malkaralı nevi yahya ve serhi

8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi

1/542

014

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN

VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN

TAHKK VE DEERLENDRLMES

Yksek Lisans Tezi

FATMA NUR YRK

stanbul, 2009


2/542

014


3/542

i14

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN

VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN

TAHKK VE DEERLENDRLMES

Yksek Lisans Tezi

FATMA NUR YRK

Danman: PROF. DR. HASAN KML YILMAZ

stanbul, 2009


4/542

214


5/542

ii

ZET

Kefl-Hicb min Vechil-Kitb, XVI. Yzylda yaam daha ok irlik

vasfyla tannan Malkaral Nev Yahynn en nemli eseridir. bn Arabnin Fussul-Hikem isimli eserinin tercme ve erhi olan Kefl-Hicb, XV. Yzylda yaam olan

Yazcolu kardelerden Ahmed Bcnn Mnteh isimli ilk Trke Fuss

tercmesinden sonraki ilk Trke erh olma zelliini tamaktadr. Dnemin padiah

III. Murad tarafndan yazdrlan eser, mellif hatt olup birok ilimde derin bir bilgi

birikimine sahip olan Nev Yahynn ilm, edeb ve tasavvuf ynlerini yanstmas

bakmndan byk bir neme sahiptir. Eser, saray nezdinde tasavvufa ve zellikle de

vahdet-i vcd dncesine verilen nemi gstermesi bakmndan da kymete hizdir.

Anahtar Kelimeler: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.

ABSTRACT

Kefl-Hicb min Vechil-Kitb is the most important work of Nev Yahy

from Malkara who is rather known for his poetical skills. Kefl-Hicb, which is the

translation and annotation of bn Arabs work called Fussul-Hikem, is the first

Turkish annotation after the first Turkish Fuss translation of Ahmed Bcns who was

one of the members of Yazcolu brothers who lived in 15th century. The said work,

which was drawn up at the order of the Sultan of that period, Murad the Third, is a

calligraphy and has a critical importance for reflecting the scholarly, literary and sufistic

aspects of Nev Yahy who had a deep knowledge on diverse disciplines. This work is

of great significance for demonstrating the importance attached to Sufism and the

conception of vahdet-i vcd by the Ottoman Palace.

Keywords: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.


6/542

iii

NSZ

Klasik Trk Edebiyatnn altn devri olarak nitelendirilen XVI. asrn Fuzl ve

Bk gibi irlerinden sonra, bu devirde yetien mmtaz isimlerinden biri de 1533te

Malkarada dnyaya gelen Nevdir. Nev Yahy, ran edebiyatnn Trk irleri

zerindeki tesirinin byk lde azald bu asrda, tasannudan uzak, ama sanatn

sadelikle birletii bir letfetle, kendisi iin sylenen devrinin res-urs olma

vasfn fazlasyla hak etmitir. Nev Yahy, kendisinin iirdeki stnl ile ortaya

kan ebed kiiliinin yan sra, dnemin pdih III. Murdn da zaman zaman itirk

ettii derslerle, ehzdelere uzun yllar saray hocal yapm, ilim ve faziletiyle n

plana km lim bir ahsiyettir.

Nev Yahy, iir ve edebiyat shasnda olduu kadar tefsir, akid, kelm,

mantk ve tasavvuf gibi konularda yazd says otuza varan eserleriyle bu ilimlerdeki

hkimiyetini de ispat etmitir. Nev Yahy, kulland gnlk dil, kelime ve deyimlerle

iirinde Trkeyi iledii gibi, almamzn konusunu tekil eden Kefl-Hicb Min

Vechil-Kitb isimli mensr eserini de Trke kaleme almtr. Onun dier ilimlerde

olduu gibi XIII. yzyldan tibren nazar tasavvufu ekillendiren ve ona yn veren,

slm dnyasnn dier corafyalarnda olduu kadar Osmanl topraklarnda da byk

neme hiz bn Arabnin Fussl-Hikem adl eserini erh etmesi, genelde tasavvuf,

zelde ise vahdet-i vcd nazariyesine vukfunu gstermesi asndan byk deer

tamaktadr. lm, edeb ve tasavvuf ynleri kendisinde birletiren Nev Yahy,

Kefl-Hicbda Ekber irfn, iir ve nesirle meczederek, vahdet-i vcdun eriilmesi

herkes iin ok kolay olmayan engin mn denizini btn mahretiyle amaya

almtr. Eseri Trke yazarak da o mn denizine dalmak isteyenlere kap

aralamtr.

Nev Yahy bu erhle, kendisinden nceki rihler ve mtercimlerin dhil

olduu kutlu halkaya katlarak vahdet-i vcdun anlalmasnda byk katksalamtr. Eserin, dnemin pdih yine Nev Yahy gibi irlik vasf olan ve

Murd mahlasyla iirler yazp bir Divan bulunan III. Murad tarafndan yazdrlmas

Kefl-Hicba ayr bir hussiyet kazandrrken, ayn zamanda saray evresinde

zellikle sultanlar nezdinde, erhe kaynaklk eden Fussul-Hikemin ship olduu

deeri gstermektedir.


7/542

iv

Tez almamzn konusu, Nev Yahynn eserleri arasnda en muazzam

saylan, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb isimli bu erhtir. Eserin [219b] numaral

yapranda uayb Fassyla balayp son fass olan Muhammed Fassyla biten ve kitabn

sonunda yer alan iki varaklk bir rislenin yer ald ksm tarafmzdan yaplrken,

dem Fassyla balayp uayb Fassnda sona eren ilk ksm zerinde ise Serap Telek

tarafndan MSBEye bal olarak bir yksek lisans almas yaplmtr.1

almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda, ksaca bn

Arabnin hayat ve Fussul-Hikemerh gelenei anlatlarak bn Arab ve Fussul-

Hikemin lkemizdeki tesirinden bahsedilmitir.

lk blmde nce Nevnin doduu yer ve trihi, ilesi, tahsil hayat, hocalar,

vazfeleri, edeb ve tasavvuf ahsiyeti ile beraber manzum ve mensur eserlerinden

bazlar anlatlmaktadr. Daha sonra tezimizin konusunu tekil eden Kefl-Hicb adl

eseri ele alnmaktadr. Burada Kefl-Hicbn yazl sebebi, tarihi, ismi, nshalar,

kaynaklar, muhtevs, son olarak da dil ve slp zellikleri incelenmitir.

kinci blm, iki ksmda ele alnmtr. lk ksmda baz tasavvuf klasiklerindeki

kaz ve kader gr, es-Serrc, Kelbz, el-Mekk, Kueyr, Hucvir, Gazzl,

Shreverd ve Mevln gibi kendilerinden sonrakilere kaynaklk eden sflerin eserleri

zerinden verilmitir.

kinci ksm ise, eserini altmz Nev Yahynn, Kefl-Hicb isimli

Fuss erhinde zellikle de erhte yer alan zeyr Fassndaki kaz ve kader gr

temel alnarak deerlendirilmeye allan ana ksmdr. Blm, kaz ve kader

meselesinin zerine bin edildiini grdmz bn Arabnin dncesinde merkez

bir ileve sahip olan ayn- sbite kavram zerinden ele alnmtr. Ayn- sbite

kavram ile beraber bu kavramla ilgili olan, malmun eylii konusuna da ksaca temas

edilmitir.

zeyr Fassnda konu edinilen kaderiye hikmetinin fastaki kelime anlamlar

verilmi, szkonusu hikmet, ayn- sbite ve istiddlarn yaratlp yaratlmadklarproblemi asndan deerlendirilmitir. Kaderin bilinip bilinmeyecei, ayn- sbite,

istidd ve ilmin malma tbi olmas konularnn cebr kavramyla olan ilgisi zerinde

1 Serap Telek, Malkaral Nev Yahynn Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb adl eserinin Metin vencelenmesi (1a-219b Yapraklar Aras), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2010).


8/542

v

durulmutur. Ayrca Allahn meiyyet ve irdesinin insan fiileri zerindeki teklf ve

tekvn emir boyutlar ele alnmtr.

Ktlk ya da hayr ve er probleminin, insan eylemleri ve ayn- sbite veya

kaderle olan balants kurularak, meselenin Hakkn rahmeti ile olan ilgisi zerinde

durulmutur.

smi zikredilen btn bu kavramlar, Nev Yahynn perspektifinden verilmeye

allmtr. Bu yaplrken sadece zeyr Fass deil, dier faslarn da kavramlarla ilgili

olan pasajlarndan yararlanlmtr. Kavramlara nce genel bir giri yaplm, daha sonra

birincil ve ikincil kaynaklardan istifde edilmitir. Ayrca Nev Yahydan nce

yaam olan ve Fussul-Hikemin ilk Trke tercmesini yapan Ahmed Bcnn

Mnteh isimli Fuss tercmesi ile Nev Yahy ile ayn yzylda yaam olan bir

baka Fussrihi olan Abdullah Bosnevnin Tecelliyt- Araisn-Nss isimli Fuss

erhindeki grlerinden faydalanlmtr.

Son olarak, kader dncesinin temelini oluturan ayn- sbite ve istidd

kavramlarna yneltilen birtakm itirazlara deinilerek blm tamamlanmtr.

almamz, nc blmde yer alan Kefl-Hicbn Osmanlcadan

gnmz Trke harflerine aktarlarak verilen eviri metni ile sona ermektedir.

Kefl-Hicbta Fussul-Hikeme it orjinal metin 265b nolu yapraa kadar

krmz mrekkeple yazlm ancak 265b nolu varaktan sonra asl metnin alt krmz

mrekkeple izilerek belirtilmi zaman zaman da asl metnin balang ve biti yerleri

krmz noktalar konularak erh edilen cmlelerden ayrlmaya allmtr. Biz de

Fussa ait olan asl metni ve Nev Yahynn krmz mrekkeple yazd btn

kelime terkip ve cmleleri gnmz Trke harflerine aktarrken kaln punto ile

belirttik. Nev Yahy, hemen hemen her varaa konunun ehemmiyetine binen yer yer

uzun ifdeleri de kapsayan hiyeler ilve etmitir. Bu hiyeler bazen ilgili cmlenin

hemen yanna yazlrken bazen de en uygun yerin tespiti bizim tarafmzdan yaplarak

dipnotlarda belirtilmitir. Nev Yahynn krmz mrekkeple yazmad yet vehadsler kaln punto ile yazlarak keli parantez iinde verilirken sre ve yet

numaralar parantezle belirtilerek metin iinde yazld. Hadslerin kaynaklar ise

dipnotlarda gsterildi. Kefl-Hicbn Trke harflere aktarm srecinde

okunmasnda glk ekilen baz kelimeler iin, Sleymniye Ktp. Hekimolu

blmnde bulunan Nevzde ismine kaytl ayn tarihli ikinci bir nsha tercih edildi


9/542

vi

(Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.). Ancak yararlanlan

nshada Kefl-Hicbda bulunan hiyelerin byk bir ksm ve eserin sonunda yer

alan risle bulunmamaktadr.

Tezin hazrlanmas aamasnda kymetli vakitlerini harcayarak yardmlarn

esirgemeyen deerli hocalarm bata danman hocam, Prof. Dr. H. Kmil Ylmaza,

Prof. Dr. Mustafa Tahral, Yrd. Do Ekrem Demirli ve Dr. Semih Ceyhana ayrca

Nev Yahynn bu kymetli erhinin varlndan bahsederek eserin ortaya kmasna

beni de vesile ettii iin Serap Teleke teekkr ederim. Madd ve manev

desteklerinden beni bir an bile mahrm etmeyen sevgili ailem ve arkadalarma,

zellikle Aye Beyazta teekkr bir bor bilirim.

stanbul, 2009 Fatma Nur Yrk


10/542

vii

NDEKLER

Sayfa No.

ZET ....................................................................................................................ii

NSZ ................................................................................................................ iii

NDEKLER ..................................................................................................... vii

KISALTMALAR ................................................................................................... xi

GR

BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE

I. BN ARABNN HAYATI veFUSSERH GELENE ................................ 2

A. BN ARABNN HAYATI................................................................................ 2

a.Nesebi ve Knyesi ............................................................................................. 2

b.Doum Yeri ve Tarihi ....................................................................................... 2

c. Ailesi ve Yaad Muhit .................................................................................. 2

d. Tahsil Hayat ve Hocalar ........... ......... .......... ........... ........... ......... ......... ......... 3

e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar ................................................................. 4

f. Vefat ................................................................................................................ 5

B.FUSSUL-HKEMVE ERH GELENE .................................................... 6

a. bn Arabnin Etkisi .......................................................................................... 6

b. Fususul-Hikem................................................................................................ 7c. Fususul-Hikemin Tesiri .................................................................................. 9

d. Fusserh Gelenei ...................................................................................... 10

d.a. Fususul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri ........................ 11


11/542

viii

BRNC BLM

NEV YAHYA EFENDNN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB

MN VECHL-KTB ADLI ESERA. HAYATI

a. smi, Doumu Ailesi ve Yetimesi ........................................................... ... 15

b. Tahsil Hayat ve Hocalar .............................................................................. 16

1. Sarho Bl Efendi ..................... ......................... ......................... . 17

2. Kurd Mehmed Efendi.................................................................... 17

3. eyh abn Efendi .................... ......................... ......................... . 18c. Resm Hizmetleri ........................................................................................... 19

d. Veft ................................................................................................. 22

f. Edebahsiyeti .............................................................................................. 22

g. Tasavvufahsiyyeti............................................................................... 27

B. NEML BAZI ESERLER................................................................... 29

1. Manzum Eserleri .................................................................................... 29a.Divan ........................................................................................................ 29

b. Tercme-i Hadis-i Erbain .......................................................................... 30

c.Hasb-i Hl ................................................................................................. 31

2. Mensur Eserleri....................................................................................... 31

a.Netyicl-Fnnve Mehsinl-mtn .................................................... 31

b.Nev-y Uk........................................................................................... 31c. Sinan Paaya Mektup............................................................................... 32


12/542

ix

II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER

A. ESERN SM, YAZILI NEDEN, SM VE TARH................................. 32B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI ................... 33

C. KAYNAKLARI................................................................................................ 34

a. Meyyidddin-i el-Cend ve erhu Fussil-Hikemi........................................... 35

b. Dvd- Kayser veMatlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi......... ....... 36

c. Molla Cm veNakdn-Nss ve erhu Fussil-Hikemi .................................. 38

D. MUHTEVSI.................................................................................................. 38

E. SLP VE DL ZELLKLER ................................................................... 40

KNC BLM

BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE VEKEFL-HCBTA KADER

I.BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE KAZ VE KADER47

A. Eb Nasr Serrc (. 378/988) ve el-Lm ........................................................ 47B. Eb Bekir Kelbz (. 380/990) ve Taarrufu .......... ........... ........... ......... .......... . 48

C. Eb Tlib el-Mekk (.386/996) ve Kutl-Kulb ......... .......... ........... ........... .. 49

D. Abdlkerm Kueyr (.465/1072) ve Rislesi ......... ........... .......... .......... .......... . 50

E. Ali b. Osman el-Cllb el-Hucvir (.465/1072) ve Keful-Mahcbu .............. 51

F. Gazzl (. 505/1111) ......................................................................................... 52

G. Eb Hafs mer Shreverd (.632/1234) ve Avriful-Marifi ............ ........... .. 53

H. Mevln Celleddn Rm (.672/1273) ......... .......... ........... ........... ......... .......... . 53

II. KEFL-HCBTA KAZ VE KADER...55

A. AYN-I SBTE ........................................................................................ 55

B. MADMUN EYL ............................................................................ 63


13/542

x

C. ZEYR FASSI BALAMINDA KEFL-HCBDA KAZ ve KADER

1. Kaz ve Kader ................................................................................................ 68

2. Ayn- Sbite ve Gayr- Mecliyyet ............................................................. 73

3. Ayn- Sbiteye Vukfiyet, Kaz ve Kaderin Bilinip Bilinemeyecei............ 76

4. stiddn Gayr-i Mecliyyeti ve Cebr .......................................................... 81

5. lmin Malma Tbi Olmas ve Cebr .............................................................. 86

6. Meiyet, rde ve htiyr ................................................................................. 93

a. Tekvin ve Teklif Emir .................................................................................. 96

b. Kullarn Fiilleri............................................................................................... 99

c. Kesb ............................................................................................................. 103

d. Hrriyet ........................................................................................................ 1047. Ktlk Problemi .............................................................................................. 106

a. Ktln Rahmetle likisi ......................................................................... 111

b. lemin Mmkn lemler indeki En yi lem Olmas ................. ......... ..... 113

8. Ayn- sbite ve istidd Kavramna Ynelik tirazlar ................................. 114

NC BLM

KEFL-HCB MN VECHL-KTB METN

eviri Yazm............................................................................................................121

SONU ....................................................................................................................512

EKLER ....................................................................................................................515

KAYNAKA ...........................................................................................................524


14/542

xi

KISALTMALAR

a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz

age. Ad geen eser

agm. Ad geen makale

b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz

bkz. Baknz

C. Cilt

ev. eviren

DA Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi

DBY Diyanet leri Bakanl Yaynlar

Hz. Hazreti

hzl. Hazrlayan

mad. Maddesi

S. Say

s. Sayfa

sad. Sadeletiren

s.a.s. Sallallahu Aleyhi ve Sellem

SBE Sosyal Bilimler Enstits

rh. erh Eden(ler)

TDV Trkiye Diyanet Vakf

thk. Tahkk Eden

trc. Tercme Eden

tsh. Tashih Eden

v. Vefat tarihi

vb. Ve benzer(ler)i

vr. Varak

? Belirtilmemi


15/542

114

GR

BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE


16/542

2

I. BN ARAB'NN HAYATI veFUSSERH GELENE

A. BN ARABNN HAYATI

a. Nesebi ve Knyesi

slm leminde daha ok bn-i Arab, bnul-Arab, Muhyiddn Arab,

Muhyiddin bn Arab ve eyhl-Ekber eklinde tannan2 Muhyiddn bnl-Arabnin

tam ismi, Muhyiddn Eb Abdullh Muhammed ibn Al ibn Muhammed ibn Ahmed ibn

Ali ibn el-Arab el-Hatem el-T el-Endelsdir. Muhyiddn, dini ihy eden manasnda

ona sonradan verilen bir lkabtr. Eb Abdullah knyesi olup, Muhammed onun asl

ismidir. Endls ve el-Htem el-T, cmertlii ile n salan ve Tayy kablesine

mensup olan Htem-i T adl ahsn soyundan geldiini gsteren birer nisbedir.3 Bu

kabilenin Arap olmas olmas sebebiyle bn Arab ve atalar, Arab diye

tannmlardr.4 Mlik kads ve kelm limi Eb Bekir bnl-Arabden ayrt

edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arabeklinde de yazlmtr.5

b. Doum Yeri ve Tarihi

Muhyiddn bn Arab, 17 Ramazan 560 tarihinde (27 Temmuz 1165, Pazartesi

gecesi) Endlsn (bugnk spanya) gney dousundaki Tudmir blgesinin baehri

ve muvahhidlerin idresi altndaki Mrsiyede (bugnk Murcia) varlkl ve asil bir

ilenin ocuu olarak dnyaya geldi.6

c. Ailesi ve Yaad Muhit

Eserlerinde yeri geldike ailesi, yaknlar, hocalar, yaad yerler ve tanm

olduu ahsiyetler hakknda bilgiler veren bn Arab hakknda bilinenler geni lde

bunlara dayanmaktadr. Babas Ali b. Muhammed, dnemin kumandan ve valisi

tarafndan hrmet edilen, ve filozof bn Rdn yakn arkada olan takv sahibi bir

2Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3.3Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye,

Ankara : Kltr Bakanl, 1990, s. 258.4Uluda, age., s. 35Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s. 493.6Mahmud Erol Kl, , Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd),

(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995), s. 9.


17/542

3

zttr. bn Arabnin, ismi rivyetlerde Nr olarak geen annesi ise Ensar soyundan

gelen takv sahibi bir kiidir. bn Arabnin yetimesinde byk tesirleri olan amca ve

daylar da dnemin bid ahsiyetlerindendir.7

lk eitim ve din bilgilerini ilesinin gzetiminde Mrsiyede alan bn Arab,

sekiz yandan sonra ilesiyle birlikte Endlsn dier bir ehri olan biliyyeye

(Sevilla) gelir. Delikanllk ana geldii zaman babasyla birlikte Kurtubaya giden

bn Arab, burada bn Rdle tanr. Bu sralarda edebiyat ve avclkla da megul olan

bn Arab iin bu ekilde geirilen yllar, chiliyye zamanlardr. On alt yalar, ksa

sren bu bl a bocalamalarndan sonra, mnev bir iretle inzivya ekilen bn

Arab iin riyzetlerinin bir neticesi olarak kendisine fetihlerin ald dnemdir.

Slkunun balarnda, marifete taalluk eden btn ilimleri icml tarzda elde ettii ilkinzivs, onun dier sflerin manev seyirleri gz nnde bulundurulduunda istisni

bir durum tekil etmektedir.8

d. Tahsil Hayat ve Hocalar

On sekiz yanda iken krat- seba, aere ve takrb renimi gren bn Arab,

baz hads kitaplarnn yansra, bn-i Himn es-Sre sinin erhi olan er-Ravzl-nf

isimli kitabn okudu. Zhir ilimlerde yeterli derecede eitim aldktan sonra mnev

ilimlerde derinlemek zere halvet ve murakabeye daha fazla ynelen bn Arab, 580

(1184) ylnda seyr-i slknn henz banda iken baz tasavvuf makamlara

ulamtr. Balangta kendisine dertlerini aaca hibir rehberi olmadn syleyen

bn Arab, sonralar gerek zhir gerek btn ehli birok stattan istifde etmi;

kendilerinden faydaland 300 akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli szlerine

yeri geldike el-Ftht, Kitbl-Kutb, Drretl-Fhire ve Rhul-Kuds gibi

eserlerinde isimlerini de vererek temas etmitir. Gerek tahkik yoluna intisb yine bu

yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden sonra gereklemitir.9

7Ayrntl bilgi iin bk. Kl, agm, s. 493;Claude Attas, bn-i Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, AtillaAtaman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s. 38; Uluda, 4; Kl, age., 7.

8 Ayrntl bilgi iin bk. Uluda, age., s. 6; Kl, age., s. 10-11; M. Mustafa akmaklolu,Klasiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, (Muhyiddin bnl-Arab), Tasavvuf lm ve Akademik AratrmaDergisi, Y. 4, S. 11Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003, s. 412-413; Ebul-Hasan Ali b. brahimel-Kr el-Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Ram Ayas (ev.), AF, 1972, s. 21.

9Kl, age., s. 494.


18/542

4

bn Arab salih, bide ve veliye eklinde nitelendirdii ermi kadnlarn

sohbetlerinde de bulunmu, kendilerinden feyz alm ve onlar eyhleri ve mritleri

olarak kabul etmitir. Endlsn Zeytn beldesinde yaayan bn Arabnin evvh (h

eden veliler)dan olduunu bildirdii Ysemin ismindeki veli ile; bn Arabnin emsu

mmil-Fukar ve Nne Ftma, Ftma bint el-Msenn eklinde ismini zikrettii ya

doksann stnde olan kadn veli bunlar arasndadr. bn Arab, biliyyede mnzev bir

hayat yaayan bu vel kadnla inziv hayatna almak iin bizzat kamtan in ettii

basit bir kulbede iki sene kalmtr.10

e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar

bn Arab hayatnn byk bir ksmn hakikat aramak iin seyahatle geirir.

Kendini belirli bir mekn ve ahsla snrlandrmayan bn Arab, bu seyahatlerinde pek

ok eyh ve limle tanm, onlarn ders halkalarna katlm ve onlardan istifde

etmitir. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadra zerinden Fasn nemli bir

liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-

Mekkiyye ve Ruhl-Kuds isimli eserlerini kendisine ithf edecei eyh Abdlaziz el-

Mehdev ile tanr. bn Arab manevi bir iretle 596 yl sonlar ya da 597/1200 yl

balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac niyetiyle, Mekkeye do ru

yola kar. Marketen ayrldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden, burada Mescid-iAksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret eder. Bu ziyretlerden sonra, 598/1201de

Hicaza ular. byk eseri el-Fthtl-Mekkiyye ilk defa Mekkede kendisine ilham

olunmaya balar.11bn Arab btn bu seyahatletlerle de yetinmez, Badata, oradan da

Msra geer.12

bn Arab 601/1204 ve (615/1218) yllar arasnda Urfa, Diyarbakr, Sivas

zerinden Malatyaya gemi, Konyada bir mddet ikmet etmi, yine ayn yllar

iinde Halep, Kuds, Msr ve Mekke ve Badat seyahatlerinde bulunmutur. Tekrar

Konyaya gelen bn Arab 1218de ylnda Sivas seyahatinden sonra Malatyaya yerleir

ve bu arada vefat eden dostu Mecdddin shakn dul kalan hanmyla evlenir. bn

Arabnin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber 627/1229

10 Uluda, age., s. 15-16.11 akmaklolu, agm., s. 415.12 akmaklolu, agm., s.


19/542

5

ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. bn Arab burada 627/1229 yl

muharrem aynda manev bir iretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar. amda

ilmiyeden olan ez-Zekioullar ilesinin himyesinde olan bn Arab, burada Ftht

yeniden gzden geirerek bir takm ilveler yapar. Veftndan birka yl nce de

Fthtn bu ikinci nshasn tamamlar.13

bn Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden Muhammed b. Abdn

el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli vgyle bahseder ve

tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler. kinci defa evlenmesi ise Mekkede

Haremeyn Emri, Yunus bin Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden

Muhammed mmddin adndaki olu olur. bn Arab daha sonra bu oluna Fthtn

ilk nshasn verir. nc evliliini Sadreddn Konevnin dul annesiyle, drdncevliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivyet edilir. Bu son iki

evliliinden hangisinden aka belli olmayan Muhammed Sadeddin isimli ikinci bir

olu vardr. Ayrca hakknda fazla bir malmata sahip olunmasa da Zeynep isimli bir

kznn olduu da bilinmektedir.14

f. Veft

22 Reblhir 638 (10 Kasm 1240) tarihinde Dmakta Ben Zeklerin

mliknesinde veft eden bn Arab, Ksiyn da eteindeki Slihiye semtinde bulunan

Kad Muhyiddin bnz-Zek ailesinin kabristanna defnedilmitir. ki olunun da

gmld, sonraki devirlerde am blgesinde yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i

btn muhlifi zhircilik akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesiriyle

unutulmaya yztutan ve bir sre bakmsz kalan bu yer, Osmanl sultan Yavuz Sultan

Selimin Msr seferi dnnde tamir ettirilerek trbeye dntrlm, yanna bir

cmi ve bir de tekke ilve edilmitir.15

Trbenin duvarlarna bn Arabnin bykln dile getiren eyhlislm bn-iKemalin fetvs yazlmtr. Menkbeye gre: Sin ine dhil olunca aa kar kabr-i

13akmaklolu, agm., s. 419 Kl, age., s. 22; Ethem Cebeciolu, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat veEserleri, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Y. 9, S. 21; Ocak-Haziran 2008, Ankara: ErkamMatbaas, 2008, s. 14-15

14akmaklolu, agm., s. 410.15Kl, age., s. 24.


20/542

6

Muhyiddnin diyen bn Arab, kabrinin Yavuz Sultan Selim tarafndan tamir

edileceini nceden haber vermitir. Daha sonra kinci Abdhamid tarafndan bir kez

daha tamir ettirilen trbe, bugn de en ok ziyaret edilen yerlerden biri olma zelliini

korumaktadr.16

B.FUSSUL-HKEMVE ERH GELENE

a. bn Arabnin etkisi

eyh-i Ekberin vefatn takip eden asrlar boyunca melmet ve ftvvet gibi

vahdet-i vcd tbir edilen nevenin zevkini esas alan bir zevk hli ve tarikatler st birirfan yolu olan17 Ekber irfn, srekli yaylm, genellikle birbirinden mstakil

silsilelerle Suriye, Msr, Kuzey Afrika, ran, Trkiye, Hindistan, Endonezya ve in gibi

en uzak lkelere kadar ulaarak Merk ve Maribi kaplamtr. slam irfnnn en

nitelikli temsilcileri tarafndan srekli okunmu, zerine dnlm, erh edilmi ve

hrmet gsterilmi olan bn Arab ok mstesn bir iz brakm ve yine ok mstesn

bir talebeler silsilesine sahip olmutur.18

bn Arabnin grleri ilk nce talebeleri bn-i Sevdekn, Sadreddin Konev ve

Affddn Tilimsn gibi muhakkikler vastasyla talim edilmi; Fahreddn Irk,

Sadddin el-Fergn, Meyyidddin Cend, Abdrrezzak b. Ahmed el-Kn ve

Davd- Kayser gibi sufahsiyetlerle sistematik hle getirilmeye allmtr. Anadolu

topraklarna Hzrn manev bir iaretiyle geldii belirtilen19, e-ecertn-Numniyye

fid-Devletil-Osmniyye adl ok kk hacimli rislesinde cifr ilmimnin verilerine

istinden Osmanl devletinin kurulacan20 nceden gren birisi olduu rivyet edilen

bn Arab hem bu devlet ricli ve hem de irfan sahipleri katnda dima hrmetle anlm,

16Uluda, age., s. 5817M. Erol Kl, Ekberiyye, DA, C. X. stanbul: TDV, 1994, s. 545.18Attas, age., s. 301-302.19Kl, bnl-Arab, s. 512.20Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y.23, S. 1 Ocak 1994, stanbul: 1994, s. 29.


21/542

7

eserleri bizzat pdih emriyle tercme ettirilmi, hatta aleyhinde sz syleyenlerin

eyhlislam fetvlaryla ikazlara uradklar grlmtr.21

bn Arabnin mnev bir iretle, XIII. asrda slam dnyasnn merkezinedoru hareket ettii yllarda, slam dnyasnn dousundan da Mevln (m. 1221) da

1228-1229 yllarnda Konyaya gelmitir. Endlsl bn Arab ve Belhli Mevln

Celleddinin Seluklu bakenti Konyaya ok yakn trihlerde gelmi olmalar, slm

tasavvufu ve dncesi bakmndan, gelecek yllar ve asrlarda mhim netcelerin

domasn hazrlamtr. bn Arabnin talebesi ve Mevlnnn yakn dostu olan

Sadreddin Konev, bn Arabnin ekoln Arapa metafizik kitaplarla devam

ettirirken, Mevln da fara yazd iirler ve Mesnevsi22 ile ayn hakikatn ya da

metafiziksel ilkenin mtercimleri olarak grlmlerdir.23

Kalbinde bn Arabnin fikirlerine bir meyil ve muhabbet duyan herkesin onun

yolundan sayld bn Arab mektebi, Osmanl muhitinde Molla Fenr, Niyz-i Msr,

mer Grn, Bedreddin Simv, Selahhaddin Uk, smil Hakk Bursev,

Muhammed Nur el-Arab gibi kiilerle devam etmitir. Gnmzde baz batl

Mslman aydnlar zellikle Rene Guenon, Fritjchof Schoun, Michel Chodkiewicz,

slam dnyasnda Muhammed Nakib el-Attas, Seyyid Hseyin Nasr, Abdlhalim

Mahmud, yetullah Humeyn; lkemizde de Mehmed Ali Ayn, smail Fenn Erturul,Sezi Karako gibi isimler bu Ekber neveden feyz alm baz simalardr.24

b. Fussul-Hikem

Tasavvuf dncesinin temel kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussl-

hikem ve hussl-kilemdir. Fussl-hikem tamlamas yzk ka (yuvas),

gzbebei, eklem yeri, n di gibi manlara gelen fassn oulu fuss ile hikmetin

oulu olan hikem kelimelerinden meydana gelmitir. Hussul-kilem tamlamasn

ise kelimelerin/logoslarn hussiyetleri eklinde tercme etmek mmkndr. Bu

21Kl, bnl-Arab., s. 514.22Tahral, agm., s. 2823Semih Ceyhan, smail Ankarav ve Mesnev erhi (Yaynlanmam Doktora Tezi, Uluda

niversitesi SBE, 2005), s. 425.24Kl, age., s. 58; Kl, Ekberiyye, s.545.


22/542

8

durumda eserin ad Trke olarak Hikmetlerin zleri/Yuvalar ve Kelimelerin

Hussiyetleri anlamna gelir.25

Fussul-Hikem, bn Arabnin 627de (1230) amda bulunduu srada nebevemirle kaleme ald bir eserdir. bn Arab, kendisinin eserin mellifi deil mtercimi

saylmas gerektiini zellikle ifade eder.26

Fussl-hikem, yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine izfeten

yirmi yedi blme ayrlmtr. Eserin zerine bina edildii anahtar terim kelime

(logos) yahut hakikat-i muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her

peygamberin btn bir kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi

farkldr. Hakikatlerin hakikati ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir; dier

btn mertebeler o kelimeden neet eder. Varlk sebeblerini ve bilgilerini ondan

alrlar.27 Ksacas eserin ana temasnn insn- kmil olduu sylenebilir.28 Eser,

Kurn- Kermin czn beyn eden bir medhiye ve ehl-i hakikat diliyle sylenmi

mensr bir nat- peygamberdir.29

Fussul-Hikem in en nemli zellii, bn Arabnin br eserlerinde dank,

biraz da rtl olarak anlatt vahdet-i vcd retisini bu eserde daha ak bir ekilde

ortaya koymas, bununla ilgili temel kavramlar tespit edip kendine zg terminoloji

gelitirmi olmasdr. yet, hadis, kelam ve tasavvuf gibi slm kaynaklarn yan sra

Yeni Eflatunculuk, Hristiyanlk, Gnostisizm, Btnlk (smiliye) ve hvnsSaf gibi

kaynaklara da dayanarak gelitirdii ve kendi damgasn vurarak retisine mal ettii bu

kavramlar ve terimler ondan sonra Arab, Acem ve Trk mutasavvflar ve sf irler

tarafndan srekli olarak tekrarlanm ve muhtevca zenginletirilmitir. bn Arab

25Kl, Fussl-Hikem, DA, C. XIII, stanbul: 1996, s. 231; Dilaver Grer, KlsiklerimizXII/Fussul-Hikem, Tasavvuflm ve Akademik Aratrma Dergisi, S.XIII, Ankara: 2004, s. 399.

26Kl, agm., s. 231.27Kl, Fussl-Hikem, s. 231.28Kl, agm., s. 230-231.29Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler,Ahmed Avni

Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I, stanbul: FAV, 1999, s.30.


23/542

9

kendisine kadar gelen tasavvuf birikimi, kendi birikimi ile birletirmi ve ortaya

tasavvuf bir dnce sistemi karmtr.30

Hz. dem ile balayp Hz. Muhammed ile son bulan Fussul-Hikemdeblmlerin bir kronolojik sras olmad gibi -mesel s blm Sleyman

blmnden ncedir- belirli bir fikr btnl takip ettii sylenemez.31 Konular

dank bir ekilde iler. Bazen bir konuya genie yer ayrp, o konu hakknda nisbeten

uzun zahlara girerken, bzen de ok ksa bir ekilde konuya temas eder.32bn Arab, bu

durumun btn yazdklar iin geerli olduunu, eserlerini mahretli yazarlarn

slbuyla kaleme almadn, iml-y ilh ve ilk-y rabbn sonucu kendisine

ulaanlar geldikleri gibi kaydettiini dolaysyla edeb adan baz dzensizliklerin

grlmesinin tabi ve zaruri olduunu ileri srer.33

c. Fussul-Hikemin Tesiri

bn Arabnin dou ve batdaki tesirinde Fussun ayr bir pay vardr. Zir

Fuss, onun btn fikirlerinin bir zetidir.34

Fussul-Hikem, el-Fthtl-Mekkiyyedeki stlahlarn esaslarn kapsar ve

onlara bn Arabnin baka bir eserinde bulunamayan bilimsel titizlik ve fikr olgunluk

giydirir. bn Arabnin tasavvuf yolunda kendisini takip edenlere tesiri zellikleFussul-Hikemin stlahlarnda ortaya kmaktadr. ran ve Trk sf irlerinin

kalpleri, vahdet-i vcdun kapsaml anlamlar ve her eye hkim olan ve her eyin

kendisine dayand ilh sevgiyle comutur. Vahdet-i vcd mensbu ran ve Trk

irlerinin ifde ettii dncelerin hepsi z itibaryla, bn Arabnin Fussul-Hikem

kitabnda ifde ettii birtakm grleridir. bn Arabnin sistemi hem tasavvuf hem de

felsef bir sistemdir; o, bu sistemde dnme ve vecd melekelerini birletirmi, zevk ve

kefin hlleriyle akln hkmlerini uzlatrmaya almtr. Belki btn eserleri

30Uluda, age., s. 82; Grer, agm., s. 436.31Kl, agm., s. 23132Grer, agm., s. 423.33Kl, agm., s. 231.34Grer, agm., s. 439.


24/542

10

arasnda sadece Fussul-hikem, bu iki yn bir araya getirdii ve bunlar vahdet-i

vcd sistemini desteklemek iin sonuna kadar kulland en kmil sretteki kitaptr.35

Hakknda lehte ve aleyhte birok eser yazlan Fussul-Hikem, ayn zamandahakknda en fazla fetva verilen kitap nvanna da sahiptir. Osman Yahya, Sehvnin

eserinden aleyhte 138 fetvnn knyesini naklederken, ktphanelerde ve deiik

eserlerde 33 lehte fetva bulmutur.36

Eserin Sadreddin Konev tarafndan yazlan ilk nshas, stanbul Trk ve slm

Eserleri Mzesinde bulunmaktadr (nr. 1933). 630 (1233) tarihli bu en eski nshann

zahriyesinde eserin, ktipliini yapan Konev tarafndan bn Arabye okunarak

mukabelesinin yapldn gsteren bir sem kayd yer almaktadr.37Fussun eyhin

(S. Konev) mbrek elleriyle istinsah ettii bir nshasn eyhin talebeleri tarafndan,

bn Arab muhiblerinden olan Sivas Beyi Kd Burhneddne gnderildii

bilinmektedir. Kad Burhneddne bugn elde bulunan bu nshann m yoksa

Konevnin istinsah ettii dier bir nshann m gnderildii belli deildir. Trk ve

slm Eserleri Mzesinde (nr. 1882) ve Sleymniye Ktphanesinde (Crullah

Efendi, nr. 986) bulunan nshalar da eserin bilinen en eski yazma nshalarndandr.38

lk defa Kahire ve stanbulda yaymlanan eserin tahkikli neri, Ebl-Al el-

Aff tarafndan yaplmtr. Bu yaymda Konev nshasna mrcaat edilmedii, metnin

Affnin tercihleri dorultusunda harekelendirilip, notlandrlmasndan tr ilim

evrelerince ihtiyatla kullanlmaktadr. Fussl-Hikem Farsa, Trke, Urduca, ve

ngilizceye tam metin olarak; Franszca, Almanca ve Rusaya ksmen tercme

edilmitir.39

d. Fusserh Gelenei

Fussul-hikemi bir erhin yardm olmadan anlamak neredeyse imknsz

grld iin bugne kadar yzden fazla erhi yaplmtr. Bunlarn ilki, bn Arabnin

35 Ebul-Al Affi, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar/et-Talikt al Fussil-Hikem, EkremDemirli, (trc), stanbul: z Yaynclk, 2000, s. 30-39.

36 Grer, agm., s 417.37 Kl, agm., s. 232.38Grer, agm., s. 400; Kl, agm., s. 232.39 Kl, agm., s. 232.


25/542

11

talebesi smil b. Sevdekine ait olup sadece dris Fassnn akland bir erhtir.

Sadreddn Konevnin Kitbl-Fkk f esrr-i mstenidti hikemil-fuss adl eseri ise

(nr. M. Hocev, Tahran 1992) bir erh olmaktan ok eserin arka plann vermeye

alan ve Fussun anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr. bn

Arabnin dier talebesi Afifddin et-Tilimsnnin eseri de Fussul-hikemin baz

yerlerine dlen haiyelerden ibarettir. Fahreddn Irknin Fussun manzum bir erhi

olduu sylenen mehr eseri, Lemetn, Konevden ald her Fuss dersinden

sonra odasnda ekildii murakabelerin ardndan inad edildii rivyet edilir. bn

Arabnin nde gelen talebeleri tarafndan yaplan bu almalar daha sonra yazlan

erhlere kaynaklk etmitir.40

Fussun ikinci nesil rihlerinden Cend, Kan ve Kaysererhleri ile ilgiliksa izahlar Kefl-Hicbn kaynaklar konusu ilenirken verilecektir.

Son devir Fuss erhleri iinde Seyyid Yakb Hn- Kagrnin Farsa

yazd Tavzhl-Beyn erhuFussl-hikem adl eseri (Kemir, 1287; Delhi, 1315) ve

Mahmd Mahmd el- Gurbn erhu Fussul-hikem (dmak, 1985) erhleri yer alr.

Bunlarn yan sra Abdlbk Mifthn, Mefthu Fussl-hikem (merake, 1997) adl

erhi erhler arasnda en ilgin olandr. erhte konular tamamen ebced hesab

tekniiyle ilenmitir ve rihin rgsndeki mahret dikkat ekicidir. Kitabn hemen ikapanda bu erhin maksadnn bir Fuss erhi olmad onun gnmze kadar

meskt geilmi ynnn tesbiti olduu vurgulanmaktadr.41

d.a. Fussul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri

Bilindii kadaryla Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi Yazcolu

Mehmedin el-Mnteh adl talikatn kardei Ahmed Bcnn genileterek

evirmesiyle gerekletirilmitir. (Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Eser,

Bahizde Abdrrahm-i Nakibend adl bir kii tarafndan esas metinden uzaklat

40 Kl, agm., s. 232.41 Grer, agm., s. 412.


26/542

12

gerekesiyle, Lbb-i Mnteh-y Fuss ismiyle hlsa edilmitir (TSMK, Emnet

Hazinesi, nr. 1251).42

Molla Fenrnin talebesi Muhammed Kutbuddn znik (v. 855/1450),Fussul-Hikemle beraber bn Arabnin baz szlerini ve Konevnin baz eserlerini

erh etmitir. dris Bitlis (v. 926/1516) erhu Fussl-hikem adl Arapa erhinin tek

nshas Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 1437dedir. Bl Efend (960/1553),

erhu Fussul-Hikem (stanbul, 1309, 444 s.) klsik kelime/ibre aklamas tarznda

olan bu kymetli erhi, ihtiyatl erh olarak kabul edilir ve bilhassa Firavunun iman

konusunda dier erhlerden ayrlr. Bl Efendinin bu erhinden baka, Fussun baz

kapal yerlerinin zahlarn yaptMkiltl-Fuss adl bir eseri daha vardr. Mehr

mesnev rihi, smil Ankarav, bn Arabnin Nakul-Fuss isimli eserine MollaCmnin yazd farsa erhi Zbdetl-Fhs f Nakil-Fuss adyla hlasa olarak

tercme etmitir.43

Mehr Fuss rihlerinden biri olan Abdullah Bosnevnin Arapa ve Trke

iki erhi vardr. Tecelliyt arisn-Nuss adyla yapt Trke Fuss erhi ilm

muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul 1290). Sar

Abdullahn (1071/1661), Trke Fuss erhinin tek nshas Sleymaniye Ktp.,

Mihrih Sultan, nr. 233tedir. Karaba- Vel, Kifl-Esrradl erhini, Cmi Esrr- Fuss (Mazul-Fuss) adnda baka bir eserinde zetlemitir. Ahmet Avni Konukun

tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn tarafndan yeni harflere aktarlp

gerekli notlar, nsz, indeks ve lgateler de ilave edilerek neredilmitir. (Fussul-

Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul, 1987-1992). Nuri Genosmann Fussl-

hikem evirisi iddia edilenin tersine ok mulaktr.44

ftde Hz.lerinin talebesi olan Aziz Mahmud Hdy, eserlerinde zellikle

Vktnda yeri geldike bn Arabden bahsetmektedir. Kutup Osman diye bilinen

Atpazar Osman Fazl lh, KonevninMifthul-Gaybn erh etmi, yine Konevnin

Fatiha Tefsirine aklama ve ilveler yapm, bn Arabnin bir ktasn erh etmitir.

42 Kl, agm., s. 233; Ahmed Bcnn el-Mnteh isimli tercmesi zerine, MSBEye ba l olarakyksek lisans tezi hazrlanmtr: Aye Beyazit, Ahmed Bcnn Mnteh simli Fuss Tercmesi IndaTasavvuf Dncesi, 2008.

43 Tahral, agm., s.33-35 ; Grer, agm., s.409-412.44 Kl, agm., s. 234; Grer, agm., s. 409-412


27/542

13

Atpazar Osman Fazl lhnin halfesi ve mehrRhul-Beyn isimli tefsirin mellifi

olan smil Hakk Bursev eserlerinde yeri geldike bn Arab ve Konevden

bahsetmektedir. Abdulah Salh Uk, bn Arabnin Mevkun-Ncm adl eserini

erh etmi ve yine onun bir cmlesini aklayan Mifthul-Vcd adl bir risle

yazmtr. Ahmed Ziyeddin Gmhnevnin Tercme-i Cnibl-Garb f Halli

Mkiltibn Arabadl bir eseri vardr.45

ada Fuss mtercimlerinden olan Ekrem Demirlinin Fussul-Hikem

tercme ve erhi, felsef eviri ve yorumlaryla dikkat ekmektedir (bnl-Arab,

Fussul-Hikem, ev. Ekrem Demirli stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006). Fasslar, konu

balklarna ayrlarak ilenmi ve her fassn sonunda nemli bilgilerin verildii dipnotlar

yer almtr. Eserde orijinal Fuss metninin tercmesinden sonra, Fussul-Hikem erhiismini tayan blmde, her bir fasla ilgili Cend, Cm, Kan ve Kayser gibi nemli

Fuss rihlerinin erhlerinden de yararlanlarak fasslarda ne kan konu ve

kavramlarla ilgili yorumlar yaplmaktadr. Hamza Kln sade bir Trke ile kaleme

alnan, Gnmz nsanna Fussul-Hikem (Hikmetlerin z) adyla yaymlanan eseri

ise, yazarnn ifadesiyle; lise talebelerinin bile rahata anlayabilecei iddisn

tamaktadr, (nsan Yaynlar, 2009). Kitapta asl metin ve yazarn yapm olduu ksa

aklamalar ve tanmlarn yazara m, yoksa Fuss metnine mi ait olup olmad

noktasnda bir takm glkler ortaya kmaktadr.

45 Tahral, agm., s.35.


28/542

1414

BRNC BLM

NEV YAHYNIN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB

MN VECHL-KTB ADLI ESER


29/542

15

I. NEV YAHYNIN HAYATI ve NEML BAZI ESERLER

A. HAYATI

Nev Yahy, XVI. yzyln ikinci yarsnda yetimi bilgin byk bir irdir.

Nev Yahy hakknda en ayrntl bilgiyi veren en salam kaynaklar, olu olmaktan

gurur duyduu iin Nevzde lakabn kullanan lim ve ir At (1588-1635)nin

ksaca ekyk Zeyli olarak sylenen Hadkatl-Hakyk f Tekmileti-ekyk adl

eseri ile Nevnin ele geebilen eserleridir.46

a. smi, doumu, ilesi ve yetimesi

Asl ad Yahy bin Pr Al bin Nash olup,

47

eserlerinde ve iirlerinde kullandNev mahlasyla48 marftur.49

Bata akyk olmak zere kaynaklarn ounlukla doum tarihini 940 (1533)50

olarak verdii Nev, Edirne yaknlarndaki51 Malkara isimli kasabada domutur.52

Atnin Sleymniyye meyihndan olduunu belirttii Pr Ali Efendi,53

Nev Yahynn babasdr. Pr Ali, Ankaradan Malkaraya gelip yerleen Hoca Keml

adnda zengin bir ztn olu olan Nash Halifenin oludur. Nash Halife, Doudan

46 Hasibe Mazolu, Nevnin Hayat ve Kiilii, JTS (TUBA) 28/I 2004; Franz Babinger, OsmanlTarih Yazarlar ve Eserleri,., Cokun ok (ev.), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, ?, s. 189.

47 At, Hadaik'l-hakaik fi tekmileti'-akaik, stanbul: 1268, s. 418-419; Ktib eleb, Fezleke,stanbul: Cerde-i Havdis Matbaas, 1287(1869), s. 120; Muhibb, Hlsatl-Eser, C. IV, Kahire: Matbaatl-Vehbiyye, 1111(1699), s. 474; Hayreddin ez-Zirikl, el-Alm: Kamusu Teracimi li-eheriricl ven-nis, C., IX,Beyrut: 1396(1976) s. 199; mer Rz Kehhle, Muceml-Mellifn, C. XIII, Beyrut:, s. 215.

48Mazolu, agm, s. 13749Ktip eleb, age, s. 120; Muhibb, age., s. 474; Zirikli, age., 199; Kehhle, age., s. 215.50At, age., s. 419; Zirikl, age., s.199; Kehhle, age., s. 215; Ktip eleb, age, s. 120; Muallim Nc,

Esm, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1308, s. 328; Faik Reat, Eslf, emsettin Kutlu (haz.), stanbul: Tercman1001 Temel Eser, 1975, s. 155; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954,s. 532.

51Ahd, Glen-i uar, Sleymn Solmaz (haz.), stanbul: AKM Bakanl Yay., 2005, s. 549.52

At, age, s. 419; Ktip eleb, age, s. 120; Ahd, age, s. 549; Faik Ret, age., s. 155; Uzunarl, age.,s. 532; Muallim Nc, age., s. 328; Mustafa bin Crullah Beyn, Tezkiret-ur, brhim Kutluk (haz.), Ankara:Trk Tarih Kurumu, 1997, s. 302; Knal-zade Hasan elebi, Tezkiret-uar, C. II, brahim Kutluk, (haz.),Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1981, s. 1008; k eleb, Meir-uar or Tezkere of k eleb, (G. M.Meredith-Owens), London: 1971, s. 140b; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C. II, stanbul: Matbaa-imire, 1333.

Nevnin Netiyic el-Fnn isimli eseri zerinde yksek lisans almas yapan mer Tolgayn da ifdeettii gibi Muhibb, Kehhle ve Zirikl doum tarihinde ittifk etmelerine ramen, kaynaklar hatal okuma sebebiyle

(Turada) doduunu belirtirler: ayrntl bilgi iin bkz: Nev Efendi, Netyic el-Fnn, mer Tolgay(haz.), stanbul: nsan Yaynlar, 1995, s. 36, 3 nolu dipnot.

53At, age, s. 419.


30/542

16

gelip Rodoscuk kasabas yaknlarnda kazd bir maarada yaarken, Malkara kads

Karpuz Yahy Efendinin kzyla evlenen bir azzin kzndan birisiyle evlenmi ve o

kzdan Pr Ali domu, Pr Ali de Muhammediyye sahibi Yazc-zde Mehmed

Efendinin ahfadndan slih bir ztn kzyla evlenmi, ondan da ir Nev Yahya

dnyaya gelmitir. Nevnin babas Pr Ali, Malkarada zhir ilimleri tahsil ettikten

sonra, Halvet byklerinden eyh Byezd-i Rmye intisap etmitir. eyhin ok

yakn ve ilhamlarnn ktibi olmutur. Pr Ali, eyhinin lmnden sonra, brhim

Glen (1427-1533/1534)nin hretini duyunca hemen Msra gitmek istemi, bu

maksatla geldii stanbulda onunla karlamtr. eyh kendisine: Pr Ali Dede, bizi

bunda getiren, senin czibe-i mahabbetndr. diye hitp etmitir. Glen, bir mddet

stanbulda kaldktan sonra, Msra dnerken Pr Ali de onunla birlikte gitmek istemi,

fakat eyh, onun ricsn kabul etmeyerek ona, slaya dnmesini, iylinin mietini

temn etmesini sylemi ve bu arada Nevinin zuhrunu mjdelemitir. Bundan

sonra Pr Ali, Malkarada Turhan Bey Cmi-i erfine imam ve hatib, mekteb-i sbyna

muallim ve eitici olmu, 952 (1545) tarihinde, Nev on iki yanda iken veft etmitir.

Pr Ali, zhiri ve btn ilimlerde kudret sahibi olduu gibi ayn zamanda irdir.54

b. Tahsil Hayat ve Hocalar

Nev Yahy, Malkarada babas Pr Alinin gzetimi altnda tasavvuf birterbiye ile yetimi ve belli bir tahsil grmtr. Ancak Nev grd bu renim ile

yetinmeyip medrese tahsili yapmak iin 1550de 17 yanda stanbula gelmitir.55

Dvd Paa Medresesinde ahaveyn nvnyla mehr Karamn Ahmed Efendnin

Drl-ifdesinde itigal edip sonra Sahn mderrisi olan birderleri Mehmed Efendnin

medresesine geip ilmini artrmaya devam etmitir.56 Sahn- Semn mderrisi bulunan

Mehmed Efendnin Nev zerinde byk bir tesiri olduu ve bu mderrise talebelik

edenlerden ilerinde Nevden baka ir Bk, Sultan Murdn hocas Tct-Tevrih

adl nl tarihin yazar Sadeddn Efend, akyk- Numniyye tercmesine kendinotlarn da ilve eden Edirneli ir Mecd Efend, skpl kad ve ir Vlih Efend,

Remz-zde, Hsrev-zde, Muhyiddn Karamn, Cevr ve Cmc-zde gibi on drt

54Meserret Diriz, Nev, Trkoloji Dergisi, C. VII, Ankara: Ankara niv. Basmevi, 1977, s. 83.55Mazolu, agm., s. 138.56 Diriz, agm., s. 84; At, age, s. 419; Ktip eleb, age., s. 120; Thir Olgun, ir Nev ve Sriye

Kasidesi, stanbul: Aydnlk Basmevi, 1937, s. 3-4; Faik Ret, age., s. 155.


31/542

17

irin topland medrese, Nev ile tam bir irler snf haline gelmi ve Bknin;

Kim grptr ki ola bahri habb ire nihn msra bu olay dile getiren bir mazmn

olmutur.57

1. Sarho Bl Efend

Tirede dnyaya gelen Sarho Bl Efendi, tasavvuf yoluna girmeden nce

zhiri ilimleri ikml ederek Kannnin hocas Hayreddin Efendiye mlzim olmutur.

Medrese ilimlerini tahsil ettikten sonra stanbula giderek Kepeneki Medresesinde

ders veren Bl Efend, daha sonra tasavvuf yoluna girmitir. Ancak eyhinden el

aldktan sonra da tedrisi brakmad, eyhinin arzusu zerine tasavvufla tedrisi birlikte

yrtt kaydedilmektedir. Rya tabirinde mhir olduu bildirilen Halvetiyyenin

Cemliyye kolunun stanbulda bulunan Ali Paa Zviyesi eyhi Ramazan Efendiden

sonra ird postuna halifesi Sarho Bl Efendi gemitir. bn Arabnin Fussuna bir

erh yazd bildirilen Bl Efendiye Sarho lakabnn verilmesi, iki itii iin deil,

ak ve tevhid arabyla mest olduu iindir. Hi evlenmeden bu dnyadan gt ve

eyhi gibi rya tabirinde kinci Yusuf denilecek kadar mahir olduu belirtilmektedir.

Sarho Bl Efendi, erbb- dnya ile beraber olmak istemez, yaplan davetleri ho bir

lisanla geri evirirdi. Emir ve vezirlerden uzak durur asla hediye ve sadaka kabul

etmezdi. Veftnda Llelideki Altuncuzde Tekkesi hazresine defnedildi. iirlerindeCevher mahlasn kullanan Bl Efendinin divn yoktur. k elebi ve Knalzde

Hasan elebi tezkireleriyle l Mustafa Efendinin Knhl-ahbrnda kendisine

olduka geni yer verilmesinden devrinde byk bir hrete sahip olduu

anlalmaktadr.58

2. Kurd Mehmed Efend

tibli olup melm-mereb bir zattr. Emr Efendi diye hret bulmu,

Nureddin-zde eyh Muslihuddn Efendnin feyzine mazhar olmutur. HseyinVassafa gre, kendisi Hamzaviyyl-mereb olup, o zaman Hamzavlere kar

57 Abdlkadir Karahan, Nev, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul: MEB, 1964, s. 224; Mazolu,agm., s. 138; At, age., s. 419; Kitp eleb, age.s. 120; Olgun, age., s. 4; Muhibbi, age., 474-475; Faik Re at, age.,s. 155.

58Ayrntl bilgi iin bkz: ngren, age., s. 46-47; Knalzde Hasan elebi, age., s. 271-274; k elebi,age., vr. 69a-69b; Nihat Azamat, Bl Efendi, Sarho, stanbul: DA, C. V, 1992, s. 20.


32/542

18

hkmetin yttt idam siyaseti sebebiyle Hamzav oluunu gizlemek iin dier

Hamzav ricli gibi Nureddn-zde Hazretlerine halife olmutur.59

3.

eyh abn Efend

Kaynaklarda kendisi hakknda pek bilgiye rastlanlamayan abn Efend

hakknda malumat ksmen de olsa Atde yer almaktadr. Atnin verdii bilgilere

gre abn Efend, Kastamonuda dnyaya gelmitir. Halvetiyye tarikatna mensp

Kastomonulu abn Efendinin hizmetlerinde bulunmu, 970 (1563) senesinde

stanbula gemi ve burada Nakibendiyyeden Hakm Efend ile tanmtr. Hakm

Efendinin nazarnda abn Efendi, keml derecelerine vsl olan, tafslden icmle ve

tasrhten irete ykselen bir hle sahiptir. Hilfetini alan eyh abn, Mudurnuya

giderek uzun bir sre orada ikmet etmitir. II. Sultan Selm dneminde pdih

hocal yapan Atullh Efendinin sevki ile stanbula davet edilmi ve stanbulda

Darphane yaknlarndaki avu tekkesinde eyhlik makamna oturmutur. Daha sonra

Emir Buhr zviyesinde mridlik yapan eyh Cell Kavaklnn veftn tkiben onun

yerine gemitir. eyhlik vazifesini srdrrken 14 Rebilevvel 1002 aramba gn

vefat eden eyh abn, eyh Vef camiinin haziresinde medfndur. At, III.

Muradn, zaman zaman abn Efendinin bulunduu dergah ziyret ettiini ve onun

dusn aldn yazar. At, babas Nev Yahynn, eyhinin lm zerine yazd veIII. Murada gnderdii farsa iiri nakleder.60 Ayn iir, Nevnin Divnnda eyh

Vef Cmii haziresinde medfn eyh abn Efendi hakknda bal altnda

gemektedir.61 Olduka duygu ykl olan bu iirde Nev Yahynn abn Efendinin

lmnden tr olduka zgn olduu anlalmaktadr. iirden bir beyit:

Demest girye kun d-em-i hn-efn

Zaman, zamn- gamm ve girye-i firvnest62

59Ayrntl blgi in bkz: Osmanzde Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, C. III, stanbul: Kitabevi, s. 344-345.60 At, age., s. 371-372.61Nev, Divan, s. 26-27.62 [ki gzm kan alarken alama deme! nk zaman, gam ve oka gzya dkme zamandr.]


33/542

19

c. Resm Hizmetleri

hizde Mehmed Efendiye byk sayg ve ballk gsteren Nev, hocasnn

Edirnedeki Byezid medresesine tayini zerine onunla beraber gitmi (962/1555)sonra (970/1563)de hocasnn Sleymniyye mderrisliine tayiniyle stanbula

dnm, hocas Mehmed Efendi yanndaki eitimini tamamlayarak mlzim olmutur.63

973 Ramazannda (1563) mlzemetini kayd eden Hmid Efendinin Kazaskerlii

zamannda, 20 ake ile Geliboluda Balbn Paa medresesinin mderrisi olmutur. 975

Zilkadesinde (1565) muallim-zde asrnda 25 ake ile Mesih Paa mderrisi 975

Ramazannda (1565) eyh Efendi himmetiyle 30 ake ile istanbulda h Kulu

medresesinde seccde-nin olup 982 hillinde (1572) Abdurrahman Efendi inyeti ile

40 ake ile Murad Paa mderrisliine tayin edilmitir. 998 (1580)de Cafer Aa, 991sonlarnda (1583) Edirnekapsnda ve dhil derecesinde olan MihrMh Sultn

Medresesine tayin edilmi,64 1585de evlenmitir.65 1587de (995) Sahn- Semndan

narl mderrisliine ykselmi ve bu vazfede uzun zaman kalmtr.66

1590 tarihinde (26 Reblevvel-998) Badat kadlna tayini kan Nev

Yahy, bu tayinden hi memnun olmamtr. Aty babasnn, kadlkta yanl bir

hkm verilebilecei korkusu dolaysyla gitmek istemediini, hatta zntsnden

aladn yazar. Nev Yahy, Badada gitmek zere yol hazrlklaryla urarken, 8Rebilhirde Padiah III. Murad tarafndan byk ehzdesi Mustafann hocalna

tayin edilir. Nevnin bu tayine ok sevindii ve yere kapanarak kr secdesi ettii

Zeylde yazldr.67 Nev Yahy, Badat kadlndan ehzde hocalna tayinini

byk bir memnuniyetle karlamtr. Nev Yahy, bu hdiseyi Kefl-Hicbda yle

anlatr:

Ol zamnda, ol Sultn- Gz nvndan nice mbeer oldum ise, bu fakr

vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunup megale-i seferde

63Nejat Seferciolu, Nev, DA, C. XXXIII, stanbul: 2007, s. 52; At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84;Mazolu, agm., s. 138.

64At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Karahan, agm., s. 224; Ktip eleb, age., s. 120; Faik Reat, age.,s. 156.

65Diriz, agm., s. 84; Seferciolu, agm., s. 52.66 At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Ktip eleb, Fezleke, Karahan, agm., s. 224; Mehmed Cell,

Osmanl Edebiyat Numneleri, stanbul: Der-sadet, 1312, s. 592.67At, age., s. 419; Mazolu, agm., s. 138;


34/542

20

iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i m-hazar ve rmi

ki, yanlBadadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni rh- sedda ird

edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol mecma-i mekrim-i

ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile ki, bu erh-i erfin

kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i ebn-i pdih ile terf

klndm.68

Bu mhim hdise zerine sonradan olu Atye hocalk da yapm olan o asrn

irlerinden Ah-zde Abdlhalm, u kta ile kendisini tebrik etmitir:69

Zt- li-nn Badada lyk grmedi

G edenler bu peym bende v zddan

Rehber olup avn-i Hak tebdl olundu mansbn

Ho demilerdir bunu yanl dner Badaddan70

Ah-zde yazd kta ile (yanl hesap, Badaddan dner) meseline telmhte

bulunmutur.71 Nev, ehzde Mustafay okutmaya baladktan sonra, yalar msid

olduka, Byezid, Osman ve Abdullah isimli ehzdeler de dersine gnderilmitir.72

Nev, be sene bu hizmette kalm, bylelikle Pdihn yakn dostlar arasndabulunmak erefine ererek daima izzet ve itibr grmtr.73

Nevnin geni bilgisi ve iyi retimi ocuklar honut ettii gibi ara sra III.

Murad da derslerinde bulunmu, Nevden o da istifde etmitir. Bu istifde sadece

derslerle snrl kalmam, Pdih szl ve yazl sullerde bulunarak, ald cevablarla

mkillerini zmeye almtr.74 Nev gibi kendisi de ir olan III. Muradn

Murd mahlas ile, daha ok din ve tasavvuf vdisinde yazd iirlerinde, cokunluk

ve heyecann yansra gcn geni bilgiden, arza ve lisna hkimiyetten alan bir hava

68Nev Yahy, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb, Kprl Ktp, Fazl Ahmed Paa, nr. 715, vr. 3a-3b.69Diriz, agm., s. 84.70At, age., s. 42071Olgun, age., s. 5.72Diriz, age., s. 85; At, age., s. 420; Olgun, age., s. 5.73Faik Reat, age., s. 156.74Olgun, age., 5.


35/542

21

hakimdir. yet ve hdisler, Arapa ve Farsa beyitlerle mlemm iirleri ihtiv eden

divnnda daha ok gazel bulunan Padiah III. Murad ile Nev zaman zaman karlkl

iirler yazp birbirlerine gndermilerdir.75

lim, muallim ve mdebbir bir ir olan Nev, III. Muradn tevecchn

kazanm, devlet ilerinde bile mahrem olacak kadar kendisiyle istirede bulunmutur.

Ferhat Paann, Sadrazam; Caala-zde Sinan Paann, am Beylerbeyi, Bostan-

zdenin, Kazasker; Sunullah Efendnin, eyhlislam ve Remz-zdenin Bursa kads

oluunda onun birinci derece tesri olmutur. Bayram gnlerinde Osmnl kanunlar

gereince pdihlarn etei plrken, pdihlar ehzde hocalarna kar ayaa

kalkmazlard. Ancak Nev, Padiah zerindeki tesiri dolaysyla, bu knnu bile

deitirmi ve Padiahn kendisi iin ayaa kalkmasn temin etmitir. Bununla beraberNev, Pdihla aralarnda geenleri kimseye sylememi ve onu vnme vesilesi

yapmamtr.76

1595te III. Murad lnce olu ehzde Mehmed (III. Mehmed) pdih olarak

tahta km, tahta kar kmaz Nevnin okuttuu ehzdelerin de iinde bulunduu

bir ksm yetikin, ou ocuk olan on dokuz erkek karde ehzdeyi, Osmnl

kanunlar gerei bodurarak ldrtmt.77 Bu ac olaya son derece zlen Nev, III.

Murad ve ehzdeleri iin yazd terkib-i bend biimindeki mersiyesinde nkitakdr-i ezel knn-i Osmn budur dizesiyle tesell bulmaya alarak acsn iine

gmmtr.78 Yeni Pdih Nev Efendyi honut etmek iin btn maa ve tayint

ibk edildikten baka kendisine kazaskerlik derecesiyle tekdlk eklenmesini ve

nbette on mlzim verilmesini fermn etmiti. Buna ilveten Nev Yahy Efendiye

ayn yl iinde kayn pederi olan Ninc Mehmed Beyin medresesi de elli ake ile

verilmitir.79

75Osmanl Ansiklopedisi, C. III, stanbul: z yaynclk, 1996; Diriz, agm., s. 85.76At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Diriz, agm., s. 85.77Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; Uzunarl, age., s. 532; At, age., s. 421;78Mazolu, agm., s. 139.79Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Uzunarl,

age., s. 532-533; Olgun, age., 6.


36/542

22

d. Vefat

Nevnin saray hocal Sultan III. Mehmed zamannda da devam etmitir.80

Nevnin hayatnn son drt yl bu ekilde gemi, 1007 zilkadesinin sonundaaramba gn (24 Haziran 1599) ikindi ezn vakti 67 yanda dnyaya gzlerini

yummutur. Ertesi gn namaz Arab-zde Abdrrauf Efendi tarafndan Ftih Cmiinde

limlerin ve slihlerin bulunduu kalabalk bir cematle kldrldktan sonra cenzesi

Vef Cmii haziresinde intisb ettii son eyhi olan eyh aban Efendinin yanna

gmlmtr.81 Mezar banda telkini, Vef Tekkesi eyhi Abdllatif Efendi verdi.82

Nevnin lm tarihi olan 1007 temeten-Nev tamlamasyla ifde edilmitir.83

lm iin Manastrl Kef:

Yerin cennt ola Nev Efendi

msran, Badadl Vahdet de:

Adem glzrn cy itdi Nev

msran tarih drmtr.84 Nevnin ir olu At, bu msradaki (adem) kelimesini

beenmeyerek, onu (cinn) kelimesine tebdl etmitir:

Cinn glzrn cy etti Nev85

f. Edebahsiyeti

16. asr, Klasik Trk Edebiyatnn altn devridir. nk Trklerin slm kltr

ierisinde ran Edebiyatn rnek alarak balattklar bu edebiyat, bu asrda, Fuzul (.

1555/1556) ve Bk (1526-1600) gibi kendi iinden byk stadlarn yetitirmeye

balam, bylece, orijinal eklini alm ve rdn isbat etmitir. Artk irler,

kendilerini rndan aa grmyorlar, aksine, onlara stnlk iddiasnda

80Tolgay, age., s. 26.81Diriz, agm., s. 85; Mazolu, agm., s. 139; At, age., s. 421.82Tolgay, age., s. 26.83Mazolu, agm., s. 139.84Diriz, agm., s. 86; At, age., s. 421.85Diriz, agm., s. 85-86; At, age., s. 121; Olgun, age., s. 7.


37/542

23

bulunuyorlard.86 Asrlardan beri byk Acem irlerini taklid ve temsile alan

irlerimiz, bu devirde byk bir baar gstererek henk ve ed itibrile Acem

rneklerinden aa kalmayan eserler meydana getirdiler.87 te byle bir devrin

yetitirdii birinci plnda gelen irlerden biri de Nevdir.88

Kaynaklarda asrnn allme ve res-uars saylan89 Nev, tezkirelerde;

bir ir-i mhir,90 ilim ve fazlet ile nmdar iir ve marifet ile hret,91 lim-i

muhakkik fzl edb-i ir-i mehr,92 dervi-hilkat dem sret ehl-i irfn pesend-i

merdm-i cihn, slb- kasidde fseh-y mtekaddimn gibi keml ile mkemmel

tarz- mesnevde hiky-y latfle yrndan fik, gazelde man-i nazm edsna

mutbk93 gibi veciz ifdelerle nitelendirilmitir. Meserret Diriz, Nev Yahynn iir

ve ilimlerdeki stnln u szlerle dile getirir:

Devrinin btn ilimlerinde eriilmez bir selhiyet sahibidir, iirden holanan

veya ir olan kimselerin elinde hibir mecmas ve sefnesi bulunmaz ki onun inci gibi

szleri ve nefis beyitleri bunlarn iinde olmasn. Nev, gzel manalar en iyi bir ed

ile beyn etmi, ince man ile latf ifdeyi ekerin stte erimesi gibi birbiriyle imtiz

ettirmitir.94 Dirize gre Nev de iirdeki kendi stnlne knidir, szleri

cevherdir, elmastr, incidir:95

Bahr-i letfet ire gher grmek istesen

Nev szn dinle kelm- edbi gr.

86Diriz, agm., s. 83-84.87

Mehmed Fuad Kprl, Eski irlerimiz Divan Edebiyat Antolojisi, stanbul: Muallim AhmetHalit Kitaphanesi, 1931, s. 131.88Diriz, agm., s. 83.89Bursal Mehmet Tahir, age., s. 437.90Ktip eleb, age., s. 121.91es-Seyyid Rz, Tezkiret-i Rz, stanbul: Dersadet, 1316, s. 96.92Muhibb, age., s. 474.93Ahd, age., s. 549.94Diriz, agm., s. 92.95Diriz, agm., s. 92.


38/542

24

Nevnin u beyti de iirden anlayan, ire deer veren kimselerin azl veya

hi yokluu zerine a hedef tutan genel bir ikyeti ve buna karlk irin kendine

olan gvenini ifde eder:96

Nev kan zamnede bir ehl-i itibr

Olsa acep mi szlerimiz itibrsz

Nev kymetli bir lim ve muktedir bir mn olduu kadar, sde tasannusuz ak

iirleri ile byk bir ir olarak tannmtr.97iirlerinde Trke kelimelerden redifleri

pek ok kullanmas kafiyelerde Trke kelimelerden yararlanmas, deyimlere

kalplam szlere, konuma slbuna iirlerinde yer vermesi, onun Osmanlca iirde

Trkeyi ilemek isteyen bir ir olduunu gstermektedir. Nevnin:

Neviy nazm ire cd eyledin bir tarz- hs

Rmu kurtardun Acem erna takldden

beytinde kendisine zg iir tarzyla irlerimizi rn iirini taklidden kurtardn

sylemesi hner gstermek iin tasannua zenen irlerimize kar bir tepki ve

uyardr.98 Bu ifde kuru bir vnme ve meydan okumaya deil ann mill, mahall,

blgesel, kiisel vb. eitli uslup ve tarzlarn varlna dayanmaktadr.99

Nev tabilii brakarak tasannua denleri beenmez, kendi iirinin sde

oluuyla iftihr eder.100 Arkada Bknin nazmdaki tavrna karn Nev sanattan

ziyde sdelii semitir. Bundan dolay Bki kadar hret olamamtr.101 Bunun

sebebi iki irin kiilikleri arasndaki farktan ileri gelmektedir. Bki dnyaya bal olan,

gsterii, elenmeyi seven bulunduu meclisi nkteleriyle enlendiren neeli bir irdir.

Szn esirgemeyen, insan krabilen bir yan da vardr. Bki bulunduu ile yetinmeyip

ykselme hrs olan ihtirasl bir kiidir. Nev ise gsteriten holanmayan, dervie ve

96Harun Tolasa, Divn irlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri Trk Dili veEdebiyat Aratrmalar Dergisi, I, zmir: 1982, s. 42.

97Kprl, age., s. 135.98Mazolu, agm., 151.99Tolasa, agm., s. 30.100Diriz, agm., s. 93.101Olgun, age., s. 7.


39/542

25

rinte yaamay seven, herkesin kolayca yaklaabilecei yumuak bir insandr. Bkinin

Nevden daha ok tannm olmasnda kiilikleri arasndaki farkn byk olmas gibi

Nevnin Kanun SultanSleyman kadar her bakmdan mkemmel bir padiahn

koruyuculuu ansna sahip olmamasndan ileri gelmektedir. Nev bu ansa sahip

olamadn u beyitle ifde etmitir:

ir-i Bkyi salardm cra gibi ayaa

Bauma tosa benim de mihr-i devlet subh-dem102

At, babas Nevnin iirde sdelikten yana olduunu babasna it beyti vererek

bu hussa dikkatleri ekmitir:103

Bu sade nazm ehl-i sanayi beenmese

Nev ne gam bizim szmz knedir.

Ancak Nevnin bu szleri, onun hi sanat yapmad mnsnda alnmamaldr.

nk bu beyitte bile o, knedir sznn ift mansndan istifde ederek tevriye

sanat yapmtr. Nev sanatn deil, tasannuun aleyhinedir. Sdelii sevmektedir.

Onun iirleri arasnda her cins edeb sanat vardr.104 Mesel u beyit hsn-i tall

sanatna gzel bir rnektir:105

rzunda kararan hl del ey gl-i ter

Dokunup nu- basarum kald eser106

Nev her eyden nce bir gnl adamdr, ak adamdr. Ona gre hi kimse

akn ne olduunu bilmez. Halbuki o gnlde bir ibdettir:107

Kimseler k neydn bilmez

102Mazolu, agm., s. 163.103At, age., s. 421.104Diriz, agm., 93-94.105 Diriz, agm., s. 94.106 Ey tze gl! Yananda kararan ey, ben deildir. ona gzmn dokunmu, onun izi kalmtr.

Beytin anlam Dirizn ad geen makalesinden alnmtr, s. 94.107Diriz, agm., s. 95.


40/542

26

Nevy dilde bir ibdettir.108

Diriz, eski tezkirecilerin bir ksmnn, Bk kasdede ne ise, Nev gazelde

odur, dediklerini ve her birinin kendi alannda esiz olduunu sylediklerini belirtir.109

Bununla beraber Nevnin Bk ile mn ynnden ayn slba sahip oldu unu ancak

Bk ile hem-ayar kabul edilemeyeceini dnenler de vardr.110 Hakikatte bu sade ve

klfetsiz yazan, ok duygulu ve samimi ir, Bk mektebinin dnda, ayr bir ekoln

mensubudur.111

Nev, nazar ve amel olarak byk bir mutasavvftr. Tasavvuf ve nevesi, onun

birok iirinde, dnce, duygu ve heyecan eklinde dile gelmitir.112iirlerinin konusu

tasavvuf, madd ak, sevgi ve rintliktir. Rindne ve dervine ifdelerinde hayatnn

deneyimlerinden gelen hkimne szlere ok yer verir.113

Terk-i vcd idenlere nr-hd olur nasb

Sret-i cna Neviy zulmet-i ten hicb olur114

Zhide mihrb- mescid rife ebr-y yr

Cilve-gerdir pertev-i nr- Hud her geden 115

Nev, sammi, kne, sde ve gzel iirleriyle, muasrlarndan itibren klsik

edebiytmzn yetitirdii birok ir zerinde tesr icr etmitir.116 Mesel Nefnin:

Tt-i mucize gyem ne disem lf degl

108 [Akn ne olduunu kimse bilmez, Nevye gre gnlde bir ibdettir.]109Diriz, agm., s. 98.110Bursal Mehmed Thir, age., s. 437; Muallim Nc, age., s. 267.111Diriz, agm., s. 98.112Diriz, agm., s. 95.113Mazolu, agm., s.148.114 Varlndan geenlere mhede nru nasip olur, Nevnin cn sretini grmesine tenin karanl

perde olur. Beyit, Mertol Tulum ve Ali Tanyerinin hazrlad, Nevnin Divan isimli eserinde gemektedir, bk.Nev, Divan, Mertol Tulum-Ali Tanyeri (haz.), stanbul: EF Yay., 1977, s. 269.

115 [Zhide gre mihrab, yrin kadr rifin gznde. Cilve eden Hakkn nrudur, her kede.], Mazolu,agm., s. 148.

116Diriz, agm., s. 96-97.


41/542

27

erh ile syleemem yinesi sf degl

matlayla balyan gazeli Nevnin;

Lli lebne rh disem lf degldr

ir sz b-rh ola insf degldr

matlal gazelin kfiye ve havasn tamaktadr.

Nedmin:

Ll-i yr aznda amm v-pesin olmu nefes

k- bmr grdm cn virb cn almada

beytindeki tasavvur, Nevnin:

Harc iderler nakd-i cn ll-i cnn almada

Hastalar kyinde yrun cn virb cn almada

beytindeki ifdesine ok benzemektedir.117

g. Tasavvufahsiyeti

Nevnin tasavvuf vdisindeki ilk hocas ve eyhi, babas Pr Ali Efendidir.118

Pr Ali Efendi daha nce ifde edildii gibi ehl-i tasavvuf olup nce Halvet

meyihndan eyh Byezid-i Rmye onun lmnden sonra brhim Glenye

intisb etmiti. Halveteyhi olan babas Nevyi kklnden beri din ve tasavvuf

terbiyesi ile bytmtr.119 Pr Ali, olu Nevye daha on yan bitirdii bir srada

zikr telkin etmi ve tasavvufun karmak meselelerini ve sfiyye tifesinin srlarn

gzel bir slupla anlatmtr.120

117Diriz, agm., s. 97.118Diriz, agm., s. 86.119Mazolu, agm., s. 140.120Diriz, agm., s. 84.


42/542

28

Nev, babasndan ve babasnn evresinden edindii tasavvuf bilgilerini ileri

yalarnda da derinletirerek tasavvuf alannda kemle ermitir.121 Babasnn lmnden

sonra, mderrislik yaparken bir yandan da devrinin mutasavvflarndan daha nce Nev

Yahynn hocalar ksmnda isimleri geen Sarho Bl Efendiye intisab etmi,

ardndan Kurd Mehmed Efendiye mrid olmu, daha sonra da eyh aban Efendden

feyz almtr.122 Tasavvufta slk dbn ve ilh ak anlattHasb-i Hlmesnevsini

Sarho Bl Efendnin ireti zerine kaleme almtur. Sre-i Mlk Tefsirihiyesinde

eyh Kurd Efendinin himmetinden yararlanmtr. alma konumuzu oluturan

Kefl-Hicb ismindeki, bn Arabnin Fussul-Hikem eserinin evirisini ve erhini

yazarken de eyh aban Efendden himmet grmtr.123

Nev tasavvufa kar duyduu bu yakn ilgiye ramen herhangi bir tarikatntemsilcisi olmamtr. O btn hayatn mderrislikle geirmi olan bilgin bir hocadr.

lmi ve erdemi ile tannan Nev gsteriten uzak, dervie yaamay seven rind edl bir

irdir.124 III. Sultan Murad zerindeki nfzuna ramen bir an tevzuu brakmamtr.

Padiahtan baka hi kimseden bir ey kabl etmemitir. Mesel padiahla yapt uzun

yazmalar ve mnzaralar sonunda, Sinan Paay azl ettirerek, yerine sadrazamla

Ferhat Paann getirilmesini salamas zerine, bunu duyan Paann, o gece kendisine

verilmek zere yirmi bin dirhem gndermesi karlnda Nev, o paralar reddederek

ide etmi ve Paaya u haberi gndermitir: Bu hakr, zayf bir sere gibi boaz

dardr. Kartallarn av olacak lokmalara heves ederse, hudutsuz derde urar. Onun iin

lutf etsinler, gnlmzn hlini deitirerek, huzurumuzu uurmay rev grmesinler.

Ald gerek tasavvuf terbiyesiyle, dnya ihtiraslarndan uzak durmu, dnyann

malna, mlkne, servet ve debdebesine itibr etmemitir.125 Olgun alak gnll, iyilik

sever ve cmerttir. Emekliliinde eline olduka iyi para getii hlde ldnde hi

paras kmam, cenze masraf padiah tarafndan karlanmtr.126

121Mazolu, agm., s. 140.122Seferciolu, agm., s. 52.123Mazolu, agm., s. 140.124Mazolu, agm., s. 140.125Diriz, agm., s. 86.126Mazolu, agm., s. 140.


43/542

29

B. NEML BAZI ESERLER

Kaynaklar bata Atnin Zeyl-i akiki olmak zere Nev Yahynn tefsir,

akid, fkh, kelm, mantk ve tasavvuf gibi mevzularda, otuzun zerinde eser kalemealdn yazarlarsa da, bugn bunlardan ancak bir ksm elimize gemitir.127 Burada

Nevye ait manzum ve mensur olan eserlerden sadece bazlarna deinilecektir. Onun

eserleri arasnda en muazzam saylan128 ve bizim de tezimizin konusunu tekil eden

Kefl-Hicbmin vechil-Kitb isimli eseri ise ayrntl bir ekilde incelencektir.

1. Manzum eserleria. Divan:

stanbul ktphnelerinde bulunan baz nshalar (Nuruosmaniye Ktp., nr.

4957; Sleymniye Ktp., Lala smil, nr. 447; Divan Edebiyat Mzesi, nr. 157;

Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan Kk, nr. 780, 1966; Ktp., TY, nr. 1532, 9812,

bnlemin, nr. 2606) ve Abdullah ztemiz Hactahirolu nshas ile stanbul

ktphanelerindeki iir mecmualarnda Nevye ait iirler karlatrlarak Mertol

Tulum ve M. Ali Tanyeri tarafndan tenkitli metni yaynlanmtr. Nev divnyla ilgili

drt lisans, yksek lisans ve doktora tezi yaplmtr. Bir dibce sonra kasde,

terc-i bend, murabba, tahmis, tesdis, gazel ve ktalarn yer alan Divnda zellikleehzde Mehmedin snnet dn mnsebetiyle yazlan Sriyye kasdesi hret

bulmutur. Ancak Nevnin asl hreti ve baars gazellerindedir.129Divanndan

birka rnek:

Ben gfil idim gizli ayn hep sen imisin

Cnlarda v dillerde nihn hep sen imisin

Senden bu cihn ire nin ister idim ben

127At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199. ; Diriz, agm., s. 86.128 Muallim Nc, age., s. 329.129Seferciolu, agm., s. 53; At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199.; Ktip eleb,

age., C. II, s. 670; Karahan, agm., s. 215;


44/542

30

hir bunu bildim ki cihn hep sen imisin130

Moll Cmnin Der sne-i t nihn bde v men gfil msra ile balayan bu

mehr ktas, tercmede aslndan aa kalr deildir, hatta daha stndr.131

Bir bakarnek:

Akm yazmak istesem noktas bir kitb olur

evkimi sylesem eer zerresi fitb olur

Ayn- hakkate eren gayr sivy terk eder

Gz aklara cihn mahz- hayl hb olur

Bdiye-i mahabbete slik-i dr-bn gerek

Kim nazar eyleyince hep su grnen serb olur

hid-i manyi grr rif olan hicbsz

Kim rh ayna onun yineden nikb olur

Terk-i vcd edenlere nr- hd olur nasib

Sret-i cna Nevy zulmet-i ten hicb olur132

b. Tercme-i Hads-i Erban:Eldeki tek yazma nshas skdar Hac Selim Aa ktphsinde bulunan

(Kemanke, nr. 50) eserde mellifin ehil olmasa da erban hafz olma arzusu tad

belirtilmektedir. Nevnin Geliboluda Mesih Paa mderrisi iken 977 (1569) kaleme

ald krk hads tercmesidir. Tercmesi yaplan eserin bir ksm, Cmden bir ksm

130 Nev, Divan, s. 583.131Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns/Evliy Menkbeleri, Lmi eleb (trc ve erh), Sleyman Uluda-

Mustafa Kara, stanbul: Marifet Yaynlar, 2001, s. 34.132Nev, Divan, s. 268-269.


45/542

31

da o zamann yaygn hadislerinden alnmtr. Eser zerinde iki yksek lisans tezi

hazrlanmtr.133

c. Hasb-i Hl:Nshalar ndir ve konusu tasavvuf olan bu kk mesnev, sekiz yz beyitten

fazladr. Sarho Bl Efendinin iretiyle yazlan ve III. Murda takdim edilen eserde

tasavvufun belli bal esaslar otuz alt balk altnda anlatlmtr. Eser zerine bir

yksek lisans tezi hazrlanmtr. Nshalar ndir olan eserin ktphnelerde bulunan

baz nshalar unlardr: Ktp., TY, nr. 2992; TSMK, Revan Kk, nr. 818; Millet

Ktp., Ali Emr Efendi.134

2. Mensr eserleria. Netyicl-Fnn ve mehsinl-mtnNev Yahynn hemen her ktphnede nshalarna rastlanlan (nshalardan

bazlar: Ktp., TY, nr. 3805,4329, 4330; TSMK Revan Kk, nr. 1077;

Sleymaniye Ktp., Serez, nr. 3825/I; Hac Selim Aa Ktp., Kemanke Emr Hoca, nr.

535) bu mensr eseri, on iki fen ve eitli ilim dallar hakknda deerli bilgiler veren

oka okunmu ansiklopedik bir kitaptr. III. Murda ithaf edilen eserin giriinde

mellif, ilim ve fenlere olan ar ballndan sz etmektedir. Eser, mer Tolgay

tarafndan yaymlanmtr.135

b. Nev-y uk:

Nevnin, hacim olarak kk fakat nemli olan bu eseri Sinan Paann

Tazarru- nme slbunda yazlmtr. Mnacatlarla balayp mnacatlarla biten eser

Nevnin dier mensr eserlerinde olduu gibi usta bir mni olduunu gsterir. Eser

zerine bir yksek lisans tezi hazrlanmtr.

136

133 Karahan, agm., s. 215; Seferciolu, agm., s. 53; Diriz, agm., s. 89.134 Diriz, agm., s. 87; Seferciolu, agm., s. 53;.135 At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199; Diriz, agm., s. 90; mer Tolgay, limlerin

z/Netyic el-Fnn, stanbul:nsan yay. , 1995, s. 57; Seferciolu, agm., s. 53.136At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Ktip elebi, Fezleke, s. 122; Diriz, agm., s. 90; Seferciolu,

agm., s. 54.


46/542

32

c. Sinan Paaya MektupDnemin sadrazamlarndan Sinan Paaya yazlan mektup bu konudaki en gzel

rneklerden biridir. Atnin eserinde yer verdii mektup, Sinan Paann, ir ehl-iilim olmaz sz zerine yazlmtr. Nev, zellikle belagt ve feshatte sekin olan

kiilerin byle eyler sylemeyeceini belirterek, iirin tarih, ilm ve er bir

savunmasn yapar. Eser zerine Tunca Kortantamer tarafndan Nev Efendinin

Sadrazam Sinan Paaya ders veren bir mektubu ismiyle mektubun metninin de yer

ald bir makale hazrlanmtr.137

II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER

Nev Yahynn Kefl-Hicb min vechil-Kitb isimli eseri, Trke bir

Fussul-Hikem erhidir. Her ne kadar kaynaklar, Abdullah Bosnevnin Tecelliyt

arisin-nuss adyla yapt erh iin, ilk erh olma zellii kaydn koyarlarsa da

aada da belirtilecei zere Kefl-Hicbn yazl tarihi, Abdullah Bosnevnin

erhinin ilk Trke erh olma zelliini yitirdiini gstermektedir. Zr Abdullah

Bosnevnin, doduu tarih olan 1584 gznnde bulundurulduunda Bosnevnin o

alarda ocukluk dnemini yaad anlalmaktadr.138

Bundan dolay Kefl-Hicbiin Fussul-Hikemin Trke yazlan ilk erhi olduu fikri isbetli grnmektedir.

A. ESERN YAZILI NEDEN, SM VE TARH

Nev Yahynn eserin yazl sebebi hakkndaki dncesi, daha nce de bahsi

geen Badat kadlndan ehzde hocalna tayini hdisesinde kendini

gstermektedir. Nev, Badata gitmeye hazrlanrken, III. Murada yakn olan Zeyrek

Aa vastasyla, Fussul-Hikem erhini kaleme almakla grevlendirildii haberini

aldn anlatr.

137 At, age., s. ; 324-325; Tunca Kortantamer Nev Efendinin Sadrazam Sinan Pa aya Ders Veren BirMektubu, Osmanl Aratrmalar, S. 11, stanbul: Enderun Kitabevi, 1991, s. 215-218; Seferciolu, agm., s. 54.

138 Kl, agm., C. XIII, s. 234; Mustafa Kara, Abdullah Bosnev, DA, C. I, stanbul: TDV, 1988, s. 87.


47/542

33

Nev Yahy, eserinin yazl sebebini, Kefl-Hicbn giri ksmnda u

ekilde aklamaktadr:

Bu fakr vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunupmegale-i seferde iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i

m-hazar ve rmi ki, yanlBadadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni

rh- sedda ird edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol

mecma-i mekrim-i ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile

ki, bu erh-i erfin kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i

ebn-i pdih ile terf klndm. Ve bil-cmle sahfe-i her-kr unvn- ceffel-kalem

ve ceffel-kitb ile muanven idii ikr olup, bizzt emr-i fil-i muhtra ve biz-zt ve

bil-vsta teklf-i sultn- km-kra ki, tercme-i kitb Fussul-Hikemdir, imtislettim.139

Nev, eserin III. Murad tarafndan Kefl-Hicb min Vechil-Kitb eklinde

isimlendirilmesini de u cmlelerle dile getirir:

Amm el-hak mcerred-i ilhm ehl-i dvel ve saltanat, bu kr-i hatra ikdma

kuvvet-i serret ve sebeb-i cret ve cesret oldu. T ki Cenb- Sultndan tesmiye-i

telf; Kefl-Hicb min Vechil-Kitb klnd. Vallhu myessirn klle asr.140

Eserin yazl tarihi, Kefl-Hicbn giri ksmndan nceki sayfasnda 1002

(1593) olarak verilmektedir:

Fussu erhi iin emreyleyip, Nev Efendiye Hdvend-i Cihn Sultn

Murd. Ol h- dery-dil tamm oldukda ol erhin fed-yi sen gster dedi trihini.

erh-i Fuss-i Nev-yi kmil. Sene 1002141

B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI:

Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.

Hamidiye, nr. 665, 1052, 354 vr.

Halet Efendi, nr. 208, 1053, 357 vr.

139Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 3a-3b.140 Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 4a.141 Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 1a.


48/542

34

Hac mahmud Efendi, nr. 2291, 1238, 337 vr.

Kl Ali Paa, nr. 582, [ts], 375 vr.

azeli tekkesi, nr. 157, [ts], 59-96 vr. Mst. Muhammed Emin el-Fakir

Topkap saray ktp., emanet hazinesi, nr. 1252, (mst) Dervi Ahmed Gleni.

almada esas alnan nshann tavsifi

almamza esas aldmz nsha, mellif hatt olup, Kprl Ktp. Fazl

Ahmed Paa Blm. 715 numarada kaytl bulunmaktadr. H. 1002 (M. 27/09/1593)

tarihinde yazlmtr. Siyah tam nefis mein ciltli, emseli, miklepli n ve arka

kapaklarnn i taraflar ebrlu, 242x140 (173x82) mm. ebdnda, harl beyaza yakn

sar kada yazlm olan, 1+452 yapraktan oluan, her varan bir yznde 19 satr

bulunan, talik hattyla yazlmtr. Fussu erh in emr eyleyip, Nev Efendiye

Hudvend-i Cihn Sultn Murd ol h- diyr- dl tamm oldukda ol erhin fed-yi

sen gster dedi tarihini erh-i Fuss- Nev-yi kmil 1002 eklinde yazl tarihi

verilmektedir. Bu aklamadan nceki nl arkal yapranda ise Fihrist-i Fussl-

hikem balkl fihristi bulunan, dbcesinin balad 1b ve 2a yapraklarnda cedvelleri

yaldzl, ser-levhas mavi boya ve yaldzl bir emse ile mzehheptir. 3a yaprann

5.satrnn sonrasna kadar; kta, nat, ir, nazm, nesir, mesnev, rub, baz ara

kelimeler, nokta ve virgller yaldzla belirginletirilmi, daha sonra krmz mrekkeple

ifde edilmitir. Fussul-Hikeme ait asl metin ve fas balklar krmz mrekkeple

yazlmtr.

C. KAYNAKLARI

Nev Yahy, eserinde ncelikli olarak Cend, Kayser ve Moll Cmnin Fuss

erhlerinden yararlandn belirtmektedir. Bu erhler arasnda zellikle Moll Cmninerhine ayr bir kymet atfeden Nev, bunu u szlerle dile getirir:


49/542

35

Eeri hlen istimdd ettiim urhundan, erh-i Cend ve erh-i Dvud-

Kayser ve erh-i emlahil-mteahhirn Mevln Cmdir (kaddesallhu

esrrahum).142

Nev Yahy, faydalandn belirttii Fuss erhleri arasnda zikretmese de

Sadreddn Konev ve Sanddn et-Trkenin Fuss erhlerini de yeri geldike isim

vererek kullanmtr. Ayrca Shreverd, Fahreddn Irk, Abdrrezzk Kn, Sofyal

Bl, Mevln Celleddin Rm, Seyyid erif Crcn, eyh Bedreddn ve eyh

Muhyiddn Yavs gibi nemli mutasavvflarn beyan ve grlerine de yer vermitir.

bn Sina, Nesef, Kdzde Rm, Moll Ebu Sud, Keml Paazde, Sd,

ebuster, Feridddin Attar, Marib gibi ilim ve edebiyat sahasnn nde gelen

ahsiyetleri de Kefl-Hicbda dncelerine yer verilen isimlerden bazlardr.

Bu isimlerden sadece Nev Yahynn Kefl-Hicbda yararlandn belirttii

Fusserhi hakknda ksaca bilgi verilecektir.

a. Meyyidddin-i el-Cend veerhu Fussil-Hikemi

Doum tarihi, ilesi ve hayatnn ilk yllar hakknda bilgi bulunmayan Cend,

Trkistann Cend ehrinde domutur. Nefhtr-Rh adl eserinden hayatnn

tasavvufa intisabndan sonraki dnemine ait baz bilgiler elde etmek mmkndr.

Dnyay terk edip Hakka ynelen Cend, ilk defa muhtemelen Konyada grt

Sadreddin Konevnin sohbetlerine katlr ve kendisine on yl hizmet eder. Onun

yannda slkunu tamamlayan Cendeyhinin vefat zerne (673/1274) Badata gidip

Konevnin halifesi sfatyla irad faaliyetinde bulunur.143 Badatta ikametinden sonra

Sinopa gitmitir. Nefhtr-rh adl eserini Sinopta Farsa olarak kaleme almtr.

Sinop kalesinde iken orada irfan ve tasavvufa alaka duyan bir hanm sultana ithfen

142Nev Yahy, age., vr. 5a-5b.143Sleyman Uluda, Cend, DA, C. VII stanbul: 1993, s. 361,


50/542

36

telif edilmitir.144 Vefat tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte kaynaklar

vefat tarihini 691(1292),145 695 (1296) veya 700 (1301) olarak gsterirler.146

Meyyed el-Cendden irfn, tasavvuf, ilimlerin tasnifi ve ibdetlerinderecelerine dair Arapa ve farsa birka eser intikal etmitir ancak bunlardan, eyh-i

Ekber bn Arabnin Fussl-Hikemi zerine yazd erh en tannan ve en mehr

olandr. Fuss erhinde bizzat kendisinin ifdesine gre, eyhi Sadreddin Konev,

Fssu giri ksmn kendisi erh ettirerek iml ettirmitir. Bu erh esnasnda

kendisinde gayb bir vridt zuhr edip Fussul-Hikemin mazmunu ve muhtevs

btnyle kendisine bildirilmi ve eseri tam anlamyla anlam bir hale gelmitir. Bunun

zerine eyhi Sadreddin Konevnin izni ile Fussun erhine girimiti.147 Cendnin

erhu Fussil-Hikemi, bn Arabnin Fussunu metin bakmndan tam olarakkapsadndan teknik manada ilk Fuss erhidir.148 Cmnin Nakdn-Nuss ferhi

Nakil-Fuss adl ehinde de bu tesir aka grlr. Hac Bayrm- Velnin

halifelerinden Yazcolu Mehmed, Cendnin erhine el-Mnteh adl bir erh yazm,

kardei Ahmed Bcn bu erhi Kitbl-Mnteh alel-Fss adyla Trkeye tercme

etmitir.149

b. Dvd- Kayser veMatlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi

Hayat hakknda yeterli bilgi bulunmayan Dvud- Kaysernin, baz eserlerde

Karamanda dnyaya geldii kaydedilmekle birlikte ounda doum yeri olarak

Kayseri gsterilmitir. Nitekim kendisi de nisbesini er-Rm el-Kayser eklinde

verir. Dvd- Kayser, Sadreddn Konevden tasavvuf renmek iin Konyaya gelen

ve onun lmnden nce Anadoludan ayrld bilinen, tasavvuf yolunda stad

olduunu syledii Abdrrezzk el-Kan ile muhtemelen rann Save ehrinde tant.

Osmanl Devletinin ilk mderrisi ve ilk dnrlerinden biri olan Dvd- Kaysernin

eserlerinden din ve akl ilimlerde iyi bir renim grd anlalmaktadr. Zhir

144Meyyedddn el-Cend, Nefhtr-Rh ve Tuhfetl-Fth/Vuslat Yolu, Necib Mil Hirev (haz.),Hayreddin Ylmaz (trc.), stanbul: nsan Yay., 1996, yayna hazrlayann nsz, s. 16-20.

145Kehhle, age., C. XIII, s. 54.146Uluda, agm., s. 361.147Hirev, age., s. 18.148Abdrrahim Alk, Abdrrezzak Kn ve erhu Fussil-Hikem Adl Eserinin Tahkik ve Tahlili

(Yaynlanmam Doktora Tezi Marmara niversitesi SBE), 2008, s. 29.149Uluda, agm., s. 361.


51/542

37

ilimlerle tasavvufu kendinde birletiren Dvd- Kayser zellikle bnl-Frz, bn

Arab ve Abdrrezzk el-Kn gibi byk sflerin gelitirip sistemletirdikleri

vahdet-i vcd nazariyesini benimsemitir. Vahdet-i vcd nazariyesini felsef

mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sf melliftir. Kaynaklarn ounda 751de

(1350) znikte vefat ettii bildirilirse de kendisinden bahseden baz eserlerde 745

(1344), 1335 gibi farkl tarihler verilmitir.150

Bata tasavvuf olmak zere kelam ve felsefe ile ilgili konularda az saylmayacak

kadar ve kymetli eserler brakmtr.151 Dvd- Kayser daha ok Fussl-Hikem

erhiyle kendisinden sonraki mellif sfleri etkilemitir. Molla Fenr, Kutbuddn

znik, Sofyl Bl Efendi, Abdullah Bosnev ve smil Hakk Bursev gibi Osmanl

lim ve mutasavvflar Dvd- Kaysernin Fussul-Hikem erhindeki grlerindenetkilenmilerdir.152 Dvd- Kaysernin erhi sadece Snn dnyada ve Anadoluda

messir olmamtr. zerinde yaplan almalarn da gsterdii gibi bu erh slam

dnyasnn i blgelerinde de tevecch grm ve tasavvuf irfnnn anlalmasna

byk katk salamtr.153 Olduka hacimli olan bu eser, Davd- Kaysernin

Giriler (Mukaddimt) olarak adlandrd felsef tasavvufun aa yukar btn

meseleleri iin ayr birer blmn ayrld oniki blm (fasl) den oluan kymetli bir

girii vardr.154 Dvd- Kaysernin mukaddimesi en az erhi kadar ehemmiyet tar ve

mukaddime erhten bamsz olarak istinsah edilmi ve mehr olmutur.155

Eserin ktphanelerde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. Mellifin kendi el

yamas olan nsha ise, stanbul skdar Hac Selim Aa ktphanesinde

bulunmaktadr.156

150Mehmet Bayraktar, Dvd- Kayser, DA C. IX, stanbul: 1994, s. 32-33.151Mehmet Bayraktar, Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Ankara: Kltr Ba

malkaralı nevi yahya ve serhi

Documents