SEZAi KARAKOg

DO^UNCELER

KAVRAMLAR

4. baski

DiRiLi$ YAYINLARi

DU$UNCELERI

KAVRAMLAR

YAZARIN ObOR ESERLERt(DtRlLt$YAYINLARl'ndan)

$iir:$ltRLER1 Monna Rosa$tlRLERn §ahdamar/K6rfcz/Sesler^tlRLER in HizirlaKukSaat$11RLER IV Taha'nm Kitabi/GOl Mu§tusu^llRLER V Zamana Adanmi; SOzIer$tlRLER VI Ayinler/Ccjmeler$tlRLERVn Lcyld ileMecnun§llRLERVin AtesDansi$ttRLER IX Aluiyazisi SaatiGONDOGMADAN (§iirlerinTopluBasimi)

Hikdye:HlKAYELER-I MeydanOrtayaGiktigmdaH1kAYELER-II Portreler

Plyes:PtYESLER-I • ARMAGAN

^eviri $iiri:BATI §ilRLERtNDEN •ISLAMIN §11RANITLARINDANDQ^Qnce:RUHUN D1R1l!§1 •KIYAMET A$ISI •QAG VE ILHAM I-II-III-IV • tSLAMTOPLUMUNUN EKONOMlK STROKTORO • D1r1l1§1N QEVRESlNDE •ISLAM* ISLAMIN DtRlLl§t •DlRlLl§ NESLlNtN AMENTOSO • iNSANLlOlNDlRlLl§t •YlTtK CENNET •GONDONOmO •MAKAMDA •DlRlLl§MU§Tusu •dO§Onceler i-ii•fIzIkOtesIAQISINDAN UFUKLARVE DAHA OTESt I-II-ffl •YAPI TA§LARI VE KADERlMlZiN QAGRISII-II •UNUTU§ VE HATIRLAYI§ •VAROLMA SAVA§I •CAGDA§ BATIDQ§ONCESt^EN •SAMANYOLUNDAZlYAFETDeaeine:

EDEBlYAT YAZILARI-I Medeniyetin RQyasi RQyanm Medeniyeti §iirEDEBIYATYAZILARI-II DigimizinZanEDEBlYATYAZILARI-III Egik Ehramlar

tnceleme:YUNUS EMRE • MEHMED AkIF• MEVLANAGOnlQkYaziIar:

FARKLAR • SOTUN • SOR• GONSAATi

SdYLEYl$LERRSportaj:TARlHlN YOLAOZINDA

Konferans:

GIKI§ YOLU-I Olkemizin GelecegiM^daa kona$masi:GIKI$ YOLU-II Medeniyetimizin Diriii§igiKI$ YOLU-III Kutlu Millet Ger9egi

SEZAt KARAKOg

•• ••

DU§UNCELERI

KAVRAMLAR

4. baski

DIRILi; YAYINLARI

Nuraosmaniye Cad.Derin Han, No: 8/134410Cagaloglu-lstanbul Tel: (0212) 519 0457

Posta Qeki:348155

\vww.dirilisyayinlari.gen.

Dirili$YaymlanBirinci baski

ikinci baskiU9Uncti baski

BUKiTAPBu kitap, 1983 yilmda Giinltik Diiili; Gazetesi'nde

yaymlanmi^ dO^Once konulu yazilardan olu^mu^tur.

33

1986

1995

2005

©DiriIi§YayiiiIaiiBUKiTAPDAHiLB()TUNESERI^RiMiZiN itlM YAYIN HAKLARI SAKUDIR (Deger-lendiimeamaciylayapilacakkisaalmtilardi$mda, yazarinyazili izni olmadan, hi9bir surette aiinamaz, 9o|altila-maz, 9evirisiyapilamaz, radyo, TV*lerdeokunamaz, ka-set ve CD*lereaktanlamaz, internet dosyasi a9ilamaz).

Baski CiltiBayrak Maatbacilik San. veTic. Ltd. §tiDavutpa§a Cad. No: XAtl Topkapi/istanbulistanbul-^ubat 2012

>• ••

DU§UNCELERI

KAVRAMLAR

MEDENiYET KAVRAMI

1

Medeniyeti irkla agiklayan (rasist) teoriler varsada kabulii miimkun degildir. Qiinkii: medeniyet, ta-mmi itibariyle butiin insanliga hitap eden tarih olgu-sudur. Tek ki§iye ya da insanbga doniik cephesiylemedeniyet, insamn sadece fiziki ya da fizyolojik ihti-yaflarina cevap veren bir sistem ohnakla kalmaz, ay-ni zamanda manevi -ahlaki, metafizik ve kiilturel is-terlerini de kar§ilamak amacim ta§ir. inseum butiincepheleriyle ele alir. Her ne kadar bazi medeniyetler-de maddi ihtiyaglar, bazi medeniyetlerde de maneviihtiya^lar on plana gegerse de, her medeniyette, azveya 50k, bu iki cephe i^in de bir teklif getirildigi ger-5egi degi§mez. Biitiin ruhi faaliyeti, sonu^ itibariyle,maddeye indirgeyen, onun bir yansimasi gibi goren,ona baflayan ya da ondan bagimsiz varsaymayanmateryalizmi ve ozellikle tarihi materyalizmi, ayrica.

8 Dtj§UNCELER I - KAVRAMLAR

her tiirlii manevi olguyu "kan"a irca eden rasist gorii-§u bir tarafa birakirsak, medeniyet olgusunda, nihive maddi faaliyet ve eserlerin tiimunu gormek mmn-kiindiir. Bu olgu kabul edildikten sonradir ki, insan-larin, biraz da gaglanmn etkisinde kalarak, maddiya da ruhi faktorii baskin faktor olarak tercih ettik-leri gozlemlenebilir.

Biz, insani olguda, marksizmin ve her tiirlii ma-teryalizmin ziddina, ruhi faktorii altyapi, temel olarak kabul ediyoruz. Maddi - ekonomik faaliyetler bu-nun bir sonucu ve yansimasi, netice itibariyle iistya-pisim te§kil ederler. Ajmi iklimde, medeniyet^e yiik-seli§ ve al^ah^ donemlerinin olmasi ba§ka tiirlii agik-lanamaz.

Bizce, medeniyet, bir ideali clan inssmlarin bii-yiik fedakiurliklarla ger^eklegtirdikleri bir harekettir."ideal" ve "fedak^lik", "ozveri" ise, maddi faktorlereayku*i ve kar§it terimlerdir. "Fayda" faktorii medeni-yette bir amag degil, bir aragtir. Insanlarm "iyiya§a-ma" istekleri, dii§iiniiliirse, bir amay deg^, asil ama^-lanm gergeklegtirmede bir ^agtir. Ama, amaca biti-§ik bir ara^ oldugundan, bir yamlti§la, kimi insanla-ra amaQ gibi goziikebilir.

Evet, biliyorum, bugiin materyalizm, tarihi ma-teryalizm, diger adlariyla marksizm ve komiinizm,teorilerini siireklice bir gahgmayla daha komplike birhale getirmi§lerdir; bir takim karanlik ifadelerleonun esas §emasi gizlenilmege Qah§ihyor; gogu kezde bunda ba§anh olunuyor. Ama, kelimelerin ortiile-rini a9ip dii§iincemn ashna ulaftigmizda, kar§ila§a-cagimz iskelet, Tann'mn, ruhun, maneviyatm, dinin,

MEDENiYET KAVRAMII 9

fizikotesinin inkaridir. Bizim ara? olarak gordugii-miizu, materyalistler ama? olarak goriirler. Mark-sizm, aynca, bu amaca belli bir yontemle varmajn§art ko§ar.

Insamn iyi bir evde oturmak istemesi, yemesi ig-mesi ve benzerleri bir ama? degil, bir aragtir. insan,ya§amamn anlami ve amaci olana varmak igin fizik-sel varhgim surdiirmek zorundadir. Bu yiizden de buaraylara sahip olmak ister. Fakat, bunlara sahip ol-mak isterken buna o kadar dalar ki, ara? olduklarimunutur; onlar amaglagir onun goziinde. Paylaginunadaletsiz oldugu ve kesimlerin bu araglara sahiplik-leri bakinundan aralarinda ugurum belirdigi yerde,daha 50k kizi$ma olur; i§in igine kavga, 05 alma, yak-ma yikma da girebilir. Elbet, niifusun a§iri arti§i dabunu kamgilayan sebeplerden biridir.

Maddi faktoriin §u ya da bu sebeple agir basma-si, bir an iyin asil amaci unutturabilir, ya da gecikti-rebilir. Ama bu gegicidir. Tatminden sonra insan yi-ne arayi§ina doner ve asil amaci buluncaya kadar daaramaya devam eder.

Medeniyet, insanoglunun, asil amacim gergek-le§tirmesi galigmalarmdan, ona varma arayi§larin-dan, onu bulmu§sa kaybetmeme gabasmdan, onusiisleyip piislemesinden, o yondeki duygularim vedu§uncelerini ifade etme isteginden dogan, kaynak-lanan ve beslenen niyet ve faaliyetlerinin, teori vepratiginin, tasarim ve eserlerinin, reel ve potansiyelguglerinin tiimii demektir. Kiiltur, medeniyeti degil,medeniyet kiilturu iyerir. Bize gore, kiiltiir, medeni-yetin fizyolojisi gibidir. Medeniyetse, sadece gmatomi

10 Dtj§t)NCELER I - KAVRAMLAR

degildir. Canli organizma gibi, anatomik cephesiyle,flzyolojik cephesiyle bir butiindur. Bu noktada, ZiyaGokalp'in medeniyet ve kiiltiir tammlanndan aynli-yoruz. O, kultiiru, milli, medeniyeti milletlerarasikabul ediyor. Medeniyet ona gore bir grup ulusun or-taya koydugu ortak eserlerdir. Oysa, bizim gorugii-miize gore, her medeniyete bir de onun kultiiru teka-biil eder. Islam Medeniyeti diyorsak, bir de islaoxikiiltiirii dememiz gerekir. Islam kultiiru, Islam me-deniyetinin bir unsurudur; belki obiir bir 50k unsu-run da kaynagi clan bir unsur. Irklann, gerek kiiltii-re, gerek medeniyete katkisi, miza9 katkisidir. Yok-sa, tiim kiiltiirii irklara atfedip, medeniyeti irklara-rasi ortak eserlere indirgemeye imkan yoktur. Bu,medeniyet kavramim daraltma, a§iri nesnelle§tirme,dolayisiyla materyalize etmek olur. Medeniyeti, in-sanligin, fizikotesi amacina varmasi i9in kurdugu ya-§am tarzi ve ger9ekle§tirdigi tiim 9evre olarak da ta-mmlayabiliriz. Psiko-somatik bir ger9ekligi vardirmedeniyet olgusunun. Yoksa, olgunun psikolojik cep-hesine, kiiltiir, fiziki cephesine de medeniyet demeyeimkAn yoktur. Belki daha dogru bir tamm, medeni-yetin i§ler haline kiiltiir denmesi olur. Olugumu bit-mi§ ve tamamlguimi§eserler de, heniiz olu§ma halin-de olanlar da medeniyete dahildir. Medeniyetle kiiltiir 0 kadar i9i9edir ki, 90gu kez e§anlamda kullanil-maktadirlar.

insan, ancak Tann'yla varolur. Bu bakimdan in-samn ideali ve amaci, ilahi kaynaklidir. Bu ama9,'Tann'mn istedigi yaratik" olmaktir. Medeniyet deinsamn, bu amacim, en iistiin planda ger9ekle§tirme-

MEDENiYET KAVRAMII 11

si, onu siirekli kilmasi faaliyetleri ve bunun amtlag-masi, kurumlagmasi, kalici kilinmasidir. Bu jnizden-dir ki, biz, medeniyetin en gergek anlamim ve kayna-gim vahiyde buluyoruz; obiir medeniyet tiirlerindenajnrmak i^in buna vahiy medeniyeti, hakikat mede-niyeti diyoruz; obiir medeniyetler, buna yakla§tigi 61-giide, medeniyetin asil amacina yakla§mi§, bundanuzakla§tigi olgiide de uzakla§mi§ olurlar.

Hakikat Medeniyetinin geli§im basamaginda sonve en iistiin a§ama olan Islam Medeniyeti, hem ma-nevi ve kiiltiirel, hem de, maddi - flziki a^idan, medeniyeti, biitiin boyutlariyla ger^eklegtirmig, en derin,en jriiksek, en geni§ kapsamli medeniyet olmu§tur.

islam Medeniyetini bir takim irk kiilturlerininortak eserleri tablosu gibi gormek yanligtir. Irklar bumedeniyete katilmi§lar, mizaglariyla da onun heniizpotansiyel olarak duran giiglerini de harekete gegir-mi§lerdir. Yani onun yeni a^ihmlarinda bazi bellicephelerini i§letme ve ^ah^tirmada mizaglann etkisiolmu§tur. Arab'm mizaci, bihm ve du§unceye yatkinoldugundan, islam medeniyetinin bilim ve dugiinceyoniinii geli§tirmi§tir. Acem mizaci, daha 50k islaminsanat ve edebiyat yonimii, Tiirk mizaci da yonetim veorgiitlenif cephesini, sosyal yapi cephesini agmayayarami§tir. Yoksa, bu irklarin eski kiiltiir ve medeni-yetleri, islamla kgir§ila§mada ve hesaplagmada, is-Idmla bagda§acak yanlan biitiine katilarak eriyipoziiyle kayna§arak ortadan kalkmi§lardir.

MEDENIYET KAVRAMI

II

Roma Medeniyeti nasil olu§tu? Bu, §uphesiz, me-deniyet tarih^ileri ve genel olarak tarihgiler tarafin-dan a^iklanmaya 9ali§ilmi§tir. Du§unurlerden de bukonuda gdnigleri olanlar vardir. Efsane ile hakikatarasinda bir birle§me, bir de ayrilma noktasi vardir.Koca Roma Medeniyetinin bir kentten, o kentin debir aileden dogdugunu soylemek, tarih ger^egini bii-tiiniiyle kucaklayamaz. Efsane, tarihin tumiinii ifadeedemez. Ama bize iizerinde durulan konunun odak

noktasim gosterir. Merkezi ve ekseni i§aret eder, he-define isabet eden bir ok gibi. Diigumiin ilk ^ozumnoktasim verir. Bundan otesi, olaylari, olu§lari air-darda bir (orap sokiigu gibi ydzmek, bilimin i§i, tarihbiliminin i§idir. Nitekim, Osmanli devlet ve medeni-yetini de, bir kabileye baglama, bir a§irete indirge-me, ele§tirilmi§tir tarihgilerce. Namik Kemal'in "Ci-

MEDENiYET KAVRAMI U 13

hangirane bir devlet (ikardik bir agiretten" misrai bi-limsel buluimiaim§tir: Bunun bir imsra oldugu, §iiroldugu unutulmaktadir. I^iirse, bilimden gok efsane-ye, mite kapi a^maya egilimlidir. Ancak efsaneleri,mitleri de yabana atmamaliyiz. Dedigimiz gibi, onlarbir 90k karanlik tarih olaylarimn sembolik dzleridir.Bilim, ondan yararlanabilir. Benzetimleri, istiarele-ri, kinayeleri, masal giysilerini soymak ve efsanenin,u^an mantigim siyirarak, ayaklarim yere degdirmek§artiyle.

Roma Medeniyetini bir irka, bir §ehre atfetmegeimkan yoktur. Romalilar, hegemonya tutkunu olarak,Roma Devletinin temelta§laridirlar. Ama, Roma Me-deniyeti, bu devletin ozelliginden dogma bir derle3d§toparlayi§ sonucunda meydana geldi. Hergeye hakimolmayi isteyen ve zamanla bunun yolunu yordamimda bulan Romalilar, ulagabildikleri her yerde gordiik-leri ihtigam, giizellik ve zenginliklerin sahibi olmakgabasina girerler. Roma Medeniyeti, bu giddetli iste-gin biiyiik kolleksiyonudur. Yiktiklari Kartaca'dan veMisir'dan neler getirdiler, neler ogrendiler, heniiz ke-sinlikle ortaya konulabilmig defildir samrim. AmaGreklerden dugiinceyi, felsefejd, bilim ve giiri aldilar.Kendilerinin ilkel giiri, tiyatrosu, Eski Yunanla te-mastan sonra geligti. Hukukta da orfhukukuna degerverdi Romahlar. Gittikleri yerlerde kendilerine zara-n olmadikga yerh hukuku ortadan kaldirmadilar.

Her yerinde Roma ve Romali damgasi bulunmak-la birlikte, Roma Medeniyetini bir irkin kendini ta-rihte gergeklegtirimi gibi gormek yanligtir. Dugiinceve sanatta damga, Roma olsa da, patent, Grek paten-tidir.

14 Dt)§tjNCELER I - KAVRAMLAR

Roma Medeniyeti, bir milletler medeniyeti, iize-rine Roma cilasi gekilmig bir mozajoklar tablosudur.dyle ki, kimileri, Roma Devletinin bati§im Eski Yu-nanla temasina baglar. Sert ve disiplinli karakterini,3rumu§ak ve ince Grek uygarligi ?6zmu§ ve gev§et-mi§tir inancim ta§ir bu yazarlar. Bati Roma'mn bati-§inda bu bozulu§un etkisi vardir. Ama, gergegin yan-sidir bu. Hiikiim, bundan ibaret kalirsa, Eski YunanMedeniyeti i?in bu3dik bir haksizlik yapilnu§ olur.Qiinkii: Bati Roma'mn bati§inda bir dereceye kadaretken olan Grek Medeniyeti, Dogu Roma'mn omrii-niin onca, yani bin yil daha uzamasinda birinci dere-cede etkendir.

Belki, gariptir ama, Grek uygarligimn Bati Ro-ma'yi oyle erkence baturan dzelligi, Dogu Roma'mnomriinu uzatmi§tir diyoruz. Bati Roma'mn o sert,egilmez biikiilmez karakteri, yapisi, Yunan Medeni-yetinin yivli i? yapisiyla kar§ila§inca, bunun bir §oketkisi yaptigim diigunebiliriz. Buna kar§ilik, DoguRoma, Doguyla temas sonucunda Roma karakterinebir elastikilik saglami§ bulundugundan, Roma karakteri, Yunan uygarligi ve dogu etkisini uygun biroranda ve dengede birlegtirmejd ba§ardi. Bizans de-nilen bu kari§im ya da sentez, onun ya§amina ya§amkatti. Bizanslilar, Bati Romalilardan daha 50k ^ev-reyle diyalog kurmasim bildiler. Dogudan alimlari daonemli bir miktardadir. Bu yiizdendir ki, Islam Medeniyeti ve onun bir uzantisi olan Osmanli Medeniyeti, eger iddia edildigi gibi Bizans'tan bir takimalintilar yapmi§sa, bimun tarihi-psikolojik sebebiagiktir; kendi mahm geri almak demektir bu, ^ahn-

MEDENiYET KAVRAMIH 15

mi§ mal sahibine geri doner kurabnca. Yani doguya,daha dogrusu Ortadogu'ya ait §eyler, Bizans'tan 1s6-kiiliip tekrar bu bolgenin oz medeniyeti olan isltoMedeniyeti'ne baglginmi^tir. Bir ynvaya donu§ ola}^-dir bu. islto Hukuku'nun Roma Hukuku'yla ortakya da benzer kurumlan ifin de ayni §eyleri soyleye-biliriz. Aslinda orf hukukundan 50k §eyler katmigtirkendi biinyesine Roma Hukuku. i§te bunlardan bazi-larim geri almi§ olabilir Isl^ uygarligi. Islam Mede-niyet ve Hukukunun bir ?ok muessesesini Roma Me-deniyet ve Hukukuna mal edenler bu gergegi gore-memi§lerdir. Roma Medeniyeti'nin ortadan kalkmasidemek, milletler bohgasimn dagilmasi ve her yama-mn kendi oz biitunune donmesi demek olmu§tur.

insanligin bilinebilen en eski merkezi medeniyeti, bugiin Ortadogu dedigimiz diinya pargasmda mey-dana geldi. Mezopotamya Medeniyeti'dir bu. BabilMedeniyeti diyecegimiz bu medeniyet, Misir Medeni-yeti'nin, 0 da Yunan Medeniyeti'nin hocasi oldu. Yu-nan Medeniyeti ise Roma Medeniyeti'nin hocasidir.Bu Medeniyetlerin olmeyen taraflari bir miras gibibirbirine kalarak en sonda Roma Medeniyeti'nde top-lanmi§tir. Insanligin Medeniyeti olan Babil Medeni-yeti'nden gelme ve kalma nice kurum ve kurulug, ge-ligtirile geligtirile, bagka katkilarla da zenginlegtirilezenginlegtirile Bizans'ta toplandi. Islam Uygarhgiise, insanlik Uygarhgimn yeniden diriligi olarak or-taya giktigindan, birike birike gelen bu mirasi kendiorijinal yapisina almigsa, bunu medeniyetler tarihin-de ilk olan bir vak'a gibi abartanlara gagmamsdtmiimkun mii? Islto, zaten ilk insandan itibaren ge-

16 DU§t)NCELER I - KAVRAMLAR

len bir inany ve medeniyet oldug[unu ilan etmeini§midir? ^Teygamberler arasmda bir aynm yoktur"de-inemig midir? Islam, Hakikat Medeniyetidir; Haki-katinse, ilk insandan baglayarak oziiyle insanhgavahyedildigi (peygamberlere bildirilerek tiim insan-lara ula§tirildigi) esasim getirmi§ degd midir Islam?Bu bakimdan eski parlak medeniyet olan Babil Me-deniyeti'ninvarisi de o olmak gerekir. Babil Medeni-yeti, aslinda SiileymanPeygamber zamamnda en iis-tiin diizeye ula§an Beni Israil'e de 50k gey ogretmig-tir. Gr6k ilminin ve yer ilimlerinin temeli Babil Mede-niyeti'nde yatmaktadm. Ancak, bu Medeniyet, birgiinbozulmug, dejenereolmug ve ortadan kalkmigtir.Pozitif cepheleriyle obiir medeniyetlerin iginde yaga-di elbet. "Arzin varisi musliimanlardir" kuralinca, Is-lann Medeniyeti, gerek ondan kalam, gerekse obiirmedeniyetlerde bulunan ve hakikate ters diigmeyen,geligtirilmig iyi ve giizel geyleri almasim bildi. Boyle-ce,yeniden, Insanlik, Biiyiikve Grer^ek Medeniyetinekavugmug oldu. Peygamber efendimize atfedilen:"hakikat, mii'minin kaybolmug malidir, nerede bu-lursa alir" sozii de bu diigiinceyle a^iklanabilir.

Medeniyetlerin kaynagi tek bir medeniyettir; 0da Hakikat Medeniyetidir. Hakikat Medeniyeti ilahikaynakhdir, vahiy kaynaklidir. Esas kuruculari dapeygamberlerdir. Hz. Ibrahim, ilahi kajniagina iha-nete bagladigi i^in yikilip ?6kmege baglayan Babiluygarligim oze donmege, ger^egine donmege, yamonu diizelmege ^agiran peygamberdir. Fakat Babil,peygamberi kabul etmedi ve yikildi. Peygamber de

MEDENiYET KAVRAMIII 17

Medeniyet Me§alesini Misir'a ve Filistin'e ta§idi; son-ra oralarda parlayip uzun siire ya§ayan Hakikat Me-deniyeti, ozii olan Tanri'mn birligi ve egemenligi il-kesinden sapinca onlar da snkildilar. Islam Uygarli-gi, onceki medeniyetlerin dogmasi, biiyiimesinde te-mel ilke olan bu inan^tan yola gikmigtir. Bu bakim-dan, O, Hz. Ibrahim'in ve obiir peygamberlerin yolu-na doniig ve insanligin ilk insandan itibaren geli§tir-digi Hakikat Medeniyetini dirilti§ demektir. Uzerinetoz tabakalan dokulmiig gergek medeniyet, anndiri-larak, yeniden ortaya kondu ve sonra da bir daha a^i-lamayacak bir §ekilde geli§tirildi. i§te, Islto Mede-niyeti'nin orijin£illigini ink^ edenlerin yanilgisi bu-rada. Onlar, Isl^in abntilanm goriip bu hiikme va-riyorlar. Hakikat Medeniyetinin siirekliligini, bir bii-tiin oldugunu unutuyorlar. Bizans'in alintilariniunutuyorlar. Babil Medeniyeti'nden kalanlari ve on-larin ilahi kaynagim hesaba katmiyorlar. Babil'inPeygamberler Yolu'yla ?ati§masimn, son doneminde,bozulma ve yikilma doneminde oldugunu du§unmu-yorlar.

Bu du§uncelerin igiginda diyebiliriz ki, Medeniyet, temelde tektir ve medeniyet me§alesi ilk insandan bugiine elden ele ta§inarak gelmigtir. Dallaraayrilmi§, varyasyonlari olmu§tur. Kimi zaman ekse-ninden sapmi§, mecrasindan 5ikmi§, bozulmu§, yoz-la§mi§tir. Me§£de sonmege yiiz tutmu§ zaman zaman. Ama, Alleih, tekrar parlatmi§ ve 5dikseltmi§me§alesini. Kiyamete kadar da bu boyle siirecektir.

i§te, islam Medeniyeti, bu medeniyetin, Hakikat

Ig DU§UNCELER I •KAVRAMLAR

ve Medeniyeti'nin dolunay hali, en miikeni-mel ve iistiin halidir. Bugiin, "islamin dinli§i diyor-sak, bu medeniyetin tozlarindan arinip silkinip uya-nacaiini ve turn insanliga i§igini yeniden saQacagimsoylemek istiyoruz.

Dirilig tezi, bir 50k agilardan ele alinan islimi,tarih ve medeniyet perspektifinden ayikbkla ortayakoyma galigmasidir. islam Medeniyeti'nin yenidendog[u§ yolunu arama denemesidir bu tez. Bir ^agndiraramaya ve bulmaya ve ara§tirmaya. Bir duadir, il-hamim lutfetmesi ifin Ulu Tann'ya.

MEDENIYET KAVRAMI

III

§unu bir tarih kuredi olarak soyleyebiliriz: birinang, bir diigunce, bir diinya g6ru§u, kitlelerin mailoldug:u zaman, ya§ayabilmek igin, ya bir medeniyetolmak, bir medeniyet olu§turmak, ya da en azindan,bir medeniyetle kayna§mak zorundadir. Qunkii:uzun omiir, medeniyet dmriidur. Devlet-i ebed miid-det fikri de yorumlamrsa medeniyet fikrine 9ikar.

Beni Israil nebileri, once inan? etrafinda bir top-lum olu§turmu§lar, sonra onu bir devlete 5evirmi§-lerdir. Hz. Siileyman zamamnda da o giiniin yonetimve maddi medeniyetinin de en ustiiniinu kurmu§-lardir. Fakat, daha sonra, yahudiler, boliinup parga-lanmi§lar, giderek medeni seviyelerini de yitirmi§ler,bu 5nuzden din birligini de koruyamami§lar, pargapar?a olmu§lar, istilMara ugrami§lardir; en sonra daRomalilar tarafindan iilkeleri tahrip edilmi§, kendi-

20 Dtj§UNCELER I - KAVRAMLAR

leri de dunyamn muhtelif yerlerine dagilmiglardir.Bu dagili§tan hemen once kurtulu§ ve duzeli§

igin gonderilen Peygamber Hz. Isa'nin yolu ise, ken-disine ister istemez bir medeniyet fonu arayinca,bundan o zamanin medeniyeti clan Yunan medeniye-ti yararlandi. Uzun mucadelelerden sonra da, Romamedeniyeti de onunla birlegti. Ama,bu birle§me, Ha-kikat Yolu'nun lehine olmadi. Bamba§ka bir Hz. Isaportresi ^ikanldi ortaya. Yunan lirizmi, sami hikme-tini orttii, kirpintiladi, kesti, bi^ti ve dogradi. Trajikbir portre, ilahla§mi§, yani yan ilah, yan insan birvarlik gikardilar ortaya. Hiristiyanlik kendi ba§inabir medeniyet olamadi. Degigiklige ugrayarak Greko-romen medeniyetinin bir unsuru durumunda kaldi.Bir nevi sami kaynakli bir a§i onun biraz daha de-vam etmesini sagladi.

islamsa kendi saf kaynagina hig bir bulamklikkari§madan hemenmedeniyetini kurmaga yoneldi vehizla kurdu. Bu jnizden, kurulan medeniyete IslamMedeniyeti dendi. Grek dugiincesi ve Roma Medeniyeti ile kar§ila§ti. Biiyiik bir sinav oldu bu kar§ila§-ma. Ba§anyla verdi sinavi ve uzun siire e§ine eri§il-mez bir parlaklikla ger^ek medeniyeti temsil etti.Ancak, Ronesanstan sonra, tslsmi Medeniyeti'ndende ders almi§ olan Bati, antik medeniyetlerini dirilt-me denemesine giri§ti. Yeni bir durum dogdu. Biryandan Islam Medeniyeti, kendi i? bunalinum ya§ar-ken, ote yandan, yeni Bati Medeniyeti'mn baskisi al-tinda kaldi.

Bugiin, islam diinyasinda ya§2inan kriz, iq ve di§bunalimin birle§mesinden kaynaklanmaktadir. Kok-

MEDENiYET KAVRAMI III .21

lii bir bunalimdir. Daha, once gejirilen bunalimlargibi mevzii, kismi degildir. Bu bakimdan bazi alan-larda ger?ekle§tirilecek diizeltmeler, daha dogrusudiizelmelerle sonug ahnamaz, girilen krizden gikila-maz.

Ote yandan, Bati uygarligi da kendi ifinde buyiikbir bunalima girmigtir.Ancak teknigin 50k ilerleyigi,diinyayi kugiiltmug, bunalimlarm da her yere ta§i-nirhgim kolayla§tirmi§tir. Yani biz bugiin, islam iil-keleri olarak, sadece kendi bunahmimizi ya§amaklakalmiyor, bizi igten di§tan ku§atmi§ Bati'mn bunali-mim da yagiyor,onunla da ta ruhumuzun derinligin-den sarsiliyoruz.

Bir ka? yiizyildir igine girdigimiz bimahm, mede-niyetimizi 3ntirme bigiminde siireklice geli§mektedir.Medeniyet yitince, onun ta§idigi inan?, duygu, dii-§unce ve duyarlik da, ba§ta dedigimiz gibi ayakta du-ranuyor.

Islto diinyasi, medeniyet agisindan oliim sula-rinda yiizuyor.

Yeni bir medeniyet atilimi gerekli. Bu, ruhun di-rih§iyle olacaktir. Bilim a§kiyla, yeni ba§tan klasik-leri a§kla, sevgiyle giindeme getirmekle olacaktir.Yeni bir aydin tipi belirmelidir, yeni bir diigunce veidealist hayat tarzi benimsenmelidir. Biitiin sorunlarbir bir ele ahnmalidir. Geni§ bir kiiltiir plam veprog-ranu gereklidir.

Dirili§ tezi, bu yolu agmamn tezidir. islam iilke-lerinde aydinlarm medeniyet fikrine, bu fikrin ger^e-gine donugii i^in yeni bir ozveri yolu. M^evi yolda.

22 Dt)§t)NCELER I - KAVRAMLAR

erdem yolunda ilerleyen kugaklar, bilim, edebiyat vesanatin dogu ve bati envanterinden hareket edip ye-ni giginni bulacak gilekeg dugiinurler, bilginler, ya-zarlar, §airler ve sanatgilar ku§ag[i vifukta goziikme-lidir. islam'i, medeniyet kavraimm, dogu, bati dii-§unceleriiii yeni ba§tan ele alip inceleyecek bir ku-§ak. Bu ara§tirmaya ve bunun ilham ettigi idealekendini adayacak bir ku§ak.

Medeniyet yitirilince, yalmz, bir takim inan?lar,dugunceler ve duydrliklardan ibaretmi§ gibi gozukii-yor islam, islto insamnda. Bu yiizden de hep tarti§-malar oluyor. §urda burda mozayik par^alari halin-de yaganan Islam ve medeniyeti. Otesi boliik,porgiik,gegit gegit gruplar.

Yeniden bir butiinlegme, gincak, medeniyetimizindiriligiyle olacaktir. O zaman dugiinceler birlegecek,ve yagamak i?in bir ortam ve dayanak bulacaktu*.Yoksa, medeniyet olmaksizm, inan^lar ve diigiinceleraskida kalir, havada erir, kaybolur. Onlan yagatacakclan bilim, diigiince ve sanat eserleri, ideal hayati vetiimiiyle medeniyettir. Medeniyet (elbet gergek medeniyeti kastediyorum), yagatan fondur diigiince veinanci, diigiinceye ve inanca.

EFSANE VE HAKIKAT

Teknik giicun tahmin edilen simrlan bile geridebirakmasmdan midir nedir, 20. yiizyilda, bazi iilke-ler, efsanelerinin etkisi altinda bir takim gilgin glri-§imlerde bulundular.

19. yiizyilda daha realist bir ama? igin hareketnoktasi ve heyecein kaynagi olan milliyetgilik, yiizyi-limizda mitlere yiiziinu dondiirdii ve oradan aldigikuwetle bir takim efsanevi davramglari denemek is-tedi.

Mussolini'nin eski Roma'yi diriltme denemesi,Hitler'in Alman efsanelerine dayanan iistiin irk na-zariyesinden hareketle Diinya hakimiyetine kalki§-masi, bunu firsat bilen kargitlarimn da kgun^ilama-siyla, Diinya Savagi'na sebep pldu.

Demek ki, pagimizda, efsaneler, diinya sava§ini(ikartan kiiltiirel motifler olacak denli bir gii§ goster-di.

24 Dt)§ONCELER I - KAVRAMLAR

Bugiin de, ku5uk gapta, geQmi§ efsane doneminiesas alan Megalo Ideayla Yungmhlar, tahrif edilmi§Tevrata dayanarak Ortadogu'yu kan ve ate§le zapta(ikan ve bu hayal ugrunda Amerikan guciinii de har-cayan yahudiler, efsanelerin tesiriyle buyulenmig gi-bi.

Efsanelerde, bir ki§i ya da az bir giig, olaganustiiya da mistik bir kaynaktan kuwet alarak, akh a§ani§ler bagarir. Gunumuz bilim ve teknolojisi de, ufur-suz bir ?agn§iinla, bir takim insanlara bu sejrtani il-ham ve cesareti bag;i§l£iim§ goriinuyor.

Hitler'in ve Mussolini'nin giri§imleri, bazi efsa-nelere liygun olarak trajik bir bigimde sonu^landi.Oburlerininkinde ise heniiz sure? devam ediyor. Ba-kalim, sonu? nereye varacak?

Efsanelerin hakkini yemeyelim. 20. yuz3aliboyle-sine ?ilgin giri§inilerle kana began bu hiilya ve hayal-lerin sorumlusu elbet efsaneler degil, Efsaneler,halklarm folklorunda zaruri olarak yer alan unsur-larcbr. Qocuklann egitiminde halk zihninin kuUandi-gi ogeler olarak masallar ve efsaneler, igige insan akilve mantigimn olgunla§ma siirecinde dolgu ve besle-yici madde ve kontrpuanlardir. Ama, tiim akli ele§ti-risiz ve denetimsiz egemenligine aldigi anda, birhalk, biitiinuyle bir sabit fikrin saplantisinda ?ilgin-ca bir girigimle son a§amaya kadar giderse, beklene-cek tek bir son vardir: o da §uphesiz, trajik bir son-dur.

Efsaneler, neden yiizyilimizda birden bu giiceeri§ip biiyiik insan topluluklarini etkisi altina aldi?

EFSANE VE HAKiKAT 25

Bu nokta, incelendigi zaman, gerek yuzyihmizm,gerekse dn^iizdeki 3ruzyilin yazgisi az 50k anlagil-mi§ olur.

insanoglu, obiir canlilardan farkli olarak, hayal-perest ve olaganustiiye egilimli bir yaratiktir. Aslin-da efsaneler, tarihin karanliklarmda kalan olaylanna3mntilarinm kaybolu§undan, ya da toplum §uuralti-mn a5aklamasi sonucu yitiriliginden sonra, ortadakalan tablolarimn insanlik muha3^1esinde pargala-ra a3n'ilmasi, bazi par^alarm bir araya getirilmesi su-retiyle olu§mu§ kompozisyonlardir.

Yuz5alimizda dinden kopan insan ruhu ve zekasi,yaradiligimizda varolan fizikotesi ihtiyacim, olaga-niistiiye olan tutkimlugunu efsanelerle gidermek yo-luna sapti. Utopyalar, milli riiyalar, toplum malihiil-yalari, ta uzak ve karanlik gecmige uzanarak oradankozmik eneijiler kapmak istedi.

Arka arkaya yapilan ve yapilacagi iimudunu ve-ren ke§ifler, bu cesaretin temelini te§kil etti.

Ddnci Cihan Sava§i'nda Almanlarin yaptigi vegizli tuttuklarim soyledikleri ke§ifleri bir haturlaya-lim.

Giiniimuzde de, Aya gitme, fezaya uzam§ ve ben-zeri ke§if ve icatlar, bir nevi, ge^mig efsanelerin ger-5ekle§tirilmesi amacim tagu- gorunmiiyor mu?

Ama, Eski Roma'mn yepyeni bir §ekli olan (yameski Yunan'm Roma'ya donugii, eski Atina SitesininRoma haline gelmesi gibi goziiken) Amerika ve eskiiran'm dirili§i gibi olan Rusya, hi? de ge?mi§inve efsanelerin adim anm^sizin, diinya egemenligi haya-

26 DU5UNCELERI - KAVRAMLAR

lini, teknigin olaganiistii giiciine dayanarak ger^ek-le§tinnek niyetlerini saklamakta ba§anli olabilirlermi?

Efsanesizligin efsanesini, proleteryamn kapatil-digi dar ufukta insan aczini ^atlatarak ondan doga-c£ik efsanevi bir giigle Marx iitopyasim gergeklegtir-mek isteyen Rusya, ne kadar ilmi sosyalizmden, kiir-sii sosyalizminden bahsederse etsin, gergekte, efsanearzusunun, negatif goruntiisiiyle de olsa mahkumuolmaktan kurtulamamaktadir.

Okyanuslarin ucundan devasa gemilerle ufuktagoziiken §u Yeni Diinya tayfalari Amerikalilar, zatenAvrupa'dan Asya'ya, insanlara, bir efsanenin i^inden5ikip gelmig yaratiklar izlenimini vermemigler miy-di?

Ve bugiin zavalli insanlik, ufuncii cihan sava§imdu§undugu zaman, onu bir efsane sava§ina benzet-miyor. Qunkii, efsanederden de oteye ge^ilecegi sam-liyor. Efsaneleriyle, realitesiyle insanoglunun sonugibi gozukiiyor ona boyle bir ihtimal. Belki de biitiinbir tarih, yanli§ ya§anmi§ gibi sona erecek ve diinya,madeni bir tabakayla kaplamp 5olle§ecek. Arzin yii-ziinde kalacak son erkek ve di§i, Adem ile Hawa ola-rak biitiin bu yanli§ ya§anmi§ gegmifin silindigiufukta, yeniden ba§layacaklar hayatlanna. Ilk nok-taya doniilerek insanlik, bu kez yanli§a dii§memekiizere, tekrarlayacak tarihini. Diinya Sava§i dejnnce,insanlik belki de bu dii§ii, onun trajik sonuna ekle-mek zorunlulugunu duyuyor, Ama bir tereddiitle.Eger 0 Adem ve Hawa da kalirsa diye.

EFSANE VE HAKIKAT 27

Bize kalirsa, efsaneler masumdur. Gre?ini§ kiiltii-rumiizun zengin hazinelerinin siisleridir. Onlar, ogarip sisin i§inden cikip gelmediler 3dizyiliiniza. Ge-lip de canavarla§madilar. Onlan gagiran biz olduk.Biz insanlar. Onlan gagirdik ve canavarlar ve ifiitlergibi gii^lendirdik ve birbirimizin iistiine saldirtmakistedik. Neden gafirdik, i§te asil, psikolojik tahlili ya-pilmasi gereken nokta budur.

Misir'da, halki, zuliim i?inde jenoside ugrayanHz. Musa'mn, onlan eski yurtlanna gotiinnek i^ingoUerde ?uT)inip dunnasi olayiyla, bugiinkii yahudi-lerin Filistin ve Liibnan'a yerle§me istekleri arasindakurulah bag ne kadeir aldaticidir.

O giin Misir'da ezilen Beni Israil ile bugiinAmerika' ya, Avnipa'ya, hemen hemen biitiin diinya-ya hakim yahudilerin ne gibi bir benzerligi olabilir?Hz. Musa'mn ve halkimn bir yurt aramasim, bir diin-ya hakimiyeti efsanesinin nirengi noktasi yapmak,sadece bir bahane aramaktan ba§ka tiirlii yorumla-nsonaz.

Mitleri, efsaneleri ve hele hele dini menkibeleri,bugiiniin siyasi ve ekonomik hegemonya hayallerinindayanagi yapmak, insamn kendi kendini aldatma-sindan ba§ka bir sonu^ dogurmaz.

Efsaneleri rahat birakalim. 0 devi uyandirmaya-lim. Qiinkii: o devi bir kere uyandinp sirtina binen-ler, kisa zamanda aldandiklanm anlayacaklardir. Odev kendilerini kaldinp yere ^alacaktir.

Efsaneler, yanli§ yerde kullamlmgdarmin intika-mim alacaklardir.

28 DO§tjNCELER I - KAVRAMLAR

Efsaneler ve hakikatler, ancak kendi dunyalarm-da etkindirler. Efsaneleri hakikatin yerine yerle§tir-meye ksilkarsamz, o vakit, g6rulmemi§ bir gey olur.Hakikat, bir efsane kahramam gibi gikar gelir ve bii-tun igleri alt list eden insan £iklina gereken dersi ve-rir.

iNSAN VE MAYMUN

Darsdn'in me§hur teorisi, insamn maymundangeldigine dair nazariyesi, o gun bugiindur, iizerindetarti§ilan, spekiilasyonlar yapilan bir konu.

Bu konuda, benim gorugumu sorarsamz, derimki, insan, maymundan degil, maymun, insandan gel-mi§tir.

Zaten, hayvanat bahgelerinde, ya§li bir §emp£in-zenin ot\irmu§ kara kara du§undugunu, garip garipinsamn yiiziine baktigim gordiigunuzde, gayri ihti-yari, aklimza bu gelmez mi?

Ben, §ahsen, onlari hep 50k talihsiz bir insan tii-rii olarak gormugumdiir. Arkaik bir goriinumleri var-dir bu hajrvanlarin. Yiizleri kivnm kivrim, kin§ik ki-ngiktu*. Onlari on bin ya§irida farzedersiniz. Kimbilirhangi karanlik ^agda, hangi sebeple, hangi tektonik,jeolojik, cografi ya da tarihi sebeple ilkelle§mi§, uy-

30 Dt)§t)NCELER I - KAVRAMLAR

garca yagama imkamni kaybetmig, hayvanlagmig birtakim insanlann trajik hikayesini goriir gibi olmaz,.okumaz misiniz yiizlerinde? Goruniigleriyle giilungdegil, acimlacak bir duriimdadirlar.

Kur'an-i Kerimde de, ahlaki sebeple du§mu§ in-san topluluklarimn "mesh"e ugradigi, maymunla§ti-gi yazili degil mi?

Evet, demek ki, insanla maymim arasinda, birili§ki var; ama, bu Darvin'in dediginin tarn tersi birili§kidir. Onun geli§me teorisini tersine geviriniz,dogru bir teori olxir.

Zaten hilkatte, bana kalirsa, birim yaratimlarda,cevher degigmiyor, ama bozulabiliyor. Yani maymu-nozii insanozii olaimyor. Ama, insanozii, dejenereolar£ik, dejeneressansa ugrayarak mayihunluk dere-cesine inebiliyor. "Sigrama" aym cins iginde miim-kiin, fakat dugmenin sinin yok.

Darvin'in hatasi, gegmige dogru dugiinmekte.Eger, nazariyesini gelecege dogru igletseydi, belkipek de yabana atilamsusdi. Qiinkii: bati ideasi, mater-yalizm dogrultusunda insam maymuna dogru indir-mek oldu.

Evet, bugiin, maymuna baktigimizda, 5ruzunde,50k eski bir insanligin belli belirsiz izini hayal meyalgoriir gibi oluruz; giiniimiizun ruhtsin ve manevi ha-yattan nasibi kalmamig, hayati, sadece, yemek, i?-mek ve fiftlegmek olarak goren ve yagayan insandaise, gen? ve saglikli (!) bir cins, yeni yeni olugmayabaglayan bir maymun cinsini biraz daha net gekildegormemek miimkiin mii?

gAGDA§ ESARET SISTEMLERI:

KOMUNiZM VE KAPITALIZM

Bugiin Rusya igin esas olan slavciliktir. Komu-nizm, panislavizme bir perdedir. Rus irkindan olma-yanlar, ikinci sinif, ii^uncu sinif yurtta§tir Rusya'da.Ybneticilerin hep rus irkindan, yani slav olmasinadikkat edii&. Rejime sadakatini yiizlerce kez ispatla-mi§ olmali ki, bir ba§ka irktan biri, bir miktar yiikse-lebilsin.

Evet, komunizm, Rusya di§inda bir takim saf ki-§ileri avlamak i?in iyi 6rtulmu§ bir ku§ tuzagidir.Bizzat Rusya'mn igindeyse, yurtta§larin hi? bir daya-naklari, giivenceleri yoktur. Devlet, komunizmde,sonsuz giigte, ki§i ise sifir se^enekte ve imkandadir:ne miilkiyet, ne soz ve protesto hiirriyeti, ne orgiit-lenme hakki vardir. Insanlar, makinalarin, yiiriiyen,insan kihkh yedek par^adaridir.

Teoride, sozde, iggi simfimn hakimiyetidir komunizm. Ama, gergekte iggi sinifim, elinde bir ordu, ka-

32 D0§UNCELER I - KAVRAMLAR

pikulu gibi bulunduran bir diktatorliik sistem ve re-jimidir. Dostoyevski'nin Ecinniler diye dilimize cev-rilmi§ olan eserinde de sanat^i sezgisiyle canlandir-digi cinsten, gagimiza mahsus, mateiyalizm iddialiyeni ^arciliktir. Bir nevi modern sezarizm.

Batili toplumlarin tarihi §uuraltlannda hep Roma ve Sezarizm yatar. Mussolini ve Hitler'in oldugugibi, Stalin'in, Lenin'in riiyalan da aslmda SezEir ol-makti.

Kapitalizmde de durum pek farkh degildir. i§?i-nin i§5i olmasi, insan olmasindan once gelir. Yone-timler, demokratik goruniimlu de olsalar, ashnda,belli bir ekonomik guciin idaresindedirler. Ekonomikrallari geride durur, arka plandan idare ederler, ge-neliikle pek orta yere gikmazlar, Kitleye gelince, on-larm gorevi, onceden tesbit edilmi§, segenekleri iyi-den iyiye belirlenmig ve simrlannu§ uygulama proje-lerini onaylamaktan ibarettir. Boylece onlari idareetmek kolayla§ir. Qiinkii: onlar kendi yonetimlerinikendileri se^mig zannederler ve bununla avimurlar.

Kapitalizm ve komiinizm, gagimizmifrat ve tefri-ti olarak, insanogluna insanca bir hayat siirdiirme-mek igin yari§tadirlar.

Kavimci millet anlayi§imn, panislavizm ve pana-merikanizmi, goz boyama sistemleri olarak, insamaldatmakta, biri e§itligi, obiirii de ozgiirlugu ilerisiirmektedir.

Oysa, insanlarm ne egitligi, ne ozgiirlugu vardurbu sistemlerde. Insanlar, bir takun bilimsel metot-larla, global olarak yonetilir ve adeta kompiitiir gibi

gA6DA§ ESARET SiSTEMLERi: KOMtJNiZM VE KAPiTALIZM 33

programlanirlar. Ve, kendilerine bah§edildigi kadare§it ve bahgedildigi kadar ozgiirdiirler.

Insanlar, §u ya bu §ekilde, goriiniir ya da goriin-mez zincirlerle elleri kollari baglidir bu sistemlerde.

Yine de, insan bir giin bu zincirleri pargalayacakve bu insanlik di§i diizenleri ortadan kaldiracaktir.

Bir dirilig atiliimyla.

Ve elbet Tanri'mn yardimiyla.

HALK VE DEMOKRASi

I

Demokrasi, etimolojik anlamiyla, halk yonetimi,halk egemenligi demek. Ancak, "halk" kelimesi, tarihboyunca hep ayni anlama gelmemigtir.

ilk^aglarda halk deyince, rahipler ve soylular di-§iiidaki site halki anla§iliyordu. Aristokrasi ve plii-tokrasinin aksine, biitun site halkmin yonetici se?-

ve yonetimde yer almak, kanunlara ve genel ka-rarlara oy verme hakkini tanima anlamina geliyordudemokrasi. Ancak esirler, koleler, yabancilar sitelilikhaklarina sahip degillerdi. Rahiplerin, kimi zamansoylulann da hirtakim ayricaliklari vardi. Eflatunheryonetim §ekli arasinda demokrasinin de ele§tiri-sini yapmi§tir.

Halk kavrami, i^erik olarak, ortacatda, Fransizihtilalinden sonrave hugiin hirhirinden az 90k farklianlgmilar ifade etmi§tir.

HALK VE DEMOKRASi 35

Qagumzda da, gegitli gorugler, doktrinler kelime-yi farkli anlamlarda kullanmaktadirlar.

Halk ve egemenlik kavramlarimn zaman igindedegi§ik anlam ve igerikler almasi, §uphesizdemokra-si kavraimmn anlam ve i^erik durumuna da yansi-mi§tir. Kelime anlamlanmn otesinde, tarihi bir ku-rum, hatta kategori olarak, gag havasi olarak, de-mokrasi kavrami da farkli anlamlarda kullamlmi§-tir.

Demokrasi kelimesinin bugiin oylebir sihri, cazi-besi vardir ki, ona tam zit yonetimler, dikta rejimle-ri dahi ne yapip yapip isimlerinin igine ya demokra-tik, ya halk kelimesini kativermektedirler.

Halkin kultiir seviyesi yukseldik^e dogrudan de-mokrasiye yakla§ilir. Genellikle demokrasi, halkin,dogrudgm yonetiminden ?ok, yoneticilerini segme veonama hakkina sahip olmasi demektir.

Ancak, demokrasi kelimesine sigmarak, hak vehalk kelimelerini de her tarafa ?ekilir bir §ekildekul-lamp herkesin simrsiz hakki oldugu samsina imkanvermek dogru degildir.

Ziya Gdkaip'in 50k ele§tirilen:

Hak yok, vazife vardir.

Yada

Gdzlerimi kaparim

vazifemi yaparim

bi?iminde misrala§an diiguncelerini, demokrasi i?inhayali bulmak miimkiin. Ama, onda sadece "hak" ol-dugunu iddia etmek, onu "istedigini yapabilme hakki" sanmak da dogru degil. Her hak bir vazife, bir so-

36 DU§t)NGELER I - KAVRAMLAR

rumlulugu beraberinde getirir diye dugunmeli de-mokrasiyi.

Ve demokrasiyi, bir demokrasi terbiyesiyle bir-likte dugiinmek gerekir.

II

Demokraside halki iyi tamma, halk psikolojisinibilmekadar, halk nihundan ilham alma, halkin bel-ki ilkel, fakat dogal orgutlenmesini bilim verileriylegeli§tirme de soz konusudur.

Demokrasi, ayni zamanda, halk ruhunun tarihi^indeki varolu§ miicadelesiiii hesabakatmak demekolmahdir. Halkm millet haline geldig[i unutulmama-hdir. Halk demek, kiiru kalabaliklar demek degildir.Halk, iilkesi ve devletiyle millet haline gelmi§tir.Halk, ge^migi ve gelecegiyle, oliileri ve gelecegin ulu-su olacak clan bebekleriyle, ya§adigi gagi, kiiltiiru vemedeniyetiyle birlik diigunulmelidir,

III

Halk da yoneticilerine baki§inda, onlarm her is-teneni degil, ancak §artlann elverdigini ger?ekle§U-rebilecegini unutmamalidir. Halkin Hderlerine saygive sevgiyle bakmasi do^aldir; fakat, onlari mitle§tir-mesi, onlan efsane kahramanlanna donugtiirmesiher zaman ifin ijdye alamet degildir.

Halk egitilmelidir, dedik. Zaman zaman kapila-cagi Qocuksu hayallerden ancak boyl^likle kurtarila-bilir halk. Realist bir bagliliktan otesi bir alarmdir.A§iri sembolle§tirmeler, duyarhk hezeyanlan, duygu

HALKVEDEMOKRASi 37

ta§malari, halk ve demokrasi igin tehlikelerdir.

IV

Nihayet, demokrasi lie kiiltiir ili§kisi uzerinde dedurmakta fayda vardir. Halk ve aydinlar, yoneten-lerle yonetilenler ve bugiinun de3d§iyle soyleyelim,tabanla tavan arasindaki kopukluklar, milli kiiltiirseferberligi ve kiiltiir yaygiiila§tirilmasi lie giderile-bilir.

Kiiltiir, demokrasiyi kisirla§maktan, ^olleg-mekten, erozyona ugramaktan korur.

V

En son olarak, halkin demokrasiyi tam anlamiy-la sindirmesi, adeta ruhuna gegirmesi, sincak, birey-lerin en kiigiik yonetim birimlerinden itibaren gorevalmasiyla miimkiindiir. Okulda, ailede, mahallede,semtte, koyde, ilge ve ilde bir 50k ufak kamu ve top-luluk gorevleri segimle dagitilabilir. Asil yonetim,buralarda edinilen tecriibelerde ilerleyenlerin i§iolur.

Prens Sabahattin'in programi, §ekil bakimindan,bugiin dahi yararlanilacak fikirler ihtiva etmektedir.

VI

Tabii, biitiin bu diigiincelerimizin, millet ideali-nin iyi sapteinmasi ve onun, medeniyet perspektifin-den muhtevalandmlmasi §artiyle bir anlam ifadeedecegi unutulmamsJidir.

OGRETIM

1

Obiir islam iilkelerindeki durumu bilmiyorum;ama, iig a§agi be§ yukari bizdeki gibi oldugunu sam-yorum. Ki§ilerin yeti§meslnde temelli bir prensip,degigmez bir tutum, §a§maz bir hedef gerektigi hal-de, Tanzimat'tan bu yana girdigimiz bir ogretim te-reddiidii ve eksikliginin soz konusu olduguna inani-yorunv.

Bir Qocuk, okula gidince, dogal ve sosyal bir or-tam ve ^evreden daha degi§ik, yeni bir ortam ve §ev-reye girecektir. Okulun kapisindan i^eri giren ^ocuk,zihin hayati, sanat hayati ve ideal hayati diyebilece-gimiz bir diinyaya girecektir. Tarih oradadir, ge?mi§medeniyet ve kiilturii ortaya koyanlar oradadir, de-halar oradadir. Klasikler orada olmalidir. Apayri birdiinyadir aslinda okul. Teorik olarak, okulun, aile,toplum ve dogayla diyaloglu, uyumlu olmasi gerektigi iizerinde durulmu§tur. Modern pedagoji belki bu

OGRETiM I 39

tezi fazlasiyla iglemektedir. Ama jdne, okul, bence,dogasi geregi, ajnri bir dunyadir ve bu dzelligi asla de-gi§memelidir.

Mesleki okullar igin bir §ey soylemeyecegim ama,genel kiiltur veren liseler, temelde klasiklerin oku-tuldugu okullardir. Fransa'da boyledir. Racine, Ra-beigds. La Fontaine, Corneille, Hugo eserleriyle tam-tilir, okutulur; eski jninan eserleri, filozoflan, §airle-ri adeta ogrencilerin arasinda yagarlar. Ogrenciler deonlarin arasinda. Amerika'da da degi§ik bir tarzdada olsa, gerek Avrupa kiiltiiru klasikleri, gerek Ame-rikan klasikleri okutulur, ogretilir.

ingiltere'de de yeti§mi§ aydin olup herhalde§ekspir'i, klasik §airlerini, eski Yunam okumayan,bilmeyen yoktur.

Bizde klasik ogretimi yoktur. Bir edebiyat dersivardir ki, dogrusu, bu, ogrencilerin gogunlugu i^in,sikici, not almak i^in ezberlenilip unutulacak, liizu-muna inanilmayan fuzuli bir derstir.

Okullarimizda kiituphaneler adeta bir siis gibidurur. Ya 50k kez kapalidir. Ya da 50k az ogrenci ug-rar. Yabanci bir yamadir okul biinyesinde.

Bizim ogrenciligimiz zamamnda durum buydu.§imdi de pek fazla bir degi§iklik olmadifim samyo-rum. Ama, isterim ki yanilmi§ olayim.

Lise ve kolej ogrencileri arasinda bir anket yapil-sa ve tarih^ilerimizin ismi sorulsa, sanirim gogun-lukla, okuduklari tarih dersi kitaplsuim yazan ki§ile-rin isimlerini vereceklerdir!

Ogrenciye, ogretmenlerin; "Tarih deyince aklim-za §u ders kitabi gelmesin. Bu3nik tarihgilerimiz var-

40 Dtj§t)NCELER I - KAVRAMLAR

dir; bunlar §unlardir. Bunlanm eserleri, §u §udur"dedigini hi? sanmiyorum, istisnalar, di§inda. Helehele 0 eserleri gotiiriip gosterenlerin ise azin azi ol-dugu kanaa-tindejom, Elbet, bu, merkezden bir prog-ramla olur.

Aynca, edebiyat, cografya, tarih, din ve ahl^derslerinin ?iplak simflarda okutulmasi da kanaatim-ce yanligtir. Nasil, kimya, fizik, laboratuvarlara gidi-lip orda okutuluyorsa, bir tarih sinifi, bir edebiyat si-nifi, bir din ve ahl^ sinifi, bir cografya, bir sanat ta-rihi sinifi plmah. Ve bu simflarda o konunun biitiinklasikleri olabildigince bulunmali. Ogretmen, Fuzuli'-den bahsediyorsa, Fuzuli'nin divamm, hemen ordanalip §ocuklara gostermeli. Leyla ile Mecnun'u hemenorda agtirip okutmali. Naima Tarihi'nden bir kag say-fa okutmah tarih ogretmeni. Sanat Tarihi dershaneside biitiin abidelerimizin boy boy resimleriyle donatil-mali. Elden geldigince klasikler biitiin halinde oku-tulmah. Din ve ahlak dersinde de, Kur'an-i Kerim,tefsirler, belli ba§li hadis kitaplari, belli ba§li din bil-gini ve dii§iiniirlerinin eserleri bulunmali.

§iiphesiz, bu dedigim, iilke igin, muhakkak eko-nomik bir meseledir. Ama, ba§layabiliriz buna. Eksikeserleri de basmaya Kiiltiir Bakanligi giri§ebilir. Me-deniyetimizin klasikleri, Ulkemizin klasikleri, Diin-ya klasikleri aydin olacak her kigiye bir kiiltiir ve ki-§ilik mayasi olarak ula§sin diye biUnpli bir galigmaba§layabilir.

CJenel kiitiiphaneler yeniden diizenlenerek gece-leri dgrencilere agilabilir. Orsilarda da yardimci 6g-retmenler bulunabilir.

Asil ogretim seferberligi ben buna derim.

OGRETIM

II

Ogretim sistemimizin iizerinde dTirulmasi gerek-li bir problemi de, "ders kitabi" anlayi§idir. Bu, oto-matikman, "ders" anlayi§im da iyermektedir.

Bizde ders, belli bir takim bilgilerin Qgrenildigibir zaman pargasi gibi du§unulmektedir gofunlukla.Ogretmen anlatir, ogrenci not tutar ya da dinler; son-ra da "ders kitabi"ndan okur, ogrenir. Ogretmen, belli bir konunun "anlatici"sidir daha 50k. Ogrenci de"aym §ey"in "6grenicisi"dir. Sanki, belli konunun belli bir bilgi hali vardir. O, ne artar ne eksilir. Ogretmen ve ogrencinin iistundedir o; onlar sadece onaula§maya ^aligirlar. Once ogretmen ula§ir, sonra onu"agagidaki" ogrenciye "uzatir". Asil eksiklik ve yan-li§ligi somut bir §ekilde canlandurabilmek igin kas-den biraz abartarak tasvir ettigimiz bu psikoloji, 6g-retimimizin adeta kemikle§mi§ yapisimn §ahdamanhalinde goziikuyor

42 DU§t)NCELER I - KAVRAMLAR

Oysa, ben, "ders"i, biraz daha farkli olarak anli-yorum. Bana gore, "ders", ki§inin kigiligini kurma yo-lunda igine girdigi, tabiat ve toplum hayatimn iistiin-de, ama onunla ili§kili, ozel bir ya§am bi^imi ve biri-midir; bir "hayat deneyi"dir. Oyle ki, ders saatleri ar-ka arkaya eklendiginde, insamn geli§me merhalelerizinciri ortaya gikacaktir. Grdninmeyen bir ilerleme,an an geli§me siirecidir ders. Dersin ki§iye kazancbr-digi sadece bilgi degil, bilgi artinu degil, bilgisizliginbiitiin problemleri ve bilginin, bilgi arti§inin getirdi-gi yeni durumlarla hesapla§madir. Bu bakimdan,ders, dgrencilerin tek ba§larina giktiklari bir yolcu-luk, bir arada giktiklari bir yolculuktur. Ders kitabi,bir "miiracaat el kitabi"dir, ba§ sikigtikga a?ip k£iri§-tinlacak bir kilavuz. Ogretmense, yolun kilavuzu-dur. Bir yd onderi, yd yardimcisi, ydu once a§mi§ ol-ma tecriibesine sahip giivenilir bir rehberdir. "Derskitabi", aslinda hem ogretmen i?in, hem ogrenci iginbir kilavuz kitap, bir elkitabidir. Ogrenciyi turistebenzetirsek, o bir kente geldiginde kendisine verilenkent haritasi, kent rehberi gibi bir §eydir ders kitabi.Ogretmen de turist rehberi gibi bir §ey. Ders, kentiadim adim gezmedir; ogretimse, kentin tiimunu gez-nii§, gormiig, ya§ami§ olmadir. Kentten ayrilirken ki-§ide kalandir ogretimden bizde kalan.

Ogrenci ve ogretmen, bizim ogretimimizde ne ya-zik ki, 50k pasiftirler. Amerikan usulii, test usulu gibi eskiye neizaran bir takim yenilikler geli§mi§se de,bence, asil yapilmasi gereken degi§iklik bir tiirlii an-la§ilamami§tir.

Ogretmen, adeta bir sanatgi olmali, arasira ortaya gikmali ve ogrenci kendini konuya verince ortadan

OGRETiM II 43

^ekilmeli, arkadan izlemeli; gerektiginde tekrar orta-ya gikmali. Ogrencilere konunuti onemi anlatilmali,onu nasil ara§tinp inceleyecegi ogretilmeli. Ogret-men bir totem, ders kitabi bir tabu olmamali ogrenci-nin goziinde. Her konunun "liizum" duygusu, belki de50k dolayli yollardan ogrenciye a§ilanmali.

Bizde, ders deyince ders kitabi akla geliyor. Bu, okadar yerle§mi§tir ki iglmize, bugiin neden televlz-yonda geregince "edebiyat programlan" yoktur dlyekendi kendime sordugumda sebebi §urda buluyorum:gunkii: ordaki boliim yoneticileri, gorevlileri genellik-le gen? insanlardir. Onlar, "edebiyat" denince onu"edebiyat dersi"yle 6zde§le§tiriyorlar. Nitekim giri§i-len edebiyat programlan genellikle edebiyat dersi gi-biydi. Bu yiizden de ba§arisiz oldu. Ve kisa zamandaterk edildi gitti. Boyle du§unulmesi de dogeddi. Qiin-kii: okullarda ta §uuraltina, boyle bir anlayi§ yerle§-tirilmi§tir. Edebiyati, fizik, kimya dersi gibi bir ders-ten ibaret saymamn yanli§ligi apa?iktir.

Ozetlersek, milli egitimimizin ve dgretim siste-mimizin diizeltilmesi i?in, her §eyden once, "ogret-men", "ogrenci", "ders", "ders kitabi" kavramlarimyeni ba§tan ele almali ve onlari bir ki§iligin kurulu-§undaki unsurlsir, canli ogeler, aktiviteler ve dina-mizmler, organizmalar olarak du§unmeliyiz. Ve tari-himiz, tarihi kigiligimiz i?inde bunlar yeniden bir an-1am, ama? ve renk kazanmali. Yani hem gerjek, hemiyi, hem dogru olmali. Hem de giizel olmali.

OGRETiM

III

Ogretim, gocuk igin bir "sir yolculugnu"dur. Hi-zir'la iskender'in ab-i hayati karanliklar i^inde ara-malari cinsinden bir yolculvik. Bilgi, ab-i hayattir,6lumsuzle§tirir insam. Elbet, insana asil ebediligisaglayan bilgi, ig bilgidir. Ama, di§ bilgi de i^ bilgiigin gerekli. Hizir ogretmen, Iskender ogrencidir. Yada, Hizir'la Iskender-i Ziilkarneyn, birbirlerine hemogretmen, hem ogrenci, iki ders arkada§idir. Bu mi-salin sembolizminde, bilgi ve ogrenimin asil ozelligi-ne inmi§ oluyoruz. Bilgi, sadece dig bir kavrayig, birakil ve mantik olayi, insan-doga iligkisinden dogmabir kanunluluk degil, ayni zamanda i$ geligimimizeiligkin bir degigim siireci, bir ahlaki yiicelik agamasi,kisacasi kigilik mimarisinin maddi ve manevi yapitagidir.

OGRETiM ra 45

Qocuk, ogrenimde, yepyeni ve bambagka bir ale-me girmektedir. Okvd oncesi donemde gevrede gordii-g[u siradan ki§iler degildir artik bu alemin insanlari.Matematikgiler, fizik^iler, §airler, devletler kuran veyikan kahramanlar arasina girme ve devler arasindayagamadir bilgi diinyasi, okul. Yani okul, devler dun-yasidir bir bakima gocuk i?in. Bu nokta iyice anlati-labilir ve mizanseni iyi ayarlanabilirse, gocuk i?inonur verici, sevinilecek, ogiinulecek bir §ey olur oku-mak. 6te yandan bir korku ve urkiintu duyabilir 50-cuk. Abstreden iirkme, tarih boyutundan iirkme, za-mandan iirkme. Ama, terazinin obiir kefesi iyi anla-tilirsa, yani onun da bu destan kahramanlari arasinda onlardan biri olma imkani iyi anlatilirsa, gocuktadogacak a§k, §evk ve gurzu, o korku ve iirkuntii ve pa-nigi dengeleyebilir. Qocugun ezilmemesine ve yenil-gi3d kabullenmemesine, savagimini siirdiirmesine se-bep olur. Onun i§indir ki, isindirmak maksadiyla, ba-na kalirsa, matematikten once matematik?ileri, fi-zikten once, fizik bilginlerini, edebiyattan, §iirden ro-mandan once, §airleri, romancilan, edebiyat tarihci-lerini ve tarihten once tamnmig tarih§ileri tamtmak-ta yarar vardir.

OGRETIM

IV

Okulda yeni bir ^eme girmektedii' dedik gocuk..Bir agidan soyut konular diinyasidir bu Mem, bir agi-dan da gegmi? uygarliklar diinyasidir. Ki§iligi yil yilgeli§en gocugun, zaman iginde, eski Mezopotamya,Misir, Yunan, Roma medeniyetleriyle, Hiristiyanlikortagagiyla, Islam Medeniyetiyle ve onun varyasyo-nu clan Osmanli Medeniyetiyle, Ronesans ve sonrasiBati Medeniyetiyle kar§ila§tigi bir diinyadir bu. Eskiegitimimiz ve ogretimimizde belki bu medeniyetlerinbir kesimi ihmal ediliyordu. Ama, kendi medeniyeti-miz, belki biraz zamanla eskiyen ve yenilenmeyenbir direkt metotla ogrenciye ya§atilmak suretiyle ta-mtiliyordu. Sadi okunuyordu. Cami okunuyordu.Mevlevi tekkelerinde Mesnevi okunuyordu. Cami'ninBaharistan'i gibi bir klasik eser, bugiin, okullarimiz-da yoktur. O eser ki, genglere, hiikiimdarlari, ruhuy-

OGRETIM IV 47

la, esprisiyle, yonetimin ne anlama geldigiyle, bilgin-leri, §airleri, adaleti, §iiri ve benzeri tiim konulancanli hikayelerle siisleyerek tamtmakta ve anlat-meikta, Eski ogretimimizde klasiklerin okunmasi,hazmedilmesi soz konusuydu. Belki Bati medeniyetiklasiklerinin de buna eklenmesi gerekirdi. Osmanh-larin yapmasi gereken reform buydu. Grer?i yunandiiguncesi, dolayli yoldan klasik ogretimimizde yerabyordu. Ama; daha sonrasiyla Bati tiimiiyle di§lan-mi§ti. Buna tepki olarak Tanzimat'tan sonra giderekartan bir hizla, tempoyla, kendi klasiklerimiz di§lan-maya ba§Iandi.

§imdi ise gergekte, ne Dogu'nun, ne kendimizin,ne Bati'mn klasikleri, egitimimiz ve ogretimimizdeyer almakta. Belki okuma kitaplarinda bazi par?a-lar, edebiyat, tarih ve sanat tarihi derslerinde birparga olii ve kuru msdumat mevcuttur. Ama klasikogretimi ve egitimi bu degildir. Ogrenci bugiin okul-da biitiin bu gegmig diinyalarma uzak ve yabancidurmaktadir,

Milli Egitimin o kadar personal bina v.b. i§ vemasrafLari gofgilmigtir ki, artik dedigim cinsten birprogrami du§unmege bile firsat bulunamiyor. Zatenklasiklerin yayinlanmasi da gerekiyor. Ozel yayinci-likta ciddi ve siirekli klasik eserlerin basimi yok.Devletin bir ara giri§tigi bu i§, soguk, sun'i tutulmu§ve yarim kalmi§tir. Daha sonra benzeri giri§im, poli-tik bir konu olmu§ ve yine durmu§tur. Bugiin, bunuyeniden canlandirmak gerekiyor. Bunu ozel kesimyapmadigina gore Devlet yapmalidir. Ya da ozel ke-simi ozendirmelidir bu konuya. Yardim etmeli, uz-

48 DU§UNCELER I • KAVRAMLAR

manlar vermeli, denetlemeli. Devlet ve ozel kesimelele, biitun ge?iiii§ klasiklerimizi yeni ba§tan, tarnbir intizam ve program i^inde basmali, arap ve acem§airler, mumkiinse, §airlerce, ya da §iiri §iir olarakgevirebilenlerce gevribiielidir. Milli Egitim Bakanligibu i§i yapmayacaksa veya yapamayacaksa KiiltiirBakanligi iistlenmelidir.*

Bir noktaya temas etmek istiyorum. Bu da Kiil-tiir Bakanbgi konusudur. Bu konuda 50k §eyler ya-zildi Tiirkiye'de. Ama, zanmmca, i§in esasi anla§ila-madi. Bu yiizden de bir konuldu, bir kaldirildi bu ba-kanlik. Sonunda da Turizm Bakanligiyla birle§tiril--di. Bu da gosteriyor ki, bizde heniiz bu bakanliginfonksiyonu berrakhkla ortaya 5ikmami§tir.

Batili iilkelerde, Milli Egitim Bakanligi'mn gore-vi, yurtta§ tipinin olu§turulmasi, bu sebeple de kla-sik egitim yapilmasi ise, Kiiltiir Bakanligi'mn gorevi,ge^mig kiiltiir eserlerinin korunmasidir. Turizm Ba-kanligi'mn gorevi ise, yurdun tabiat ve kiiltiir zen-ginliklerinin yabancilarin da konuk olarak yararlan-malari igin hizmetlerlne simulmasidir. Klasiklerinbasilmasim biiyiik yayinevleri yapmaktadir. Devletegerek yoktur. Milli Egitim, klasik kiiltiirii ogrencile-re vermektedir. O zaman Kiiltiir Bakanligi'na dii§engorev, sanat eserlerinin, tarihi deger ifade eden eser-lerin korunmasindan ibaret oluyor.

Bizdeyse, once kigiye verilecek canli kiiltiir konu-

* Bunu 1983 de soyledigimiz unutulmamali. Zaman zaman es-kiden basilmi§ klasiklerin yeni baskilarinin yapilmasina giri-§ildigi gozlenmekte ise de, siirekli ve yeterli olamamaktacUr.

OGRETIMIV 49

su, yani kigilige i§leyecek klasik kiiltur konusu, he-niiz askidadir. Bunu kim yapacaktir? Bize gore, Mil-li Egitim, klasik egitimine ba§layincaya kadar, bu go-revl Kiiltur Bakanligi'mn yiirutmesi lazimdir. Tiirki-ye'de Kiiltiir Bakanligi, obiir iilkelerden farkli ola-rak, canli kiilturun olu§masi ve kigilere yerle§tiril-mesi i§ini de iistlenmek zorundadir. Klasiklerin ba-silmasi, ailede kiitiiphane ali§kanligimn olu§masinakatki, televizyonda geiii§ planda kiiltiir programlanyapma gibi gdrevlerdir bunlar.

Turizm Bakanligi konusii kitapta ayn bir konuolarak i§lenmi§tir. Kiiltiir Bakanligi da ba§li ba§inabir konudur. Biz burada ogretimle ili§kisi a^isindaniizerinde durduk biraz. Kiiltiir Bakanligi'ni Bati'dakiornekleri gibi sadece ge?nii§ sanat, tarih ve kiiltiirdegerlerinin korunmasi gibi bir gorevle sinirlandir-mamiz miimkiin degildir. Yeti§kinler, klasik sanati,klasik kiiltiirii yeterince ki§iliklerine katamamiglar-sa, bu bakanligin yapacagi hizmetten de gereginceyararleinamayacaklar demektir.

OGRETIM

V

Ogretimimizin bir yanli§ligi da, zaman babinda,kroholoji konusunda pedagojik davranmayigimizdir.Qocuga tarih ogretmek i^in i§eta§ devrinden ba§lam-yor. Baltali vah§i adamlardan. Tarih donemine girin-ce de eski Misir, Mezopotamya ve Grek Uygarli-gi'ndan, Roma Uygarligi'ndan i§e giri§iliyor. Bunlarogrenciye 50kters, yabanci, bir yerde de ilkel gelecek-tir. Lise'de edebiyat derslerinde, divan edebiyati onealimyor. Ondan ba§lanarak bugiine gelinmek isteni-yor.

Oysa bunun tam tersi bir yol izlemek gerekir.Once bugiinu tanimali ogrenci. Tarihte de, edebiyat-ta ve sanatta, du§unce ve felsefede de. Once ya§ayan-larla tam§mali derslerde Qocuk. Once gevresini, kasa-basini, ilini tanimali. Baba neslini, dede neslini. Bu-giinden ba§layar£ik geriye dogru gitmeli. Mesela:

OGRETiM V 51

edebiyatta ilkin kasabasindan, ilinden yeti§mi§ sondevir yazar ve §airlerini, daha sonra Tiirkiye ?apin-da, yirminci 5dizyilda yeti§mi§ olanlari ogrenmeli, ya-ni diyelim giirde once ikinci yeni ve sonrakileri, d£ihasonra Orhan Veli donemini, daha sonra Cahit Sitki-lari, Ahmet Mnhibleri, sonra Necip Fazil'i ve Hececi-leri, sonra Yahya Kemal, Ahmet Ha§im, MehmedAkifi, Fecr-i Aticileri, Servet-i Fiinunculan, Edebi-yat-i Cedidecileri; Tanzimat donemini, daha sonraDivan Edebiyatim ogrenmeli. Bugiinden geriye dog-ru gitmeli. Ekollere geUnce kronolojik siraya doniile-bilir.

Tarihte de once ilin tarihi §ahsiyetleri, sonra 20.yiizyil tarihi, daha sonra yiizyil yiizyil geriye dogrugidi§. Ilkin Tiirkiye Tarihi, sonra Avrupa ve Asya'da-ki iilkelerin tarihi. Osmanli Tarihi geni^^e okutulma-li, daha sonra Selpuklar, obiir Islam devletleri, Endii-liis, Abbasiler, Emeviler, Peygamber Efendimiz devrive sonrasi. Daha sonra Avrupa ortagagi, en sonra daantik tarih, en son ilk gaglar, tarih oncesi ^aglari 6g-retilmeli.

Sojrut konularda da once o konunun nasil ortaya?iktigi, ortaya ^ikaranlar, tarih?esi anlatilmali ve 6g-retilmeli. Matematikte, geometri, fizik, kimya gibi di-siplin ve bilimlerde birden girmemeli konuya. Ogren-ciyi iyice hazirlamali, oyle ki o kendi kendine soyutadogru gitsin.

Yazi ogretiminde de uzun siire yanli§ bir yol iz-lendi. Once harfler ogretildi. Sonra bunlann biti§me-si. Bu, hayata uymayan bir metottu. Qocuk, 50k gegve gii? yazi ogreniyordu. Sunl bir yol izleniyordu.

52 DU§0NCELER I - KAVRAMLAR

Qunkii tabiatta harfler tek baglarina mevcut degil-dir. Sanirim sonralari bu yontem terk edildi. §iindidgrenciler dogrudan kelimeleri kli§e halinde ogreni-yorlar. "Elma" kavraminakargibk"elma" kelimesi ol-dugu gibi ogretiliyor §imdi. Yaziyi ogrenirken ?ocukyava§yava§onun soyut unsurlari olan harf, hece, bi-tigtirme gibiozellikleri de kendiliginden kavnyor. Budaha dogru bir metot §uphesiz.

Kisaca ozetler ve ogretim konusunu buradabaglarken, ogretim sistemimizde biiyiik ve koklii de-gi§imler yapmaimz gerektigini, klasikleriri ogretiliptamtilmasim orta ogretimde temel ilke olarak kabuletmemizin gerektigini soyleyelim. Bekleyip umalim.

TURIZM

Memleketleri gezmek, gormek, dolagmak, insan-lik i^inyeni bir adet degil. Eskidende insanlar, §uvebu maksatla, lilkeiilke dola§irlardi. Bu sebepten, eskiden de bir dereceye kadsiryabancilar iginbir takimkurulu§lar vardi. Yollar, kervanseiraylar gibi.

Antik devirde, yabancilar du§nian kabul edilirdi.Buna ragmen, miinferit kigilerin dola§tigim, hattaseyahatnameler yazdigim biliyoruz. Xnefon'un Ana-baz'i bu tiir eserlerin en me§huru.

Grerek hiristiyanlikta kutsal yerlere yolculukyapmamn sevap sayilmasi, gerek islamda haccin farzolmasi, ortagagve sonrasinda bu gidi§ geli§Ieri ya§a-tan manevi kurumlardi.

Kur'an-i Keiim'de ^egitli vesilelerle diinyayi gez-me te§vik edilmi§tir. "Allah'in Arzi geni§tir" ilkesiile, insanlarin bir yere saplamp kalmamalari, rizkla-

54 DU§t)NCELER I • KAVRAMLAR

rini olduklari yerin otelerinde de arayabilecekleri, Islam ruhunun, insanogluna ogiidudur. Ayrica,Kur'an-i Kerimde, Insanlara, diinyayi gezmelerini,bilhassa gelip ge^mig medeniyetlerin kalintilanm in-celemelerini, onca muazzam ve muhte§em medeniyetlerin neden yikilip gogtiikleri iizerinde iyice dii-§unmelerini soylemektedir. Demek ki, dunyajn gezipgormede, sadece eglenme, vakit gegirme, dinlenmedegil, ogrenme ve insan olareik da olgunlagma fakto-riinii de diigiinmekgerekir. Yani tanhi-sosyolojik do-nelerden metafizik plana 5rukselme amaci da gozo-niinde tutulabilir. Nitekim, zekat verilebileceklerarasinda "yolda kalmi§'lar (ibn-i sebil) da sajnlmak-tadir.

Qagimizda ise, turizm, 50k geni§ bir geli§meyeugradi. Gerek ula§tirma vasitalari teknolojisindekibu5riik ilerleme, gerek insanlari birbirine yakla§tiranradyo, televizyon, telsiz, telefon gibi, gazeteler gibihaberlegme, basin vasitalsirimn, fotograf ve sinemasanatlarmda, gorsel sanatlardaki geligmelerin, cihansava§larmin, demokrasilerin, ideolojik yakinla§ma-larin insanlarda ba§ka iilkeleri gezme egilimim kam-filamasimn da, turizmin bu geli§mesinde bir etkenoldugu muhakkaktir.

i§ bununla da kalmiyor. S.anayile§menin, agir sa-nayiin dogurdugu bir psikoloji de bu egilimi daha ge-ni§ planda, kitleler olgiisunde siirekli ve diizenli birolu§uma itiyor. tnsanlar yil boyu yeknasak bir hayatya§iyorlar, Fabrikaya, i§ yerine gidip geliyorlar. Ma-kinenin par^asi gibi bir ya§anti siiriiyorlar. Yilda biray olsun, bu sikici ve hatta bogucu ^emberden kurtul-

TURIZMI 55

mak, bir nevi ozgiirce ya§amak, sun'i ve dumanlikent hayatmdan tabiatin heniiz bozulmami§ bir yeri-ne siginmak istiyorlar. Bir aylik "tatil" artik gunii-miiz insammn ihtiyaci haline gelmi§ dxirumda. Herihtiyaca bir sana}^ cevap verdigi i?in, diinya olgusun-de bir turizm sanayii ve ticareti, turizm i§letmeciligidogdu. Ve giderek de geli§ip yayiliyor.

Bu, bir gelir kaynagi haline gelince, her ulke, birturizm politikasi izlemek zorunda. En biiyiik kazanqkaynagi turizm olan iilkeler var.

Bir 50k konuda oldugu gibi, bu konuda da eh ge?davranan iilkelerden biri de iilkemizdir. Ancak, birzamandan beri bu konunun bnemi anla§ilmi§ ve iize-rinde durulmaya ba§lanmi§tir. Bazi giri§iimler, yati-rimlar, dugiinceler vardir bu konuda.

Konu, her konu gibi temelde uzmanlarinca ince-lenmesi ve degerlendirilmesi, kurulup geli§tirilmesigereken bir konudur. Ama, herkesin bu konuda dadu§unmesinde ve varsa dugiincelerini belirtmesindebir zarar yoktur. Hatta yarar vardir. Genel baki§lar-da yakalanan bazi gergekleri ilgililer ve uzmanlar i§-leyerek geli§tirebilirler.

Bu konudaki du§uncelerimi belirtmekte ben deiilke adina faydali buluyorum. Bir iki yazi i^inde budu§unceleri ozetlemeye ?ali§acagim.

TURIZM

11

Turist, bir 'T3a§ka" iilkeye geldiginin bilincinde-dir. Degi§ikbir iilkeye. Qok defa, zaten onu bir ba§kaiilkeye gitmeye iten de budur. Yeni bir yer, degi§ikadetler, farkli bir tarih mirasi ile k£ir§ila§ma, miim-kiin oldugu kadar kendisinin iginde ya§adigi gevreyiunutma amacindadir, Bilinmedik bir alem, apayrigehreler onun yorulan zihnini, monotonluktan bogu-lan ruhunu ferahlatacaktir Yeni §eyler ogrenecek,gittigi iilke ile kendi iilkesi inan^, dugiince, davrani§ve tiim ya§antilarim kar§ila§tiracak, bundan bir ol-gunla§ma hissesi fikaracaktir.

Bu yuzdendir ki, turizmde ba§arimn sum, miim-kiin oldugu ol^iide kendi kendiniz olmamzdir. Herkentte turistlere mahsus restoran, turistik otel, tu-ristlere mahsus motel v.b. yapmakta degil, zaten iil-kenin kendisi i^in mevcut clan lokanta, otel, hamam.

TURiZM II 57

sayfiye ve benzerlerinin turist tarafindan da benim-senecek, yadirgamnayacak §ekilde temiz, iyi ve giizelolmasidir amag. Yani sen, turist gelsin diye Meta te-tikte ya da diken iistunde durur gibi olmayacaksin.Turistik yerlerle kendi halkimn yerleri arasinda kor-kung bir tezat olmamali. Bunu goren turist, kendisi-ni daha yabanci hisseder. Kendi hayat diizeni i9indebir turisti misafir eden iilke ise onu daha memnun

etmi§ olacaktu*. Qiinkii: boyle bir durumda turistkendini agirlanan bir konuk gibi gorecektir; aksi hal-de yabanci, yani turist olarak.

Turist, geldigi iilke i^in turisttir, kendisi i?in de-gil. Hi? bir turist, her hareketinizle onun turist oldu-gunu kendisine hatirlatnu§ olmanizdan memnun ol-maz. Her halinizle "sen turistsin" diye bangir bangirbagiriyorsamz o turist iilkenizde ?ok kalmaz.

Turist, kendisine ozel bir muamele yapildifimhissetmemelidir. O serbest?e gelnii§, istedigi lokan-taya girmi§, kahvenizin herhangi birinde ?ayim i?-mi§, herhangi bir otelinizde kalip sonra gitmi§ birba§ka iilkelidir.

Yani, turizmde ba§anmn bir ilkesi, tabiiliktir.Turist, geldigi iilkenin kendi tabii hayati i?inde ken-disini rahat?a agirlayabilmesini ister. Boylece, o, ge-?ici bir siire i?in de olsa, "onlardan biri" olur. O, birmevsimlik de olsa o iilkeli olmu§tur. Bu onu gonendi-rir.

Yoksa, her yerde, sunl bir kar§ilam§, bi?ak ke-simi bir aynm, kendi hayatiyla yore hayati ajnrimionda §ok etkisi yapar.

Tatil koyii turizminde bile, tatilini kendi hayati

58 Dt)§tjNCELER I - KAVRAMLAR

iginde gegirmek degil, belki hem kendi hayatim, hemgeldigi ulkenin hayatim hirlikte yagamak niyeti ha-kimdir.

ispanya'ya giden turist, onlarm hayatim gormekister. italya'ya giden de oyle. Elhet, Tiirkiye'ye gelende oyle olacaktir. Oyleyse, turistlere mahsus yerleryapmaktan ziyade kendi hayatiimz igindeki yagamadurmnlarimizi, vasitalanmizi onlarm da yararlana-bilecegi bir seviyeye ulagtirmahjaz.

Yani bir ulkenin turizm davasi, dogrudan dogru-ya halledilecek bir konu degildir. Eger bir iilke, tari-hi eserler ve tabiat bakimindan zengin bir iilke ise,kendi yagama standardim i3dlegtirmesi, kendiligin-den turizm mevzuunu da hsilledecektir.

Demek ki, turizm politikasi iki yonlii olmak zo-rundadir. Biri, dogrudan turistlerin ihtiya^larma ce-vap verecek kuruluglann tesisi; obiirii genel hayatseviyesini yiikseltme suretiyle, yani dolayli yoldanturizm problemini halletme. Uzun vadeli olmaklabirlikte, asil olan da budur. Millet hayatinda, uzunvade dedigimiz yillar, bir giin gelip dolgir; onun iginkisa vadeli bir geyler yaparken, mutlaka uzun vadeprogrami ve plam da ihmal edilmemelidir.

Her turist Marko Polo, ya da Piyer Loti degildir.Ama her turistin iginde bir par^a Marko Polo'luk, birparga Piyer Loti'lik vardir. Kentleri, iilkeleri oldugugibi gormek ister. Her hangi bir lokantasina girip ye-mek yemek ister. Siz onu bundan siireklice uzaklag-tirmak isterseniz ikinci bir sefere pek gelmek iste-mez.

Once iilkemizi kendimizin yagayabilecegi bir du-

TURiZM n 59

ruma getirmeliyiz. Sonra turistin gelmesini bekle-mekte hakli oluruz.

Eger biz artik kahvelerimize giremiyor, herhangibir lokantamizda tarn bir giivenle gidip yemek yiye-miyorsak, yabancilara ozel lokantalar, ya da otellersaglamakla sadece kendimizi aldatim§ oluruz.

Turizm demek, iilke i^inde hava bogluklarinaasili minik, minyatiir yabanci iilkeler yaratmak demek degil, insan boyutuna gikarilmi? iilke ya§anti-sinda bir yabancimn da rahatga ya§ayabilecegi bir50k cephelilik saglamaktir. Daha dogrusu boyle birozellik iilkenin tabii yapisinda bulunmalidir.

Once Tiirkiye'de, kasabalarda ve kentlerde kendiya§antimiz a^isindan bir seferberlige giri§meliyiz.Otelimiz miitevazi ve sade olabilir. E^ahvemiz ve lo-kantamiz da oyle Aneak, temizlik, sessizlik, saglikkurallarina uygunluk agismdan once bizim ya§ama-miza imkan vermeli miiesseselerimiz. Bu seferberlik-te ba§arili olursak, 0 zaman turizm konusu da kendi-liginden hallolur.

Atalarimizin kahvelerini, hamamlarim, kervan-sarayleurim, a§evlerini diigiinelim. Bir de bizimkileri.

Turizmi degil, kendimizi du§unerek, insanca birya§antiyi, atalarimiz ornegi tutturabilirsek, turizmdavasi da kendiliginden ^oziimlenmi^ olur.

TURIZM

in

Turizm, kendi ba§ina du§unulmemesi gerekli birolaydir dedik. Ulkenin genel duriimuyla 50k yakin-dan ilgili bir olgu. Bu 5ruzdendir ki, bir yoniiyle uz-manlarim ilgilendiriyorsa, obiir yamylatum ynrttag-lari ilgilendiriyor. Eger bir satici, malim satmak ijin,turistin pe§inden ko§uyor, adeta onun yakasina yapi-§iyor, onu rahatsiz ediyorsa, eger turist girdigi bir

50k yerde gereksiz ilgilere, sorulara maruz kaliyorsa,ne kadar turistik tesis yaparsamz yapin fayda ver-mez. Esasen cendere igindeki bir hayattan gegici birsiire igin de olsa kurtulma §eklinde de degerlendiri-len gezi, bu kez gereksiz ilgiler sebebiyle ba§ka bir i§-kenceye doniiyorsa, turist neden onca zahmeti vemasrafi goze alnu§ olsun?

Turizmin bir yiizii kiiltiire, bir yuzii de "tanitma-

TURiZM III 61

ya" bakiyor. Bu ikisi de birbiriyle ilgilidir. Eger, tu-list ayagim istanbul'a basarken, vapurdan daha inerinmez, folklorik giysileriyle kar§isinda halay gekenbir takim kar§ilayicilar bulursa, giilumser. Ama bugiilumseme, memnuniyet gulumsemesi olmaktan 90kkugumseme giilumsemesidir. Hi? du§unebilir misinizki, Fransa'ya, Italya'ya, ingiltere'ye, isvi^re'ye gidi-yorsunuz, sizi limanda, istasyonda ya da hava mey-damnda o ulke bir takim folklorik gosterilerle kar§i-liyor! Bu mumkun degildir. "Onlarin ihtiyaci yok" di-yeceksiniz. Ha3ur vardir. Hatta, mesela bizden 90k

vardir. QJiinku: turizm gelirleri 90k biiyiik bir yekun

tutmaktadir. Bunun devaimm istemezler mi? Ama,onlar da bilir ki, bunun devami, bu tiir ilkellik kokan

gosterilerle degil, turisti oraya gelmeye mecbur eden

"genel hava", o ulke hakkindaki diigiince ile saglaiiir.

Bir iilke, once kendini ba§ka iilke insanlarina ta-

mtmasim bilmelidir. "Tamtma" ku§kusuz ba§li ba§i-na bir yazi konusudur ve sadece turizmle ilgili degil-

dir. Bir iilkenin varolu§ faktorlerinden biridir. Imkan

bulursam bu konudaSd du§uncelerimi de a3nnca yaza-cagim. Ama burada, turizmle ilgisi yoniinden kisaca

iizerinde durmak istiyorum.

Bir iilkenin tamtilmasi, sadece, turistik rehber-

ler, bro§urler basilip dagitilmasiyla saglanamaz. Biriilkenin tamtilmasi, yurtta§larin hepsine diigen birgorevdir. Bir iilke hakkinda obiir iilkelerde bir kana-

at vardir. Onemli olan da bu kanaattir. Bu kanaat

uzun vadede olu§ur. Degi§mesi de yine uzun vadede

62 D(j§UNCELER I - KAVRAMLAR

olur. Bu kanaati olumsuzdan olumluya, ya da olum-luysa daha olumluya gevirmek igin deviate ve uz-manlarina du§en bir gorev vardir. Ama bu yeterli de-gil. Bir de tiim milletin di§la iligkilerinde biraktigi iz-lenimin olumlu olmasi gereklidir. Bu da ancak iilke-nin kiilturel, insani bakimdan bir ozellik sunmasi ilemumkundur.

Kendi kiiltiir ve medeniyetimizi ?agda§ teknoloji,anlatim dili ile yeniden giindeme getirebilirsek, diin-ya milletleri arasinda saygin yerimizi alabiliriz inan-cindajum.

Yani ben, turizm konusunda da onceligi uzun va-deye, dzelden ?ok genele, ekonomiden ?ok kiiltiire ve-riyorum. Oyumu bunlara veriyorum.

Gelen turistlere saglanan kolayliklarin yam sira,onlan sikmadan ve rahatsiz etmeden, yani zorlamay-

la defil, bir hizmet sunma §eklinde, konferanslar ve-rilebilir. Memleketin kiilturel degerleri bu §ekilde ta-mtilabilir. Aralarina kiiltur ajanlarmuz sokturulabi-lir. Bunlarin onlarla birlikte tatil ge^irmeleri sagla-nabilir. Sadece turistik yerlerle ilgili bro§urler yeter-sizdir; gerek ge^mig, gerek gagda§ sanat, edebiyat vedugiince degerlerimiz iyi basilmi§ kiiguk kitaplarla(yabanci dillerle elbet) tamtilabilir. Tarihimiz ve me-deniyetimiz, dinimiz hakkinda ozlii bilgiler veren,Qagda§ bir iislup i^inde kitaplar armafan edilebilirturistlere. Daha iyisi bu nevi kitaplar, ana caddeler-deki kitapgilarda satilabilir. Bunlari ya devlet basti-rir, ya da bu tiir bir yayim destekler.

TURiZM III 63

Gonildiigu gibi, daha 50k genelde kaliyorum.Maksadim turizmin detayina inmek degil. Bu zatenbenim yetki alammin diginda. Uzmanlarm i§idir spe-sifik turizm etiidu. Ben, turizmi fevreleyen genel ^er-geveyle ilgili du§uncelerimi burada ozetlemeye gali§-tim.

UNtVERSiTELER VE SORUMLULUK

Toplum ve millet hayatinda, universitenin rolii,50k yonlii fonksiyonundan dogmaktadir. Siyasi, ikti-sadi, sosyal alanlarda, iist diizeydeki kadrolarm ye-ti§me yeri olmak bakimindan pratik; bilim, sanat veteknoloji planlanndaki ilerlemeleri, dogurgan yalig-malari dolaysiz ya da dolayli yoldan degerlendirmeve mevcut diizeyi koruma ve jriikseltmeacisindan te-orik yonlendirigler, iiniversitelerin varolu§ sebebidirderiilebilir. U^iincu bir yon olarak, iiniversitelerinahlak^i bir gorevivardir ki, dogruluk, giizellikve iyi-lik idealarim yetigen aydin nesillerin ruhunda kok-legtirme diye ozetlenebilir. Ayrica, bizzat "iiniversitehayati** diyebilecegimiz ortam veya§amatarzinin da,topluma etkisi ve yansimasi, o toplumim hayatindatarih i?inde uzanan derin izler birakacaktir.

Tarihe baktigimizda, eski Yunanda akademyala-

ONiVERSiTELER VE SORUMLULUK 65

nn, islam Medeniyeti'nin parlak doneminde, Bagdat,Harran, Kahire medreselerinin, Osmanlilarda Fatihve Siileymaniye Kulliyelerinin, her alanda o medeni-yeti kuran ana ogretim ve egitim kurumlari oldugu-nu tesbit etmekteyiz. Ronesans sonrasindan bugiinekadar, Bati diinyasmda da, kendi medeniyet anlayig-lan ger^evesi iginde, toplumlarm duzenleni§ ve iler-leyi§lerinde, iiniversiteler ba§hca etken olmu§lardir.Liiter'in Reform bareketi de ilkin universiteden ba§-lami§tir.

CJe§itli fikirlerin tarti§ma yeri olmasi bakmun-dan, §upbesiz olumlu akimlarin yamnda olumsuzlanda boy gostermektedir iiniversitelerde, du§unce 6z-gurlugiiniin kagimlmaz sonucu olarak. Ama, sagliklitoplumlarda, iiniversitelerin bilim ve moral giicii,gergekten yikici olan akimlarla ba§a ^ikabilmektedir.

Yiizyihmizda ise, ber jriizyildan daba fazla olarak, devletler arasindaki siyasi ve kultiirel sava§,propaganda agi, iiniversitelere de uzanmakta ve belekultiirel ve sosyal degi§im ddnemlerinde kimi zamanbiiyiik tabribat yapmaktadir.

Ger$ek bilim ve sanati, sabtesinden ayumak ga-gimizda daba da gu5le§mi§tir. Qiinkii: Artik bunlarinsabtesini iiretmenin bilimi de yapilnu§, batta propaganda donanimi bilbassa bu tiir sabte bilim, felsefeve ogretilerin buyruguna verilmi§tir. Yani, ps6do-bi-lim, psodo-felsefe, psodo-doktrinler, gerek iiniversitegevrelerinde, gerek biitiin aydin kesiminde, son dere-ce ustabkla, bikma ve usanma bilmeyen bir israrla,ber giin yepyeni ve gekici goriinuglerle piyasaya sii-riilmektedir. i§te bu noktada da iiniversitelere dii§en

66 Dtj^tJNCELER I • KAVRAMI^

onemli bir gorev vardir. Bu da, yeni nesillerin, dii-§uiime, degerlendirme, dl9me, kar$ila$tinna ve jnl-dizli haplara aldanmama melekelerini geli§tirecekdogrultuda yetigtirilmeleri gorevleridir.

Bizde de, uzun siiren bir kultur degi§imidoneminde, universiteler bu tahribattan butiinuylevareste kalabilmi§ierdir denilemez ne yazik ki. Sonteror ve anar§i doneminde, universitelerimiz, o kor-kung kabus'un kurbam ve magduru oldugu gibi, yeryer ve zaman zaman da, ne yazik ki, faktorii olacakdenli, suglusu durumuna du§mu§, daha dogrusudu§urulmu§lerdir.

Bu aci olaylardan da ibret alarak, yenidenkurulu§, duzenleni§ ve i§le3d§ doneminde, tiiiiver-sitelerin her bakundan dikkatli davranmalari gerek-mektedir. Universiteler, kendilerinde gdriilecek herpiiriizun, her leke ve pasin. Millet hayatmda biijuiketkileri olacagmi hig unutmamak durumimdadurlar.Toplum igin universiteler, siireklice hakikatin, dog-ru, giizel ve iyinin bujnnigunda olma; bir yandan 3mr-dun imar ve kalkinmasina katkida bulunma, dteyandan yeni ideaHst nesilleri ve kadrolan yeti§tirmeguurunim kurumlari olduklanm Tarihe kar§i bel-gelemek zorundadirlar.

-SON-

igiNDEKILER

7 Medeniyet Kavrami I12 Medeniyet Kajrraim II19 Medeniyet Kavrami III23 Efsane ve Hakikat

29 insan ve Maymun31 Qagdag Esaret Sistemleri: Komiinizm ve

Kapitalizm34 Halk ve Demokrasi

38 Ogretim I41 Ogretim II44 Ogretim III46 Ogretim IV50 Ogretim V53 Turizm I

56 Turizm II

60 Turizm III

64 Universiteler ve Sorumluluk