moĞollarin gÎzlÎ tarİhİ'ndekİ tÜrkÇe kelİmeler Üzerİne … · larınca...

MOĞOLLARIN GÎZLÎ TARİHİ'NDEKİ TÜRKÇEKELİMELER ÜZERİNE BÎR DENEME

DR. TUNCER GÜLENSOY

Bilindiği gibi yazılı moğolcanın en eski örneği olan beş satırlık taş kita-beden1 sonra, mongolistik yönünden en önemli eser, Türkiye'de "MoğollarınGizli Tarihi"2 adı ile tanınan eserdir. MGT., milâdi 1240 yılında yazılmış veyayazılışı tamamlanmış olmakla beraber, Moğollara ait en eski efsaneleri içinealmakta, Çinggis-Han'ın ceddi ile ilgili kısmen efsanevî bir şecereyi3 de ihtivaetmektedir. En eski moğolca eser4 olması sebebiyle, Moğolların tarihi, sosyalhayatı, askerlikle ilgili konuları, dinî inanışları v. b. gibi konuların ilk başvuru-lacak kaynağıdır. Tarihî araştırmaların yanında, moğolcanın es eski özellik-lerini5 gösterdiğinden, mongolistler için vazgeçilmez bir kaynak olarak kalmak-tadır. MGT. üzerine Almanya'da, Fransa'da, Rusya'da, Amerika'da, Japon-ya'da v.b. yerlerde çeşitli yayınlar yapılmış, bu büyük eser E. H a e n i s c h 6 ,

1- 1219-1220 yıllarında Uygur harfleriyle taş Üzerine yazılan ve Baykal gölü civarında bulun-

muş olan beş satırlık moğolca yazıt, bu dilin en eski abidesi olarak kabul edilmektedir. Taşın

aslı halen Leningrad Asya Müzesi'nde olup, I.J. Schmidt, D.Banzarov ve I. Klyukin tarafından

tetkik edilmiştir. Bu devirde meydana gelmiş diğer eserler için bk.: B. Laufer, Skizze der mon-

golischen Literatür. KSz. VIII, 1907, s. 191-201 (bk. Temir, s. IX, not 4).

2- Manghol-un Niuça Tobça'an (Yü'an-ch'ao Pi-Shi). Moğolların Gizli Tarihi. (Yazılışı:

1240), J, Tercüme. Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. Kozin'in Rusça tercümesini Moğolca

aslı ile karşılaştırıp dilimize çeviren: Dr. Ahmet Temir. Ankara 1948, TTK Basımevi, 296 s.

3- bk. Tuncer Gülensoy, "Moğolların Gizli Tarihi'ne ve Altan Tobçi'ye göre Çinggis-

Han'm Şeceresi", A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları dergisi, C.V, sayı: 8-9, Ankara 1970, s.

189-191 ve 1 şecere cetveli.

4- a) Moğol devrine ait kaynaklar üzerine bilgi için bk. Temir, not l'de adı geçen eserin

girişi.

b) MGT. üzerine genel bilgi için bk. Temir, a.g.e., s. XIV - XXXIV ve

Moğolların Gizli Tarihi'nde Hal Ekleri ve Cümlede Kullanılış Şekilleri. Ankara 1971, Basılmamış

Doktora Tezimizin Giriş bölümü.

5- Türkçe ile Moğolcanın ilgisi üzerine bk.: Ahmet Temir, "Türkçe ile Moğolca Arasındaki

İlgiler", A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. XIII, sayı-1-2 (Mart-Haziran 1955),

s.1-25.

6- a) Vntersuchungen über das Yüan-ch'ao pi-shi. Die geheime geschichte der Mongolen.

Leipzig 1931.

94 TUNCER GÜLENSOY

P. P e 11 i o t7, S. A. K o z i n8, S h i r a t o r i K u r a k i c h i 9 gibi bilim adam-larınca yayınlanmış, ayrıca bir de Moğolca-Almanca sözlüğü hazırlanmıştır10.

Türk dili ile Moğol dilinin aynı ana köke dayanması dolayısiyle, Türko-loji ile parelel tutulması su götürmez bir gerçek olarak apaçık göründüğü halde,Türkiye'de moğolcaya gerekli ilgi gösterilmemiş, bu büyük eserin A. T e m i rtarafından yapılan türkçe tercümesi ve bizim Doktora tezimiz dışında, üzerin-de başka çalışma yapılmamıştır.

Türkiye'de, Türk dili ile uğraşan bilim adamlarının moğolcanın üzerineeğilecekleri günün yakın olduğuna eminim. Çünkü, Türk dili çalışmalarımoğolcanın eksikliğinden dolayı, her zaman yarım kalacaktır. Etimoloji dene-meleri de, yine moğolcanın dikkate alınmaması halinde hedefine ulaşmış sayı-lamaz.

MGT. üzerinde Doktora çalışması yaparken, bu büyük eserin, Türkolojive halkiyet ile ilgili kelime, deyim ve cümlelerini ayrı fişler halinde tesbit

b) Manghol un niuca tobca'an (Yüan-ch'ao pi-shi) / Die Geheime Geschichte der Mongo-lenjAus der chinesischen Transkription (Ausgabe Ye Teh-hui) im mongolischen ffortlant wieder-hergestellt. Leipzig 1937.

c) Bemerkungen zur Textwiederherstellung des Manghol un Niuca Tobca'an (Ytian-ch'aopi-shi). ZDMG XCII, 1938, s. 244-253.

d) Die Geheime Geschichte der Mongolen IAus einer mongolischen Niederschrift des Jahres1240 von der İnsel LKode'e im Keluren Flu^ıjErstmalig übersetzt und erlâutert. Leipzig 1941,1941, 1948.

e) Der Stand der Yü'an-cVao pi-shi-Forschung. ZDMG. XCVIH, 1944, s. 109-120.f) Grammatische Besonderheiten in der Sprache des Manghol un Niuca Tobca'an. Studia

Orientalia, XIV, 3, 1950, 26 s.g) Weiterer Beitrag zum Text der Geheime n. Geschichte de Mongolen. ZDMG.CXI, 1961,

s. 139-149.

7- a) Le titre mongol du Yuan tch'ao pi che. T'aong Pao, XIV, 1913, s. 131-132.b) Un passage altere dans le texte mongol ancien de l'Histoire secrete des Mongols. T'aong

Pao, XXVII, 1930, s. 199-202.c) Deux lacunes aans le lexte mongol actuel de misloire secrete des Mongols. JA., 1940-41,

s.1-18.d) Histoire secrete des Mongols jRestitution du texte et traduction française des chapitres

I â VI. Paris 1949.

8- Sokrovennoe Skazanie, MongoVskaya khronika 1240 g. Moskva-Leningrad 1941.

9- Shiratori Kurakichi, Onyaku-MSbun-GenchS-Hishi. A romanized representatian of theYüan-Ch'ao-Pi-Shi. (A Secret History of the Mongols). 7r» üs original Mongolian sound. Tokyo1942.

10- E. Haenisch, Wörterbuch zu Manghol un Niueo Tobca'an (Yüan-Ch'ao pi-shi), GeheimeGeschichte der Mongolen. Leipzig 1939.

MGT'DE TÜRKÇE KELİMELER 95

etmiştim. Fakat, o sıradaki çalışmamın yönü değişik olduğu için, elde ettiğimfişleri ikinci bir defa yaptığım tarama ile genişlettimse de, bu incelememinadının sonuna "...üzerine bir deneme" cümlesini eklemek gereğini hissettim.

Çünkü, MGT.'de bulunan türkçe kelimelerin hepsinin benim tespitettiklerim olduğuna emin değilim. Zira, daha çok fazla arkaik türkçe kelime-nin bu gizli hazine içersinde yattığı görüşündeyim. Bu makale dışında kalantürkçe kelimeler, ancak eserin tam bir indeksinin ortaya konmasiyle tesbitedilebileceği için, ilerde bu eksikliği kapayacağımı umuyorum.

BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR

Aalto,P,: Altaistica, II, The Suffixes -lar, -nar, -lâr. Studia Orientalia, 1952.

Abuşka: Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü. (Hazırlayan: Besim Atalay),Ankara 1970, 452 s.

AKE: Ramstedt, G.J., Additional Korean Etymologies. JSFOu, 57/3, 1954.

Ateş, A.: Arapça yazı dilinde Türkçe kelimeler üzerine bir deneme. Türk Kül-türü Araştırmaları II , 1-2 (1965), s. 1-25.

Bailey, H.W.: Turks in Khotanese Texts. JRAS, 1939, s. 85-91.

Böyle, J.A.: Iru and Maru in the Secret History of the Mongols. HJAS, XVII,1954, s. 403-410.

ÇBH.: Çastani Bey Hikâyesi. İstanbul 1945.

Çuv. Sözl.: Paasonen, H., Çuvaş Sözlüğü. İstanbul 1950.

Deny, J.: Grammaire de la Langue turque. Paris 1921.

DKK.: Dede Korkut Kitabı (Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı. Ankara1964, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayını.)

Einf. I.: Ramstedt, G.J.: Einführung in die altaische Sprachvıissenchaft I,Lautlehre. Helsinki 1957.

Einf. II.: Ramstedt, G.J.: Einführung in die altaische Sprachwissenchaft II,Formertlehre. Helsinki 1958.

ETŞ,: Arat, R.R.: Eski Türk Şiiri. Ankara 1965.

ETY.: Orkun, H.N.: Eski Yürk Yazıtları. I-IV. İstanbul 1936-41.

EUTS.: Caferoğlu, A.: Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul 1968.

Ferenc, L.: A kağan es csaladja. KCsA. III, 1940, s. 1 vd.

Huas.: Huastuanift. Ankara 1941.

Johansen: Johansen, Ulla: Alacuq. Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966,

T.K.A.E. yayım, s. 286-305.

Jras.: The Journal of the Royal Asiatic Sodety, London.

Kırg. SözL: Yudahhı, K.K.: Kırgız Sözlüğü, I-II, Ankara 1945, 1948.

Köprülü, M.F.: Yeni Fariside Türk unsurları. Türkiyat Mecmuası, VII-VIII(1940-1942), cüz I, s.1-16.


MGT.: Moğolların Gizli Tarihi (krş. Temir).

MNT.: Manhol-un Niuça Tobça'an, bk. Moğolların Gizli Tarihi.

Mostaert, A.: Sur quelques passages VHistoire Secrete des Mongols. HJAS,

XIII, 1950, s. 285 vd.; XIV, 1951, s. 239 vd.

Most.F.o.: Mostaert, A.: Folklore Ordes. Peip'ing 1947

Most.T.o.: Mostaert, A.: Textes oraux ordos. Peip'ing 1937.

MSOS.: Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, Berlin.

Muh.: Ali Şir Nevai, Muhakemet-iil-lûgateyn. Ankara 1941.

Pelliot, P.: Histoire Secrete des Mongols jRestitution du texte mongol et traduction

française des chapitres I â VI. Paris 1949.

Pelliot. P. et Louis Hambis: Histoire des campagnes de Gengis Khan, Cheng-Wou Ts'in-Tcheng Lou. Tome I, Leiden 1951.

Poppe, N.: The Group uya <*nd üge in Mongol Languages. Studia OrientaliaXIV: 8.

, Die tschutoassische Sprache in ihrem Verhâltnis zu den Türk-sprachen.KCsA. II, 1926-1932, s. 65-83.

, MongoVskiy slovar'' Mukaddimat al adab. Moskau-Leningrad 1938.

, Grammar of ÎVritten Mongolian. Wiesbaden 1954.

, Introduction to Mongolian Comparative Studies. MSFOu. 110, Helsinki

1955.

P.P. Geh.: Poucha, P.: Die geheime Geschichte der Mongolen. Praha 1956.

Radl.: Radloff, W.: Versuch eines uıörterbuches der türk-dialekte. St.-Peters-

burg 1893.Ramstedt, G.J.: Mogholica, Beitrâge zur Kenntnis der Moghol-Sprache in

Afghanistan. JSFOu. XXIII, 4, Helsingfors 1905., Kalmükisches Wörterbuch. Helsinki 1935.

, Finnish Turku, Sıoedish Torg, Danish and Nortvegian Torv, a wordfrom Central Asia. Neuphilologische Mitteilungen L, Helsinki 1949.

Râs.T.M.: Rasanen, M.: Türkische miszellen. Studia Orientalia XXV:1, Hel-sinki 1960, s. 1-22.

Ras.U.W.: Rasanen,M.: Uralaltaische JVortforschungen. Studia Orientalia

XVIII: 3, Helsinki 1955, s. 1-59.

Rasanen, M.: Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Studia

Orientalia XV, Helsinki 1949.

Sinor. D.: Qapqan. JRAS, XXII, 1954.

98 TUNCER GÜLENSOY

SKE.: Ramstedt, GJ. : Studies in Korean Etymology. MSFOu. 95, Helsinki

1949.

Tekin, O.T.: Tekin, Talât: A Grammar ofthe Orkhon Turkic. îndiana University

Publication, Uralic and Altaic Series Volume 69, 1968.

Temin Manghol-un Niuça Tobça'an (Yüan-ch'ao pi-shi), Moğolların Gizli

Tarihi, Yazılışı: 1240, I, Tercüme. Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S.Kozin'in Rusça tercümesini Moğolca aslı ile karşılaştırıp dilimize çevirenDr. Ahmet Temir, Ankara 1948.

TM.: Türkiyat Mecmuası, îstanbul.

Vladimirtsiv, B.Y.: O prozvişe Dayan-qagan (Dayan-han). Dokl. Russ. Ak.

Nauk, 1923, s. 119-121.

Yak. Sözl.: Pekarsky, E.: Yakut Sözlüğü. îstanbul, TDK yayını.

ZDMG.: Zeitschrift der deutschen Morgenlâ'ndischen Gesellschaft.

DİĞER KISALTMALAR

Alt.: Altay Türkçesi Kor.: KoreceAnad.: Anadolu Türkçesi Koyb.: KoybalcaAzerb.: Azerî Türkçesi Kum.: KumancaBask.: Başkurtça Ma.: MançucaÇağ.: Çağatay Türkçesi Mac: MacarcaÇuhm-Tat.: Çulım Tatarcası Mon.: MonguorcaÇuv.: Çuvaşça Ork.: Orkun YazıtlarıGo.: Goldca . Sag.: Sagay TürkçesiKaim.: Kalmukça Şor.: Şor TürkçesiKarakalp.: Karakalpakça Tel.: TeleütçeKaz.: Kazan Türkçesi Tung.: TunguzcaKazak.: Kazakça ; Tuva: Tuva TürkçesiKh.: Kalka Moğolcası Türkm.: TürkmenceKır.: Kırım Türkçesi Uyg.: UygurcaKırg.: Kırgızca. Yak.: YakutçaKüer.: Küerik

Diğer kısaltmalar için bk. Çuvaş Sözlüğü ve Eski Uygur Türkçesi SözlüğÜ'n-deki kısaltmalar listesi.

§. 1. Moğolların Gizli Tarihi'nde tesbit ettiğimiz Türkçe kelimelerdenbir çoğu gerek şekil ve gerek anlam bakımından Moğolca ile aynıdır.

Örnekler:

aka (MNT.)

~Uyg. ağa "Ağabey, büyük kardeş" (USp. 260; EUTS. 6), alca "Büyükağabey, ağabey" (THV. 44, 11; EUTS. 9); Çağ. ağa (Abuşka. 19); Kırg. ake1. "Baba", 2. "Ata", 3. "Amca" (Kırg. Sözl. 12); Çuv. aha "Ağabey, amca"(Çuv. Sözl. 2) ~ pit'ç'e "Ağabey" (Çuv. Sözl. 109); Mac. bâcsi "Baba"(Arkaik: atya).

alacak (MNT.)

~ Uyg. alaçu (Johansen. 286; EUTS. 10); Kırg. alacık "Küçücük keçeev, obacık; kulübe, salaş" (Kırg. Sözl. 18); Anad., Azerb., Kır., Kaz., Kazak,Kırg., Alt. alacyq; Karaim: Luck. alağyq, Troki. alacyx; Anad., Azerb. alatug;Özb. olacik; Bask. alasyq; Karakalp. ylasyq; Kazak. lasyq; Çuv. las; Çuhm-Tat.alandzyq; Anad., Alt., Tel. alancyq; Anad., Kum. alapcyq; Türkm. alağa;Tuva. alazy, alazy ög; Yak. alasa, alaha ğia; Çağ. alacuq (Johansen. 286).

arslan (MNT.)

~ Uyg. arslan (Suv. 646, 2; EUTS. 20); Kırg. arştan (Kırg. Sözl. 48);Kaz. arıslan (Çuv. Sözl. 6); Çuv. araslan (Uçebn.), arastan (Çuv. Sözl. 6);DKK. aslan (DKK. Sözlük. 171).

ayil (MNT.)

~ Kırg. ayü "avul, obalar yığını" (Kırg. Sözl. 66), ayıldaş "Aynı köydenolan" (gös. yer.); Kaz. aıvul; Şor., Sag., Koyb. âl (Çuv. Sözl. 205); Çuv. yal"Köy" (Çuv. Sözl. 205); Küer. ağıl (gös. yer), (Ayrıca bk. Temir, s. 31, not: 3).

bars (MNT.)

~ Uyg. baars, "Bars" (TT. VII. 15, 56; EUTS. 29), bars (U. III. 63,11; TT. 15, 56; EUTS. 34), barz (EUTS. 34); Kırg. bars 1. "Pars", 2. "Her biribir hayvan adı taşıyan ve on iki senelik bir devir teşkil eden yılların üçüncüsü-nün adı" (Kırg. Sözl. 90).

1 0 0 TÜNCER GÜLENSOY

belge (MNT.)

'*-< Uyg. belgü "Alâmet, sembol, işaret, belge, fal" (Suv. 164, 20; U. I. 8,15; Man. II. 7, 3; EUTS. 38); Kırg. belgi "Alâmet, nişane, damga, işaret"(Kırg. Sözl. 106); Çuv. palh "İşaret, belgi" (Çuv. Sözl. 95); Kaz. bilge (gös.yer).

bici- (MNT.)

~ Ork. biti- "Yazmak", bitig "Yazı, tahrirat, kitap, yazıt", bitigli"Yazılı", bitit- "Yazdırmak", bitkaçi "Kayıt memuru, kâtip" (ETY.); Uyg.bidig (EUTS. 41), bitig 1. "Yazı, kitap, belge, vesika, vasiyetname" (TT. IV.14, 68. EUTS. 45), 2. "Hurufat, harfler" (TT. VI. s. 85. EUTS. 45), bitigaçi,bitgâçi "Kâtip, yazıcı" (Man. III . 43; N 28, 13; EUTS. 45), bitig taş "Abide,yazıt, yazılı taş" (EUTS. 45), bitimak "Yazmak, kopya etmek" (Suv. 447, 15;U. II. 38, 69; TT. VII. 35, 14; <Çin. pi <*piet [Gabain, AlttürkischesSchrifttum, 1950, s. 9; Ramstedt, JSFO. XXXVII, 2, 5 ve P. Pelliot,JA. 1925, s. 253-254 ]. Buna karşılık olarak <Tohar. pide [N. Poppe,Bibliyografya Vostoka, 1934, V-IV, 97 ] (EUTS. 45), bitilmak "Yazılmak"(Man. I. 25, 4; EUTS. 45); Çağ. bitidi "Yazdı", bititti "Yazdırdı", bitik "Mek-tup", biti "Mektup, nâme", bitey "Ben yazayım!", bitküci, bitiküci "Yazıcı",bitilip "Yazılıp" (Abuşka. 130).

bile- (MNT.)

~ Uyg. bilamak "Bilemek" (Man. II. 8, 9; EUTS. 42), bilagü "Bileği"

(Man. I. 8, 9; EUTS. 42). Kor. pjeru (SKE 198).

6ö/üfe(MNT.)

~ Uyg. bölüg, bölük (EUTS. 50); Çağ. bölük "Yayların iki başındaki kirişgeçirdikleri yere yapıştırılan siyah nesne" (Abuşka. 153);Kırg. bölök 1. "Parça,kısım", 2. "Başka, diğer; hususî, ayrı" (Kırg. Sözl. 138).

budun (MNT.) ~ Moğ. muzi (<*mudi) "Volksstamm, Provinz" (SKE

157; Einf. I. 79).

~- Uyg. budun "Millet, halk, cemaat, ahali" (Suv. 530, 6; 192, 4; TT. II.6,10; TT. VI. 40,302; Suv. 607,18; EUTS. 51). Kor. mot- "Sammeln", modin"aile", modo (<*modug) id. (SKE 152; Einf. I. 79).

buka (MNT1.)

~ Ork. buqa "Boğa" (ETY). bûqa; Uyg. boğa (EUTS. 46), buka (URD.140, 1; PP. 65, 3; EUTS. 51); Kırg. buka 1. "Damızlık öküz, boğa", 2. "Dü-ğümleri çözmek için kullanılan sert bir küçük değnek" (Kırg. Sözl. 141).

MGT'DE TÜRKÇE KELIMELER 101

bulak (MNT.) .

~ Uyg. bulak "Kaynak, pınar, çeşme, kanal" (TT. VII. 41, 2; EUTS.52); Çağ. bulağ "Yerden kaynayıp çıkan pınar" (Abuşka. 151); Kırg. bulak(Kırg. Sözl. 143).

bulka (MNT.)

~' Uyg. bulğamak "Bulanmak, karmakarışık olmak, bozmak, karıştır-mak" (TT. I. 9, 63; IV. 10, 14 bulkamak "bulandırmak"; H. I. 10, 99; EUTS.52), bulğanmak 1. "Bulanmak, karıştırmak, karışmak" (TT. I. 9, 63; III . 20,162; Man. I. 6, 7; U. IV. 8, 35; EUTS. 52), 2. "Yanılmak" (TT. VIII. 88; EUTS52), bulğanyuk "Karışık, bulanık" (TT. VI. 65; EUTS. 52), bulğaşu "Gürül-tülü, patırtılı" (Suv. 618, 20; EUTS. 52); Kırg. bulaan 1. "Kargaşalık",2. "Yağma" (Kırg. Sözl. 142); Çağ. bulğağ 1. "Tefrika, tarâc", 2. "Talan",

3. "Harâb" (Abuşka. 152); Çuv. palhan- "Bulanmak, karışmak, heyecana

gelmek" (Çuv. Sözl. 99), palhanç'ak "Bulanık" (gös. yer.): Kaz. bdlğan- (Kaz.

B.).

cebe (MNT.)

>•>»> Çağ. cebe "Savaşta giyilen zırh" (Ali Şir Nevâî, Muhakemet-ül-Lûga-teyn, Ankara 1941, s. 168); Kırg. cebe 1. "Ok", 2. "Temren", cebe tartmak"Ok çekmek, ok atmak", 3. "Yay (silâh)", cebenin oğu "Ok" (Kırg. Sözl. 196).(Cebe için ayrıca bk. Tuncer Gülensoy, "Cebe kelimesi üzerine", Kültür, Yıl:1, Sayı: 8 (Aralık 1969), s. 10-11).

çak (MNT.)

~ Uyg. çağ "Çağ, zaman" (Suv. 612, 20; EUTS. 58), çak 1. "=çağ,zaman" (H. I. 12, 151; EUTS. 58), 2. "Tam" (ETŞ. 373; EUTS. 58); Çağ.çağ "Vakit" (Abuşka. 226; Muh. 169: çağırfa=zamanında, çağında).

~ Yak. sax "Zeit", sâyyna "zur Zeit", saya "gleich" (Râs. T.M. 7).

~ Kor. cek "Zeit" (SKE 27).

çerig İçerik (MNT.)

~ Ork. çarig "Ordu, asker" (ETY; Tekin. OT. 323); Uyg. çarig "Asker,çeri, ordu" (TT. I. 8, 39; U . II. 74 (61) 4; EUTS. 61), çarik (Suv. 409, 10;EUTS. 61); Osm. çeri (Radl.); Çağ., Tar. çerik (RadL); Alt., Tel. çerü (Radl.);Kaz. çirtt (RadL); Çuv. sar "Ordu, çeri", uth sar "Atlı kıta" (Çuv. Sözl. 135).

Çöl "Toponim" (MNT.)

~ Ork. çöljcöl "Çöl; İng. steppe, plain, desert" (ETY; Tekin. OT, 323).

1 0 2 TUNCER GÜLENSOY

eke "anne" (MNT.)

~ Ork. aka "abla, büyük kız kardeş" (ETY; Tekin. OT. 325); Uyg.âka "abla" (TT. 1.13,155; Pfahl. 34-35; EUTS. 70).

elçi (re) (MNT.)

~ Ork. elçi "elçi, sefir, başbuğ", elçig (ETY.); Uyg. alçi " I . =ilçi, 2.Antroponim, özel ad" (EUTS. 70), ilci "elçi, sefir" (DUD. 393, 16; URD.141, 6; EUTS. 92), ilci bilgalar "diplomatlar" (Man. III. 34, 7; EUTS. 92).

erte/erde (MNT.)

~ Uyg. irta "erte, yarın, sabah erken" (USp. 272; Küen, Briefe, 1966;EUTS. 97), irtakan "erken" (EUTS, 98), irtaki "yarınki" (EUTS. 98), irtakün"sabah, yarın, erte" (TT. I. 14, 171; EUTS. 98).

gerü "arka, geri, kuzey" (MNT).

~ Uyg. körü "=kirü 'geri," "(USp. 283; EUTS. 197), kirü "geri" (TT. I.174; Man. I. 26, 27).

güç jgücü (MNT.)

~ Uyg. küç. "güç, kuvvet, zor" (TT. I. 9, 56; Suv. 447, 15; EUTS.120; ÇBH. Sözlük. 60), küça'dmak=küçatmak "güçlendirmek,kuvvetlendirmek"(TT. IX. 41; EUTS. 120), küçak "güçlü, kuvvetli" (TT. VIII. 92; EUTS. 120),küçamâk "zorlamak" (Suv. 219, 22)=köçamak "çabalamak, eşkıyalık etmek"(EUTS. 120), küsün "güç, kuvvet" (ÇBH. Sözlük. 61), feüç "güç. kuvvet,kudret" (Huas. Sözlük. 100).

Uyg. Küç Tamür "Antroponim, erkek adı" (USp. 285; EUTS. 120).

gürege (re) (MNT.)

~ Uyg. küdagü "güveyi" (Pfah. 27; TT. IV. 44, 344; EUTS. 120), küd-=kütmak "gütmek" (Man. II. 6, 16; EUTS. 120), küd- "gütmek; beklemek"(ÇBH. Sözlük. 60), küde- "bağırmak" (ÇBH. Sözlük. 60).

kablan (MNT.)

~ Uyg. kaplan "kaplan" (TT. VII. 54, 7; EUTS. 166); kabılan "pars,kaplan" (Kırg. Sözl. 379).

kadun/katun (MNT.)

-w Ork. qatun "hatun, prenses" (ETY; Tekin. OT. 342), qadin "kayın,hısım" (ETY).; Uyg. katun "hatun, kadın, kraliçe" (Suv. 620,16; TT. VII. 52,144; EUTS. 171), katın=katun (USp. 279: Tekrar: Alt. Gr. 327; EUTS. 171);Kırg. katın "karı (zevce), kadın, evli kadın" (Kırg. Sözl. 417).


kamuk (MNT.)

~ Ork. gomay "bütün, hep, tamamen" (ETY; Tekin. OT. 340) ~go-qamuY'—'qamiy (ETY); Uyg. kamuğ—kamak "hepsi, tamamiyle" (EU-

TS. 164), kamağ "hepsi, bütün, topyekûn" (TT. I. 7, 1; USt. 209, 22=kamığ;EUTS. 163), kamağan "hepsi, bütün, baştan başa" (Wind. 249, 6; USt. 209,22; Hüen. 14, 161=kamağun, kamığun; EUTS. 163), kamağlarını "hepsini"(Suv. 348, 10; EUTS. 163), kamağlık "umumî olarak" (EUTS. 163), kamağu"hep birlikte=fcamığu" (EUTS. 163), kamağun "hep" (Alt. Gr. 326; Hüen.143; EUTS. 163), kamak=kamağ (EUTS. 163), kamğağ=kamak (Man. III .11, 12; EUTS. 164), kamğun=kamağun (Man. III . 24, 8; EUTS. 164); Çağ.kamuk J .̂15 "bütün" (Abuşka. 314, 26).

fcara (MNT.) „ '

~ Ork. qara "kara; âdi, köle; köle halk, avam" (ETY; Tekin. OT. 342),qara budun "avam" halk", qara yol tanri "kara yol Tanrı", qara öpgük "karaçacuş kuşu", qara quş "kara kartal, tavşancıl" (ETY.); Uyg. kara, siyah"(TT. V. 12, 129), karağu "kara, siyah" (H.I. 8, 56), kara "kara, zulmet"(Huas. Sözlük. 96); Çağ. karağ £_ljli "kara" (Abuşka. 307, 8); Kırg kara 1."siyah, karayağız, esmer", 2. "karaltı, v.b. manâlarda" (Kırg. Sözl. 402-403);Çuv. fydra "kara" (Çuv. Sözl. 48).

kara- "bakmak" (MNT.)

~ Ork. garoy "göz bebeği" (ETY.); Uyg. karamak "bakmak" (USp.279; EUTS. 167), karağ "göz bebeği" = karak "göz bebeği, bakış"(TT. III. 12, 80; EUTS. 167); Çağ. karağ "göz" (Muh. Sözlük. 192); Kırg.kara- "bakmak, her yandan bakmak, dikkat etmek, birisine bakmak, bek-lemek, gözlemek" (Kırg. Sözl. 403).

-kaya (MNT).

~ Ork. qaya "kaya" (ETY.); Uyg. kaya 1. "geri" (U. I. 8; USp. 278;EUTS. 173), 2. "kaya" (TT. VII. 41, 13; EUTS. 173).

kerek (MNT.)

~ Ork. kargâk "lâzım, gerek" (ETY; Tekin. OT. 350), kârgak 6oZ-"ölmek",kârgdksiz "lüzumundan fazla" (ETY.); Uyg. kârak=kargak (TT. VII. 40, 54;EUTS. 106), kergek "gerek, lâzım, görüm, ihtiyaç, gereken şey" (Chuas. 89=kargâk; EUTS. 106; Huas. 195, 248, 265. 274, Sözlük. 97); Çağ. kirek "gerek"(Muh. Sözlük. 196); Kırg. kerek "lâzım, gerek, lüzumlu, zarurî" (Kırg. Sözl. 441);Çuv. kirel9 "iyi, uslu, elverişli" (Çuv. Sözl. 74), kirh "lâzım, gerek, gerekli"(gös. yer.)* Kaz. kirekh "gerekli, lâzım" (Radl.).

104 TUNCER GÜLENSOY

'•w Ma. xergi-, xerci "umbinden, unrvvickeln", Kor. ker- "anhaken, auf-hângen, befestigen" (SKE 104; Einf. I. 146).

kırk- "tıraş etmek, kırkmak" (MNT.)

•~ Uyg. kırkmak "tıraş ermek, kırpmak, hayvan yüyünü kesmek" (Man.III. 33,4; EUTS. 176); Kırg. kırk- "kırpmak; kesip almak; koy kırk- koyunkırpmak; çıbık kırk- çubuk kesmek" (Kırg. Sözl. 459).

kor "okluk" (MNT.)

~ Uyg. kor "zarar ziyan" (EUTS. 182; îst. 23); Çağ. kur jfı "altınve gümüşten olan kemer kuşak" (Abuşka. 329, 6), korçi 1. "atlı asker", 2."muhafız"=kurçi (Muh. Sözlük. 179 ve 200); Kırg. kur 1. "kuşak, kuşakyerine kullanılan büyük mendil", 2. "vakit, defa" (Kırg. Sözl. 522.)

köke "gök, mavi" (MNT.)

~ Ork. kök "gök, mavi" (ETY; Tekin. OT. 351), kök tdiiri "mavi sema",kök buymul toyan "boynu beyazlı, mavili doğan kuşu", kök tayan "gök sincap"(ETY.); Uyg. kök 1. "mavi, gök rengi" (TT. V. 26, 85; EUTS. 114). 2. "sema,gök" (Hüen. 30; EUTS. 114), 3. "gece" (TT. VII. 46, 11; EUTS. 114), kög1. "=kök" (TT. III . 16, 129; EUTS. 114), kök "gök" (ÇBH. Sözlük. 60), kök"gök, sema" (Huas. Sözlük, 99); Kırg. kök 1. "gök, sema", 2. "lâcivert, mavi",3. "yeşil" (Kırg. Sözl. 498); Çuv. kavak "gök, mavi, kır" (Çuv. Sözl. 68).

~ Tung. kûkû-sin "blau" (Einf. I. 154).

~ Yak. küöx "grün, blau", köjör "grün, blau werden" (Râs. T.M. 18).

~ Mac. kek <eskibulgar. (Râs. T.M. 18).

kula (MNT.)

~ Uyg. Kula Kara "Antroponim, erkek adı" (USp. 280; EUTS. 185),Kulan "erkek adı" (USp. 280; EUTS. 185); Kırg. kula 1. "kula (at donu)",dayanıklı, yiyecek hususunda kanaatkar iş atı" (Kırg. Sözl. 517), kulan "ya-banî eşek, Prjevalskiy'nin atı (Nikola Prjavalskiy "1839-1888", maruf Russeyyahı ve tabiatçısı)" (Kırg. Sözl. 518); Çuv. ç'dptar "kula (?)" (Çuv. Sözl.22); Alt. çaptar "at donu; kuyruk ve yelesi olan at" (Radl.). .

ordo (MNT.)

-o-* Ork. ordu "karargâh, hakanın oturduğu şehir, payitaht" (ETY.);Uyg. ordu "saray, orda, ordugâh" (P.P. 39, 3~ortu: l.=ordu, 2. orta: TT. V.6, 20; EUTS. 142, 143; Huas. Sözlük. 105.); Kırg. oordu=orun 1. "yer, mahal,ordu", 2. "yatak" (Ku-g. Sözl. 595, 601).

MGT DE TÜRKÇE KELİMELER 105

oro(n) (MNT).

~ Uyg. orın=orun (USp. 288; EUTS. 142), orun "yer, mahal, taht,mesken" (Briefe. IV. s. 39; Suv. 315, 14e; EUTS. 143), "yer, yatak, döşek"(Ças. Sözlük, 62); Çağ. orun ÜJJ\ "onun yerine" (Abuşka. 95, 27), "millîvazifelerde bulunulan yer; mesnet, mansıp, memurluk makamı, manevî değer"(Muh. Sözlük. 214); orun "yer, mahal; ordu", 2. "yatak" (Kırg. Sözl. 601).

saba (MNT.)

~ Uyg. saba "bir ilâç adı" (H. II. 28, 117; EUTS. 192); Kırg. saba,sabaa "içinde kımız yapılan büyük deri tulum" (Kırg. Sözl. 627, 628).

sakal (MNT).

~ Uyg. sakal "sakal" (H. I. 12, 144; EUTS. 194); Kırg. sakal "sakal"(Kırg. Sözl. 629); Çuv. sdhal, sdğal "sakal" (Çuv. Sözl. 129); Kaz. sakal (gös.yer.).

sal (MNT.)

<~ Çağ. sal JU "ağaçları biribirine bağlayıp su geçmek için kullanılanvasıta" (Abuşka. 270, 15); Kırg. sal 1. "sal", 2. "sal ile nakil" (Kırg. Sözl. 620);Çuv. sdh, sdl "sal" (Çuv. Sözl. 130); Kaz. sal (gös. 6er.).

sokor "kör" (MNT.) <eskitürkçe: sok-l-un "blind sein" (Alt. Gr. 81).

~ Çağ. sokur j/tj-» "haris; aç gözlü; sokur közlü=aç gözlü" (Abuşka.290, 16); Kırg. sokur "kör", sokuray "kör olmak", sokurduk "körlük" (Kırg.Sözl. 658); Çuv. sQkkar "kör. Sözl. ); Kaz. sukır "kör" "(gös. ver).

~ Tung.: sokor (G.M. Vasilevits, Russko-Zvenkiyskiy Slovar "Rus-ça-Tungusca Sözlük"), (Castr.) soku-ci, coko-ty "einaugig, blind" (Ras. U.W.25).

~ Fin: sokea, sokko (Râs. U.W. 25).

sürüg (MNT.)

~ Uyg. sürüg "sürü" (Wind. 249, 19; Man. I. 8, 8); Çağ. sürük ÛJJJM"bölük" (Abuşka. 286, 3); Kırg. sürük=sürök "yük hayvanı" (Kırg. Sözl.672, 673).

talan "yağma, talan" (MNT.)

~ Uyg. talamak "yağma ve talan etmek" (Hüen. 12, 118; EUTS. 221);Çağ. talğan üUJİJ, talğa UIL", talkan OUIİJ, talka UJU "yağma, tarac" (Abuş-ka. 167, 14); Kırg. talaan "yağma, talan" (Kırg. Sözl. 700).


temür (MNT.)

~ Ork. tamir "demir" (Tekin. OT. 379); Uyg. tamür=tamir "demir"(TT. IV. 12, 42; P.P. 31, 5=tömür; EUTS. 233), Tâmür "erkek adı" (URD.143, 3; EUTS. 233); Çağ. timür "demir" (Abuşka. 190, 35); Kırg. temir (Kırg.Sözl. 724); Çuv. tim ar "demir" (Çuv, Sözl. 178).

tenggeri (MNT.)

~ Ork. tanrı "gök, Taun" (ETY; Tekin. OT. 379); Uyg. t(a)ngri=tngri"Tanrı" (TM. 254, 85; EUTS. 233); Kırg. tenğiri "Tanrı " (Kırg. Sözl. 725);Çuv. tQra "Tanrı" (Çuv. Sözl. 184), şne-tdrri^ "ineklerin hâmisi olan tanrı"(gös. yer.); Kaz., Miş., Büg., te»yar| (gös. yer.); Kaz. terjgra, terjra^ (gös. yer.),ters (Kaz. O.), teri "aziz rezmi" (Radl.).

tenggis (MNT.)

~ Ork. taluy "deniz" (ETY; Tekin. OT. 374); Uyg. Tângiz "Antroponim"(EUTS. 233); Kırg. tenğiz 1. "deniz", 2. "iyi arkadaşlık edebilen" (Kırg. Sözl.725); Çuv. tin»s ">^niz" (Çuv. Sözl. 179}; Kaz. difjgz, dirjgas (Kaz. B.).

~ ma. terjgin "Meer" ~ Kor. therj "allzu gerâumig, leer" (SKE 280;

Einf. I. 145).

toy (MNT.)

~ Uyg. toy 1. "bayram, toy" (TT. VIII. 100; EUTS. 248), 2. "=toi:şehir, karargâh" (EUTS. 248; TT. II . 8, 65); Çağ. toy ^y, "ziyafet" (Abuşka.220, 6); Kırg. toy "ziyafet, işret, düğün şöleni" (Kırg. Sözl. 752); Çuv. tuy"düğün" (Çuv. Sözl. 185); Kaz. tuy (gös. yer.).

töre (MNT). (?).

^> Ork. törü "anane, nizam, türe, kanun" (ETY.), törü, törü (Tekin. OT.385); Uyg. töri <Skr. dharma (EUTS. 249); Çağ. türe *jy> "âdet, kanun"(Abuşka. 198, 14); Kırg. törö 1. "efendi, devlet memuru", 2. "bürokrat" (Kırg.Sözl. 756); Çuv. türe "yargıç, hâkim" (Çuv. Sözl. 187); Kaz. türe (Radl.).

tuk "tuğ" (MNT.) <ortatürkçe: tüy "Trommel, Fahne" <Çin. (Râs.T.M. 13) (?).

~ Ork. tuy "tuğ, bayrak ve davul", tuyKy "tuğlu" (ETY.); Uyg. tuğ"bayrak, sancak" (Hüen. 14, 157; EUTS. 251); Kırg. tuu 1. "sancak, bayrak",2. "tarihî tuğ" (Kırg. Sözl. 764).

— Kor. tuk "Fahne" (Einf. I. 49),

~ Go. tû, turj (Einf. 1. 49,142).

MGT'DE TÜRKÇE KELİMELER 1 0 7

~ Tibet, tog (SKE 271).

~ Sanskrit, tuk "Flagge" (SKE 271; Einf. 1. 142).

tümen "onbin" (MNT.)

~ Ork. tümün "onbin" (ETY; Tekin. OT. 387); Uyg. tuman (DVD.393, 12; EUTS. 258); Çağ. tümen &y (Abuşka. 214, 35); Kırg. tümün "he-sapsız, gayet çok, onbin" (Kırg. Sözl. 770).

uluk "ulu, büyük" (MNT.)

~ Ork. uluy "ulu, büyük, eski" (ETY; Tekin. OT. 390); Uyg. uluğ "ulu,büyük, seçkin, seçme, asil" (USt. 198, 63; EUTS. 264); Çağ. uluğ £J)J\ (Abuşka.110, 9); Kırg. uluu "büyük, ulu" (Kırg. Sözl. 783).

ulus (MNT.)

~ Ork. ulus "ulus, halk, kavim, millet" (ETY; Tekin. OT. 390); Uyg.ulus^uluş "memleket, devlet, ülke" (U. II . 22, 21; TT. IV. 10, 19; Suv. 27,10-14; EUTS. 265), uluşluğ "memlekete ait, memleketle ilgili" (EUTS. 265);Çağ. ulus ^ j l (Abuşka, 114, 20). .

uruk "nesil" (MNT.)

r~~j Ork. uruy "kabile, soy, klan" (ETY.); Uyg. uruğ 1. "nesil, kuşak, soy,torunlar" (TT. VI. 30, 205; EUTS. 266), 2. "tohum, ekin" (H. I. 4, 3; Man.I. 17,15; EUTS. 267); Çağ. uruk kayaş ^Ui 3JJ\ "hısım kavim, uruk, uruğ=birisinin oğlu, kardeşi ve şâir yakınları" (Abuşka. 94, 20); Kırg. uruk 1. "to-hum", 2. "cins", 3. "soy, kabile" (Kırg. Sözl. 785), urukçulduk 1. "kabilemünasebetleri", 2. "kabile kavgaları", uruktal- "türemek, çoğalmak" (gös.yer.).

yedi (MNT.)

~ Uyg. yiti 1. "yedi (7)" (P.P. 34, 4; Suv. 609, 18; EUTS. 299), 2. "kes-kin" (U. II. 86, 48; Suv. 615, 6; EUTS. 299); Kırg. ceti 1. "yedi", 2. "hafta"(Kırg. Sözl. 205).

§. 2. Türkçe kelimelerin Moğolların Gizli Tarihi'nde gösterdiği fonetikhususiyetler:

1. Türkçe sözlerin başındaki t-, MNT.'de t- ve d- olmaktadır:

takiya "tavuk" (MNT.)

~ Ork. taaîyu yü "tavuk yılı" (ETY.); Uyg. takığu 1. "tavuk" (Man.

108 ÎUNCER GULENSOY

I. 36, 2; H. I. 8, 69; EUTS. 221), 2. "Türklerin 12 hayvanlı takviminin bir yılı"(DUD. 389, 1; EUTS. 221); Çağ. takuk, tağuk (Radl.); Kırg., Kaz. v.b. tauk(Radl.); Çuv. ç'aha "tavuk" (Çuv. Sözl. 14; Gomb. ç'ağa).

talan (MNT-), bk. § 1.

tanı- "tanımak" (MNT).

~ Uyg. tanuk "tanık, şahit" (URD. 132, 25; İst. 26; EUTS. 224); Çağ.tanır j^Ü "bilir" (Abuşka. 173, 15).

tarbaga "dağ sıçanı" (MNT.) <tar(iya)+bağa (?)

~ Uyg. bağa "kara kurbağa, odlu bağa" (U. II . 35, 21; EUTS. 30);Kırg. baka "kurbağa", kol baka "su kurbağası", taş baka "kara kaplumbağası"(Kırg. Sözl. 79).

~ Yak. baya, baka "Frosch" (Râs. T.M. 6).'-»' Mac. beka <J*bâka ( gör. yer).

tariyat "ekinler" (MNT.) <tariya+t "Moğ. çoğul eki"

~ Ork. toriy "ekin" (ETY.); Uyg. tanğ 1. "ekin, ekilmiş saha" (TT.IV. 10, 6; EUTS. 226), 2. "darı, hububat" (URD. 143, 8; DUD. 389=tarık;EUTS. 226), 3. "menşe, soy" (Hüen. 20, 292); Çağ. tanğ jjjü "darı" (Abuşka.161, 19); Çuv. p0?u "tarla" (Çuv. Sözl. 113); Kaz. basu "tarla" (gös. yer.).

taulai "tavşan" (MNT.)

~ Ork. tabîşyan "tavşan", tabişyan yîl "tavşan yılı" (ETY.); Uyg.tavışkan 1. "tavşan" (H. I. 6, 25; EUTS. 229), 2. "12 hayvanlı Türk takvimi-nin bir yılı" (îst. 8; EUTS. 229), tavşan "tavşan" (USp. 284= tavışkan, tavış-ğan; EUTS. 229); Çağ. tavuşkan üUijlî "tavşan" (Abuşka. 175, 31); Çuv.kuyan "tavşan" (Çuv. Sözl. 80); Kaz. kuyan (gös. yer.).

~ Kaim. tülâ "id." (Einf. I. 109; Einf. II . 224).

teme'en "deve" (MNT.)

~ Ork. taba "deve" (ETY.); Uyg. taba=tavd "deve" (H. I. 10, 28;EUTS. 235); Çağ. tive <# "deve" (Abuşka. 178, 9); Kırg. töö "deve" (Kırg.Sözl. 755); Çuv. tave "deve" (Çuv. Sözl. 177); Kaz. dğye (Kaz. B.); Miş., Büg.detve (gös. yer.); Tajançi. tüga (Einf. I. 168).

~ Kaim. teman (Einf. I. 168).


temür "demir" (MNT.), bk. § 1. ;

tenggeri "tanrı" (MNT.), bk. § 1.

tenggis "deniz" (MNT.), bk. § 1.

to'osun "toz" (MNT.)

~ Ork. toz "toz" (ETY.); Uyg. toz 1. "toz" (TT. I. 7, 5; EUTS. 248),2. "kayın ağacı" (U. II. 70 (31) 4; EUTS. 248); Çağ. tos ^y, "toz" (Abuşka.205, 12); Kırg. toz 1. "toz", 2. "un tozu" (Kırg. Sözl. 752); Çuv. tQ?an "toz"(Çuv. Sözl. 185).

toy "ziyafet" (MNT.), bk. § 1.

töre "yasa, kanun, töre, hizmet" (MNT.), bk. § 1.

tuk "tuğ" (MNT.), bk. § 1.

tuşa "fayda, yardım, iyilik, hizmet" (MNT.)

-~/ Uyg. tuşu "fayda, semere, kazanç" (TT. I. II. 13 <Moğ. tuşa: U. I.25, 8=tuzu; EUTS. 254).

tüle- "yakmak" (MNT.)

•—< Çağ. tuluk ID^J "bazı kuşların yılda bir kere tüylerini döktüğü vakit"(Abuşka. 214, 18); Kırg. tülö- "tüyünü dökmek ve değiştirmek" (Kırg. Sözl.770).

tümen "onbin" (MNT.), bk. §. 1.

dörben "dört" (MNT.)

~ Türk. tört, dört (bütün lehçeler); Çağ. törtev, törlesi (—törtelesî), törtele,

törtevle "dördü ile" (Abuşka. 201), «örtüne "dördüncü" (gös. yer.); Çuv. tavaDo(Râs. T.M. 18).

~ Yak. tüörd ,

darkalan "krş. tarkan/darkan" (MNT.)

~ Ork. tarqan "yüksek bir rütbe" (Tekin. OT. 375); Uyg. tarhan=tarkan (EUTS. 225), Tarkan "vekil, vezir, nazır, antroponim" (TT. II. 6, 22;EUTS. 226).

1 1 0 TCNCER GÜLENSOY

2. Türkçe sözlerin başındaki fc- MNTSde g-/fc- olmaktadır:

gerü "arka, geri; kuzey" (MNT.)

~ Uyg. kürü "=kirü 'geri' " (USp. 283; EUTS. 107), kirü "geri" (TT.I. 14,174; Man. II. 26, 27).

güç/güçü (MNT.), bk. § 1.

gürege{n) (MNT.), bk. § 1.

gü'ürge~fcü'ürge~fcö'ürge "davul; körük" (MNT.)

~ Uyg. kövrüg 1. "davul" (TT. III . 10, 56; ÇBH. Sözlük. 60; EUTS.118), 2. "köprü" (TT. III. 10, 56; EUTS. 118).

~ Yak. fcüört "Blasebalg",

~ Tung. kûrge, "id.", .

~ Go. kuegı, "id.",

~ Kor. küre gi "Sack" (SKE. 131; Einf. 1.147).

3. Türkçe sözlerin başındaki y- MNT.'de c- veya y- olmaktadır:

cada "sihir, büyü" (MNT.)

'"""' Uyg. yadsı "sihirbaz, efsuncu, yadacı, büyücü" (U. II. 84, 12; EUTS.279); Çağ. yada taşı "yağmur boncuğu adı verilen bir taş ki, üzerine kurbankanı sürülünce yağmur yağacağını inandır" (Abuşka. 390); Kırg. cadı "sihir,büyü; sihirbazlık" (Kırg. Sözl. 161). \

<~ Oyirat. jada "nicht können" <moğ. jada (RSs. T.M. 7).

caka "yaka" (MNT.)

— Uyg. yaka 1. "ücret, icar bedeli, kira karşılığı" (USp. 273; EUTS.280), 2. "taraf, yan, civar" (Ram. 54; EUTS. 280); Kırg. caka 1. "yaka", 2."mecazî: haytet etmek", 3. "dağ eteği" (Kırg. Sözl. 163); Çuv. seha, Sp. &dğa"yaka" (Çuv. Sözl. 145); Kaz. yaka (gös. yer.).

calbari- "yalvarmak" (MNT).

^ Uyg. yalvarmak "yalvarmak, dilemek, istemek, niyaz etmek" (TT.IV. 4, 7; U II. 79, 52; EUTS. 283); Kırg. calbar- "yalvarmak, (küçülerek)ric» etmek" (Kırk. Sözl. 166).


-carim "yanm" (MNT.)

~ Uyg. yarım (URD. 132, 20; EUTS. 287); Kırg. carım "yarım; kâr- .lılık, verimlilik" (Kırg. Sözl. 181).

carku "mahkeme, yargı, adlî" (MNT.)

~ Çağ. yarğu "adalet" (Abuşka. 398).

carhg /çarlık "yarlık, ferman, emirname" (MNT.)

~ Uyg. yarhğ, 1. "=yarhk, emir, ferman, buyruk, yarlık" (TT. I. 7, 9;EUTS. 287), 2. "fakir, yoksul, âciz, bedbaht, sefü, perişan" (Suv. 612, 7; TT.IV. 10, 13; EUTS. 287), 23. "tarikat, sutra, mukadderat" (TT. VI. 30, 201;EUTS. 287), 4. "lütuf" (P.P. 18, 1; USt. 196, 33); Kırg. çarlık "ferman, emir,,buyrultu" (Kırg. Sözl. 182); Çuv. sirlax- "sich erbarmen" (Einf. I. 65).

casa "idare, yasa'" (MNT.)

~ Uyg. yasa "kanun, yasa" (URD. 139, 16; EUTS. 289); Çağ. yasaldı"düzeldi" (Abuşka. 402).

~ Kalmuk. yasfıa

r*~> Mançu, dasa

casak "yasak, emir, kânun" (MNT.)

~ Uyg. yasak 1. "bir çeşit vergi" (Pfahl. 6; USp. 274; EUTS. 289),2. "kânun, yasa" (Pfahl. 6, 6; EUTS. 289); Kırg. casak "bir serdarın müfre-zesindeki savaşçı müfreze" (Kırg. Sözl. 184).

cat "yat, yabancı" (MNT).

~ Uyg. yat "yad, yabancı" (TT. VII. 42, 10= yad [TT. I. 9, 56; EUTS.279], EUTS. 291); Çağ. cet "çingene" (Abuşka. 224); Kırg. cat "yad, yabancı"(Kırg. Sözl. 187).

cil "yıl" (MNT.)

~ Uyg. yıl "sene, yıl" (DUD. 389, 1; EUTS. 294); Kırg. cıl "yıl" (Kırg.Sözl. 207); Çuv. W "yü"' (Çuv. Sözl. 146), âdllen "her yıl", sdlh-har "yaşlıkız", sdldalak <sdl-tavhk "bütün yıl" (gös. yer.); Tatar. *tyıl> cıl.

cirüge(n)r*jcürüge(n) "yürek" (MNT.)

~ Uyg. yürek "yürek" (Suv. 4, 2; 421, 9; EUTS. 307); Kırg. cürök 1."kalp, yürek", 2. "yüreklilik, cesaret", cüröksün- "korkmak" (Kırg. Sözl.238); Çuv. c'are "yürek", Gomb. t's'are (Çuv. Sözl. 18); Kaz.yürek (gös. yer.).


yaratu "yaralı" (MNT.)

~ Uyg. yar "irin, cerehat, tükürük, salya" (Suv. 612, 6; EUTS. 285),

yaratu "tarafların rızası üzerine (hukuk)" (EUTS. 286); Kırg. cara "yara;

cerha" (Kırg. Sözl. 178).

Yalavaçi "Antroponhn, erkek adı" (MNT.)

~ Uyg. yalavaç "elçi, peygamber" (TT. I. 22 not 105; EUTS. 281; U.II.

21,18).: yedi, bk. §. 1.

4. Türkçede bâzı sözlerin son heceleri düşerek kısalmış,MNT.'de açık hecelerin son vokalleri arkaik hususiyetini muhafazaetmektedir:

anda "dost, arkadaş" (MNT.)

~ Uyg. ant "yemin" (EUTS. 17); Kırg. ant (Kırg. Sözl. 36); DKK.

and "and, yemin" (DKK. Sözlük. 171).

ayaka "mutfak edevatından" (MNT.)

~ Ork. ayaq "kadeh" (ETY.); Uyg. ayak 1. "kez, defa" (H. I. 6, 16;II . 10, 80; EUTS. 27), 2. "kadeh" (TS. 62; EUTS. 27); Kırg. ayak "çanak,fincan", ayak tabak "mutfak veya yemek odası kapkacağı", sır ayak "boyalı(sırlı) ağaç çanak", kara ayak "boyasız (sırsız) kulplu ağaç çanak", kenğeşayak "düğün ziyafetlerinden yahut yoğ aşlarından biri", aydkap, ayakkap"fincan kutusu", ayakçı 1. "kırmızı çanaklara dökerek sunan kimse", 2. "saki,şerbettâr" (Kırg. Sözl. 62); Çağ. ayağ, ayak "kadeh, pay" (Abuşka. 36).

beki "şaman, falcı" (MNT.)

<~ Kırg. bek 1. "prens", 2. "erkek veya kadın şahıs adlarının teşekkülü-ne giren parça" (Kırg. Sözl. 104).

<-w Çuv. pit. "sehr, kraftig",

' < /̂ Kor. phek "sehr, stark" (<*pekh),

ı^J Ma. beki,

~ Kh. bexi (SKE. 213).

r berke "sıft" (MNT.)

~ Uyg. berke 1. "kuvvetli, güçlü, sağlam, sık" (TT. IV. 6, 48; ETŞ. 331;EUTS. 39), 2. "orman" (EUTS. 39).


boro "boz" (MNT.)

~ Ork. boz "boz rengi" (ETY; Tekin. OT. 320); Çuv. purh "boz" (Çuv.Sözl. 114); Kaz. burh (gös. yer.); Tel., Alt. pos (<*boz) (SKE. 211).

~ Kor. puru "white" (SKE. 211; Einf. I. 112).

~ Tung. burbi "Star im Auge" (SKE. 211).

ere "er, erkek, koca, asker" (MNT.)

~ Ork. ar "er, erkek, adam" (ETY; Tekin. OT. 325); Uyg. ar 1. "er-kek, kimse" (P.P. 14, 3; U. II . 21, 15; TT. II . 10; Kal. Wb. 123; EUTS.73), 2."efendi, bey, şehzade" (TT. I. 7,14; 14,184; EUTS. 73); 3. "zevç, koca"(THV. 41, 5; EUTS. 73); Trkm. or; Çuv. ar <*pâr (Râs. U.W. 7).

~ Macar, ferj "Mann", Çer. pör (gös. yer.), Harka "Attilâ'nın karısı"(Râs. T.M. 14).

gücü (MNT.), bk. § 1.

köke/kökö (MNT.), bk. § 1.

minka(n),—ming(kan) (MNT.)

~ Ork. miti "bin" (ETY; Tekin. OT. 357); Y Uyg. ming "bin (sayı)"(Suv. 601, 10; TM. IV. 261. EUTS. 130; Ças. Sözlük. 61), bing=ming (Ram.54; EUTS. 43); Çağ. ming (Abuşka. 375; Muh. Sözlük. 206); Kırg. mınğ=minğ(Kırg. Sözl. 565, 567); Çuv. pin "tausend" (Einf. II. 65).

/-̂ Tung. mingan,

~ Go. mejjgan (Einf. II . 65).

5. Türkçe kelimelerden bâzılarına MNT.'de başta ve sondakonson veya vokal ilâvesi görülür:

a) m-

modu(n)~mudu{n) (MNT.)

~ Uyg. otung "odun" (Man. III . 28, 2; EUTS. 144); Kırg. otun "odun,yakacak, mahrukat" (Kırg. Sözl. 603).

b)u-

usu(n) "su" (MNT.)

~ Ork. sub "su" (ETY.); Uyg. su 1. "=s«v su", 2. "Çin. 'sağ ve salim' "(Suv. 623, 5; EUTS. 211), suv 1. "su" (Wind. 250, 41; TT. III . 8, 55; EUTS.

114 TDNCER GÜLENSOY

212), 2. "Merih, su yıldızı" (TT. VII, 78; EUTS. 212); Çağ. su (Abuşka. 292,293); Kırg. suu 1. "su, nehir", 2. "yaş, nemli", 3. "tav" (Kırg. Sözl. 670).

6. Türkçede r:

a) MNT.'de r~r

berke "sık" (MNT.), bk. § 2, 4.

carku "mahkeme, yargı, adlî" (MNT.), bk. § 2, 3.

carlıg/carhk "yarlık, ferman, emirname" (MNT,), bk. § 2,3.

çerig/çerik "asker." (MNT.), bk. § 1.

darben "dört" (MNT.), bk. § 2, 1.

ere "er, erkek, koca, asker" (MNT.), bk. § 2, 4.

erke "Erke-Kara*: Antroponim, erkek adı" (MNT.)

*^ Ork. ark "kudret, nüfuz, sözü geçerlik", arklig "kudretli nüfuzlu,sözü geçer", arksiz "kudretsiz, nüfuzsuz, kuvvetsiz" (ETY); Uyg. örfe "erk,kuvvet, kudret, güç" (TT. I. 12, 121; U. II. 10, 15= ürik; EUTS. 74; ÇBH.55: erk, 1. "kudret", 2. "ihtiyar, hürriyet").

erte ferde (MNT.), bk. § 1 .

güregeÇn) (MNT.), bk. § 1.

kara "kara (renk)" (MNT.), bk. § 1.

kara- "bakmak" (MNT.), bk. § 1.

kor "okluk" (MNT.), bk. § 1.

oro(n) "yer, mahal, mesken" (MNT.), bk. § 1.

sokor "kör" (MNT.), bk. § 1.

temür "demir" (MNT.), bk. § 1.

töre "kanun, türe, nizam" (MNT.), bk. § 1.

6) MNT.'de z~r

borçin "boz; 6. sorıo= boz ördek" (MNT.)

* Krş. türkçe: karagözlü r~^ gözü kara: hiç bir şeyden korkmayan; kara kımız: sert

kımız.


<~ Çağ- borcin "ördeğin dişisi" (Abuşka. 147).

boro "boz" (MNT.), bk. § 2, 4.

böne "boz; Böne 'Antroponim' "^Türkçe, bos; Kırg. boz

hüker "öküz" (MNT.)

~ Uyg. öküz (URD. 141; Man. III. II, 9; EUTS. 149); Çuv. v»ğ»r,Uçbn. 45 mağar "sığır, öküz" (Çuv. Sözl. 198); Kaz. ügaz "öküz" (gös. yer.).

~ Mon. fuGuor "Rindvieh, Ochs"; Tung. hukur,

r^j Mac. ökör,

~ Japon, beko "Ochs" (Einf. I. 54.)

kuri "kuzu" (MNT.) <Türkçe. kuzu/kuzuğ (?).

~> Çuv. puran: pudek-puran "kuzu" (Çuv. Sözl. 114); Kaz. beren (gös.

yer.),

unu "uzun" (MNT.)

~ Ork. uzun "uzun" (ETY.); Uyg. uzun "uzun, daimî" (Suv. 478,16—usun; EUTS. 270); Kırg. uzun "uzun, uzunluk" (Kırg. Sözl. 729); Çuv.

âl "uzun" (SKE. 178; Einf. I. 112).

~ Kor. or-ai (Dat.) "seit langem, vor langerer Zeit, alt" (SKE. 178;

Einf. I. 112).

7. Türçede ş, MNT.'de 1:

çila'un^çilaujun "taş" (MNT.)

~ Uyg. taş 1. "dış, hariç" (Suv. 608, 7; H. I. 14, 187), 2. "taş" (TT. VI.24, not 115; EUTS. 227); Çağ. taş "taş" (Abuşka. 164); Çuv. ç'dl " taş" (Çuv.Sözl. 22) <*tyal; Yak. tas "taş".

~ Bury. sülün "Stein" (<*tilagun <*t'al'a-gun) (Einf. I. 108).

~ Kh. tPulün (EAS. 49),

~ Kaim. tsolun "Stein" (<*tilagun <*t'al'a-gun) (Einf. I. 49),

~ Kor. tol (id.) (AKE. 17; Einf. I. 108).


8. Türkçede s, MNT.'de ?:

şira "san" (MNT.)

- ~ Ork. sariy "san" (ETY.); Uyg. sanğ "san" (H. I. 10, 1199; Pfahl.

10, 16; EUTS. 197); Çağ. sanğ, sarık £jU t jjjL. "san" (Abuşka. 265, 27);

Kırg. sarı 1. "san, kızıl, kumral", 2. "karakuş nevilerinden biri", 3. "mecazî:

büyük keder" (Kırg. Sözl.; 639); Çuv. sara "sarı" (Çuv. Sözl. 119); Kaz. san

(gös. yer.).

9. MNT.'de Türkçe müşterek sözlere nazaran fazla olarak

-un eki görülür: .

balakasu{n) "şehir" (MNT.)

~ Uyg. balık "setir" (Suv. 620, 16; TT. I. 7; Man. I. 32, 11; EUTS. 32).

~ Tung. balağan "Winterhaus" (Einf. I. 56).

çild'unr^çilautun "taş" (MNT.), bk. § 2, 7.

güçü(n) "güç" (MNT.), bk. § 1.

10. Türkçede y, MNT.'âe n:

konin "koyun" (MNT.)

~ Ork. qoy "koyun", aoylîy "kâyunlu" (ETY.); Uyg. koy "koyun" (TT.

3, 1; EUTS. 183), koyın 1. "koyun" (TT. IV. 8, 55; EUTS. 183), 2. "Türklerin

onikili hayvan takviminin bir yılı" (ist. 8; EUTS. 183), koyn=koyın (TT.

VIII. 96; EUTS. 184), koyun "koyun, kol altı" (Suv. 6; EUTS. 184), koin=

koyın (TT. VIII. 40, 5; EUTS. 180); Çağ. koy jy "koyun" (Abuşka. 339;

Muh. Sözlük. 197); Kırg. koy 1. "koyun", 2. "hayvan devri takviminin bir

yılı" (Kırg. Sözl.).

~< Bury. xonon,

r^j Kh. xoni,

r*j Kalın. xön,

r~~> Tung. (Nep Tunguzcası) koni-ksa "Schaffell",

~ Samoyet. konir "Schaf" (Einf. I. 115).


koniçir^koniçin "koyun çobanı" (MNT.)

<~ Ork. qoyçi "koyun çobanı" (ETY.); Çağ. koya jçji "çoban" (Abuşka.339, 16; Muh. koyçi "koyuncu" 197, 21); Kırg. koyçu "koyun çobanı" (Kırg.Sözl. 494).

konin di "koyun yılı" (MNT.)

/•>-< Ork. qoy yıl "koyun yüı" (ETY.)

§. 3. Vokal değişmeleri:

1. Türkçede o, MNT.'de a:

(misaller için indekse bakınız)

2. Türkçede u, MNT.'de a:

akan "altın" (MNT.)

~ Ork. altun "altm" (ETY; Tekin. OT. 301); Uyg. ahun 1. "altın", 2."Zühre yıldızının adı, sabah (akşam) yıldızının adı" (TT. VII. II , 45;; EUTS.13); Kırg. altın "altm, altından olan" (Kırg. Sözl. 30); Kaz. altm "altın"(Çuv. Sözl. 52); Çuv. ıhtan "altın" (gös. yer.).

3. Türkçede o, MNT.'de ö:

böne "boz" (MNT.), bk. § 2, 4.

4. Türkçede u, MNT.'de i:

kuri "kuzu" (MNT.), bk. § 2, 10.

5. Türkçede u, MNT.'de o:

ordo "Ordu" (MNT.), bkt § 1.

Burada fonetik hususiyetleri zikredilmeyen diğer başka müşterek sözlerve MNT.'de bu sözlere başka sözler getirilerek yapılan sözlerden bazılarışunlardır:

1. Hayvan adları:

akta " a t " (MNT.)~ Kırg. akta 1. "eğer kaşının arka kısımları", 2. "iğdiş a t"

(Kırg. Sözl. 15, 16).

~ aktaçi "seyis" (MNT.) •


anggir (MNT.) ("turpan, macreuse" (Kow. 21), (Alm. Trauerente, Lat. anasnigra); Kaim. enggir (id.) <Kaşg. ang "bir kuş adı"; Çağ. angkir "birnevi ördek"; Alt. angar "göğsü kırmızı ve san renkte, kazdan biraz küçükbir su kuşu" (Temir, 28, not 3); Kırg. anğır "Beyazdeniz ve Kamçatkaördeği" (Kırg. Sözl. 34).

arslan (MNT.), bk. § 1.

bars (MNT.), bk. § 1.

bilcVur "tarla kuşu" (MNT.)~ Kazak, bile "ördek"

borçin sono "boz ördek, bk. sono".—- Çağ. borcin "ördeğin dişisi" (Abuşka.

147).

boro şibavıun "boz atmaca' (MNT.)

borokçin karçikai "dişi boz doğan" (MNT.)

buka "boğa" (MNT.), bk. § 1.

büri "kurt" (MNT.)~Ork. böri "kurt" (ETY; Tekin. OT. 320); Uyg. böri"kurt" (Man. I. 18, 5; 8, 6: ftör'i; H. I. 8, 77; TT. VI. 24, 116= büri, bürü;EUTS. 50); Çağ. böri "kurt" (Abuşka. 143); Kırg. börü 1. "kurt", 2."bahadırın müsbet sıfatlarından" (Kıg. Sözl. 139).

~ cö'eböri "çakal" (MNT.), bk. Temir, s. 28-29, not 4.

bu'ura "erkek deve" (MNT.) ~ Uyg. buğu (Uig.-Wb. 15; Kow. 1160; EUTS.

• 51); Kırg. buura "deve aygırı": buğra, buğur, pugur, buhur (Kırg. Sözl.

150); Çuv. palan "geyik" (Çuv. Sözl. 99); Kaz. bdlan "geyik" (Kaz. O.).

~ kara bu'ura "kara dişi deve" (MNT.)

~ öle bu'ura "boz erkek deve" (MNT.)

kara kuru "sülün, orman tavuğu" (MNT.)

kara hüker "kara öküz" (MNT.), bk. hüker § 2, 4b.

konin "koyun" (MNT.), bk. § 1. 10.

kula (MNT.), bk. § 1.

kulukana "sıçan" (MNT.)~(?) Uyg. kara kulak "tarla faresi" (Uig. WB. 78;

EUTS. 167).

küçügene "fare" (MNT.)~Kırg. feüçüfc 1. "inik (köpek yavrusu), kurt yav-

rusu", 2. "tomurcuk" (Kırg. Sözl. 534).

küçügür (MNT.), bk. Temir, s. 34, not 4.


sono "ördek" (MNT.)~Ork. suna "turna, erkek ördek" (ETY.); Çağ. suna

*,j~ "ördek" (Abuşka. 294, 25); Kırg. sono 1. "at sineği", 2. "yeşilbaş

ördek" (Kırg. Sözl. 659).

takiya "tavuk" (MNT.), bk. § 2, 1.

tarbaga "dağ sıçam" (MNT.), bk. § 2, 1.

taulai "tavşan" (MNT.), bk. § 2, 1.

teme'en "deve" (MNT.), bk. § 2, 1.

2. Vücut azaları'.

bökse "karın" (MNT.)~Uyg. böksik "karın" (U. IV.34, 70; EUTS. 49), büksâk

(Kaş. I. 396, 2; EUTS. 49); Kırg. böksö 1. "dağ eteği", 2. "ilkyaz otlağı",

3. "göğdenin alt kısmı", 4. "tam değil" (Kırg. Sözl 137).

bö'ere/bökere "böğür" (MNT.)~Uyg. böğre "böbrek" (EUTS. 49); Kırg. boor

1. "karaciğer", 2. "kan kardeşi" (Kırg. Sözl. 129, 130); Çuv. pı&aha

"kuş kursağı" (Çuv. Sözl. 106; Gomb. pözeğe) (gös. yer.), püre "böbrek"

(gös. yer.); Uranha. pürek (gös. yer.); Kaz. büteke "kursak" (Kaz.O.),

bğyrek (Kaz. B.); Yak. bötöğö (Çuv. Sözl. 106); Çağ. petike "mide, kursak"

(gös. yer.).

kabirka "kaburga" (MNT.) >Türkçe.

manglai "alın" (MNT.)~Türk. manglay (id.) Çağ., Tar., Şark T., Kazan., bk.

Temir, s. 70, not 2.

öre "kalp" <Türk. yürek (?)

3. Tabiattan bazı sözler:

aral "ada" (MNT.)~Kırg. aral "ada" (Kırg. Sözl. 40), carım aral "yarım ada"

(gös. yer.); Uyg. aral "ada" (TS. 92; EUTS. 18).

borokan "fırtına" (MNT.), krş. Türk. bora "firtına".

bulak "pınar, kaynak" (MNT.), bk. § 1.

çila'un/çilaıvun " taş" (MNT.), bk. § 2, 7.

Çöl "toponim", bk. sözlük


Didik-Sakal "toponim", bk. sözlük. ' •

Erdiş "toponim", bk. sözlük.

koda "kaya" (MNT.), bk. ve krş. § 1. -kaya.

karangku "karanlık" (MNT.)^Uyg. karangğu: karanku (Alt. Gr. 327; EUTS.167), karanku "karanlık" (USt. 209, 18; Suv. 101, 16; Hüen. 15, 185;EUTS. 167), kararığ "karanlık" (Man. III . 9, ll)=kararık (EUTS. 168);Çağ. karangğuj»&\ jU "karanlık, kararmış" (Abuşka. 310, 31: karalğudın=kararmış 310,32; karalub ı_J>_JJ I j'J = kararıp 311,lıkarağusıdurjjs^j* Ijlî= kararsa 311, 6); Kırg. karanğğı 1. "karanlık, zulmet", 2. "mecazî:kara câhil" (Kırg. Sözl. 406).

kökö "mavi" (MNT). bk. § 1.

modu(n) jmudu{n) "odun" (MNT.), bk. § 2, 5a.

usu(n) "su" (MNT.), bk. § 2, 5b. r

Yukarıdan beri sıralayageldiğimiz örneklerden de görüldüğü gibi, Mo-ğolca ile Türkçe'nin pek çok yönden müşterek benzerliği su götürmez bir ger-çek olarak ortaya çıkmaktadır. Bu benzerlik sadece Türkçe'nin Farsça veArapça'dan aldığı ve bünyesine uydurduğu ödünç sözlerdeki benzerlikten çokötede olup, kadim bir menşe birliğinden doğmaktadır.

Bu tezimizi, "Moğolcadaki Türkçe Kelimelerin Kullanılışı" adı altındahazırlamakta olduğumuz makak de enine boyuna araştırıp, geliştireceğimiziburada belirtmek isterim.

SÖZLÜK VE İNDEKS (*)

-A-

abaka "amca" 11/3

aka "ağabey" 76/8,9, 120/3,4,7,9,12, 124/31, 131/11,12,13, 138/9, l î : '2,4, 140/4, 152/2,3,160/7, 164/9, 210/8, 213/7,8,9, 216/5, 218/5,6,8, 219/2,3, 239/16,18, 242/3, 254/18,255/26,30, 269/6,9, 270/16,17,18,19(2),20,21, 271/1,3,5, 272,18, 19,21,23, 276/3,4,11,12,277/22, 279/7,10,25(2),27, 280/1,2,3,10,11, 281/21,22.

akalaba 227/23

akalacu 191/14, 225/8,10,11,12,14

akalakdaba 227/20

alaçuk "kulübe, salaş" 118/6,11

alak "ala, ala renkli" 100/3, 101/2, 152/5.

Alak "Antroponim, erkek adı" 149/1,5,29,41, 220/2

alakçi'ut 124/7, 170/22

altan "altın" 233/6, 238/5,8,10, 248/14,18, 252/5, 254/3, 256/3,10, 260/24, 265/30, 267/4(2),

272/8,273/1,274/3,275/4

a. amin "altın hayat" 269 /7

a. arkanın "altın dizgin" 256 /3

a. bosoka "altın kapı, altın eşik" 137/9(2), 203/11

a. buse "altın kuşak" 117/4

a. cantaıvu "altın bardak" 188/15,16

a. e'emek dörebçi "altın halka" 135 /3

a. eme'eltü "altın eğerli" 184/10

o. gürü'e "altın körük" 187/2-3

o. terme "altın çadır" 184 /3,185 /2,187 /2

altatay laltatai "altınlı" 188/10, 252/8,16, 273/2

allatan "altınlı" (şiramal allatan: san altınla işlenmiş) 274/4

Altan "Antroponim, erkek adı" 142/3, 166/2,9, 169/1, 174/11, 246/10, 248/2,10,16,

250/2,4, 251/2,7,16, 252/3,10,17, 253/1, 255/17,19, 266/9

Altan-JÇorkan "Toponim" 259,/4

AltaijAltay "Toponim, dağ adı" 144/1, 158/3,4, 177/64, 194/9,10, 196/15, 205/25.

Al-altun "Antroponim, kız adı" 238/12

Altun-Aşuk "Antroponim, erkek adı" 152/19 (2)

•Rakamlar P. Pelliot'nun "Histoire Secrete des Mongols" (Paria 1949) adlı eseri esas alına-

rak verilmiştir. Birinci rakam paragrafı, ikinci rakam satır numarasını gösterir. ( ) içindeki

rakam, o satırda geçen aynı kelimenin adedini göstermektedir.


anda "dost, arkadaş" 106/14,15, 113/2, 116/2(2),3,5,6(2),10, 117/1,3,4,5,7,9, 118/6(2),16,17,

127/3,4,5 (2),8 (2), 150/7,8,13, 151/8, 160/2,4, 164/1,12, 166/5,8, 170/32,34(2),46,47,

171/4,5, 177/39,50,54, 179/1, 181/1,5,8,11,16, 195/41,44, 196/3,5, 200/7,9,11, 201/2(2),

16,17,18,20,23(2),24,28,31,32, 204/4, 208/3, 217/1

andakacu 178/5

andakartan 108/9

anggir "bir cins ördek" 78/8,9 '

aral "ada" 115/3,136/13, 269/4, 282/2

Arık-usun "Toponim, Horitumat'ların memleketinde bir yer" 8 /4

arştan "arslan", krş. Arslan-IÇan

Arslan-Kan "Antroponim, Karluk hükümdarı" 235 /2(2),4

Aşık-iemür "Antroponim, Cakagambu'nun aşçısı" 208/34

ayaka "mutfak edevatından; fincan, çanak, kadeh" 187/3, 189/5, 229/5,9, 232/4, 267/4,18,

275/7,278/24

ayil "köy" 81/2 -

ayimak "kabile" 156 /6(3),7,8, 262/3ayima'ud 156/9

-B-

Bala "Antroponim; Calayir'lardan, binbaşı" 243/7, 257/24, 259/4, 264/2(2)

balakasu/balakasun "şehir" 253/5, 258/3,5,7, 259/1,2,3,6(2), 260/1, 263/9, 265/11, 267/1,2,

274/8

balakaçin 279/12

barı "pars", krş. bara cil

bars cil "pars yılı" 202/1

-Bayan /-bayan "has ve cins isimlere getirilen tamlayıcı" 137/2; 92/6(2), 93/1(2) <Türk.

bay "zengin"

sakal-bayan "sert ot" 105 /23

beki "şaman, falcı" 216/4,5,6(2), 239/3,14, 241/1,7,10

belge "belge, iz, işaret" 85/1,2, 205/21, 229/13

berke "sık" 240/4

bilci'ur "tarla kuşu" 77 /2

bici- "yazmak", krş. biçik, biçicü, biçik biçicü

biçik "mektup" 203 /28biçicü "yazılıp" 282 /3

biçik biçicü "mektup yazılıp" 203 /26

bile- "bilemek", krş. bileüden

bile'üden "bileyerek" 82/11

BolarjBular "Bulgarlar" 262/2, 270/7


bol- "olmak", krş. aşağıdaki örnekler:

W "ol!" 92/5, 190/5,11

bolba 190/11, 191/14, 192/10

bolbi 194/31

boltukai 191 /13

ioiun75/2

bolura 74/8

bolurun 192/1, 195/7

borçin sono "boz ördek, bk. sono" 200/10

Aoro "boz" 95/3, 200/İp

6. fcoşi/i/c "boz çadır" 245 /60

b. kuladu "boz at" 200 /10

b. şibaumn "boz atmaca" 260/18

b. örmeğe "boz kaput" 205/14-15

boro'an "firtma" 108/7 ~Ork. bor "bora, fırtına" (ETY)

bürukan "firtma" 78/7

borokçin karçikai "dişi boz doğan" 25 /I

Cosotu-borü "Çinggis'in kızıl-boz atı" 265/4,5

bö'ere/bükere "böğür" 96/13, 100/3, 101 /I, 104/11

6öfese"kann" 104/11

bölük "bölük, parça, kısım" 5/3

Börte "Antroponim; Temücin'in ilk karısı, krş. boro" 66/3

budun "millet, halk, cemaat, ahali" 200/10

buka "boğa" 106/3, 195/47, 240/13,16

Buka "Antroponim; Calayir'lerden Gu'un-u'a'nın oğlu" 137 /, 226 /3, 227 /2, 234 / ,

239/2

Buka-güregen "Antroponim; binbaşı" 202/

Buka-lemür "Antroponim; Ong-kan'ın küçük kardeşi" 177/25

Cali-Buka "Antroponim; Alçi-tatarlar'ın reisi" 51 /2, 58 / , 141 /

buka'u "bukağı, kelepçe, bent" 81/8,10, 112/1

bulak "memba, kaynak, pınar" 128/2

bulka "isyan" 241/5

bu ura "erkek deve", bk. ağağıdaki örnekler:

kara bu ura "kara erkek deve" 64/3 "

öle bu' ura "boz erkek deve" 64 /3

Bu'ura-ke'er "Toponim; Erkek Deve Bozkırı, Selengge'nin aşağı kısmında, doğa

tarafında" 105 /, 190/2, 152/6

Büri "Antroponim; Prens, Ça'adai'yın oğlu" 270/ ,277/

coeböri "çakal" 78/8,9 (bk. Temir, 9. 28-29, not:4)

124 T U N C E B G Ü L E N S O Y

-C-

cada "sihir, büyü" 143/3(2),4

caka "yaka" 126/5, 140/9, 146/15,101/15, 254/23,41,43, 254/22,27

calbari- "yalvarmak", bk. aşağıdaki örnek:

calbaricu "yalvararak" 240/10

carim "yarım" 73/6, 118/2, 177/62, 278/29

carimud jcarimut "yansını" 162/3, 198/3, 232/15, 278/28

sara-yin carim-a "ayın yansına; yarım aya" 177/62

carku "yargı; mahkeme, adlî" 203/26, 234/1,2

carlıg/carhk "yarlık, ferman, emirname" 145/40, 154/16,21, 155/10, 156/7,14, 185/14,22,23,25,

186/3, 187/1,6(2),11, 188/20, 191/14, 192/1,10, 193/13, 195/6, 198/4,24,28,199/1,2,22,

28,36,200/12,15,201/42,202/6,8,203/3,18,22,29, 204/1,10, 205/27, 206/8, 207/7,11,13,

208 /32,39, 209 /12, 210 /7,9, 211 /9, 212/5, 213 /10(2),15, 216 /8, 217 /4, 218/7,9, 219 /15,2i,

24,27, 220/15, 224/5(2),ll,12,29,30,34, 225/1,2,5,6,15, 226/12,14,16,17,18(2),19, 228/1,6,

229/1,2,10,26,233/3,4, 234/1,14, 235/4,239/20, 240/11, 241/3, 242/1, 243/6, 244/9,

254/13,14,26,255/3,13,28,34,38,41, 258/8, 260/27, 263/2, 265/40,266/4,5,12, 267/8,

11,12,19, 268/5, 269/5, 270/12,13,17, 272/16, 274/2,13, 275/16, 277/3, 278/1,3,4,5,17,

26,32,47,50,56,66(2),67,68,78, 280/10,11,21

caso "idare; kanun, yasa" 170/30,32,33,34

casacu 132/7, 144/11(2), 159/3,4, 163/6, 171/8,172/6,177/66,81,224/20,227/3,4,

5,6,240/10,248/7,251/9,278/ ,53,54,55

casa'at 131/1, 159/19

casa'ul 278/18~Çağ. yasavul "çavuş" (Abuşka. 396)

casa'ulba 195/11(2)

casa'ulcu 194/29, 240/16

coşan "nezaret" 131/3

casalduba 170/39

casarun (çerik casarun) 195/8, 240/11

casatukai 154/19, 232/10, 278/15,35,36,40

casak "yasak, emir, ferman" 153/4,8,11, 189/14, 193/14, 197/16,199/22,227/21,57/28,

278/71

casaklacu 81/2, 199/2casaklarun 240/14

casaktan " k a n u n l u , intizamlı, m a z b u t " (bk. Temir, s. 26, not :2)

cat " y a d , y a b a n c ı " 40/2

Coyafe " T o p o n i m ; nehir a d ı " 262/4, 270/8 •' • •

cebe " süâh, o k " 234/2, 279/11 (bk. T. Gülensoy, "Cebe kelimesi üzer ine" , Kültür, Yıl: 1, Sayı:8,

Aralık 1969, s. 10-11).

Cebe " A n t r o p o n i m ; Cirko'adai 'ya Çinggis-han taraf ından verilen isim, b inbaş ı" 146 /12,

147/4,9,10,153/13,193/ ,3,195/ ,202/ ,209/ ,221/1,237/1,247/3,4,7,11,

13, 248/1, 251/5, 252/2, 257/3,4,7,16,25(2),26, 272/2


cebelecii 147 /8

cebelegü 147/3

di "yıl. sene" 141/1, 166/1, 193/1, 197/1, 198/8, 199/1,34, 202/1, 239/1, 247/1, 250/3, 251/3,257/1, 264/7, 265/2, 269/1, 272/1, 282/1

cirüge(n) "yürek" 89/2, 139/5, 194/28, 230/7~

cürüge(n) "yürek" 181/5, 184/8, 200/22,23, 254/41, 265/15, 277/19

eolVa~ Moğ. colig "fidye, karşılık, tazmin" 272/9,14 (bk. Temir, s. 193, not: 3)

cori- "yürümek" 256/8,9

coricu 256/8,9

-ç-

çak "çağ, zaman, devir" 118/17, 149/18, 150/6, 167/10, 170/34,45, 194/31, 197/11, 199/30,201 /1,8,9, 205 /2, 207 /3, 219 /2, 248 /3, 254 /35,49

çak-u'u "değişme zamanı" 248/4

Çaka "Antroponim; Haşin prensesi, Burhan'ın kızı" 249 /3

çaka'an temden "ak deve" 244/14

çerig/çenk "asker, çeri" 133/9,15, 141/17, 146/11, 150/12, 159/3,4, 163/6, 170/30,31,33,

34,43,45, 173/13, 177/36, 194/29, 195/8,16, 198/ , 199/16,17,19, 209/11, 233/1,2,3,

4,5,10, 240/9,11,12,14, 247/9, 248/14,19, 251/8, 256/6, 257/29, 265/21, 270/21(2), 277/9,

13,278/26,27

çeHk casa- "asker toplamak, ordu tertiplemek" 159/3,4, 163/6

çerig'un 199/12

çen'iUjçerVüd "asker, çeri", krş. çerig: 101/1,4,8, 108/4,5,6, 114/4, 132/7, 135/3,

144/10,14, 146/1,10,15, 151/3, 154/11,17, 155/12, 177/43,66,81, 193/14,24,

197/7,11,19,20, 198/5, 208/5, 239/1, 240/13, 247/6,10,13, 248/6,7,22,24, 251/

8,10,11,15,17, 252/3, 253/5, 258/5,6, 265/39, 266/3, 271/7, 272/2,4

çüaıeun Içila'un "taş", bk, aşağıdaki örnek:

Çila'un "Antroponim; Merkitli Tokto'-a-beki'nin oğla" 157/5, 162/4, 163/5, 177/76,197/ , 198/, 236/

Çila'un-ba'aluT "Tayçi'utlu Sorkan-Şira'nm oğlu, 'dört kahraman'dan biri" 84/,

85/ , 163/ , 177/ , 209/ , 219/

Çila'un-kayiçi "Calayir'li Telegetü-baiyan'm oğlu" 137/

Çöl "Toponim; kurak mıntıka, bugünkü Uliyasutai'yın batısındaki Şarga gobi çölü?" 188/,

279/15,17.

-D-

darkalan "tarkan, yüksek bir rütbe" 181/5

debter "defter" 203 /26

debterlecii "defterlensin, zaptedilsin" 203 /26 .debterkeksen "defter haline getirsin" 203/28


Didik-Sakal "Toponim; Naimanlann memleketinde bir yer" 188/2,5

Darben "Antroponim; Moğol kabilelerinden, dört anlamında " 1 1 / , 120/ , 141/3(2), 196/

-E-

Eder-AUai "Toponim; bugünkü Uliyasutai'yın batısındaki Hanghai dağlarından kıkarak Seleng-

ge'ye dökülen Eder nehri boyunda bir yer" 161 / , 177 /71.

eke "anne" 43/2, 46/I, 76 /10,78/1,98 /3,4(2), 99/1,2,3,7,120 /6,111 /4,112/2,3,4,9,113 /3, 114/4,

118/10,14,15, 119/6(2), 130/11, 135/5(2), 137/14, 138/1,6, 152/9, 166/3, 185/2020, 189/2,

22, 194/28, 195/32(2),45,60, 196/17,23, 201/19,21, 203/30, 214/1,6,13,19(2),43, 238/2,

242/1,2,4,5, 243/1, 244/14,17,18(3),20,31,32,33,35, 254/8,41,42,49, 255/14, 268/2.

Eke-korokan " = Ana nehir; Toponim; yukarı Sint mıntakasında" 257 /23

elçi "elçi, sefir" 126/2, 127/1, 151/9, 163/2(2), 177/51, 181/9, 189/3, 190/3,9,14, 245/5,6,7,8,

11,13,19(2).

elçin "elçi, sefir",, krş. elçi: 177/89, 181/10(2), 11(2), 12(2), 13(2), 183/7, 184/7,

194/18, 238/1,2, 251/2,4, 254/2,4, 256/2, 259/5, 265/16(2),17, 275/1, 279/17,18.

21,29,280/9,281/4.

elçileldün 132/5

elçitü 160/3, 166/6

elçiten 245 /6

emçü "sihirbaz" 224 /24,28, 231/2, 269 /9

erdem "fazilet, kabiliyet" 255 /4

erdemütten 139/6

erdemtü 244/27,28(2)

ere "er, erkek, koca, asker" 113/4, 146/10(2),ll,14, 155/12, 185/15, 189/10, 190/21, 193/12,

194/26, 195/34,35,49, 214/5, 224/24, 239/19, 240/15(2), 248/13, 254/53,55, 260/10,

279/7

erelesii "koca yapmak" 188/13erekün "er oğlu er, seçme kuvvet" 75 /3, 248 /S

eres "erler, erkekler" <ere+s 'Moğ. çoğul eki' 75/2,123/10

Erdiş "Toponim; İrtiş nehri" 264/7

Erke-Kara "Antroponim; Onghan'ın küçük kardeşi" 177/26^ Erge-Kara 177/42

erketü "güçlü" 113 /3, krş. Erke-Kara

erketü tenggiri "güçlü Tann" 113/3

erkit çeri'üt "seçme askerler" 208/5

erkin yeke "en büyük" 208 / ,

erkit ulus "en mühim ulus" 208 /15

ertelerde "eskiden, bir zamanlar, geçmişte" 64/1, 90/11, 94/4,8, 98/2, 105/9, 111/3,133/1,11,136/17, 145/34, 152/4, 154/3, 163/10, 164/11, 168/14, 196/2,14, 170/46, 176/3, 177/23,67,69, 194/27, 195/31, 61, 201/1, 35, 219/16, 245/16, 255/17.

erten "bir zamanlar, eskiden, krş. erte" 102/6, 136/9,189/2,18

erten-eçe "eskiden" <erte+n-eçe 'Moğ. ablatif' 64/7


esen otu- "sağ olmak" 105/23

esüg "içki" 85/1, 145/12

esükçiledü 28/3

esü'üt "kımız" 145/10

etügen "krş. Uyg. Ötügân "Toponim" (Man. I. 12,17; EUTS. 155); Ork. ötüken yiS (Tekin. OT.

404).

-G-

gerü "arka, geri; kuzey" 28/1, 115/5, 116/4, 170/4(2)

göre'ülüçin "yabani hayvan avcısı", krş. Türkçe: güre: 1. Vahşi, talim görmemiş, işe alışmamı;;

2. Zıpır, haşan (Tarama Sözlüğü, III, Ankara 1967, s. 1880-18).

güç "güç, kuvvet" 113/3

gücü "güç, kuvvet", krş. güc 125/7, 149/36,39,45, 185/18,19, 199/27, 208/13, 220/8,

224/7, 238/6, 244/28, 245/47, 249/6,7, 255/4,12, 256/5, 260/9,23, 267/16, 270/26.

Gücü "Antroponim erkek adı, Merkit'Ierin ordugâhında bulunmuş dört çocuktan biri,

binbaşı" 244/13

güçüten 139/6

güçütey 248/4

güfülü "güçlü" 194/20, 209/1

gücün 255/6, 275/2

gür-ka (<gür-feon) "Camuka'ya varilen unvan" 141/13, krş, Gür-kan "Kara-kitat hükümdarı,

Onghan'ın amcası" 105/ ,177/ , 198/ ,

gürege "damat" 211/2~gür«gen 155/5, 11, 156/ll~güngera 251/14, 19,20

güreget "damatlar" <gürege(n)+t 'Moğ. çoğul eki' 66/8,11, 68/4, 120/18, 203/1.

giiregelen 155/5

gü'ürge "davul" 232/3~fcü'ürge "körük, davul" ~fcö'ürge 105/18, 106/4,8.

-H-

hüker "öküz" 100/3, 101/3, 106/8, 121/8, 177/20, 214/23, 255/25, 39, 280/19.

hüker cil "12 hayvanlı takvimde, öküz yılı" 198/8, 199/1,34

* hükeçin "öküz çobanı" <hilke (r)-\-çin 'Moğ. meslek eki, krş. Türkçe: -çı,-çi;çu,-çü.

-î-

İdil "Toponim; nehir adı, krş. Ecil, şehir adı; (Türkçe 'su')" 262/3

Idokudai "Antroponim; Ça'adai'yın emri altında binbaşı" 243/3

ilerün 142/6

İnança-bilge-kan "Antroponim; Naiman reislerinden" 177/27, 43, 189/ , 194/ ,

128 TÜNCER GÜLENSOY

-K-

ka "han, kağan, hükümdar" <fean 141/10, 144/5

-kaan "kağan, han ve hakan" birçok yerde has isimlerle birlikte kullanılmaktadır.

Kan-Melik "Melik-han, Emin-el-mülk, Herat hükümdarı" 264/3,4 (bk. Temir,s. 182, not:l)

kabirka "kaburga" 127/4

kablon "kaplan" 78/4

koda "kaya" 78/9, 179/17, 209/4

Şiada "Antroponim; erkek adı, Kitat (Kin) generali" 251/7,10,12,13,14, 252/7,9.Kehegei-kada "Toponim; Halha boyundaki Orno'u dağında bir kayalık" 175/9,

191/3, 192/13

kadunr^katun "kadın" 64/4,7,105/17, 111/10, 123/3,4,8, 130/12(2),4,5,136/8,179/16, 189/14,197/6,13,17,25,27,28,29, 254/6,8,14,57, 257/2(2), 265/3(2),7, 268/8.

kadutr^katut "kadnılar" <katu(n)+t 'Moğ. çoğul eki' 55/7, 70/1, 74/1,157/4, 198/2katu "kadın" <.kadun 55/7

kalka "kalkan" 111/13, 208/26

kalkatan "kalkanh" 64 /7,8

kamuk "bütün, hep" 105/17, 111/10, 164/6, 254/44

kara "kara, siyah" 78/3, 106/3, 123/9,10, 124/21, 147/8, 152/5, 164/10, 167/12, 177/38,55,194/6,7, 201/5,14, 214/23, 219/6,239/8,13, 254/44(2), 45, 264/8

kara'utai tergen "kara oklu araba" 6/2, 100/4 ~kara'utai tergetei 244/15

kara bulukan "kara samur" 96/2,3,11, 104/10,14 ~ Uyg. kara kulak "tarla faresi"

(Uig.-Wb. 78; EUTS, 167).

Kara-cirügenl-eürügen "Toponim; Sanggur deresi boyunda bir yer, 'Kara Yürek*

anlamında" 89/2, 122/11.

kara bu'ura "kara erkek deve" 64/3

karau tutun "kara araba" 55/6

kara kuru "sülün, orman tavuğu" 25 /I

kara tün "kara orman" 96/7, 104/2, 115/6-7

feoro feere'e "kara karga" 111/8,210/3 ~ karakeri'e 124/1 ~ Uyg. karga "karga"

(Alt. Gr. 327; EUTS. 168).

icara kurdun "koşu atı" 106/4kara buka "kara boğa" 106/3 ~ Uyg. Kara-Buğa "Erkek adı" (USp. 278; EUTS.

167).

nidun kara eyin "göz bebeği karası 'gibi' "145 /33,38

Kara-se'ül "Toponim; Baidarah-belçir'in yukarında bir nehir" 159/6, 177/69

jKora'un "Toponim; Selengge boyunda, Merkit'lerin memleketinde bir dağ" 177/30,32

Kara'un-çidunr^jKara-uncidun "Toponim; Onan nehri ile Balcuna gölü arasındabir sırt" 183/4, 206/


kara akta "kara beygir" 184/10

kara suni "kara gece" 210/3

kara hüker "kara öküz" 214/23

Kara-korum "Toponitn; Ling-pei, Moğolların Orhon boyundaki başkendi, harabeleri:

IÇara-balğasun" 273/4

Kara-Kidad j-Kitat "Kara Kitan'lar; Kara-Kitan'ın çoğulu; Kitat balkının bir kolu,12. yüzyılın başlarında Türkistan'a girmişlerdir" 151/ ,152/ , 177/44,45

198/19, 247/ , 248/ , 266/10-11.

karaçu~karacu "kötü, bayağı, âdi köle" 63/4, 77/5, 111/11, 183/8,11, 200/8~Uyg.

kara baş "kul, köle, karavaş, cariye" (USp. 278; EUTS. 167).

karaçus "tâbi' " 254/12

kara- "bakmak" <Uyg. karamak "bakmak" (USp, 279; EUTS, 167)

karoyu 65/1

karaku 165/6

karadulsun "artçı" 170/6

kara'atu "görülebilen" 106/1,7

kara'ul "karakol" 142/6,7,8,10, 158/6(2), 188/3, 193/4,5(2),6,7,15,20, 194/1, 195/5,

8,13(2),21, 240/5,12 ~ Çağ. (İd.)

karavul "karakol, gözcü asker kolu" (Mub. sözlük. 192).

karangku "karanlık" 11/12,10 <Uyg. karangğu-.karanku "karanlık" (Alt. Gr. 327; EUTS.

167; USt. 209, 18; Suv. 101, 16; Hüen. 15, 185).

katan "çelik" <(?) Uyg. katmak "sertleştirmek, katılaştırmak" (Suv. 624, 11; EUTS. 171).

-kaya <Ork. qaya "kaya" (ETY); Uyg. kaya 1. "geri" (U. I. 8; USp. 278; EUTS. 173), 2. "kaya"

(TT. VII, 41,13; EUTS. 173).

Kuba-kaya "Toponim; Keluren nehri menbaına yakın bir yer" 148/4,151 /12

kerek "lüzum, gerek" 79/9

keşiklkeşig "muhafız" 70/5, 192/2,8, 224/23,31, 225/9(2),10(2),ll,12,13(2), 227/2,3,7,8(2),

9,10(2),13,16,19, 229/2,29(2),13,278/32(2),33,34,35(2),37,39,(2),41,42,43,44,45,48,49(2),S3,

54,58,59,61,64,65. ~Kırg. keşik I. "Gelin gelince güveyin evinde tertip edilen ziyafet",

2. "Karının ebeveyninin evinden getirdiği yemek kalıntısı, bakiyesi", 3. "Talih" (Kırg.

Sözl. 444).

keşikten 187/4, 191/8,13, 192/2,12, 224/9,12,13, 226/14,15, 227/2,3(2),8,17,19,24,

228/4, 234/10, 269/9, 270/2, 278/2, 64,68,75,77,78,279/7.

keşiktentü 224/6

keşi'üdr^,keşi'üt 227/2,7,17,20, 229/1, 278/44,51,59,63,64,65,68,69.

keşikletset 227/8

keşiktü 227/10(2),! 1,13, 228/3,5, 278/70~ Kırg. keşiktüü "mesut, uğurlu" (Kırg.

Sözl. 444).

kırkaru "koyun kırkmak, kırkmak", bk. aşağıdaki örnek:

konin kırkaru "koyun kırkmaya" 100/7

Kişil-baş-na'ur "Toponim; Urunggu nehrinin döküldüğü göl" 158/8

130 TÜNCER GÜLENSOY

Kibça'ud^Kibça'ut "Komanlar, Kıpçaklar, sonraları doğu Avrupa'da kurulan devlete verilen

ad" 198/ ,262/1,270/ ,274/8,275/ , 277115,16~Kimça'ud 198/21

kokosun "sarmısak" 75 /I <Türkçe kok- fiili ile ilgili olabilir(?).

kongkor "konur 'at rengi' " 90/3~Kırg. konğur "kumral, esmer" (Kırg. Sözl. 483).

konin "koyun" 100/7, 181/17, 279/5,6, 280/13

konindr^jkonint "koyunlar" <konin+djt "Moğ. çoğul eki" 124/7, 8,9,10~fconirf

<koni(n)+dlt 189/25, 195/17, 279/5, 280/7,13

koninçit "koyun çobanı" 118/7, 12 ~ Çağ. koycı jf-ji "çoban" (Abuşka. 339, 16;

Muh.: koyçi "koyuncu" 197/21); Kırg. koyçu "koyun çobanı" (Kırg. Sözl. 494).

konin cil "12 hayvanlı takvimde koyun yılı" 247/1, 250/3~Ork. qoy yil "koyun yılı"(ETY).

konok 247/15 ~ Kırg. konok 1. "Misafir, mihman", 2. "Akşam yemeği", 3. "İkram" (Kırg.

Sözl. 484).

kor "okluk" 189/27, 190/6,10,13,20,21,24~Uyg. kor "Zarar, ziyan" (tst. 23; EUTS. 182); Çağ.

kur jji "Altın ve gümüşten olan kemer kuşak" (Abuşka. 329, 6).

korkola- "korkmak", bk. aşağıdaki örnek:

korkolacu "korkarak" 79/4~Uyg. korkmak "korkmak, korku" (Chuas. 82; EUTS.

182); Çağ. korkuş Ji/tj/s "korku" (Abuşka. 329, 29).

Köke-na'ur "Toponim; Burkan-kaldun'un önünde, Gürelgü dağı civarında bir göl" 89/2, 122/11

Jfcöfcö"mavi" 147/8

Kököçü "Antroponim; Sanggum'un at çobanının adı" 214/2, 244/2,13

Kököçös "Antroponim; erkek adı" 120/21 ~ Kökö-çoş 210/6,7,10, 216/2, 254/30

Kökeçös "Antroponim; Ba'arin'lerden, binbaşı" 243 / , bk.Kököçös

Kökö "Antroponim; binbaşı" 202/

Kököçü-kirsd'an "Antroponim; Sübegai-bo'ol'un oğlu" 180/

Kököçü (Tebtenggeri) "Antroponim; şaman, Kongkotatlı Munglik'in ortanca oğlu"

244/

kökö çong "mavi bardak" 179/3,5

kökö deUer "mavi defter" 203 /26

kökö biçik "mavi yazı" 203 /28

kö'ürge "davul", krş. gü'ürge

kuda "kayın" 62/1, 63/1,6, 65/2,3, 66/9, 69/4 ~ Uyg. Kuda Bıdm "Erkek adı" (USp. 280;

EUTS. 185); Kırg. kuda "dünür" (Kırg. Sözl. 515).

kula "yabanî at" 147/3,8, 265/4,5~Kırg. kula "at donu" (Kırg. Sözl. 517).

kulat "yabanî atlar" <kula+t "Moğ. çoğul eki" 188/6

kuladu 200/10

kulakaksan kulakai "kantarma kayışı" 131 /3-4

kulakçın "kula rengi" 87/3

kulukana "sıçan" 111/14, 255/33, [krş. Uyg. kara kulak, "Tarla faresi" (Uig.-Wb. 78; EUTS.

167) ] <kula "koyu kahverengi" + ğana "isim eki"


kuri "kuzu", bk. aşağıdaki örnek:

kurikaçit "koyun çobanlan" 118/7,12 <feuri[<Türk. kuzu] + ka+çi(n) "Moğ. meslek

eki" +t "Moğ. çoğul eki"

JÇuTumşi "Antroponim; aile, oba adı" 263/4,6~Kırg. kurumşu "eski, kirli ve yırtık keçe" (Kırg.

Sözl. 526).

kutuk "kutsal" 105/26, 109/4

kutuktai "kutsal" 11 /16

kutuktu "takdis edilmiş" 204/3

küçügene "fare" l l/H-^Kırg. küçük 1. "înik (köpek yavrusu), kurt yavrusu", 2. "Tomurcuk"

(Kırg. Sözl. 534).

küçügür "fare", krş. küçügene (Bunun için ayrıca bk. Temir, s. 34, not. 4).

kü'ürge "körük, davul", bk. gü'ürge

-M-

manglai "alın, ileri, uc, ön" 4/1, 142/4,5, 170/36, 171/2,6,9, 247/3, 254/48,49, 257/13, 260/16,

272/2, krş. Türkçe: manglay (id.)

manglan "öncü" 142/5,9,13,16

manglaitan "alınları" 195/22

manglailan "ön saf" 251 /8

maral "dişi geyik" 114/l~Çağ. maral "âhu, meral, dişi sığın " (Muh. Sözl. 203; Abuşka. 271,2).

minka "bin (sayı)" 212/2,4, 224/2, 225/4,6, 278/31~nunfam 207/7, 208/5, 209/13, 213/9,

224/22, 225/15, 226/l,3(2),5(2),6,7,8,9,10, 242/9 >v mingkan 175/2,3,4

minkad/minkat "binler" <minka{n)+djt "Moğ. çoğul eki" 202/7,21,22(2),23,24,

203/2(2), 224/l,3,9,12(2),13,15,21,24, 225/1, 226/12(2),13, 228/1, 231/1, 239/11,

242/5,6,7(2),8(2), 269/3, 270/15, 278/75, 279/8(2),14(2),20(2), 280/4,11(2).

minkalacu 209 /13, 223 /3, 224 /2

minkalatukai 222 /I

minkali'ut 228/4, 278/77

minkali'udai 228/5, 278/79

modun "odun" <Türkçe: (m) odun (?) 132/2, 174/12, 275/13~m«dun 117/9, 146/14,15

modut "odunlar" <modu(n) + t "Moğ. çoğul eki"

möngke "ebedî, ölmez, ölümsüz" 254/8, 256/9, 275/2

Mdngke "Antroponim; Ça'adai'yın emrindeki subaylardan biri" 243/1, 270/11,

274/7

mdngke tenggeri "ebedî Tanrı" 172/9, 187/8-9, 203/18, 208/7, 224/6-7, 240/10,

244/9,265/23,267/16

mângke tanggeri-de gücü "ebedî Tann'nın verdiği güçle" 199 /26-27

möngke tenggeri-yin güçün-tür "ebedî Tann'nın gücü ile " 1224/6-7 (bu tâbir aynızamanda Çinggis'han'ın Besmelesidir). '


nökör "arkadaş" 76/ , 77/9, 255/32, 267/15, 277/19~Uyg. nökâr "maiyet=nöfciir" (EUTS.

138), nökür "mensubiyet, mensnb olma" (THV. 46, 2; EUTS. 138)~Kırgız, nâkür "Yalnız

destanlarda: 1. Uşak, 2. îçoğlan" (Kırg. Sözl. 585).

-O-

obok "oba, oymak, kabüe" 41/5, 42/1,2,3(2), 44/3, 46/4,6,8,10,11, 139/8,263/4~ omofe 139/

7,8

oboktu 9/3

omok "oba, oymak, kabile", bk. obolc ,

olang "kolan" 158/7

oka "ganimet" 153/4,5,12, 219/22~Kırg. olco "ganimet (savaşta, avda)" (Kırg. Sözl. 589).

ordo "saray" 123/3, 177/60, 190/25, 229/11,15, 232/1,3, 233/7, 234/6,8(2),9,10,ll(2),12,13,

264/8, 278/8,14,26,28,30,34,36,37,39,43,46,47~Ork. ordu "Karargâh, hakanın oturduğu

şehir, payitaht" (ETY.) ~ Uyg. ordu "Saray, orda, orgugâh" (P.P. 39, 3~ onu: 1. = ordu,

2. orta: T.T.V. 6, 20; EUTS. 142, 143; Huas. Sözlük. 105); Kırg. oordu=orun " 1 . yer,

mahal, ordu; 2. yatak" (Kırg. Sözl. 595, 601).

ordoger "saray evi" 230/3, 232/10,13

ordos <ordo+s "Moğ. çoğul eki: saraylar" 271 /7, 282 /2

oro "yatak, yer, mevki, taht" 105/13, 113/5, 201/12, 208/30,32, 231/3, 272/20, 281 /10~ oran

43/4, 109/4, 177/77, 187/9,10, 188/5, 205/23, 230/2,4(2), 244/36, 245/16,23, 254/33(2),

281/1

oront bk. oro

yeke oro "büyük taht" 248 /3

orotukai "sofra arkadaşlığı" 219/15

orocu 188/6, 239/3

orocu'u 188/3

OrkonjOrkan "Toponim; Selengge'ye dökülen nehir" 105/20, 115/2, 195/3

-ö-

ölceitü "bahtiyar" 204/3, krş. olca "ganimet" (?)

öre "kalp, yürek" 105/14 <Türk. yürek (?)

örmeğe "kaput" 205/15 ~ Kırg. örmö "Örme, örülmüş" (Kırg. Sözl. 615).

olken "keskin sesli" 106/6 ~. Kırg. ötkür 1. "Keskin (kesen, sançarı): 2. "Çevik, atılgan" (Kırg.

Sözl. 617).

öıögen eke "yer yüzü" 255 /14 ~ Uyg. Olügân "Toponim" (Man. 1.12,17; EUTS. 155).

-S-

saba "deri kap" 229/5,9, 232/4/Spr Kırg. saba, sabaa "içinde kımız yapılan büyük deri tulum*'

(Kırg. Sözl, 627, 628).


saç (a)- "saçmak" 106 /2,7, bk. aşağıdaki örnekte:

saçuba "saçtım" 106/2,7

so'o- "sağmak" 279/9(2)

so'o'aJ 279/9

sa'arinçinlan 279/9

sa'a'ulkun 189/26

sa'an 90/12

sakal "sakal" 203/10,14

sakallan "sakallı" 275/9

sakal-bayan "sert ot" 105/23

sal "sal, ağaçların bağlanmasiyle yapılan bir çeşit nehir veya deniz nakil vasıtası" 105/24,

109/1

sayın "iyi, asil" bir çok yerde geçer <Türk. say-(ı)n (?)

sokor "kör" 177/48~Çağ., Kırg. sokur

sono "ördek" 200/10~Ork. suna, Çağ. suna 4}j*> "ördek", Kırg. sono 1. "At sineği", 2.

"Yeşilbaş ördek" (Kırg. Sözl. 659).

sura- "sormak" 90/13

sun "süt" 85/1, 195/32, 254/58

süriig "sürü" 279/4, 280/6,12

-Ş-

şira "san" 21/1, 274/3

şiramal allatan "sarı altınla işlemeli" 274/t

-T-

lakiya "tavuk" bk. aşağıdaki örnekte:

tahiya cil "12 hayvanlı takvimde tavuk yılı" 141 /I, 264/7

talan "yağma, talan" 110/3

tani- "tanımak", bk. aşağıdaki örnekte:

tanicu "tamdı, tanıyarak" 110/6,8, 188/4

tanilducu "tamdılar" 108/7

tarbaga "dağ sıçanı" 89/3, 90/4,5 <Türk. tar(iya)+bağa (?)~Uyg. bağa "Kara kurbağa, odlubağa" (U. II. 35, 21; EUTS. 30)' Kırg. baka "Kurbağa" (Kırg. Sözl. 79). (Bunun içinayrıca bk. Temir, s. 34, not: 3).

tariyat "ekinler" 177/60 <tariyalt ~ Ork., Uyg., Çağ. tarıg "Ekin"

taulai "tavşan", bk. aşağıdaki örnekte:

taulai cil "tavşan yılı" 239/1, 257/1, 272/1

teme'en "deve" 151/6, 177/48, 265/28,37, 266/2 <Türk. teme, tevıe, teve,—'deve


Teme'en-ke're "Toponim; Deve Bozkın, Halha yakınında, Tulkinçe'ut civarında"

190/13

temeçin "deve çobanı" <teme+çi(n) "Moğ. meslek eki" 232/2, 234/12, 251/9

teme'etü "develi" 182/4

teme'ed "develer" 152/9~teme'ct 249/11,15, 250/4, 264/6, 267/5

lemür "demir" 195 /22, 43, 236/1

temür teleğe "demir araba" 199 /33

lemür telegetü "demir arabalı" 199/2

Tai-Temür "Antroponim; Ong-han'ın küçük kardeşi" 177 /25

tenggeri "gök, sema, Tanrı" 113/2,3, 121/10, 125/7, 143/5, 145/14, 163/13, 167/5,16,19,172/9,

777 /41, 179/15, 187 /9,189 /19,197 /22,199 /6,27,35, 201 /23, 203 /18, 206 /3, 207 /4, 208 /7,

13, 224/7, 240/10, 244/9, 246/6, 254/32, 256/10, 260/9,23, 265/23, 267/16, 268/7, 275/2,

281/20

Tenggeri "Antroponim; Kitat (Kin) hükümdarı Altan-han*ın, oğlu" 248/3 253/2

hodutai tenggeri "yıldızlı sema" 254 /32

Teb-tenggeri "Antroponim; şaman, Kongkotat'lı Münglik'in oğullarından ortancası,

krş. jKofcocu (KökSçü)" 244/2,8, 245/1,2,4,5,8,14,17,18,21,36,40,41,43,44,49,50,-51,

58,60, 246/4,8,16~Te6 246/1,3,

tenggis "deniz" bk. aşağıdaki örnekte:

Tengis "Toponim; Baykal gölü" 199 /6

lo'osim "toz" 170/11,13,14, 173/10~Ork., Uyg.; Kırg. toz; Çağ. tos; Çuv. tar-Gas (Râs.T.M.12).

toy "ziyafet", bk. aşağıdaki örnekte:

toyilan "ziyafet tertip etmek" 117 /10~Uyg., Çağ., Kırg. toy

töre "yasa, kanun, töre, hizmet" 121/5, 178/2, 208/26,29,31, 216/4, 220/11, 263/10

yeke töre "büyük kanun; büyük hizmet" 208/26, 220/11

tuk "tuğ" 73/6, 106/2,7, 170/2, 181/19, 193/2, 202/2, 232/2, 278/24

yesün költü çaka'an tuk "dokuz parçalı beyaz tuğ" 202 /2

tuşa "fayda, yardım, iyüik, hizmet" 92/5,8, 134/7,8, 145/39, 146/21, 174/40~Uyg. tuşu "fayda,semere, kazanç" <Moğ. (?)

kurban tusas "üç hizmet" 145 /39

tüle- "yakmak, tülemek, ütülemek" 234/14

tümen "on bin" 106/15(2),16, 107/8(2), 121/14,15,16, 150/4, 187/13, 205/26, 206/7, 207/11,210/9, 220/13,14(2), 224/10,11, 226/14,15, 231/2,4, 239/3,4,6,14, 242/4, 243/1, 269/9,270 J2~lüme 207/9

tümet "onbinler" 104/17,18, 105/10,11, 108/5, 129/2,6 <tüme (n)+( "Moğ. çoğul eki"

~tümed 107/3,8, 224/3(2),13, 239/11, 269/3, 270/15, 280/4

tümelecü "tümen teşkil etmek" 224/3

Tümen-Tübegen "Antroponim; Kereyitlerin bir kolu olan oymak", krş. Tübe'en,

Tübegan, Tübegen: 170/25,29, 171/10,11,13


-u- .uçumak "bir cins ok" 208/6 <Türk. uç- (?)

VVUT "Antropouim; Uygur" 198/18~Uyg. Uiğur=UyğurUikud "Uygurlar" 151/5~17£W 152/13,13,24, 177/46, 238/1 <Ui'u(r)+t "Moğ.

çoğul eki"

Uluk-tak "Toponim; Altai dağlarının en yüksek ve en kuzey kısmının güneyinde, bugünküKobdo mıntıkası?" 144/1, 158/2, 177/63

ulus "kavim, millet" bir çok yerde geçmektedir. ~ Ork. ulus, Uyg. ulus=ulus, Çağ. ulus

urtu "uzun" 254/7

uruk "nesil" 105/6, 112/11(2), 113/6, 135/7, 148/3(2), 154/2,16, 165/5,6, 177/40(2), 185/19(2),23,24, 187/4(2),10(2), 200/15, 201/26, 203/27(2), 204/7(2),10(2), 208/30, 216/5, 217/3(2),218/8(2),13, 226/2,3,4,8,9, 231/3(2), 246/15, 255/24,35,36(2),40, 267/2,3, 272/10, 278/51~urug 149/47, 214/46, 255/37,39

uruk-un uruk "bütün nesiller; neslinin nesli" 148 /3,177 /40 v.b.uru'ud 255/20

ıwu "su" 272/30, 279/13, 281 /5~ usun 72/6, 81/10,11, 145/15, 177/63, 188/2,15, 194/2, 198/16,204/6, 238/3, 272/6,11,12,13, 281/6

usukaran "su ararken" 188/6 <Türk. (u)su-\-kara- "su bakmak" (?)usulan "sulamak" 183/1

usul "sular" <usu-\-t "Moğ. çoğal eki" 56/11, 255/14, usulan 270 /8

Usun-ebügen "Antroponim; en yüksek beki, şaman" 210/10, 216/1Sokok-usun "Toponim; Kobdo nehrinin, Uluk-tak civarına isabet eden yukarı

kısmı" 148/2,4, 177/ ,

-Y-

yaratu "yaralı" 73/1, 171/22~Uyg. yar "irin, cerehat, tükürük, salya" (Suv. 612, 6; EUTS.

285).

Yalavaçi "Antroponim; Urunggeçi'li Çıırumşi ailesinden Müslüman bir Türk, sonraları Cung-du valisi" 263/3,8,10~ Uyg. yalavaç "Elçi, peygamber"

Yedi "Antroponim; Kirkis (Kırgız) reislerinden" 239/7

Yedi-Tubluk "Antroponim; Naiman hükümdarı Buyiruk-kan'ın emrindeki kabile reislerinden"158/7 <Türk. Yedi-tuğ-lu(k)

moĞollarin gÎzlÎ tarİhİ'ndekİ tÜrkÇe kelİmeler Üzerİne … · larınca...

Documents