gazilerin mmessili gsterilen Dnim endlilerin d estan a gre Malatyadan kt (h. 360 yl) esasna dayanrken de bura snn bir asr nce Bizansllar tarafndan igal, mslman halknn imha edildii de hesa

ba kat lm am t r. Seluklu larn A nadolu yu fe th etm ek niy etinde olm adk la rna dair d nce de mbala edilen gaziler nazariyesinin bir dayana olmu; Byk Trk muhcereti ve bununla alakal olarak Seluk sultanlarnn Anadoluyu fetih siyasetleri anlalmadan sadece, mnferit, bir hdise olarak, Alp Arslann Anadoludan nce iFtimlere kar giritii sefer dolays ile Cl. Cahenin bunu btn Seluk devrine temil eden yanl fikrine dayanmtr (Aada, bl. II, bahis 5, 6ya bak).

M ellif A nado luda ilk tekiltn D nim endliler tarafndan kuru lduu nu da ileri srerken hem destan rivyetlerin tesirinde kalm ve hem de Trkiye Seluk devleti1075de kurulduu halde bu hadisenin bugne kadar karanlk kalm ve daha sonra vu-

k bulmu olduu kanaatile hareket etmitir. P. Wittek Gazilere ve Dnimendlilereverdii mbalal rol belirttikten sonra Sleymanh Bizansn bir memuru ve tbi(federe) bir kumandan sayar; onun ve olu I. Kl Arslann ark seferleri dolays ileSeluklularn Anadoluyu benimsemediklerine dair bir hkm karrken de hi bir


39/529

44----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- SELUKLULAR TARH

A nado lu ehirleri tarihine da ir m h im vesikalar toplayarak neriyatta bu-

lerine mahsus anlaylarn hakikat olarak kabul eden J. Laurenta dayanmaktadr. Nitekim aada (VI, 2) grlecei zere pay tahtm Bizansn yaknnda, znikte, kurarakMarmara shillerine hkim olan, imparatorlar tahta karmak ve indirmekle oyuncak

haline getiren Sleyman byle bir durumda deil, aksine Melikaha kar saltanatniln etmi ve Bizansn Anadolu ile btn mnsebetlerini de fiilen ve muahedeye grekesmiti. Sleyman ve olunun ark seferleri eitli millerin tesiri ile olduu haldemellifin bu seferleri Seluk sultanlarnn XII. asr sonlarna dein Anadoluyu benimsememi olmalarna bir delil sayarken de bu sultanlarn Mool istilsna kadar aynark siyaseti ve hareketlerini bile dn m em i ve bylece nazariyesinin b t n dayanak lar gibi bu da tamamiyle esastan ri kalmtr. Zira Trkiye sultanlar, ArslanYabgunun torunlar olarak, daima randaki amca-zdelerine kar hem hkimiyetinkendilerine aid olduu dvasn gdyor, h em de slm m edeniy etinin yksek ve zengin

lkelerine sahip olmay dnyor ve bu sebeple Bizansllar ve Hallar balca hedefyapyor; bu sebeple frsat bulduka da ark seferlerine giriiyorlard.

Bu gaziler nazariyesinin arlk merkezini de Ortaa Trkiyesinin etnik bnyesine vefetihten sonra doan Trk kltrne dair grler tekil eder. Gerekten mellif fetihve Trklemede birinci rol gazilere ve Dnimendlilere verirken bu lkenin onlarnbnyesine gre Trk lemesi ve bir k ltre sa hip olm as kendis i iin ta bii idi. P. W it te khudut gazilerine rk ve kltr bakmndan yerli unsurlarn karmas, kaynamas vedevaml ihtidalarla oalmas olarak yeni bir etnik hviyet kazandrrken de fetih hareketlerine yerli halkn ve bilhassa Erm enilerin katldna, ha tt D nim endlilere Erm eni

menei bile atfolunduuna ve nihyet eski yer adlarndan bir ounun devamna dayanmakta ve fetihle Trkleen Anadoluda kll ve kkl bir deiiklik olmayp sadeceBizans cils yerine mslman cilsnn hkim olduunu, ayn artlar tesirile Seluklularn hkim iyeti zam annda da evlenm eler ve ihtidalarn devam ile etnik ve kltrel inkifn gazilerin ve Dnimendlilerin bnyesine gre, ayn karma ve kaynamalarauygun bir ekilde, cereyan ettiine hkmetmitir. Tarih kaynaklara ve realiteye dayanmayan mellif, bu gr ile, gazilere verdii tasavvur tesi mevki bir tarafa, BykTrk muhceretinin mln kavrayamayan ve tedkke dayanmayan umm kanaatatercman olmakta, hussiyle W. Ramsayin The Intermiyture of races in Asia Minr (Proce.

B. Academy)daki dank, fakat iddiasz fikirleri gelitirmekte ve OsmanlIlarn yeni birrk olarak doduuna dair F. Kprl tarafndan bertaraf edilen (Les Origines de lEmpireOttoman, Paris 1935) bir tezin Seluklulara tatbiki mahiyetini almaktadr. Halbuki P.Wittek, mkemmel eseri olan, Mentee beyliinde, hi olmazsa gebe Trkmenlerinnasl dalgalar halinde Anadolu ularn istil ettiklerini gstermiti. Gazilere aid olduuiddia edilen bir Trkletirme vazifesi if olunmu olsa bile bunun Anadoluda sratleyerleen bir milletin etnik ve kltrel bnyesinde mhim bir tesiri dnlemez. Anadolu yerli halklarnn Bizans mdafaasna ciddi bir suretle itirak etmedikleri malm

bulu nm akla beraber bunla rn Trk fe tihle rin e katldk la r ve hele kitle halinde

slmiyeti kabul ettikleri hususunda hi bir hdise ve kayd mevcud deildir (bak. Osman Turan, Islamisation dans la Turquie du Moyen-ge, (Studia Islamica, X). Bylecemnfer i ' k alan ih tidala r ve aada sebep lerini ksaca belirttiimiz e gre, BizansAn adolusu ndak i m eden suku t dolays ile Trklerin yerli halktan aldklar etnik ve kltrel tesir pek c i kalm; erlilere erdikleri kltr ns rlar daha ok olm t r


40/529

luna n . Hakk Uzu na rl, O sm an l tekil t ve A na do lu Beylikleri ha kk n-

daki eserleriyle de Seluk tarihine ok hizmet yapmtr. Baz tahlil ve terkip

zaaflarna ramen, eserleri bu mevzularda toplu ve ileri bir adm tekil eder;

kitbelerin neri ile de zengin malzeme verirler86. Mehmed Kymen ina


vaktiyle M. H. Ynan da bir hayli uratrm (Anadolunun Fethi, s.93-100) olup dahao devirde Dnimend-nme rivyetlerinin yaygn bulunmasndan ve kaynaklara da bukarkln aksetmesinden baka bir ey deildir. Gerekten, tafsilt Dnimedlilerhakknda hazrladmz aratrmada verilmekle beraber, burada Destna gre 360(971)de Malatyaya ve Battal Gaziye balanan Dnimend Gazinin ayn zamanda Ali

bin Yahyann neslinden gelm ekte ve desta nn , BizanslIlara kar 249 (863)de ehid d en, bu Ermeni mhtedisini de iine almakta olduunu belirtirsek bu rivyetlerin anakaynan gstermi oluruz.

Fetihten sonra eski ehir ve ky adlarnn, blgesine gre, deiik bir nisbette, yaamastabii ve izah pek kolay olup Trklemede ve yerli kltrn devamnda bu unsura fazlabir ehem m iy et atfedilemez. Mellif in bu kadar kudre tl i gste rm ek is tedi i D nim end-lilerin Seluklular tarafndan, artk Anadoluyu benimsedikten sonra, ortadan kaldrlmalarna dair sebep de pek anlalmaz olup sultanlarn Seluk hriedanma mensupolmalarna ve Seluklularn slm dnyasndan kltr unsurlar getirtmelerine balanmtr. Mellifin iddias hilfna da fthat devrinde olduu gibi sonralar da Anadoluhkimiyeti Seluklulara aid bulunup Dnimendliler bunu sadece I. Kl Arslann -lmnden sonra ve Melik Gazi devrinde 1109dan 1135 ylna kadar ellerinde tuta

bildiler. D nim endlile r ile Seluklu la r ara sn daki m cadele le rin esasn da ara nan birk ltr aykrln d nm ek ve bu fark dolays ile de Seluklularn on lara m ahsu s gaziunvann almaktan ekindiklerini ileri srmek de hibir temele dayanmaz. U emirlerine mahsus bulunan ve Dnimendliler gibi her u beine sultanlar tarafndan tevcihedilen bu unvann sultanlar tarafndan ndiren kullanlmas tabii idi. Seyyid gazi mezarnn, hi olmazsa II. Kl Arslan zamannda, 1174de, bilindiine dair Herevnin kayd(Kitb uz-Ziyrt, nr. J. Thomine-Sourdel, am 1953, s. 58) Dnimendlilerin yklndan sonra, I. Gyseddin Keyhusrevi tahta karmalarna yardmlar dolaysiyle, Seluklularn onlara b ir cemileleri olduu na dair dncey i de b ertara f eder.

P. Wittek, bylece o zamana kadar, bu karanlk kalm devrin bu mhim meselelerinetemas ederken Beylikler devri tesinde pek hazrlkl bulunmad ve kaynaklara vehussile mevzularla alkal kaydlara dayanmad iin bu umm ve mphem grlerini de tamimiyle yanl vazedilen Gaziler nazariyesine bina etmi ve herhalde mphemve kifyetsiz hviyeti dolaysiyle de bu gr pek akis brakmamtr. Bununla beraberCl. Cahen baz aratrmalarnda bu eserlere en iyi umm bir gr" (Byzantion, XVIII(1948), s. 6) nazarile bakarken onun da bu hususlar ile uramam bulunduunu gsterir. Bu kadarla Wittekin Gaziler nazariyesinin zaaflarn belirtmi oluyoruz. Bu eserimizde trl vesilelerle bu hususlara temas edilecek, fakat asl tafsilt "AnadolununTrklemesi adl kitabmzda verilecektir. Bununla beraber VVittekin Trk tarihi hak

knda byk hizm etlerini de unutmamalyz.

86 . H. UzunarlYnn Osmanl tekiltn