LİDYALILARIN TARİHİ, KÜLTÜRÜ ve MEDENİYETİ

LİDYALILARIN TARİHİ, KÜLTÜRÜ ve MEDENİYETİ

Atatürk ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi

Tarih Bölümü

Ahmet Safa YILDIRIM

Keywords: Lydian Kingdom, Culture and Civilization of Lydia, Lydian Money, Army, Economy

Anahtar Kelimeler: Lidya Krallığı, Lidya Kültür ve Medeniyeti, Lidya Parası, Ordu, Ekonomi

Lidya’nın Tarihi Coğrafyası

• Doğu Sınırı: Sınır kesin olarak belli değildir. Herodotos, Lydia ile Frygia arasındaki sınırın Karrura denilen bir yerleşme olduğunu ve Lydia kralı Kroisos’un buraya sınır belirleyici bir taş diktirdiğini söyler. Mezar tespitleri ile sınır belirleme yönetemi, doğu sınırının Kütahya’nın güneylerine kadar uzandığını gösterir.

• Batı Sınırı: Manisa (Magnesia Syplos) kentidir. Daha batıda İonya bölgesi yer alır.

• Kuzey Sınırı: Mysia bölgesi ile sınırdır. Hermos grabeninin kuzey kıyısından Temnos ve Dindymos dağlarına kadar uzanır.

• Güney Sınırı: Aydın dağlarıdır. En güneydeki kent Tyrha’dır. Daha güneyde Karia bölgesi yer alır. Ve Maiandros nehri akar.

NehirlerNehirler

Kaykos (Bakırçay)Kaykos (Bakırçay)

Hermos (Gediz)Hermos (Gediz)

Kaystros (Küçük Menderes)Kaystros (Küçük Menderes)

• Ulaşım kolay, tarım ve hayvancılık için müsait, zengin kil ve maden yataklarına sahiptir. Ticarete önem vermişlerdir.

Paktolos (Sart) Çayı / Lydia’nın zenginlik kaynağıPaktolos (Sart) Çayı / Lydia’nın zenginlik kaynağı

THYATİRA:Akhisar

SPYLOS MAGNESİASI:Manisa

PHİLADELPHİA/KALLATEBOS:Alaşehir

TRİPOLİS:Yenice

Lidyalıların Kökeni

Lydialılar, tunç çağının sonlarında

Frygler ile aynı zamanda (M.ö. 1200) Anadolu’ya geldiler.

Lydialılar, tunç çağının sonlarında

Frygler ile aynı zamanda (M.ö. 1200) Anadolu’ya geldiler.

Lydia dili ile Hitit dili arasında ilişki var. Bu sebeple Lydialılar batı

Anadolu’ya M.ö. 2. Bin yılın başlarında

geldiler.

Lydia dili ile Hitit dili arasında ilişki var. Bu sebeple Lydialılar batı

Anadolu’ya M.ö. 2. Bin yılın başlarında

geldiler.

Biz, Karia ve Mysialılarla aynı

soydanız.

Biz, Karia ve Mysialılarla aynı

soydanız.

1. Görüş1. Görüş 2. Görüş2. Görüş LydialılarLydialılar

Herodotos: Mylasa’daki Karialılara ait tapınağa kardeş uluslar olarak yalnızca Mysialılar ve Lydialılar alınmaktadır.

Strabon: Mysia, Frygia ve Lydialılar Thrak kökenlidir.

• Lydialıların kökeni henüz tam olarak çözülebilmiş değildir. Lakin, onların Hint-Avrupa karakterli oldukları ve Anadolu’ya dışarıdan geldikleri bilinmektedir.

• Bazı dil bilimciler, Lydce ile Hititçe arasında ilişki yoktur derler. Bu dilin daha çok Luvca ve Lykçe’ye benzediğini savunurlar.

Lidya Tarihi

1. Manes2. Atys3. Lydus4. Tmolus5. Omphale6. Tantalus

1. Manes2. Atys3. Lydus4. Tmolus5. Omphale6. Tantalus

1. Agron2. Ardys3. Alyattes4. Meles5. Kandales

1. Agron2. Ardys3. Alyattes4. Meles5. Kandales

1. Gyges2. Ardys3. Sadyattes4. Alyattes5. Kroisos

1. Gyges2. Ardys3. Sadyattes4. Alyattes5. Kroisos

AtyadlarAtyadlar HeraklidlerHeraklidler MermnadlarMermnadlar

Lydia’da Hüküm Süren Hanedanlar

Kral Gyges doğudan gelen Kimmerlere karşı önlem almaya çalıştı. Gyges, Kimmerle ile girdiği bir mücadelede öldü.

Kral Ardys zamanında Kimmerler Başkent Sardes’i yağmaladılar. Ardys’ten sonra Sadyattes daha sonra Alyattes

kral oldu.

• Alyattes, Kimmer tehlikesini ortadan kaldırdı. Ülke sınırları Kızılırmak’a kadar genişledi. Batıdaki Yunan kentleri itaat altına alındı.

• Doğuda Medler kısa sürede Kızılırmak’a kadar sınırlarını genişlettiler. Lydia ve Medler sınır komşusu oldu. Çatışmalar başladı.

• M.ö. 590 – 585 yılları arasında 5 yıl süren savaştan iki tarafta sonuç alamadı. Bir güneş tutulması savaşı bitirmelerine vesile oldu. Halys sınır kabul edildi. Alyattes’ten sonra yerine oğlu Kroisos geçti.

Kroisos Kiros

LydiaLydia Pers

Pers

• Lydialılar ve Persler arasında M.ö. 547’de yeni bir çatışma başladı. Üç ay süren savaştan sonuç alınamadı. Kroisos, Sardes’e çekildi. Büyük Kiros, onu takip etti ve 14 günlük kuşatmadan sonra Sardes’i ele geçirdi. Lydia Krallığı son buldu.

Lidya’da Para

Lydialıların insanlığa en büyük armağanı paradır.

Ön yüzleri önceleri düz, sonra çizgili ve daha sonra devlet armalıdır. Arka yüzleri ise 1-2-3 adet üçgen ya

da kare çukurdur.

İlk başlarda elektrondan basılmıştır. Ayrıştırma sonucu saf altın ve gümüşten ayrı ayrı basılmıştır.

Ön yüzlere tanrıça portreleri basıldıktan sonra eski ön yüz, arka yüz olmuştur.

Lydialılardan sonra çevre toplumlarda da sikke darbı görülmektedir.

1. Miletos

2. Ephesos

3. Samos vd.

Hayvan, bitki ve sembolleri paranın ön yüzünde kullandılar. Arka yüzleri Lydia sikkelerine benziyordu. Daha sonra tek çukur olarak darb edildi.

Lydia – Miletos Sistemi = 14.11 gr.

Phokaia Sistemi = 16 gr.

Lidya’da Ekonomi

Herodotos: İlk olarak Lydialıların «kapeloi» olduğunu söyler.

Lydia Pazar YeriLydia Pazar Yeri1.Fenike Boncukları2.Asur Alabastronları3.Babil Mühürleri4.Fryg Figürinleri

Buluntular arasındadır. Bu da Lydialıların ticaret

ağını göstermesi bakımından önemlidir.

Lydialılar, Lydion adı verilen tamamen kendi ürünü çömleklerde, yine kendilerinin ürettiği parfüm ve krem gibi kozmetik ürünlerini pazarlamışlardır

Lydialılar, Lydion adı verilen tamamen kendi ürünü çömleklerde, yine kendilerinin ürettiği parfüm ve krem gibi kozmetik ürünlerini pazarlamışlardır

• Lydia ekonomisinde tarım önemli bir yere sahiptir. Özellikle üzüm bağları geniş yer kaplar ve bunlardan şarap elde edilir.

• Dokumacılık ve tekstil bir diğer önemli ekonomi kaynağıdır. Lydia evlerinde kil zemin üzerine halı serili olduğu bilinmektedir. Ayrıca dokunan bu halıların çevre ülkelere de ihracatı yapılıyordu.

• Paktolos (Sart) çayı, Lydialıların zenginliğinin ana kaynağıdır. Alüvyal toprak içerisinden altın elde edilmiştir. Sart çayının zenginliği, Fryg Kralı Midas’ın efsanesi ile ilişkilendirilmektedir.

• MTA’nın yaptığı modern araştırmalar. Lydia coğrafyasında altın varlığını kanıtlamıştır.

Lidya’da Din

Lydia dini ile ilgili pek fazla bilgi yoktur. Ancak tarihi kaynaklardan anlaşıldığına göre çok tanrılı bir inanç mevcuttur.

Ana Tanrıça (Kybele, Kybebe, Kuvava) büyük saygı görmektedir.

Bir diğer ilgi gören tanrıça da Artimu (Artemis) adı verilen tanrıçadır.

Ephesos’lu yazar Hipponax, Kandaules adlı bir tanrıdan söz eder. Bu tanrının Thrako-Fryg kökenli olduğu ve onuruna verilen dinsel şölenlerde yeni doğan köpek eniklerinin boğularak kurban edildiği ve sonra da yenildiği sanılır.

Sonraki dönemlerde;

Athena, Apollon, Asklpios, Dionysos, Hermes ve Zeus gibi Yunan tanrılarının da önem kazandığı görülmektedir.

Bunlardan başka doğu kökenli bazı tanrılara da tapılmaktadır. Bunların başında Kuvava ve Artimu gelmektedir.

Lydialılar tanrılarına olan bağlılıklarını çeşitli tapınmalarla yansıtırlardı.

Uzun saçlı rahiplerin hadım edildikleri, bazı yüksek deneyimler elde etmek amacı ile yaptıkları denemeler sırasında vahşi çığlıklar attıkları bilinir.

Dini törenlerde teflerini, kırbaçlarını, gürültülü zillerini, etrafa kokular yayan saçlarının buklelerini Ana Tanrıçaya ithaf etmektedirler.

Daha sonraları Lydia’da Kybele ve Artemis’ten başka Bakhos da önem verilen tanrı olmuştur. Bu üç tanrı Lydia halkının dinsel inançlarının gerçekleştirilmesinde önemli yere sahiptir.

Lydia kralları, Yunan tapınak ve kahinlerine de önem vermişlerdir. Onlara elçiler yoluyla hediyeler sunmuşlardır.

Artemis Sunağı

Kybele Sunağı

Lydia’da kral ve soylular tümülüs adı verilen yığma tepeler altındaki mezar odalarına konulmak suretiyle gömülürlerdi.

Ölü Gömme GelenekleriÖlü Gömme Gelenekleri

Kral Alyattes’e ait tümülüs

Lydia tümülüslerinde mezar odaları Frgylerin aksine merkezden uzak bir noktaya inşa edilmiştir. Bunun nedeni, mezar soyguncularına karşı alınan önlem olsa gerek.

Mezar odaları dikdörtgen bir yapıya sahiptir. Ölçüleri birbirlerinden pek farklı değildir.

Ölen kişinin önemine göre, tepe yüksekliği artmaktadır.

Bazı mezar odaları giriş geçitli bazılarında is geçit yoktur. Geçit olmayanlara ölüler tavandan sokulmuştur.

Odalar içinde taş ya da ahşap sandukalar vardır.

Ölüler bunların içine ya da üzerin yerleştirilmektedir.

Akhisar, Alaşehir çevresi ve Küçük Menderes vadisinde irili ufaklı bir çok tümülüs bulunmaktadır.

Orta ve daha aşağı sınıftan halk ise yumuşak kayalara oyulmuş, küçük mezar odalarına defnedilmişlerdir.

En basit mezarlar ise toprağa açılmış bir çukurun üzerine kapak taşı koymak suretiyle oluşturulmuştur.

Başka bir mezar çeşidi de küçük tümülüsler biçiminde olanlarıdır.

Kayaya oyulan mezarların girişleri taş stellerle belirtilmiştir. Girişten ince ve uzun bir geçit ile bir ya da iki bölmeli mezar odasına girilir. Cesetler taş sedirler üzerine ya da topraktan yapılmış üzeri boyalı lahitlerin içine konulmuştur.

Bazı sedirler oymalı bacaklara sahiptir. Bu tür, Fryg tümülüslerindeki sedirleri hatırlatır.

Çok odalı mezarlar bir kişi için değil belki bir aile için yapılmışlardır.

Mezar OdalarıMezar Odaları

Lidya’da Alfabe ve Dil

Fenike alfabesinden alınmıştır. 26 harften oluşur. Fenike alfabesinden alınmış olması itibariyle Yunan ve Fryg yazılarıyla benzerlikler gösterir.

Pek çoğu Persler dönemine ait mezar taşları üzerinde görülmektedir.

Lydce yazıtlardaki fonetik değerler saptanmıştır ancak henüz dil tam anlamıyla çözülememiştir.

Yazıtların çözümünde çift dilli olanları büyük önem taşımaktadır.

Lydce ilk kez Aramice – Lydce olarak kazınmış çift dilli (bilinguis) bir yazıt sayesinde anlaşılmaya başlanmıştır.

Bu dil, Lykçe, Karca ve Side dili gibi Hint-Avrupa dil ailesinin bir üyesidir.

Lydcenin hangi eski dillerle daha fazla benzer olduğu henüz saptanmamıştır.

Lidya’da Mimari

Lidya’da Güzel Sanatlar

KÜÇÜK EL SANATLARI:KÜÇÜK EL SANATLARI:

• Küçük el sanatlarında fildişi oymacılığı ve altın işçiliği önceli bir yer tutar.

• Lydia mezarlarında onların bu başarısını gösteren eserlere ulaşılmıştır.

Buluntular arasında;

1. Ölü giysilerini süsleyen bezekli küçük levhalar.2. Rozetler.3. Düğmeler ve altın şeritler4. Küpeler5. Yüzükler6. Kolyeler7. Cam boncuklar önemli bir yer tutar.

• Lydia halkı süs eşyası olarak küpeye önem verirdi. Küpeler sadece kadınlar arasında değil aynı zamanda Lydia süvarileri arasında da yaygındır.

• İşlemecilikte Doğu Yunan üslubu ile benzer özellikler taşımaktadır. Bunları ayırt etmek neredeyse imkansızdır.

• Tarihi kaynaklar ve Sardes kazılarından öğrenildiği üzere, Lydia’da altın ve mücevher işleyen yerli atölyeler mevcuttur.

• Antikçağ yazarlarının bahsettiği bir çok önemli Lydia eserine henüz ulaşılamamıştır.

HEYKELTRAŞLIK:HEYKELTRAŞLIK:

• M.ö. 7’nci yüzyıldan M.ö. 547 yılına kadar süren Mermnadlar sülalesi Yunanlılar ile siyasi ve dini ilişkiler kurmuşlardır.

• Lydia’nın siyasal ve kültürel bakımdan zirvede olduğu bu dönemde Heykeltraşlık okulları sayesinde Lydia, arkaik Doğu Yunan sanatının merkezi haline geldi.

• Lydia güzel sanatlarında Yunan etkisi giderek üstünlük kazanmaya başladı.

• Lydia heykel ekolü, İon sanatının yumuşaklığının ve Doğu sanatının çoşkunluğunun harman edildiği kendine özgü nitelikleriyle dikkat çekmektedir.

• Lydialılar çok sıkı bir ilişki içinde bulundukları Yunanlılardan pek çok şey almakla birlikte, bunlara değişik yorumlar katarak Anadolu’ya özgü sade bir görünüm kazandırmayı bilmişlerdir.

• M.ö. 600-550 yılları arasında özellikle Kroisos’un isteği üzerine Lydia’da büyük eserler yapılmaya başlandı. Bu dönemde sanatta doruğa ulaşıldı.

• Lydia krallarının sanata verdiği bu değer ile Sardes sanat dünyasının merkezi durumuna geldi.

KERAMİK:KERAMİK:

• Eski dönemlerde Lydialılar, Yunan protogeometrik ve geometrik üslubunda çömlekler yapmışlardır.

• M.ö. 7. yy öncesine ait erken Lydia vazolarında genellikle daire ve yarım daire biçiminde bezemeler kullanılmıştır.

• Aynı dönemde Lydia’nın eski yerli ürünü olan tek renkli çömlekler de devam etmektedir.

SiyahSiyah

KahverengiKahverengi

ve

tonlar ağırlıktadır.

• Yunan kolonizasyon hareketi neticesinde Yunanlılar doğu ülkeleriyle temasa geçtiler ve bu etkileşim sonucunda Doğu Yunan Üslubu adı verilen yeni bir tarz meydana geldi.

• Bu üslup zamanla Lydia’da da etkisini göstermiştir.

• Çömleklerin üzerleri, otlayan hayvan şekilleri ile bezenmiştir.

1. Yaban domuzu2. Arslan3. Kuş4. Dağ keçisi

Tasvirleri belirgindir.

• Lydia’da resimli çömlekçilik, krallık nazarında gelişme göstermiş ancak halka yansımamıştır.

• M.ö. 6. yy ile birlikte Lydialı sanatçılar, tümüyle kendilerine özgü Lydion adı verilen bir tür çömlek ürettiler.

Ocak yeri

• Lydialılar, ürünlerinde Yunanlılardan etkilenmişler ancak doğulu özelliklerini de betimlemelerinde işlemişlerdir.

• Onlar, batının bütün bir taklitçisi olmayıp, doğu ve batı kültürünün harmanlanması neticesinde sanat eserleri ortaya koymuşlardır.

• Lydia çömlekçiliği, çevre medeniyetlerinkine göre sönük bir gelişme göstermiştir.

Sanat Eserleri

Lidya’da Günlük Yaşam

Anakreon, Fylarkhos, Xenofares gibi yazarlar Lydia yaşamı hakkında bir takım bilgiler verirler. Antikçağ yazarlarının anlattıklarına göre;

Lydia ve Sardes denilince akıllara lüks yaşam gelmektedir.

Lydia halkı günlerini zevk ve sefahatle geçirmişlerdir.

Saçlarını uzatıyorlar ve altından yapılmış takılarla saçlarını süslüyorlardı.

Bu güzel kokular Lydion adı verilen küçük vazolarda taşınırdı.

Tenlerinin beyaz olması Lydialılar için önemliydi. Renkleri esmerleşmesin diye güneşte kalmak istemiyorlardı.

Lydialıların giysileri Yunanlılarınkine benzerdi. Bu giysiler bazen altın simli kumaşlardan yapılırdı; bazen de, yalnızca kadınlara özgü tasarlanırdı.

Anakreon, Fylarkhos, Xenofares gibi yazarlar Lydia yaşamı hakkında bir takım bilgiler verirler. Antikçağ yazarlarının anlattıklarına göre;

Lydia ve Sardes denilince akıllara lüks yaşam gelmektedir.

Lydia halkı günlerini zevk ve sefahatle geçirmişlerdir.

Saçlarını uzatıyorlar ve altından yapılmış takılarla saçlarını süslüyorlardı.

Bu güzel kokular Lydion adı verilen küçük vazolarda taşınırdı.

Tenlerinin beyaz olması Lydialılar için önemliydi. Renkleri esmerleşmesin diye güneşte kalmak istemiyorlardı.

Lydialıların giysileri Yunanlılarınkine benzerdi. Bu giysiler bazen altın simli kumaşlardan yapılırdı; bazen de, yalnızca kadınlara özgü tasarlanırdı.

LydionAnadolu Medeniyetleri Müzesi,

Ankara

Akşam yemeği için kırmızılar giyip, fildişi ayaklı mor döşemeli yataklarında uzandıkları da anlatılanlar arasındadır.

OyunlarOyunlar Kumar

Zar Oyunları

Aşık Kemiği ile oynanan oyunlar

Herodotos: Lydialılar, bu oyunları açlıklarını unutabilmek için buldular.

Lydia müziği ile ilgili bilgiler pek açık değildir.

Herodotos: Paktis, Lydia süvarilerinin yürüyüşünde uyum sağlaması için flüt ve kaval ile birlikte kullanılırdı.

Anakreon Sapfo

• Arkadaşım Leukaspis, övgü temsilleri oynarken Lydia tarzında yapılmış 20 telli bir harpi, acemice çalardı.

• Gangyla’ya yalnız geldim. Yanımda Paktis denilen bir Lydia liri var.

Pindoros: Terpander, paktisin ses uyumunu tamamlayan barbitos adlı yeni bir alet geliştirdi.

Diogenes: Sardesliler magadis adlı bir başka müzik aletini de kullanırlar.

Athenaeus: Magadis Lydialılar tarafından icat edildi. Sakinleştirici bir özelliği vardır.

Aristoteles: Lydia harmonisi, çocukluk çağına çok uygun. Hem öğretici hem de geliştiricidir.

Platon: Karışık ve uzun Lydia makamları, hüzünlü şarkılara uygundur.

Lidya Ordusu

KAYNAKLAR

Sabırla Dinlediğiniz İçin Teşekkür Ederim

Ahmet Safa YILDIRIM