ibn arabi'de varlığın birliği

8/2/2019 ibn arabi'de varln birlii

1/105

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANA BLM DALI

BN ARABDE VARLIIN BRL (VAHDET- VCUT) FELSEFES

YKSEK LSANS TEZ

Ahmet Tun Demirta

Tez Danman

Prof. Dr. Sabri BYKDVENC

Ankara 2004


2/105

2

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANA BLM DALI

BN ARABDE VARLIIN BRL (VAHDET- VCUT) FELSEFES

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Prof. Dr. Sabri BYKDVENC

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

..

..

..

..

Tez Snav Tarihi: ..


3/105

3

NDEKLER

Giri.5

BLM I. bn Arabinin Kaynaklar, Kendi Sisteminin slam

Temelli Vahdet-i Vcut ve slam D Panteizm Sistemleri

Arasndaki Yeri..9

BLM II. Varlk ve Tanr Arasndaki Genel liki .20

1. Varln Kendisi Olarak Tanr242. Akn ve kin Tanr.30

2.1Akn Tanr ve Tanrnn Benzemezlii (Tenzih)..312.2 kin Tanr ve Tanrnn Benzerlii (Tebih) 37

BLM III. Varolutaki Tanrsal Hayat.42

1. Tanrsal simler ve Bunlarn FenomenlerDnyas ile zsel likisi .. ..44

2. Varlk veya Tanrsal Bulunuun Evreleri ...54

3. Sabit Arketipler (Ayan es-Sabite) ..58BLM IV. Yaratl ve nsann Varoluu .67

1.Yaratan ve Yaratlan Arasndaki Karlklliki.67

2. Sonsuz Yaratl .....693. nsann Varoluu ...72

3.1Varolu ve Ak..833.2Dinlerin Birlii ..883.3 yilik ve Ktlk Sorunu ...93

Sonu..98

Kaynaka..101

zet...104

Summary..105


4/105

4


5/105

5

GR

Roma, Eski Yunan, Hint ve in kaynakl mistik odakl varln birlii

retileri gz nne alndnda, zellikle bn Arabinin okey borlu olduu Plotinus

ve Yeni Platonculuun etkisi hesaba katldnda, bn Arabi ne yeni bir felsefenin

kurucusudur, ne de Tanrnn akn birlii ve kozmostaki ikinlii, yetkin insan, sabit

arketipler gibi konular ilk ele alan kiidir. bn Arabinin orijinallii, ou zaman atma

iinde olduu slam gelenei iinde, bu kadar hassas bir konuda, bu kadar fazla yazp

slam iin son derece yeni ve aykr saylabilecek dncelere imza atan ilk

entelektellerden biri oluudur. Kendisi bunu hi sylememi olsa ve son dneme kadar

ona hi bu gzle baklmam olsa da, bn Arabi kukusuz bir entelektel ve felsefeci idi.

Onun felsefeyi geree gtren bir yol olarak grmemesi, sahip olduu sra d dn

tarzn grmezden gelerekbn Arabiyi klasik birslam dnr portresine sokulmasna

yol amamaldr. bn Arabinin cmert dn tarz o kadar ileri gitmitir ki, felsefesinde

en ince bir ayrnty bile atlamadan yazm ve aratrmacs iin dncesi hakknda

eksiksiz bir kaynak olabilecek devasa bir klliyat brakmtr.1

bn Arabi iin varln birlii, yani genel kullanmyla vahdet-i vcut felsefesi,

sradan bir ontoloji deil, onun btn felsefesinin her bir parasna uyan ve aslnda her

bir parann ona gre ekillendii bir genel dn tarz ve ablonudur. Bu yzden bn

Arabide varln birliini ya da teolojisini incelemek, onun epistemolojisini, etiini ve

estetiini de incelemek demektir. Sisteminin herhangi bir blmnde geerli olan bir

para, ancak sistemin btn blmlerinde de geerli olduu srece anlamldr. Ancak,

tm bu btncllne ramen, bn Arabiyi okuyan herkes, onun felsefesine yaylan bir

1

Ne var ki, bn Arabinin zor dnce tarz yazlarna da yansmtr ve onun felsefesini ayrntl olarak elealan en byk yazmas olanFtuhat el-Mekkiyye ,birka para evirisini saymazsak, henz btnyleArapa dndaki bir dile evrilebilmi deildir.


6/105

6

eliki, ift anlamllk ve kmazla kar karya kalabilir. Aslnda bn Arabi de

okuyucusunun bu duruma dmesini istemektedir ve dncesini, byk lde kendi

isteiyle ve biraz da dn tarznn dzensiz oluundan dolay, elikilerle ve

anlamszlklarla sslemitir. Onda dinle srekli balantl kalma ve her zaman dinden bir

referans bulma abas grlse de, aslnda Affifinin dedii gibi bn Arabi, dncelerini

slam maskesi altnda baarl birekilde vermektedir.2

Bu durumun doal bir sonucu olarak, sradan okuyucu iin olmasa da, bn

Arabiyi akademik olarak almak isteyenlerin karlaaca en byk zorluk derlemedir.

Her ne kadar vahdet-i vcudu sistemletirmi olsa da, onun yapt kendinden nceki

dank dnceleri sistematik bir dn yoluna sokmaktr, yoksa kendi dncesi

kitaplarnda sistemli bir ekilde bulunmaz. nk bn Arabi dzenli yazan bir yazar

deildir. Dncesinin ana oda olan vahdet-i vcut, en byk ve dierlerine gre daha

sistemli yazlm yapt olan Futuhat el-Mekkiyyenin iine serpitirilmi durumdadr.

Kavramlarn dankln konularn dankl pekitirir. Fusus el-Hikemde,

peygamberlere ynelik sra d anektotlarn anlatld pasajlarn arasnda varln birlii

retisi ilenir. Bunun asl nedeni, her ne kadar Fususun ilk bunun aksini belirtiyor gibi

gzkse de3, bn Arabinin insanlara mistik bilgi aktarm kaygs iinde bulunmaydr.

Onun anlatm, en ussal platformda olsa bile, iindeki dinsel ve ontolojik cokunluun

davurumudur. bn Arabide Spinozann rasyonellii Hallacn dinsel cokusu ile

birleir. Bunun tesinde, bn Arabinin muhatab her zaman kendisi olmutur. Bu yzden

Kaani, Abdullah Cami ve son dnemde Ebul Ala Affifi ve Toshihiko zutsu gibi bn

Arabiyi en sistematik ve derlemeci inceleyen yazarlar bile, konuyu birbirlerinden farkl

2 E.A. Affifi,Muhyiddinbn Arabinin Tasavvuf Felsefesi, s.73bn Arabi,Fusus el Hikem. s. 47, (Bu kitaba ait referanslarda bundan sonra FH ksaltmas kullanlacaktr.)


7/105

7

ele alm ve kavramsal platformlarn farkl sistemletirmilerdir. Ancak vahdet-i vcut

dncesinin hepsinde odak noktada bulunduu aktr.

Bu almada hi phesiz karlatm en byk sorunlardan birisi bu tr bir

derleme sorunu oldu. kinci en byk sorun ise, bn Arabinin kendi terminolojisi iin

adeta bir tarla olarak kulland Arapay, en azndan szlkle bn Arabi okuyabilecek

kadar gelitirmekti. Hi phesiz u ana kadar kimse bn Arabinin gizemli dilini

zebildiini iddia edememitir. Son dnem bn Arabi uzmanlarndan ve kendisi de bir

Arap olan Prof. Affifi bile, Fususu defalarca okuduu ve literal olarak anlad halde, bn

Arabinin ou yerde ne demek istediini kavrayamadn itiraf eder.4 Ancakbn Arabi

okumak iin ikincil kaynak en azndan son dnemlerde olduka fazlalamtr ve bunlar

okuyucu iin klavuz olabilirler.

Yine de, ikincil kaynaklarn yetersizliini gz nne alnarak, almam dorudan

bn Arabinin felsefesinin bir zeti saylabilen Fusus el-Hikem, Msrdan uzun uralar

sonucu getirtebildiim ve Fusus el-Hikemin uzun bir aklamas niteliindeki Ftuhat

el-Mekkiyye ve bn Arabinin farkl konular zerindeki yazlarnn topland Resailbn

Arabi kitaplar zerine temellendirmeye altm. Sistemli bir incelemenin zorluunu

dikkate alarak, almann belki de ancak sonunda btn hakknda bir fikir olumas

midiyle, bn Arabinin vahdet-i vcut felsefesini ekillendiren ana balklar zerinden

giderek alt konular bu balklarn iinde ele alacam. Bu konu ve konularn temel

kavramlarnn her birisi dierleri ile balantldr ve aslnda tm kavramlar birden

anlalmadan, zel olarak her bir parann anlalmas beklenmemelidir.

4bn Arabi, FH (giriteki Affifinin nsz), s.4


8/105

8

bn Arabinin varlk felsefesi konusunda eriebildiim en kapsaml tez almas

M.Erol Kl tarafndan 1995 ylnda verilmi Muhyiddin bn Arabide varlk ve

mertebeleri (vcud ve meratib el-vcud)5 balkl doktora tezidir. Bunun dnda

Sebahattin evirba tarafndan 1994 ylnda verilen Platon ve Muhyiddin bn Arabinin

varlk anlaylarnn karlatrlmas balkl yksek lisans tezi6, Cafer Karada

tarafndan 1996 ylnda verilen Muhyiddin bn Arabinin itikadi grleri (ilahiyat

konular) balkl doktora tezi7, Kazm Yldrm tarafndan 1989 ylnda verilen

Muhyiddin bn Arabi ve sistemi (Gazali-Shreverdi-Konevi-Mevlana ile mukayeseler)

balkl doktora tezi8, Fatih zgkmen tarafndan 2002 ylnda verilen bn Arabide dini

tecrbe balkl yksek lisans tezi9, Emin elebi tarafndan 2001 ylnda verilen bn

Arabinin Vahdet-i Vcut retisinde bilginin yeri balkl yksek lisans tezi10 ve

Seyfullah Sevim tarafndan 1995 ylnda verilen bn Arabinin tasavvufi dncesinde

marifet problemi balkl doktora tezi11, konuyla ilgili ulaabildiim dier tezler arasnda

yer almaktadr. Grlebilecei gibi saylan tezler ve genel olarak bu konuda yaplan

almalar, bn Arabinin varlk felsefesinin bir ynn ele almakta ve o ynn bn

Arabinin vahdet-i vcut sistemi iindeki yerini konumlandrmaktadr. Bu almada

hedefim, bn Arabinin vahdet-i vcut sisteminin genel bir incelemesini vererek bu

sistemin paralarnn birbiri ve sistemin btn ile ilikisini ortaya koymaktr.

5 Mahmut Erol Kl,Muhyiddinbn Arabide Varlk ve Mertebeleri. Doktora Tezi, Marmara niversitesiSosyal Bilimler Enstits, 1995. 263 sayfa. YK Tez No: 423496 Sebahattin evirba Platon ve Muhyiddinbn Arabinin varlk anlaylarnn karlatrlmas YksekLisans Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal bilimler Enstits, 1994. 123 sayfa, YK Tez No: 317347 Cafer Karada, Muhyiddinbn Arabinin itikadi grleri (ilahiyat konular), Doktora Tezi, Marmaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1996. 154 sayfa, YK Tez No: 536928 Kazm Yldrm Muhyiddinbn Arabi ve sistemi (Gazali-Shreverdi-Konevi-Mevlana ile mukayeseler)Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,1989. 0176 sayfai YK Tez No: 70089 Fatih zgkmen bn Arabide dini tecrbe Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal bilimlerEnstits, 2002, 167 sayfa, YK Tez No: 12512010 Emin elebi bnArabinin Vahdet-i Vcut retisinde bilginin yeri Yksek Lisans Tezi, Seluk

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2001, 74 sayfa, YK Tez No: 11070211 Seyfullah Sevim bn Arabinin tasavvufi dncesinde marifet problemi Doktora Tezi, Erciyesniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1995, 164 sayfa, YK Tez No: 42766


9/105

9

BLM I

IBN ARABNN KAYNAKLARI, KEND SSTEMNN SLAM TEMELL

VAHDET- VCUT VE SLAM DII PANTEZM SSTEMLER ARASINDAK

YER

bn Arabi kukusuz kendine kadar olgunluk devresine gelecek dzeyde

evrimlemi ve slamn dinsel normlar ve biimsel yapsnn ok tesinde eitlilik

kazanm bir bilgi ve felsefe birikimi iinde yetimiti ve kendi vahdet-i vcut sisteminin

ana kavramlar halihazrda entelektel dzeyde ve halk baznda ekillenmi durumda idi.

Zaten bn Arabinin sistemi btnyle eklektiktir. Bunun tesinde yazlarndan anlald

zere bn Arabi muazzam hafzas ve geni bilgisi olan bir yazar ve gezer olarak, slam ve

slam d

ayr

m

yapmaks

z

n kendi monist vahdet-i vcut sistemini her anlamda

destekleyecek btn kaynaklar kullanmtr. Kaynaklar arasnda hibir tercih yapmaz.

Ancak kendi genel sistemi ile ilikisi olduunu dnd hereyi onlar arasndan seer.

Bu kaynaklarn temelinde, yksek bir otorite olarak kabul edilen Gazalinin

korkutucu bir din dla sapmakla itham ettii kelamclar da dahil olmak zere, tm

slam entelektellerinin ana kaynan tekil eden kutsal metinler, daha belirleyici bir

ifade ile Kuran ve Peygamber szleri yer alr. Doruluu zerinde tartmann bile

yaplmad mutlak kutsal dogma ve prensiplerden yola karak, tamamen otantik ve,

yerine gre, genel olarak kullanlan anlamyla din d kabul edilebilecek sonulara

varmas her zaman tartlagelmi olsa bile, bn Arabinin dncesinin her paras iin

Kuran ve hadisten kant ve destek bulma abas iinde olduu aktr. R.A. Nicholson


10/105

10

bn Arabinin bu durumunu hakl olarak u szlerle tasvir etmektedir: bn Arabi

ounlukla bir Kuran metnini alr, Philo ve Origenes zerinde alanlarn pek iyi

bildikleri bir tarzda ondan kendi grn karr12. Afifi, bn Arabinin dili ve grameri

bozma pahasna da olsa, Kuran (ve hadisleri de) kendi vahdeti vcut grne uyacak

ekilde yorumlamakta olduunu, Kurann bazen Yeni Platoncu bir sistem haline

girdiini, bazen de bir baka felsefe trne brndn ve bu yzden genellikle

anladmz ekilde Kuran bulmamzn g olduunu syler13. Bu abann temelinde

ou Mslman olan ve dolaysyla kutsal konusunda akllarnda olumu olan resmin

yklmasna pek de tahammlleri bulunmayan okuyucularna onlarn her an gvence

altnda olduklarn hissettirmek gibi bir amac olduu iddia edilebilir. Ancak uras

kukusuz ki bn Arabinin felsefesinin temel kavramlar bu kaynaklardan alnm ve bu

kaynaklar vahdet-i vcut dncesi iin baarl bir destek ve kant ilevi grmtr.14 Ne

var ki bn Arabinin zellikle Kuran referanslar hakl olarak her zaman olduka ak

olan birincil anlamn gerisinde sakl olduu iddia edilen ikincil anlam arama abas

olarakiddetle eletirilmitir. Hatta bn Arabinin en ok maruz kald eletirilerden biri,

onun, dinin biimsel ifade ve emirlerinin gerisinde bir isel anlam ve yaam tarz olduu,

ve bunun yerine gre grnteki anlam ve ifadeden daha te olduu iddiasna sahip olan

Batnilerden biri olduu sulamasdr. Bu Kurann anlamlarn saptrma (tahrif maani

el-Kuran) sulamas, bn Arabi kart polemiin fiili kurucusu olan bn Teymiyyede

zirveye ular. Elimizde bunun aksini rtecek fazla bir kant olduunu sylemek de

zordur, zira zellikle Fsus el-Hikemin temel dinsel kii, kavram ve olaylar yorumlay

tarzna baklrsa bn Arabi bu konuda kartlarna yeterince malzeme vermitir. Ancak bu

Kuran ve hadisin bn Arabinin temel kaynaklar olduu ve bn Arabinin bu iki kaynakta

12 R.A. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, s.14913

E.A.Affifi, a.g.e , s.18614bn Arabi ve Kuran arasndaki iliki, Prof. Chodkiewicz tarafndan An ocean without shore: Ibn Arabi,the Book and the Law kitabnda incelenmitir.


11/105

11

felsefesi iin yeterli gday bulabildii her okuyucunun hemen fark edebilecei bir

durumdur. Zaten bn Arabi bu kutsallarn kendi grndeki ululuunu her zaman

vurgulamaktadr : Sohbetlerimizde ve yazlarmzda sylediimiz her ey Kuran ve

hazinelerinden gelmektedir15

Bunun tesinde felsefesi bakmdan bn Arabi byk lde Yeni Platoncudur.

Ak bir ekilde anlalaca gibi onun bildii ve tand Yeni Plantonculuk, hvan es-

Safann anlad Yeni Platonculuktur. bn Arabi Sufi grleri bakmndan ise

ounlukla Hallac ile okey paylayor olarak deerlendirilmektedir. Geri o kendinden

nceki tm Sufilerden etkilenmitir. rnein fena kavram, Eba Yezid el-Bistami,

Cneyd el-Badadi, Ebu Meyden Maribi ve esas olarak Hallac el-Mansur tarafndan

hem kabul edilen hem de bu kiilerin felsefesinde nemli bir yer igal eden bir terimdi.

Ya da bn Arabinin Hallac el-Mansurun Tanrsal alan ve fenomenel alan ayrmn

gstermek iin kulland Lahut ve Nasut kavramlarna16 bn Arabinin sklkla

referansta bulunmaktadr. Ancakbn Arabi son derece temel bir nansla Hallac ve dier

Sufilerden ayrlmaktadr, yle ki bu ayrm neredeyse bir monist dalist ayrmdr.

Birazdan aklayacamz bu temel ayrmn tesinde, dierleri gibi ve hatta onlardan daha

ileri olarak Hallac ok daha fazla heyecanl ve cokuludur, temelde mantksal bir rnt

iinde tezini ortaya koymak abasnda deildir. bn Arabinin ise daha dnsel ve sakin

bir tutumu vardr.

Yukarda da belirtildii gibi bn Arabiden nceki Sufiler arasnda Hallacn bn

Arabiye etkisi olduka belirgindir. bn Arabinin Ftuhatn bir ok yerinde Hallaca

atfta bulunmas, ondan alntlar yapmas ve bu alntlarla kendi vahdet-i vcut grlerini

15

M. Chodkiewicz, Sahilsiz bir Umman: Hakikat-eriat-bn Arabi, s.42 iinde16slam terminolojisindeLahut, varln akn Tanrsal mutlaklk boyutunu,Nasutise somut fenomenleralemine kadar olan Tanr dndakiler boyutuna referans iin kullanlmaktadr


12/105

12

desteklemesi, bn Arabinin Hallac ve eserleri konusunda azmsanamayacan bir bilgi ve

ainala sahip olduunu gsteriyor. zellikle Tanrsal ak konusu bu etkiyi n plana

kartr. Hallac da bn Arabi gibi Tanrnn Mutak Birlik hali ile alem olarak alm hali

arasnda bir ayrma gitmitir. Tanrsal meia (irade) ve buyruk arasndaki farklar da

benzerdir. Ancak bn Arabi ile Hallacn temelde ayrldklar nokta, Hallacn ak bir

ikilii artran insan varlnn ortadan kalkarak sadece Tanrnn varlnn aa

kmas olarak bn Arabiden farkl bir anlam kazandrd fena kavramdr. Temelde

Hallac yce varla ulamak iin bir engel olan ve ortadan kaldrlmas gereken ikinci bir

varlk olan insandan bahsetmektedir. Bu yzden Hallacta hakim olan zdrapl bir mistik

ayrlmlk halidir ve bu onulmaz ac ancak lmle Tanrya kavuarak ya da bundan nce

ve bundan daha nemlisi, deersiz ve bir gnah olan varln ortadan kaldrlmas ile

dindirilebilir. Ancakbn Arabi byle bir ayrma gitmez ve Tanrnn insann kendisini yok

edip etmemesinden bamsz olarak tek varlk olduunu savunarak, insan deiiminin

aamas olan ve fena olarak adlandrlan durumun, Doru felsefelerindeki kullanmna

olduka benzer bir farkndalk, aydnlanma ve bilin uyanmas olduunu ortaya koyar.

bn Arabi ve kendisi ile birlikte bir ok Doulu ve Batl Batdaki slam

topraklar olan Endlsl Sufilerin grlerinin bir ounu hvan-es Safadan aldklar

aktr. Zaten zellikle Yeni Platonculuun bn Arabiye bu yolla ulam olma olasl

yksektir. hvan es-Safa risalelerinde detayl olarak aklanan slam rasyonalizmi,

Zerdtlk ve bir ok Helenistik unsurun daha kstl bir kapsamda bn Arabi tarafndan

da ele alndn gryoruz. Ancak tpk kutsal metinlerde olduu gibi, bn Arabi bu

malzemeleri tamamen zgn bir vahdet-i vcut gr ortaya kartmak iin diledii

ekilde yorumlamtr. hvan es-Safann Plotinustan ald ve bn Arabinin varlk

evreleri tezinin temelini tekil eden sudur veya ak teorisi bu tr bir etkinin en


13/105

13

balca rneidir. hvan es-Safaya gre Tanr, Plotinusun Biri gibi hereyin Hviyeti

olmaktan ziyade hereyin bir Sebebidir. Tanr eyay bir yap ustasnn binay ina etmesi

gibi deil, saylarn bir saysndan kmas gibi Kendisinden kt gibi yaratr. Alem ne

Tanrdr ne de Tanrdan bir paradr. Yaratlma temelde bir sudurdur (emanation).

Ancakbn Arabi iin Plotinus tarz bir sudur, ancak mutlak olan Tanrnn mantksal bir

ncelie sahip olup zde btn mertebelere yayl ile birlikte kabul edilebilir. Yani

Tanrnn maddi alemde varoluu, onun mutlaklk halinden sonra gelmez, aslnda bu iki

var olu Tanrnn ayn anda olan iki halidir ve aslnda bu ikilik de greceli bir ikiliktir.

Ancak Tanr dndaki zaman temelli sudur, rnein feleklerin unsurlara olan ncelii,

zamanda bir nceliktir. hvan es-Safann metafizik bir aksiyom sayd bir tek varlktan

ancak bir kabilir ifadesi17bn Arabi tarafndan da kullanlr ve sudur teorisi aslnda bu

aksiyom zerine oturur. rnein Neo Plantoncu karln bulan lk Akl ( Akl el-

Evvel), Tanrdan ilk sudur eden ve kendisinden her eyin sudur ettii bir suret ve

yaratma aletidir. Bunun iin bn Arabi Hakikatlerin Hakikati veya Muhammedin

Hakikati terimlerini neredeyse ayn anlam iin kullanr. hvan es-Safann sudurlar

aslnda bir nedenler zinciridir, her bir sudur evresi bir stndeki evre tarafndan meydana

getirilir ve o evrenin gzelliklerini yanstr. Sudur ne kadar aadaysa, eksiklii ve

Tanrya olan uzakl artar.18 Ancak bn Arabide Tanrnn mutlak nfuz edii hibir

zaman eksilmez ve Tanr her an en olgun biimde alemde yansmaktadr. Bunlarn dnda

Affifi, hvan es-Safa ve bn Arabi arasnda psikoloji ve epistemoloji bakmndan u

benzerliklerin olduuna dikkat ekmektedir:19

1.nsan nefsini, mahiyeti hareket ve kavrama olan basit bir canl cevher olaraktarif etmeleri,

17

E.A.Affifi, a.g.e, s.18018 E.A. Affifi, a.g.e, s.181.19 E.A. Afifi, a.g.e. s.181


14/105

14

2.Ben veya Sen ile anlatlmak istenen eyin, varln tek kant olan sezgi vednceye dayanan bilgi olduu,

3.nsann, Evrensel Tmel Nefsin zel bir hali olduu,4.Ruhsal yaamn en yksek ekli ve insann varoluunun son hedefinin

Evrensel Nefse dn ve btn maddi ilikilerden tamamyla kurtuluu

olduu,20

5.nsan nefsinin Tanrnn bu dnyadaki bir halifesi olduu,6.Nefsin ve tm ruhsal alemin lmsz olduu,7.Ruhsal yaamn en yksekeklinin peygamber ve varislerin yaam olduu,8.bn Arabinin hemen hemen tamamyla tekrar ettii tecrbi psikolojileri9.sel bilgiyi gizli bir doktrin olarak kabul eden teorileri ve Masum mam

grleri.

hvan es-Safadan bamsz olarak ele alnrsa, bn Arabinin izdii Tanr

portresi, Yeni Platoncularnki ile ayn deildir. Bu anlamda Yeni Platonculuk tam

anlamyla bir vahdet-i vcut saylmamaldr. Bunun en byk nedeni, yukarda

bahsettiimiz gibi bn Arabinin Plotinosunkine benzer bir ak dzenini kabul etmeyii

ancak bunun yerine, yine buna benzer ekilde Tanr kendi kendini yaymas,

gerekletirmesi, tezahr ve bir anlamda okluk olarak ortaya kmas olarak ifade

edilebilecek bir Tanrsal olann biimlerde belirmesinden sz etmesidir. Bu her ne kadar

Yeni Platonculua benziyorsa da, Plotinosun sisteminin aksine daha ziyade Hegelinki

gibi mutlak idealizmdir21, yani srf diyalektikle ina edilecek kadar mantkidir, fiili ya da

20 Ancakhvan es-Safa byle bir olgunluk iin maddi alemin terk edilmesi ve onla olan btn ilikilerinkoparlmasnart grrken, bn Arabi iin temel olan bir bilisel evrim ve marifet yani bilgi

olgunluudur.21 Hegelin mutlak idealizminde, tmel bir bilin ve varolu dzeyi olan Mutlan, tikel bilince yaylmaaamalar, Tinin ve Usun Mutlak yanstmalar, bn Arabinin varlk evrelerine benzemektedir. Her iki


15/105

15

gerek deildir22. bn Arabinin dncesi bir daire etrafnda hareket eder ve balad

yerde sona erer: varlklar Tanrdan ayrlm gibi gzkse de, aslnda onlar sonsuz anlarda

sonsuz olarak Tanrya doru sonsuz bir dn iindedir. Bir ok olduunda, aslnda ok

Birdir ve bu dng sonsuz bir sreenlie sahiptir. Ancak Plotinosun Biri doru bir

izgi zerinde hareket ediyor gzkmektedir. Varln Tanrdan ak srekli bir

dorusallkla olumaktadr. Bu aklar serisinde serinin her bir birimi kendisinden

sonrakini oluturur ve her tabaka bir st tabakann yetkinliini yanstr. Fenomenler alemi

serinin en alt yesidir ve fiili olarak hibir zaman ilk birime, yani Bire ulaamaz. Ancak

bn Arabinin portresini izdii Yetkin nsan , Sufi tecrbesi ile tm bu mertebeleri geriye

doru aarakn ilk kaynana en azndan bilin ve mistik sezgi dzeyinde eriebilir ve

Tmel nefisle birleebilir. Bu anlamda, Hallac rneinde olduu gibi, Plotinosun

yaamn bir gayesi olarak grd ve kendisinin birka kez tecrbe ettiini iddia ettii

Tanr ile mutlak birlik haline bir tr vecdile ulamak ve gerekle birlemek (el-mezc)

bn Arabi iin bir anlam ifade etmez. nk bn Arabi iin ikinin birlemesi olas

deildir, nk ikilik zaten yoktur. Ayrca Plotinosun Bir-Akl-Ruh lemesinin sras ile

birbirini meydana getirmesine karlk olarakbn Arabide byle bir sradan sz etmek de

olanakszdr. nk bn Arabinin Biri vastasz olarak tm mertebelerde deimeden

kalandr. Yine de bir sudur ve yaratmadan sz edeceksek de, Tanrnn en nce Tmel

Ruhu yarattn syleyebiliriz. Buna bn Arabi yukarda da belirttiimiz Muhammedin

Hakikati adn verir.

Burada Plotinosun ak ve bn Arabinin tecelli kavramlar birbirine

benzer olsa da tam olarak ayn durumu ifade etmez. Her ne kadar bn Arabi de ak

kavramna karlk gelen ve daha ok tama anlam tayan feyz ve bunun yannda Bir

dnr iin de soyuttan somuta doru hem mantksal hem aktel bir gei sz konusudur. Ancakbn Arabiiin Hegelin anlad tarzda bir tarihsellik ve zamandalk sz konusu deildir.22 E.A.Affifi, a.g.e 76


16/105

16

ve ok gibi kavramlar kullanyor olsa da, o bunlar Plotinosun vermi olduu anlamdan

farkl bir anlamda kullanr. bn Arabi iin tecelli ncesiz ve sonrasz, srekli bir Tanrsal

belirme ve grnmedir. Affifinin ifadesi ile Tanrnn kendisinden biimlere doru, iki

kaptan birinin dierine dklmesi anlamna deil, varln ezeli ve kesintisiz, srekli

akdr.23 Bu anlamda bn Arabinin Mutlak, asla mutlaklk durumundan ayrlmamtr

ve bu durumunu sonsuz olarak muhafaza edecektir.

bn Arabinin ortaya koyduu Tanr-Evren ilikisi, btn Bat felsefesi iinde en

fazla Spinozada kendisine karlk bulmaktadr. Zaten iki dnrn de gayesi Akn

Tanr kavramnn tam anlamyla mutlak bir ikinlikle harmanlanmas olmutur. En

temelde bn Arabi de Spinoza da Tanr ve Evren, ya da tz ve evren arasnda karlkl bir

gereksinim ilikisinden bahsetmi ve bu ilikinin zdeki birliin yaptan tekil ettiini

savunmutur. bn Arabi iin Tanr, bilinmek iin Yaratlmlara, Yaratlmlar da var

olmak iin Tanrya gereksinim duyar. Spinoza ise tzn zorunlu bir sonucu olan evrenin

bilinmek iin evrenle ikin bir birlik oluturan tze gereksinim duyduunu savlar. Bu

aslnda slam ve Hristiyan felsefelerinde Tanr-evren ilikisinin esasn tekil eden tz-

ilinek (cevher-araz) metafiziinin konusudur. Ancakbn Arabi evren hakknda mutlak bir

ilineklik durumunun varlna kani iken, Spinoza nc bir unsurdan bahsetmektedir.

Bu anlamda her iki filozof da eyann Tanrnn gerek zgrl karsnda

direnme gcnn olmayacan dnr. Spinozann bu balamdaki mutlak determinizmi

kesin bir rasyonellik de iermektedir. nk ona gre aklama ieren birey, duygusal,

ssl ya da ksaca ikna edici deil, rasyonel olmak durumundadr24. bn Arabi Tanrsal

isimlerle evren arasndaki ilikiyi karlkl iliki ve karlkl gereksinim olarak

23 E.A.Affifi, a.g.e., s.7724 M. Yasa,bn Arabi ve Spinozada Varlk, s.139


17/105

17

deerlendirerek evrenin Tanrsz, Tanrnn da evrensiz olamayacan dnrken,

Spinoza bu ilikiyi ve eyaya atfedilen zorunlu varoluu, akln bir doas ve gerei olarak

sunar ve aksini dnmenin hayal rn olacan belirtir. Ona gre insan zorunluluk ve

zgrl birbirine bal kurgulayarak zgr olmad halde kendisini zgr sanmaktadr.

Halbuki evrenin varolu nedeni her iki dnr iin de mutlak Tanrsal zgrlk ve

yaratlmlar tarafndan belirlenmilik gibi bir arada dnlmesi bir hayli zor olan iki

durumla aklanabilir. Tanr bircausa sui, yani zgr ve kendine zg nedendir. Tanrnn

kendisinden baka birey olmadndan, bir tekinin varlndan sz edilemediinden,

Tanr kendi dnda bir nedenle var olmaya veya herhangi bir ilev iinde bulunmaya veya

eyaya varlk kazandrmaya zorlanamaz. Bu bakmdan Tanr eyann ikin nedenidir.

Dolaysyla var olan herey Tanrsal doann zorunluluu ile belirlenmitir.

Spinoza da bn Arabi gibi yaratma edimini Tanrnn zorunlu olarak kendini ortaya

koymas olarak anlar. Zaten varln ikin birliini savunan bir gr, yokluktan

yaratlmay kabul etmemelidir. nk yokluk, Tanrnn var olmayan olarak

dnld alan olacaktr ve bu da samadr.

Yasa, bn Arabinin tad teolojik kaygdan yoksun olan Spinozann tz

hakkndaki grlerinin genel anlamda panteistik ve naturalistik eletirilere dayanacak

g ve doyuruculuktan yoksun olduunu syler25 Gerekten de bn Arabi dinsel dn

ve hatta baz yerlerde okunluu hibir zaman geri planda brakmamtr. Ancak

panteizmini rasyonel bir uslamlamayla ortaya koyan (zellikleEtika btnyle bu tr bir

aktivitenin rndr) Spinoza iin dinsel ynelim hibir zaman temel olmamtr. Bunun

bir yansmas olarak Spinoza evrenin varoluuna ilikin herhangi bir amatan sz

25 M. Yasa, a.g.e, s.141


18/105

18

etmezken, bn Arabi dinsel dnn bir rn ve yansmas olarak evrendeki her varlk

biriminin, Spinozann dnd gibi mekanik ve mutlak determinizmin bir rn olarak

deil, belli bir amaca ynelik ortaya ktn dnr. Ancak bu bireysel amalar, hibir

zaman Tanrnn kendini aa vurmas olan supreme amacn zerine kamazlar. Bu

yzden bu amallk, Tanrnn kendini gerekletirme srecinde pasiflemi

gzkmektedir.

bn Arabinin ortaya koyduu varln akn ve ikin birlii, Tanry ve bylece

varl bilmek iin Tanrnn zn aratrmay gerekli klar. Ancak bu tek bana yeterli

deildir ve Tanrnn yansmas olan evren de Tanr hakknda ikinci bir bilgi kaynadr.

Burada Tanry bilmeye basamaklk eden evren ise kukusuz insandr. nsandaki gizem

Tanrnn srrn tamaktadr ve bu sr aslnda Tanrln ne olduudur. Burada zellikle

de Tanrnn bilginin yegane kayna olarak insana kendini bildirmesi son derece

nemlidir ki Tanr ve insan arasndaki bu zel iliki, Tanrnn tm eya ile arasndaki

mnasebetten daha ak ve aracszdr. Ancak Spinoza bu tr bir Tanrsal bildirmeyi bir

kenara itmekte ve birincil bilgi kayna olarak evreni, evrenin zn incelemektir.

Bununla birlikte Spinoza, Tanrnn kendi olarak znn tam anlamyla bilinemeyecei

konusunda bn Arabi ile ortak dnr.

Her iki filozofun varln birlii retisi de, kavram olarak anlam gerei hep

btne ynelir ve bu btn iinde, bn Arabi rneinde olduu gibi evren araclyla

Tanrnn, Spinoza rneinde olduu gibi ise, Tanr araclyla evrenin bilinmesi

merkezde yer alr26bn Arabide Tanrnn evrene olan ncelii ve Spinozada evrenin

en azndan kavramsal olarak Tanrya olan ncelii iki dnrn varln birlii

26 B. Spinoza,Etika, s.87


19/105

19

retilerinin temel fark saylabilir. Ancak Tanr ve evren mutlak bir karlkl iliki

iindedir ve bu karlkl iliki iinde evrenin gndeme gelmesi, bn Arabi asndan

Tanr-evren btnlne, Spinoza asndan ise Tanr-evren zdeliine kap aralar27. Bu

balamda bn Arabinin Tanrdan Tanr dndakilere inen, yukardan aaya yansyan;

Spinozann ise Tanr dndakilerden Tanrya ykselen, aadan yukarya ynelen bir

tabakalamay ngren varlk retisini temellendirmeye altklar grlmektedir. Genel

bir sonu olarakbn Arabi ile Spinozann evrenin, en azndan Tanrsal grnmn bir

ynn oluturduu konusunda benzer bir dnceye sahip olduu kolayca anlalabilirse

de, Tanrnn z konusunda ayrla dtkleri net bir biimde ortadadr28

Yukardakilerden anlalaca zere, bn Arabi slam ve slam d vahdet-i vcut

akmlar iinde, kendine zg farkllklar olan, dinsel referanslar ar basan, akl yerine

mistik sezgiye arlk veren ve dncesinin hibir parasnda varln Tanr ile zde

olduu teki anlayndan dn vermeyen bir sisteme sahiptir. Kendine kadarki teki

dnce sistemlerinin iyi bir harmann oluturmu, dncesini destekleyecekekilde bu

paralar kullanmtr ve bunun sonucu olarak Plotinusun sisteminden Spinozanun

panteizmine kadar tm varln birlii retileri ile ortak ynleri bulunmaktadr.

27 M.Yasa, a.g.e, s. 16328 M.Yasa, a.g.e, s. 165


20/105

20

BLM II

VARLIK VE TANRI ARASINDAK GENEL LK

bn Arabide terimsel anlamyla varlk kavram, hibirekilde bal bana Tanr

odakl ynelimlerin dnda kullanlmayacak ve ou zaman da Tanr ve Tanrsal olann

metafizik emberi dnda bir anlam vermeyecek kadar teoloji ile i iedir. Sadece

ontoloji deil, bn Arabi iin epistemoloji ve etik de tamamen Tanr odakl bir ontolojinin

yan kollardr ve her zaman bilgi, bir var olma tavr olarak karmzdadr. Onun dnsel

rgsnde varlk ve ona elik eden bilgi, salt bir Tanr bilgisidir. Ancakbn Arabi, varlk

ve Tanr kavramlarn bir potada eritirken, alageldiimiz ontolojik paralara yeni anlam

kazandrm ya da bir lde onlar Tanrsal olana uydurmak amacyla esnek hale sokmu

deildir, aksine, olabileceklerin en ars olarak nmze kendisi tarafndan sunulan

varln birlii retisi, kutsal odakl kadim felsefeler zamanndan beri kullanlagelen

Tanr kavramn yeniden biimlendirmi, ya da - uzlatrlmaya alldslami gelenek

asndan bakarsak - olabildiince otantik hali ile, Tanrnn kendisini kendi olarak

anlatt biimiyle kullanmtr. Bu da Tanrnn her tr tek ynl dnten arn

olarak karmza kmaktadr. Yani Tanr artk mutlak iyinin ve iyilerin yannda yer alan

bir g, ounlukla varsaylan bir ka yeri olmaktan te, tm kartlklarn iine nfuz

etmi ve sonsuz olarak etmeye devam eden ontolojik kaynaktr.

Her ne kadar bn Arabinin varl ele alnda ve bunu felsefesinin temeline

oturtuunda dinsel duru baat konumda olsa da, ya da en azndan yle gzkse de,

slamn temel dinsel epistemolojik kaynaklarnda (nas), varlk (vucud), temel bir terim,


21/105

21

ya da dnce ve inancn zerine bina edildii anahtar kavram olarak yer almamakta, ya

da bn Arabinin anlad anlamda kullanlmamaktadr. Bata Yunan felsefesi olmak

zere etkileimde bulunduu tm topraklarn felsefesi ile beslenerek gelimi ve ok

byk lde temel dinsel kavramlar ve bunlarn kullanmlar evrimlemi slam

geleneini bir yana brakrsak, bir varlk dncesinin bn Arabide yeermesi, arlkl

olarak isel deneyimin sonucudur. bn Arabinin yaamnn byk ksmn harcayarak

yapt yolculuklarn bir meyvesi olarakran, Hint, Buda felsefeleri ve hatta Taocu felsefe

ve kavramlardan etkilenmesi zerinde sregelen tartmalarn sonucu ve boyutuna

baklmakszn, byle bir etki olasln, ve kendisine kadar ulaan ve en azndan olgunluk

dnemini yaayan Sufi dnce ve yaam tarzn da gz nnde bulundurursak, kavram

olarak varln bn Arabide kullanmnn ok kaynaktan beslenen bir durum sergilemekte

olduunu grrz. Zaten bn Arabinin felsefesi tamamen eklektik bir felsefedir ve o

zamann spanyas gz nne alndnda, kltrel etkileimin sonucu olabilecek byle

bir eklektizmden bahsetmenin pek de anlamsz olmad aktr. Aslnda bu, konunun

anlalmas iin vazgeilmez bir nkoul deildir, zira daha sonra da ortaya konulaca

gibi bn Arabi iin nemli olan varln ne olduu deil, varln nasl olduu

(mahiyye), btncl bir kozmoloji iinde nereye oturduu ve belki bundan da nemlisi

varlk ve insan arasndaki bilisel ve bir o kadar zevksel ilikinin ne olduunun aa

karlmasdr. Zira bn Arabi ontolojisinin temeline insan oturtmu ve onu neredeyse

Tanrnn varolmasnn doal bir sonucu, hatta koulu haline getirmitir. bn Arabi,

kavramsal olarak varla tanmlar atfederken, aslnda onu tanmlamamaktadr. nk

onun vahdet-i vcut retisinde, Tanryla zdeletirilen onca ikin ve benzerlik

niteliklerine ramen, Tanr sonsuza dek ve zamandan bamsz olarak bilinemez

olarak kalmaya devam edecektir.


22/105

22

bn Arabinin vahdet-i vcudunda, nitelikleri ve tanmlan genel olarak slam

felsefecilerinkinden belirgin bir ekilde farkl olsa da, Tanr a priori olarak vardr ve

Tanrnn var olup olmama konusu asla tartlmamtr. Bunun en nemli nedenleri

arasnda, bn Arabinin dneminde artk Tanrnn varlnn tartmadan uzak hale

gelecek kadar toplum baznda ve entelektel dzeyde kabul edilmi olmas ve zihinsel,

dnsel ve bilisel aktivitelerin tamamen bu n kabule bal olarak gelimesi olgusu yer

almaktadr. zellikle Tanrnn varl hakknda alem deikendir, her deiken sonradan

olmadr (hadis), her sonradan olan yapan bir varlk vardr eklinde zetlenebilecek

hudus kant, entelektel evrelerde olduka kabul gren bir kanttr. Bunun tesinde,

bn Arabi insanlarda Tanrsal zn yer ald ve bu yzden aslnda her insann Tanry

bilme ve ona inanma konusunda halihazrda bir potansiyele sahip olduunu savunur. Bu

anlamda Tanrnn varolduuna dair bilgi aslnda her insann znde yer almaktadr,

ancak bu, tpk Tanrnn tek varlk olduu hakkndaki isel bilgi gibi gizli kalmtr.

Kuranda ve ona ruhumdan fledim29 ayetinden yola karak ve felsefesinin

azmsanamayacak kadar byk blmn bu ayete dayandrarak insandaki Tanrsal

zn, insan ister inansn ister inanmasn, ister Tanrsal buyruklara uysun ister bakaldr

iinde bulunsun, her zaman insan Tanr bilgisine ulatracak merkez olduu sylenebilir.

ou durumda ikincil planda bulunan us ve entelektel aktivite, Tanrnn varl

konusunda da ikincil derecededir ve ok kstl bir bilgi kaynadr. nsan Tanrnn

halifesidir ve buradaki halifelik kavramnn, vahdet-i vcutla elimeyecek ekilde,

Tanrsal varln Tanr-dndaki boyutlarda temsil edili olduu sylenmelidir. Konu

asl olarak insann Tanr karsndaki ontolojik ve bilisel konumudur ve Tanr tamamen

insann imgeleminde bulunan ve tm varolu potansiyellerine sahip olandr. Tanrnn

varoluu konusunda asl olan, insan bilincindeki bir aklanma ve dirilmedir. bn Arabinin

29 Kuran 15:29


23/105

23

idealletirdii Tanr kavramnn insann bilisel varoluunda alm ve parlamasdr

(tecelli). Dou dncelerinde sklkla yer alan aydnlanma, bn Arabide bir farkna

vartr. Yani kavramlarn Tanrsndan, kavramsz ve nitelemesiz bir Tanrya bilisel

dzeyde bir geitir. Bu yzden Tanr, insan bilincinden bamsz varoluu ile

epistemolojik bir hedef iken, insan bilincinin bir nesnesi ve znesi olarak her ikisi de

bn Arabi iin bir btnn farkl ele alndr ebedi bir bulunuun (el-hazret) ve bir

anlamda da erksizliin(la aye) yeridir. bn Arabiye gre bu bulunu30, Tanrnn

zne yklenilebilecek en baat eylemdir. Dolaysyla Tanrnn var olup olmama sorunu

bn Arabi iin bir varolu sorunu deil, insan-Tanr arasndaki greceli (izafi) bir bili

sorunudur. Yani insan Tanry bildii ve bilincinin nesnesi olarak konumlandrd

lde var ederken, aslnda iindeki Tanrsal zn sesini dinlemekten baka bir ey

yapmamaktadr.

slam teolojisinin (ve ayn zamanda monoteist dinlerin teolojilerinin de) temelinde

Tanrnn zamanda balangcnn ve sonunun olmamas ve fenomenel dnyann sonradan

olma bir varla sahip olduu klasik bir gr olarak yer alsa da, bn Arabi varln

balangc ile ilgili olarak farkl bir sav ortaya koymaktadr. Tanrnn ncesiz ve sonrasz

olmas, bn Arabiye gre grlen d dnyann da ncesizliini gerektirmektedir. nk

Tanrsal zn teklii, sadece Tanrln teklii deil, varoluun da tekliidir. Varlk ve

Tanrnn birlenmesi31 varln kaynana ynelik yaamsal sorunu aa

kavuturmaktadr: Tanrnn ncesizlii ve sonraszl, kendisini fenomenel dnyann (el-

alem), veya Tanrnn dndakilerin (ma sivahu) ncesiz ve sonrasz olmasyla

pekitirecek kadar akn ve ikindir. yle ki, yaratma (el-halk) eylemi, ki Tanrya

30 Bulunu, Arapada el-vucud kelimesine karlk gelir ve bu kelime ayn zamanda varolu kelimesinide karlamaktadr. Vucud kelimesinin bn Arabi tarafndan farkl kullanllar W. Chittick tarafnadn

detayl olarak ele alnmtr. ( W. Chittick, The Sufi Path of Knowledge, s. 46)31 Birle(n)me (et-tevhid) bn Arabi iin Tanrln birlenmesinden te varln birlenmesi olarakalglanmakta ve bu terim ortodoks slam geleneindeki kullanmdan farkl anlamda kullanmaktadr.


24/105

24

Tanrln atfedilmesini neden olabilecek en belirgin nitelik olmaldr, Tanr iin bir

yokluktan var etme (ex nihilo) formunda sz konusu olamaz, o sadece, ileride

detaylandrlaca gibi, kendi znde olan (fi zatihi) aa vurmaktadr.

Varlk ve Tanr arasndaki zdelik, varla ynelik tm tanmlama ve

betimlemelerin Tanr tabanl olmasn gerekli klmtr. Aslnda Tanr ve varlk arasnda

bir ierme, para-btn, ncelik-sonralk ilikisi sz konusu deildir ve Tanrnn varla

ynelimi bakmndan tamamen bir amaszlk sz konusudur. Varlk Tanrnn bir amac

deil, kendi kendini gerekletirme srecidir. Bu yzden bn Arabi Tanr tabanl olmayan

bir varlk tanmn anlamsz bulmu ve okuyucusuna olduka zorlayc bir n kabullenme

eylemi yklemitir.

1. VARLIIN KENDS OLARAK TANRI

bn Arabi yazlarnda varln birlii (vahdet-i vcut) terimini en azndan

felsefesinin bir etiketi olarak kullanmam olsa da32, o bu ekoln kurucusu ya da en

azndan bir felsefe olarak sistemletiricisidir. Her ne kadar bu ifade Tanr dnda bir

varlk olmad, varolan her eyin Tanrnn kendini davurumu ve bir tr yaylm

olduu ve tek varlk olan Tanr dndaki her eyin kendi bana yok olduu ve ancak

Tanr olarak var olduu eklinde basit bir aklamaya tabi tutulabilse de, aslnda ierdii

eliki ve potansiyel soru ve sorunlarn zlme gerei, bn Arabiyi bu konuda binlerce

sayfa yazmaya iten nedenlerden biridir33 Tanrsal ilhamn kendisine insanlara yol

gsterici olarak bu bilgiyi yaymas konusundaki telkini, en azndan imdilik konu ddr.

32 Evrad el usbuiyyeadl eserinde bir dua iinde geen ..ta ki senin varlnn birliini greyim ifadesi,felsefesini adlandran bir kavram olarak kullanlmad iin bir istisna olamaz.33

Kukusuz bn Arabi vahdet-i vcut konusunda en ok yazan kiidir. Osman Yahya, kendisine aitgnmze ulam veya ulamam yaklak 20.000 sayfaya karlk gelen 500 cilt civarnda kitaptan

bahsetmektedir. (Dr. Osman Yahya, Histoire et Classification de louvre dIbn Arabi, am: 1964)


25/105

25

Bu anlamda varln birlii, Tanr ile varlk ve bunun doal sonucu olarak insan

arasndaki zdelik ilikisidir.

Bu tr bir tanmlamann panteizmi ne derece artrd ve bu konuda

yaplagelmi tartmalar bir kenara brakrsak34, bn Arabi varln bir olmas ile ne

kastettiini anlatrken, slam dncesinde Tanrnn birlii konusunda ortaya atlm en

sofistike ve nansl ifadeleri kullanmaktadr. Aslnda sorunun bu kadar zorlamas,

Tanrnn birden fazla olmas olaslnn ortaya karabilecei iman ve dine ilikin

problem ve itirazlardan farkl olarak, varln birliinin temelde alemdeki oklua

ramen Tanrnn tm alemdeki tek varlk olarak kalmas konusunun aklanmasna

duyulan ihtiya nedeniyledir. nk bn Arabi, insanda bulunan usun Tanry akn yere

koyma abasnn, mistik bir deneyimle Tanrnn yaratlmlarn znde bulunmasnn

kefedilmesi yoluyla dengelenmesi gayretindedir.

bn Arabi iin hi phesiz Tanr, varln kendisidir. Bunun doal bir gerei

olarak yokluk ile Tanrnn bir ilikisi yoktur. Aslnda yokluk diye bir kavramn kendisi

yoktur, ama bir eylere mutlaka yok dememiz gerekiyorsa, Tanr dndaki eyler

kavram ve bu kavramn ifade ettii alan yokluktur. Yaratlmlar, madde, olas varlklar

(el-mumkinat), biimler (es-suver), sfatlar (es-sfat) ve hatta isimler (el-esma) bunlarn

hepsi Varlk dndaki eye atfedilir ki bu yokluktur. Ancak bu yokluk mutlak bir yokluk

deildir. nk eyler, belli bir grece varlk zellii tarlar, yani Tanr ile varolurlar.

Tanrnn bilgisinde varlklar ne kozmosta ne de kendileri olarak vardrlar. Btn herey,

tpk dncelerin zihinde varoluu gibi Tanrda varolmaktadrlar. eylerin kozmosta

varoluu, Tanrsal yansmann zerinde braktklar izler gibidir ki bu yansma ve alm

34 Karlatrmal bir panteizm- vahdet-i vcut incelemesi iin smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcut vebnArabis. 65-105, nsan Yaynlar, stanbul : 1997


26/105

26

varln kendisidir. Evrende gzlemlemi olduumuz, ya var olmayan eylerin

renklendirdii varlktr, ya da varln aa kard eylerdir. Ama biz asla eyay

kendileri olarak grmeyiz, nk tm grme, alglama ve anlayn gerisinde Tanrnn

kendisi vardr. Kozmos odur ve o deildir. Dier bir taraftan, gzlemlemi olduumuz,

Tanrsal isim ve sfatlardr.

bn Arabiye gre varln Tanrnn kendisi olmas, varlkta tek bir Gerek

(hakikat el-vahide) olmasn gerekli klar. Biz ise bu Gereki iki farkl adan grrz:

Ya bu gerei btn grlen varlklarn kendisi sayarz ve ona Tanr deriz, veya bu varl

ortaya koyan ve aa karan eyay gz nne alrz ve ona Yaratlm deriz. Bu,

Gerekin iki subjektif ynn ifade eden iki farkl tanmlamadr ve aslnda bunlar yine

Tanrnn iki ynn anlatmak teye gememektedir. bn Arabinin varlk felsefesinin

tamamnn bu greceli ayrma dayandn ve sisteminde bununla aklanmayan veya bu

ayrm bir ekilde ortaya koymayan hibir nokta olmadn syleyebiliriz. Kullanm

asndan ne kadar ikilii artran tabirler kullansa da, bn Arabi btn felsefesini

zerine bina ettii bu birlii hibir zaman ikinci plana atmaz. Ontolojik olarak her zaman

tek bir Gerek vardr ve varlk da budur. kilik genelde bilgiye bal olarak ortaya

kmaktadr ve biz, mistik bilgiden en azndan henz yoksun oluumuzdan dolay

fenomen dnyasnn okluundan dolay bu Gerei ok olarak grrz, ama bu onlarn

mantksal ve ontolojik birliine zarar vermez.

O zaman Tanr ile yaratlm alem arasndaki kesin iliki nedir? Bu, Tanrnn

alemin bir nedeni olmas ve alemin de Tanrnn doal sonucu olmas gibi bir iliki midir,

yoksa artl bir iliki midir? bn Arabi ncelikle alemin varlk ve yokluk ihtimalinin eit

olduu mmkn varlk olduu ve bu yzden var olmas iin zorunlu bir varla


27/105

27

dayanmas gerektii klasik varsaym ile yola kar. Bu, slam Kelamclar tarafndan

sklkla ele kullanlan bir akl yrtme eklidir. Ancakbn Arabi Tanr ile alem arasnda

bir artllk ilikisi olduunu, art, art olduu bir eyin varln zorunlu olarak

gerektirmez tezine bal olarak kabul etmez. Onun iin alemin varln, zorunlu bir

varln zorunlu sonucudur. Bunu u ekilde tartr: Canl olmak bilgi elde edebilmenin

bir art, bacaklara sahip olmak ise yryebilmenin bir artdr. Fakat hayatn varl

zorunlu olarak bilginin varln gerektirmedii gibi, bacaklarn varl da zorunlu olarak

yrmeyi gerektirmez. Biz her ne kadarartlnn var olmasyla onun artnn var olmas

gerekir desek de, artlnn var olmas gerekir diyemeyiz.35 Fakat bn Arabi diyor ki,

arttan farkl olarak neden, kendiliinden kendi eserinin varln gerektirir. yleyse Tanr

ile alem arasndaki iliki, bir nedensellik ilikisi midir? Affifiye gre bn Arabi bu gre

bal gzkmektedir. bn Arabi yle bir kant ileri sryor: Alem, Eariler ve nceki

filozoflarca belirli bir nedenin zorunlu sonucu olarak grlmtr. Eariler derler ki:

Alemin varl, Tanrnn ezelden beri onun bilgisine, var olduu ekliyle sahip olduu

iin zorunludur. Tanrnn bilgisi yanlmayaca iin, alemin, Tanrnn onu bildii ekilde

var olmas gerekir, te halde Tanrnn bilgisi yanl olurdu ki bu yanltr. te yandan

filozoflar derler ki: Kendisini darya yanstmak Tanrnn zatnn kendi doasnda vardr

ve bu, tek bana alemin varln zorunlu klar. bn Arabi her iki gre de katlarakyle

diyor: Earleri izleyerek, Tanrnn ya da Zatn tanrsal bilgisi, filozoflara gre, alemin

nedenidir; yeter ki bu Tanrnn aleme herhangi bir nceliine iaret etmesin, diyebiliriz.36

Bununla birlikte bn Arabi unu demek istemektedir: Eer herhangi bir ekilde alem

nedenlidir ya da yaratlmtr dememiz gerekse, bu alemin nceli olduu veya zamanda

yahut yoktan yaratld anlamnda alnmamaldr. nk daha nce de bahsettiimiz ve

35

bn Arabi,Ftuhat el-Mekkiyye I, s.341 (Bundan sonra bn Arabinin bu eserine FM olarak atftabulunulacak ve nce cilt says yazlacaktr.)36bn Arabi, FM I, s.343


28/105

28

yeri geldiinde srekli bahsedeceimiz gibi bn Arabi yoktan yaratl kabul

etmemektedir. 37

Yukardakilerin dorudan bir sonucu da udur: Bizi evreleyen ve bizim de

kendisine gerek gzyle bakmaa alkn olduumuz duyular dnyas, bn Arabi iin

aslnda bir imgelemdir. Byle bir durum, zellikle insan usunun gz alc yaratcla

sahip hayal gcnn, bir tr duyumsal aldanmaya tabi olmasnn bir sonucudur. Tpk

uyumakta olan bir kiinin ryasnda grd nesne ve olaylar gerek gibi alglamas gibi,

biz de aslnda kendi balarna yok olan ve Tanr olarak var olan fenomen dnyas

hakknda yanl bir algya sahibiz. Fenomen dnyasnn yok olmas, salt bir olumsuzlama

deil, aksine tek gerek olan Tanr (el-Hak) hesabnadr. Ancakbn Arabi iin bu bir tr

hayal, deersiz ve yanl deil, aksine bir tr semboldr. Tpk ryalarda grlenlerin

ancak yorumlanarak anlam kazanmas gibi, fenomen dnyasnn da yorumlanmas ve bu

ekilde anlamlandrlmas gerekir.

Dolaysyla nmzde yle bir portre durmaktadr: ncesiz ve sonrasz olarak

var olan ve yokluu istila etmi bir varlk vardr. Bu varlk eitli biimlere girmi ve

farkl bilgi dzeylerinde biliniyor olsa da aslnda tektir ve z asla deimemitir. Zaten

bu varln z deimi olsayd bile, varlk, o deimi yeni halini de kapsayacakt. Yani

varlk, kendisinin tm modifikasyonlarn snrsz olarak kapsamaktadr. te bn

Arabinin Mutlak Gerek (el-Hak el-Mutlak) olarak isimlendirdii bu varlktr. Varlk ve

Tanrnn bir olmas aslnda Tanr kavramna kazandrlm yeni bir anlamdr ve Tanr

aslnda bu gerein kendisidir. Dolaysyla Tanr bir efendi konumunda, buyruklar sahibi

monist din anlaylarnn konusu olan Tanr deildir ve o varlkta tm biimlerde

37 E.A. Affifi, a.g.e, s.50


29/105

29

belirendir. Yani en somut ve ikinden en soyut ve akna kadar Tanrnn gereklii

belirmektedir.

Sunulan bu Tanr tanmlamas son derece devingen ve deikendir olmakla birlikte,

sonsuz ve ncesiz bir dinginlii de iinde barndrmaktadr. Varln hibir zaman

biriminde bir nceki durumunun ayn kalmamas ve deimesi, Tanr iin sz konusu olan

bir deimedir. Ancakbn Arabiye gre bu deime bir durumdan baka duruma geme

olarak anlalacak bir deime deildir. nk A nesnesinin B nesnesi olmas veya A

nesnesinin X yerinden Y yerine gitmesi, uzam, zaman ve biim olarak Ann varolduu

ontolojik durumdan baka bir ontolojik duruma geii olabilir, ancak btn varla sirayet

etmi Tanr sz konusu olduunda, Tanrnn A nesnesi olmaktan B nesnesi olmaya

doru bir deiime gitmesi, onun znn ve ontolojik durumunun deimesi olamaz.

nk Tanr A nesnesi ile kaytl deildir ve o, bir yandan A nesnesi iken, dier taraftan

B, C, D ve sonsuz saydaki nesnelerdir, bunun tesinde nesne olmayan ve akledilebilir

gereklie (el-hakikat el-makule) sahip olanlarn zdr.. Bu anlamda Tanr hem mutlak

dinginlik sahibi hem de sonsuz devinim ve deiimin mahallidir. Bunun tesinde,

Tanrnn A veya B ontolojik durumlarnda bulunmas, herhangi bir zaman dilimi iinde

gerekleiyor deildir. Klasik monist dinler retisinin Tanr ayn anda her yerdedir sav

bn Arabide Tanr ayn anda her durumdadr savyla pekitirilmektedir. Kukusuz bn

Arabi kabul grm bu klasik nermeyi reddediyor deildir. Zaten Tanrnn ayn anda

her yerde bulunmas, ayn anda her durumda bulunmasn da ierir. Dahas, Tanrnn

varoluu tek bir zaman birimi iinde deildir ve en doru ifade aslnda Tanr tm zaman

birimlerinde (ya da anlarda) tm durumlardadr olmaldr.


30/105

30

2. AKIN VE KN TANRI

bn Arabinin varlk felsefesinin temelinde, Tanrnn ayn zamanda akn ve ikin

oluu yer alr. yle ki bunun bilinmesi, Tanr ve varlk hakknda bilinebilecek en yce

bilgi ve Tanry bu ekilde tanmlamak, onu en iyi vasflandrma eklidir. O, slam dinin

salt bir ritel uygulamalar btn olarak gnderilmediini, insanla bu gerei ileten bir

disiplin olduunu dnr. in epistemolojik yan bir tarafa braklrsa, Tanrnn bu ift-

durumluluu tm bilgilerden bamsz mutlak bir tek-varolutur. Varln birlii

felsefesinin ontolojiyi teolojinin bir konusu yapmas da bu yzdendir. Zira Tanrnn

alemde ikin oluu, varla ilikin tm aklamalarn Tanr temelli olmasn gerekli klar.

bn Arabinin aknlk iin kulland Arapa szck Tenzihtir ki bu, bireyden

uzak olmas, bireylerin dokunmamas, serbest olmak anlamna gelen n.z.h harflerinden

tremitir. Bu anlamda tenzih Tanrnn herhangi bir isim ve sfat ile vasflanmam

oluunu ifade eder. Tebih ise, benzer veya karlatrlabilir anlamna gelen .b.h

harflerinden tretilmitir ve Tanr ve yaratlmlar arasndaki ortakl anlatr. bn Arabi

Kelam bilginlerinin bn Sina gibi Tanry tenzih etmede arya katna, pagan

inancnda olanlarn ve Tanry bir ekilde cisimletirenlerinse, onu te bih etmede ileri

gittiklerine inanr. Ona gre Tanry en iyi bilme bu iki kavramn birlikte kullanlmasyla

elde edilen bilitir. Bilmenin nesnesi olmasnn tesinde bu, Tanrnn znn ve

tanrlnn bir gereidir: o hem her eydir, hem de hibirey deildir. Her ne kadar bu

son cmle bn Arabinin felsefesini zetlese de, bn Arabi bu konuda tafsilat vermekten

ekinmemi ve tenzih ve tebihi neredeyse yazlarnn tmnde konu edinmi ya da en


31/105

31

azndan bir ekilde konusunu bir ekilde bunlara dayandrmtr. Her iki kavramn

geerliliine kutsal metinlerden kant getirmekte de zorlanmayacaktr.

2.1Akn Tanr ve Tanrnn Benzemezlii (Tenzih)

bn Arabinin ikin ve akn Tanr kavram, bu kavramn temelde yklendii

Mutlakln yadsnmasn hibir ekilde mmkn klmamakta, aksine, bn Arabi

olabilecek en akn Tanr tanmlamasn da yapmaktadr. Vahdet-i vcudun varlk

hiyerarisinde Tanr varln kayna ve varlk ile tek nitelendirilendir. Tanrnn

Mutlakln, onun dnlebilen her tr nermenin bir objesi veya sujesi olmasn

olanaksz klmaktadr. Tanrya atfedilen bu duruluk, onun salt materyal dnyaya inene

ya da taana kadarki btn grn ve yansmalarnda deimeden kalmaktadr. Bir

baka deile, Tanrnn alt dzeylerde varoluu, dnce olarak insan beyninde

bulunmas, ya da, Sufilerin Musa Peygamberin bir aacn kovuunda Tanrsal atei ve

Tanry grmesi olaynda aktardklar gibi, nesneler dnyasnda grnr ve duyumlanr

olmas, onun varln z olarak duruluuna zarar getirmemektedir. Tanr, herhangi bir

dinde veya inanta adlandrlm olan Tanrdan da akndr. nk o, kendi oluu

itibariyle (zat) tm nitelik ve adlandrmalardan uzaktr. Afifi bu Tanr kavramnn

Platonun Biri ile ayn olduunu syler.38 Dinlerde anlatlan ve insanlar arasnda

adlandrlan Allah, Tanrnn insanlar tarafndan bilinebilen bir ad, ve belki de Tanrnn

mutlakln iermeye en yakn adlandrldr. Halbuki dier tm adlar gibi Allah ad da

Tanry bir ad ve o ada ilitirilebilecek dnce ve his eklemeleri ile snrlandrmaktadr.

Her bir insann Allah kelimesinden anlad Tanr, kendi psikolojik, fizyolojik, sosyal,

dinsel ve bir ok ynden edindii birikimin kendisinde yaratt bir Tanrdr ve asla

38Fusus el-Hikemin giriinde Prof. Affifinin aklamalar iinde s.29


32/105

32

Mutlak olan Tanrnn kendisi deildir. Bu anlamda Tanr, hereyden korunmu ve uzak

olan, yani mnezzeh39, Tanry bilme eylemi asndan taknlacak tavr ise onu tenzih

etmektir. Ibn Arabi Tanrnn bu Mutlakln tanmlamak iin kendine has olan ve

sonrakilere de miras kalan terminolojiyi kullanmtr: zat el-ehadiyye, zat el-huvviyye,

gayb el-mutlak, ehadiyyet el-zat,40 ve belki de en nemlisi la taayyun, yani henz

kendisini aa vurmam olan Tanr. Kullanlan bir baka ifade de enker en-nekerat,41

yani belirlenmemilerin en belirlenmemiidir.

Ibn Arabi Tanrnn bu aamadaki mutlakln, Peygamberin mehur bir szne

dayanarak, e-ama, yani dipsiz krlk olarak tanmlamaktadr. Bu mutlaklkta var olan

bilinmezlik ve karanlk, Tanrnn kendi znn dna tamayacak, ancak btn varlklar

iinde barndran bir potansiyel durumdur. Tanrnn bilme (el-ilm), grme (el-basar),

iitme (es-sem) gibi canlln niteleyicileri olan zellikleri bile, bu kavramlarn ifade

ettii anlamlardan tamamen soyutlanm bir ekilde Tanrnn mutlakl iinde erimi

halde bulunmaktadr. Bu anlamda Ibn Arabinin Mutlak Hegelin Mutlakna

benzemektedir. Tanrnn burada tek oluu, onun say anlamnda bir olduu anlamna

gelmemektedir. Bu, Izutsunun deyiiyle, kartlk kavramnn dahi anlamsz olduu

mutlak surette kaytsz ve artsz olan asl ve iptida safl gstermektedir42

Ibn Arabi Tanrnn bu halindeki bilinmezliinin, Tanrya en yakn olan

Peygamberler iin bile geerli olduunu vurgular. nsann Tanrya ulamaya ynelik tm

abalar, byle bir bilinmezlik perdesi altnda ebedi sessizlik ve dinginlik halinde olan

Tanr tarafndan potansiyel olarak engellenmi durumdadr. nsan bilinci, hatta Tanrnn

39 Mevlt, Sar.Arapa-Trke Szlk(El-Mevarid Lit-Tullab) s. 76040

A.Avni, Konuk.Fusus el Hikem Tercme ve erhi. s.541 Ibn Arabi, FH. s. 18842 Izutsu,bn Arabinin Fususundaki Anahtar Kavramlar, s. 46


33/105

33

kendi varlndan bir bala ve fleme ile kazanm olduu ruhu bile, Tanrnn kendi

oluunun nelii ve nasll konusunda bir ey bilemez. Sufiler iin bilginin yegane

amaz kayna olan sezgisel ve mistik bilgi Tanrln bu snrlarn geemez.

Dolaysyla Tanrnn Mutlakl iin sylenecek tek ey onun salt ve ar Varlk

olduudur. Yine de Mutlaklk o derecededir ki, byle bir tanmlama bile onu

snrlamaktadr. Snrn olduu yerde bilinme vardr. Ancak burada bilinme

reddedilmektedir. Bu yzden Tanr nedir sorusu sorulamaz.

Tanr iin Mutlak tanmlamas, zaman ve uzam bantsndan uzak dnlmelidir.

Daha sonra da grlecei gibi, varlk hiyerarisinde sadece mantksal bir sralama vardr,

ya da Sufilerin iddiasna gre, aciz insanlarn zihinsel aktivite ile anlayabilmeleri iin bu

tr sralamalara gerek duyulmutur. Yoksa Tanr hakkndaki bilgisini yine Tanrdan alan

bir mistik iin bu tr bir bilme sorunu yaanmaz. O Tanrnn Mutlak oluunu, varolan

fenomenler dnyasnda (el-kevn) grnmesi ve parlamas ile ayn anda, zamandan ve

uzamdan bamsz olarak anlayabilir. Yani Tanr nce Mutlak olmu, sonra potansiyel

varlklar ondan km, daha sonra ruhlar olumu, dsel dnyalar kurulmu ve en son

nesneler alemi var olmu deildir. Tanr u anda Mutlaklndan bir ey kaybetmemi

olarak btn kendi dndakilerde ikindir ve herey o dur.

bn Arabi ak birekilde belirtmese de (nk o her zaman eserlerinde vahdet-i

vcut dncesini, slam ve zellikle de Snni slam maskesi altnda saklamay ve halkn

dininden uzak gzkmemeyi yelemitir), onun bu Tanr nitelemeleri bizi u sonuca

gtrmektedir: Mutlak olarak Tanr herhangi dinin konusu olamaz. nk, herhangi bir

dinin temeli olan iyilik-ktlk, dl-ceza gibi ztlklar ve snav olgusu, Mutlakln

doruunda olan bir Tanrlk iin sz konusu olamaz. Etik anlamda herhangi bir ayrmn


34/105

34

olmad bu potansiyel durum veya bulunu, iyi ve kt gibi olduka greceli temellere

dayanan ztlklar bnyesinde barndramaz. nk iyi olann ey, kii veya dncenin,

kt olandan ayrlmasna neden olabilecek ynelimler Mutlaklkta bulunmaz. Yani Tanr

Mutlakl ile birey emretmez. Buyruklar ve ynlendirmeleri bulunamaz. nk btn

ynler tektir.

Hadis uzmanlar tarafndan doruluu konusunda pheler olduunun alt izilse

de ancak Sufiler bu hadisi sahip olduklar en deerli kutsal metinlerden biri olarak

addetmekte ve adeta onu tm yazlar iin bir dayanak olarak kullanmaktadrlar

Peygambere atfedilen bir sz, Ibn Arabinin de Mutlak Tanr kavramn daha belirgin

klmaktadr: Ben gizli bir hazine (kenzen mahfiyyen) idim, bilinmek istedim43, bilineyim

diye yaratlmlar (el-halk) yaratm. Tanrnn bir hazine olmas ondaki potansiyel

varoluu gsterirken, gizli oluu ncesiz ve sonrasz bir bilinmezlik ve gizeme iaret

etmektedir. Bu anlamda Tanr ayn zamanda el-Ganiyy, yani zengin olandr. Ibn Arabi

zenginlii salt bir gnen olarak alglamaz, onun iin zengin olan Tanr, Mutlakl ile

kendine yetebilen ve btn varlklar kendi varl iinde barndrandr. Tanr dndakiler

ki aslnda onun dnda hibir varlk yoktur iin olan bu bilinmezlik, Tanrnn kendini

amas ile almaktadr, ancak Tanr artk Zat olarak Tanr deildir ve bizim onu grn

ve yansmalarndan tecellilerinden bilmemiz, gizli hazine olan Tanry biliyor

olduumuzu gstermez. O her zaman kendi olarak Mutlak Bilinmez (el-mechul el-mutlak)

olarak kalmaya devam edecektir. Ancak daha sonra da aklanaca gibi, Tanrnn kend

varoluunu sadece byle bir mutlaklkla snrlamas olanakszdr, nk Tanrnn

almas, bilinir olmas, kendiliinin bir gereidir ve bir tr i basknn bir sonucudur.

Yine de, bn Arabiyi okurken, onun kesinlikle bir Tanr-Alem ikiliine meydan

43

stedim kelimesi metnin aslnda ahbabtuolarak gemektedir ki bu, sevmek anlamndadr. Ibn Arabi,Tanrnn kendisine duyduu ak iin bu kelimeyi kullanmakta ve kozmosun Tanrdan tamasna kantolarak bu ak gstermektedir. leride bu konu ele alnacaktr.


35/105

35

vermedii, asl olarak varln tek ve yegane sahibinin Tanr olduunu, sz konusu olan

tm Tanrdan ayrllarn ve Tanr olmaylarn greceli anlamlar bulunduu gerei

her zaman akln bir kesinde saklanmaldr.

Ibn Arabinin sklkla kulland bir baka metin de, yine Peygambere atfedilen u

szdr: Allahn ktan ve karanlktan yetmi bin perdesi vardr. Eer bu perdeleri

kaldrm olsa, Yznn (el-vech) parlakl ona bakmaa cret edenin grn bir anda

yok eder.44 Bu hadisle ilgili Ibn Arabi unlar syler:Tanr (el-Hak) kendini karanlk

perdelerle ki bunlar doadaki cisimlerdir ve kl perdelerle ki bunlar ince ruhlardr

nitelemektedir. Zira alem katlk ve younluk (el-kesif) ile incelik (el-latif) arasndadr

ve bylelikle kendisi, kendisi iin bir perdedir. u durumda alem ancak kendini

grebildii cihette Tanry idrak edebilmektedir. Bu anlamda hi kalkmayan bir perde ile

sonsuza dek rtldr. Bunun yannda alem, kendisini yaratan Yaratcya muhta olduu

cihetle, ondan farkl ve ayr bir ey olan onun ilmiyle kapldr. Fakat Tanrnn zorunlu

(el-vacib) oluu konusunda hibir bilgisi olmad iin bu bilgi Tanry asla kavrayamaz.

Bu gerek bakmndan Tanr, sezgisel bili ( ez-zevk ve-uhud) tarafndan (bir anlamda

sezgisel bili olsa da) bilinmez olmaktan asla kmayacaktr. nk sonradan yaratlm

(el-hadis) buraya admn atamaz45

Yani varlklar hem Tanry gsterirken ve onun bir yansmas iken, ayn zamanda

Tanry bilme abasnda olan kiiyi ondan perdeleyen yegane rtler olmaktadr.

Grld gibi bn Arabi, Tanr-Alem birliinin en byk savunucusu iken, Tanrya

mutlaklk atamak bakmndan Tanr ile Tanr dndakiler arasn ayrmakta ve bir

ncesizlik ve sonradan oluluk ayrmna gitmektedir. Bu tr eliik anlatmlar Ibn

44 Toshihiko zutsu, a.g.e, s.6145bn Arabi. FH, s.54-55


36/105

36

Arabinin btn felsefesine yaylmtr ve bu grnteki elikinin en byk nedeni,

Tanrnn hem alemle ayn hem de ondan farkl oluu gibi iki zt gerei bir potada eritme

abasdr. Ancak temelde olan birliktir ve Tanr her zaman tek varlk olarak kalacaktr.

Tanrnn z olarak bilinmezlii, buna bal ikinci bir nitelemeyi de beraberinde

getirmektedir ki bu, Tanrnn alemlerden bamsz olmasdr. Alem bn Arabi iin

sadece dnya deil, Tanr dnda var olan hereydir. Bu bamszlk ihtiyacn yokluu ya

da varln srdrmek iin bakasnn varlna muhta olmama eklinde klasik bir

anlayla anlalabilecei gibi, bn Arabinin varln birlii terminolojisinde esas konu

ettii, Tanrnn tek var olan olarak bamsz olmas ve dier hereyin var olmak iin ona

kar yoksulluk iinde olmasdr. Temelde slamn Logos veyaKelam retisinde, Tanr

ve alem iin ncesiz varolu (el kdem) ve sonradan varolu (el hudus) tanmlamalar

kullanlmaktaysa da, aslnda bn Arabi iin mutlak bir sonradan varolu yoktur.

Varlklarn Tanr karsndaki baml durumlar, onlarn Tanrda sonsuz bir varla sahip

olmalarn beraberinde getirmitir. Yani Tanrnn kdemi, alemin kdemini gerektirir,

nk alem zde Tanrdan baka deildir. Ancak alemin Tanr karsndaki yoksulluk

durumu, ileride aklanacak olan Tanrsal adlarn kendilerini gerekleme srecinin bir

gereidir. Yani Tanrnn kendi isimleri onun mutlak bir bamszla sahip olmasn

zorunlu klarken, yine onun isimleri alemin mutlak bamllnn temelini tekil

etmektedir. Bu bizi una gtrr: Tanr, mutlak oluu itibariyle deil, bir Tanr oluu

itibariyle, bn Arabi terminolojisini kullanrsak Uluhiyyetinin bir gerei olarak alemi

yaratmtr. zn yaratlmlarla bir ii yoktur, ancak Gl bir Tanr, gcnn objesi

olacak yaratlmlar, Gda veren Tanr, verdii gda ile gdalanacak bir alemin varln

gerekli klar ki bu konu Tanrsal adlar blmnde ele alnacaktr.


37/105

37

2.2kin Tanr ve Tanrnn Benzerlii (Tebih)

Geleneksel slam felsefecilerine gre Tanry herhangi birekilde insana veya baka

bir yarata benzetmek, Tanr kavramnn zyle elien safsatal bir antropomorfizmdir.

bn Arabinin byle bir benzerlii ele almas, Tanrnn mutlak bamsz ve benzemezlii

ile birlikte dnlmediinde gerekten de anlamsz kalacaktr. Vahdet-i vcudun tebih

kavramn Tanrya atfetmesi aslnda bir bakma yine Tanry her trl kayttan uzak

tutma adnadr. nk Tanry mutlak benzemez olarak tenzih eden herhangi bir dinsel

inan ona gre her zaman eksik ve kusurlu kalmaktadr. nk Tanry bu kadar

artmak ve onu yaratlmeylerle herhangi bir ilikisi olmayan bir duruma indirgemek

aslnda sonsuz geni ve sonsuz derin olan Tanrsal varl snrlandrmaktan baka birey

deildir. nk Tanr a deildir demek, Tanry a olmayanlarn evreni ile snrlamak

demektir. Matematiksel anlamda dnlrse, Tanr bu a olmayanlar evrenindeki her

ey olabilir. Bu da Tanr iin bir snrlamadr ve bn Arabi Tanrnn snrlanamaz

olduunda srarcdr. Tanr hakknda yaplacak tm deillemeler birekilde Tanrnn bir

eyler olmad bir varolu aleminde hapsedilmesine neden olur.

Ne var ki, Tanr hakknda ne srlecek salt bir benzerlik durumu da Tanr

kavram ile eliir. Zira Tanr adr demek ve ona o ekilde tapnmak, Tanrnn a

dndakilerden soyutlanarak a biimine hapsedilmesini gerekli klar ki bu da yanltr.

bn Arabi bu noktay srarla vurgulad Fusus el-Hikem kitabnn Nuh Peygambere

ayrlm blmnde unlar syler: Tenzih Tanry btn sonradan olma ve maddi

eylerde, yani tenzihe izin vermeyen her maddi eyden ayrmak demektir. Fakat baka

herhangi bir eyden ayrlan her ey, ancak dierinin niteliiyle uyumayan bir nitelik

araclyla ayrlabilir. u halde byle bir ey ister istemez bu sfatla belirlenmek ve


38/105

38

dolaysyla da bir kaytla kaytlanmak zorundadr. Bu anlamdaki her tenzih kayt altna

girmekten baka bir ey deildir. Burada anlatlmak istenen udur: Tanry artan yani

tenzih eden kimse onu btn maddesel niteliklerden artmakta ama ayn ilem dolaysyla

da onu maddesel olmayan, soyut varlklara benzetmi olmaktadr. Peki ama onun kayttan

da artann durumu acaba nasl olur? Bu halde bile o kimse Tanry kaytsz olmak ile

gene de kayt altna alm olur. Halbuki Tanr hem kaytlarla bal olmann hem de

kayttan uzak olmann zincirlerinden uzaktr. O, salt olarak Mutlaktr ve Tanrdr. O, ne

bunlarn biriyle kayt altndadr, ne de bunlardan birini dlamaktadr.46 Tanrnn bu

durumu hem bir bili halidir, yani Tanr bu ekilde bilinmelidir ve byle bilinmeyi

dilemektedir, hem de bir ontolojik durumdur ve Tanr varoluunun z gerei bu doa

zeredir. Bu anlamda bn Arabi gerek bir inanan olmann, Tanrnn bu iki durumla

vasflandn bilmekle mmkn olacan ve sadece bu iki halin birisi ile Tanry bilen

kiinin cahil saylacan savunur.47 Tanry bu iki bilile bilen kimse ise, Tanrln

zn ya da srrn kendinde tayan Yetkin nsandr (el-insan el-kamil).

bn Arabi bu anlaya dayanarak Hristiyanln Tanrnn sann bedeninde

cisimlemesi teorilerini reddeder. sann Tanr olduunu sylemek, sa dndaki baka

hereyin de Tanr olduu anlamnda doru ve geerlidir. Bu anlamda sann Meryemin

olu olduunu sylemek de dorudur. Ama Tanrnn Meryem olu sa olduunu

sylemek yanltr, nk bu onun, yani Tanrnn, sadece sa olduunu iddia etmek

olacaktr. Oysa ki Tanr hem sadr, hem de sa dndaki maddi ve soyut hereydir ki bu

bn Arabinin ar tekiliinden beklenecek bir aklamadr. Ama Tanr bir varlk birimine

sdrlamaz. Pagan kkenli dinler de Tanry bu noktada bilmekten uzak kalmaktadrlar.

Tanr kendisini tm somut eylerde ortaya koyduu gibi, sradan bir insann herhangi bir

46bn Arabi, F.H. s.6847bn Arabi, F.H. s.68


39/105

39

yolla dledii Tanr da aslnda gerek Tanrdr. nk onun varlklarn z olmas

sadece somut alemle snrl deildir. Dolaysyla sradan halktan bir insann Tanry bilii

bir ynyle isabetli, ama onu snrlamas ynyle isabetsizdir. Her ne kadar mantksal

olarak Yaratan yaratlandan ayrt edilmi ise de, aknln yklendii Tanr, ikinliin

yklendii yaratlmlar ile ayndr.

Tenzihten bahsedersen Tanry snrlam olursun,

Tebihten bahsedersen Onu belirlemi olursun.

Fakat her ikisini de ne srersen doru yolu izlemi olursun,

Ve sen bilgide bir yol gsterici ve bir stat olursun.

ki ilkenin varln ileri sren oktanrc,

Ve Birlii savunan birlik adam olur.

(Tanr ile alemi) yan yana getirirsen tebihten sakn,

Birlii ileri srersen tenzihten sakn.

Sen O deilsin, hayr, daha dorusu sen Osun ve sen Onu

Varlklarn znde mutlak ve snrl grrsn48

Tanry bu tarz bilmenin dengesini de iki yeti salayacaktr. nsan usu, Tanrnn

tebihine ynelik her trl bilgi ve nitelendirmeyi reddederken, insan duyular da insan

tebih tarafna doru ekecektir. Aslnda bunlarn her ikisi de, ileride ele alnacak olan

Tanrsal isimlerin bir gereidir. Ancak bn Arabi mistik bir ustan bahseder ki bu,

Spinozann entelektel akna benzer ekilde Tanry hem tebih hem de tenzih

ynnden bilme yetisidir. Mistik deneyimi uslamlama srecinin temel dayana olarak

alan bir akl, bu tr bir bilii gerekletirecek ve, rnein, Tanr kendisini Ar olarak

48bn Arabi, FH, s. 76-77


40/105

40

nitelendirirken, ayn zamanda varolutaki tek itme ve Grme sahibi olduunu da

belirttiin ve bir anlamda gren ve iiten hereyin aslnda Tanr olduunu isel bir sezgi

ile anlayacaktr. Bu bakmdan bn Arabi her ne kadar Tanrnn bu iki ontolojik haline

kutsal metinlerden kant getirmekte zorlanmasa da49, bu konuda kesin bir onaylamann

ancak insana bahedilecek mistik zevk ve bunun sonucu yetilerinde meydana gelecek bir

ontolojik evrimle mmkn olacana inanr. Bunun dorudan bir sonucu udur: putlara

tapan bir insan, tapt putlar ne kadar sar, dilsiz, maddi ve Tanr olmaktan uzak olursa

olsun, o putun iindeki Tanrsal belirmeyi ve tecelliyi gryor ve bu putun Tanrnn

grnlerinden sadece biri olduuna, ancak Tanrnn asla bununla snrl kalmayacana

inanyorsa, bu kii ne bir putperesttir ne de oktanrldr. Hatta byle bir insan, Tanry

mutlak soyutlua hapseden ve alemden tamamen uzaklatran szde inanldan daha ok

Tanry bilendir (el-arif biillah). Bu bakmdan bn Arabi slam vmekte ve bu dinin

aslnda Tanry her iki durumla da bilmeyi tlediini ve etimolojik olarak toplayclk

anlamn ieren Kurann da batan baa bunu ders verdiini sylemektedir.50

Yukarda bahsettiklerimizden bn Arabinin Tanr hakkndaki aknl hakknda

iki duruta olduunu syleyebiliriz. Bunlardan birisi, Tanrnn kendi olarak varlna ve

zne ait olan, Birin salt yalnl ve birliinin geerli olduu bir aknlk ki burada

biliten bamsz bir durum sz konusudur. Bu bn Arabinin birliin aknl (tenzih et-

tevhid) dedii eydir. Dier aknlk durumu ise insana bilgisine ilitirilen ve bilmenin

konusu olan, daima ikinlikle birlikte ele alnmas gereken aknlktr ki bn Arabinin

Tanr kavramn farkl klan ve Tanr-varlk birliine yol aan da bu baktr. Tek bana

49 rnein, Kuranda geen Ona benzer hibirey yoktur, o iiten ve grendir tmcesi bn Arabi iin hembenzerlii hem de benzemezlii aklamas bakmndan nemlidir. Bu cmlenin ilk ksm mutlak bir tenzihi belirtirken, ikinci ksmnda gren ve iiten ifadelerinde benzerlik ve alemle birlik n plandadr. Zira

gramer bakmndan gren ve iiten kelimelerinin balarna ald l harfi Tanrnn tek grme iitmeduyusuna sahip varlk olduunu, yani tm gren ve iitenlerin o olduunu belirtir. (bn Arabi, F.H., s.70)50bn Arabi, F.H. s.71


41/105

41

(ikinlik olmakszn) Gerek hakknda hereyin bir izah olarak alnd takdirde, byle

bir aknl bn Arabi ktler. bn Arabinin anlad ekliyle Gerein iki manzaras

vardr; o da aknlk ve ikinliktir.


42/105

42

BLM III

VAROLUTAK TANRISAL HAYAT

Yukardakilerden anlalyor ki, Tanr alemdeki hereyde kendini aa vurmakla

kalmaz, o ayn zamanda varoluta bulunan her eyin ruhudur. Onun her eyin ruhu

olmas, her varlkta kendi varln gstermesidir. Yani varlklar, snrsz bir Tanrnn

snrl biimleridir. Bu anlamda Tanr hereye nfuz ederek varl kaplamtr. Tanr, her

eyin varlna uygun olarak her eyde bulunmaktadr. Eer Tanrnn byle bir nfuzu

olmam olsayd varlklar yoklukta kalrlard. Ontolojik olarak var veya yok olmalar

olas olan (yani varoluun mmkn halinde bulunan) yaratlmlar, yokluk durumundan

syrlp varlk evresine geebilmeleri iin, salt varln, yani Tanrnn, kendilerine nfuz

edip kendilerini kaplama konusunda zsel bir ihtiya durumundadrlar. Bu ekildeki bir

varolu asl

nda bir Tmelin bireysellemesidir, varl

k birimlerinin birey baz

nda yaama

kavumalardr. Bylece btn varlklarn Tanrya temelden bir ihtiyalar

bulunmaktadr. Byle bir yoksunluk her bir varln znn gereidir. Bu anlamda bn

Arabiyi tam bir Platoncu olarak kabul etmemiz olas olmasa da (zellikle sabit zler -

arketipler- konusunda Platondan ayrlmaktadr), onun dncesine Platoncu bir gzle

bakma konusunda ak bir eilim vardr. Zira Tanrsal hayattan bu ekilde bir pay alma,

Platonun idelerinden varlklarn pay almas ile benzemektedir. Varlklarn bu ekilde

Tanrdan gelecek hayata kar ilerinde barndrdklar zsel ihtiyac iftikar olarak

adlandrmaktadr.51 Bu, kelime anlamyla fakirlik iinde bulunma durumu, ya da abartl

bir ihtiya iinde bulunma halidir. Ne var ki Tanr da kendi potansiyelinin aa

vurulmas iin aleme ihtiya duymaktadr.

51bn Arabi, F.H. s. 55


43/105

43

bn Arabi Tanr ile yaratlmlar arasndaki bu zel banty gda rnei ile

aklamaktadr. Tanr varlk ynnden yaratlmlarn gdasdr, nk, tpk gdann

insan var ve canl tutmas gibi, varlk ynnden yaratlmlar da Tanr tarafndan var ve

canl tutulmaktadr. Dier taraftan, Tanr da kendi ynnden varoluun aleminin

zellikleri ve yaratlmlarn biimleri tarafndan gdalandrlmaktadr. nk eer

yaratlmlar olmam olsayd, Tanrsal isimler ve nitelikler aa kmayacakt.

Yaratlmlarn stlendii bu aa vurma ii, Tanry bu anlamda beslemektedir. Tanrsal

adlar blmnde aklanaca gibi aslnda bu besleme ii, her bir Tanrsal adn

fenomenler dnyasnda belirmek iin yaratlmlar kullanma ve onlardan beslenme

durumudur.

Yukardakilerden aka anlalabilecei gibi varlk her eyden nce Tanrnn

kendisidir. Burada varlktan kastedilen sadece fenomen dnyasnn nesneleri ve hatta

sadece soyut kavramlar da deil, edimler ve varoluta sari olan tm bantlardr da. Bu

anlamda Tanr varln yaam ile zdelemi durumdadr ve rnein insann cannn

insanda yaylm halde bulunuu gibi, varoluun yaamn oluturmakta ve

srdrmektedir. Yani, insandan balayarak en basit ve maddesel varlk birimine kadar

Tanrsal bir hayatn istilas sz konusudur. bn Arabi varoluta cansz bireyin olmad

konusunda srarcdr. Onun iin yaamn olmas, varln verilmi olmas ile zdetir.

Dahas, Tanrsal tecelliye uram hibir ey yaamdan uzak kalamaz. Bu anlamda

elimizde sonsuz deiken ve devingen bir evren vardr. Ancak bu yaam hereyde ayn

olmak ve ayn etkiyi gstermek zorunda deildir. Bu, varlklarn Tanrsal varolutan pay

alma derecelerine gre farkl etki gsterir. Tanrsal hayat en canl halini insanda ortaya

koyar nk o Tanrnn ruhundan flediidir, yani Tanrnn kendiliinden ortaya


44/105

44

kmtr. Nihayetinde bu yaam her bir varla kendi yetenei (el-istidad) orannda

verilmektedir ki bu yetenei onun Tanrdan beliri tarzdr. Yani hayat sahibi bu

fenomenler dnyasndaki btn deimeler, hatta yaratl dediimiz ey bile,

varolutan baka birey deildir ve varlk bu yzden kesintili bir sre izlemez. te bu

Tanrsal hayat, varoluun enerjisidir ve balang ve sona sahip deildir.

1. TANRISAL SMLER VE BUNLARIN FENOMENLER DNYASI LEZSEL LKS

bn Arabinin teolojisinin konusu olan Tanr, alem52 ile ikiliini sonsuz sayda isim

ve sfatlarla korumaktadr. bn Arabiyi alan tm akademisyenler, Tanrsal adlar

konusunun varln birlii retisinde ana tema olduunda hemfikirdirler. Ancak tm

felsefeye girift halde bulunan teknik Sufi terminolojisi ve bn Arabinin bu terminolojiyi

daha da kendine has klarak kullanmas, slam geleneinde kullanlan Tanrsal adlardan

(el-esma e- ilahiyye) ksmen farkllamaktadr. rnein, bn Arabinin vahdet-i vcudunu

aklayan temel kavramlardan biri olan Rahmann Nefesi (en-nefes er-Rahman)

ibaresinin znesi olan Tanrnn Rahman ad, klasik slam ve hatta kabul gren Sufi

geleneinde kullanld esirgeyen anlamnn tesinde, Tanrnn kendi salt varln,

szde kendi-dndakilere bahederek, onlar kendi varlyla varlklandrmas anlamyla

bn Arabi iin daha aklayc olmaktadr. Bu nedenle bn Arabinin teolojik varlk

felsefesinde Tanrsal adlardan bahsederken, varln birlii postlasn zedeleyebilecek

her trl Tanr-alem ikilii bertaraf edilmelidir.

52

bn Arabi alem kelimesini, grlen dnya ya da iindekiler deil, Tanr dnda (ki bu greceli bir haribraklmadr) grece varla sahip olan, daha net bir ifade ile Tanrnn mutlak znn dndaki eylerolarak kullanmaktadr.


45/105

45

Tanrsal adlar, fenomenler dnyas ile fenomen dnyasnn dndaki Tanrsal

bulunu dnyas arasnda bir kpr oluturur. Tanrsal bulunu (el-hazret el-ilahiyye),

Tanrnn znden, Tanrsal adlardan ve Tanrsal eylemlerden oluur ki bunlarn hepsi

aslnda tek bir varlktr ve varlk da sadece bunlardan ibarettir. Tanrnn z, kendisi ile

bakalar arasnda hibir ilikinin kurulamayaca mutlak soyut ve akn bulunutur.

Tanrsal eylemler yaratlm olan Tanr dndakilerdir. Tanrsal adlar (veya sfatlar) ise,

birbirine greceli olarak uzak bu iki bulunu arasndaki ara varlk birimleridir ki bunlar,

Arapada iki eyi ayran engel anlamna gelen berzah53 kelimesi ile ifade

edilmektedir. Aslnda bu kprlk grevi bir araclktan ziyade, bir tr Tanrsal

belirlenimin soyut ifadesidir. Yani Tanr, varlk sahasnda isimleri ile yine kendine

ulamaktadr. bn Arabinin, her varln Tanrsal bir ismin bir yansmas olduundan

phesi yoktur: Her kulun bir ismi vardr, yle ki bu isim onun Rabbidir54 Yani varolu

tamamen Tanrsal isimlerden olumaktadr.

Peki Tanrsal isimler nedir? Chittick bu isimlere ilikin u aklamalar yapar: (1)

simler, bizim kendilerine atfettiimiz anlamlardan farkl anlamlara sahiptir. (2) simler

birer ilikidir, varlk veya varlk birimleri deillerdir. (3) Her bir isim hem Tanrnn

zn, hem de kendine has ve kendisini dierlerinden ayran anlama sahiptir. (4) Bir

ismin zel anlam, o ismin gereklii veya kk olarak grlebilir. (5) smin

gereklii , o ismin kozmos dahilindeki etkilerini veya zelliklerini belirler55. Yani bu

isimler aslnda Tanrnn kendini davurumunun sonsuz yollar olduu gibi, Tanrnn

herhangi bir isme sahip olmas onun kendi gerekliinin bir sonucudur. Ancak Tanr bir

adlar toplam deildir. Tanr, her bir isimle isimlendirilir, ancak hibir isim onun

53

Mevlt Sar, a.g.e s. 5254bn Arabi, FM , I s.35 .55 William Chittick, The Sufi Path of Knowledge, s. 34


46/105

46

Kendiliini aklayamaz. Dolaysyla aslnda her bir isim Tanrnn zne nispetle

bamsz bir varla sahip deildir.

Tanrnn neden isimlere sahip olduu veya neden Tanrnn isimlere sahip

olmasnn onun kendi znnn bir gerei olduu sorusu gndeme gelebilir. Aslnda bu

tarz bir teolojide neden sorusu olduka anlamsz kalmaktadr. Fenomenler dnyasnda

olaylar aklamada kullanlabilir olan nedensellik ilkesi bile bn Arabi tarafndan

sorgulanmakta ve karmza u sonu kmaktadr: Nedensellik olarak insann ardl

fenomenleri aklamada kulland kavram, aslnda Tanrnn kendi kendini gerekleme

srecidir. Bir nedenin belli bir sonuna neden olmas, sadece bizim byle bir nedenselliin

var olduunu zannetmemize neden olur, yoksa arka arkaya gelen iki olgu hibir zaman

birbirinin nedeni deildir. Varla nfuz etmi olan sadece Tanr ve onun kendinden

ayrlmaz isim ve sfatlardr. Burada ardllk teriminin artrd zaman kavram ise,

bizim bu tr bir nedensellii yanlg ile var sanmamza neden olan yegane kayttr ve

zaman da tpk her ey gibi mutlak grecelie sahip olan ve aslnda var olmayan bir

kavramdr. Tanrda nedensellie gelirsek, her ne kadar bn Arabi mutlak olarak istenci

(el-irade) Tanrya izafe etse de, aslnda Tanr iin isten, bir seim, bir ynelim, veya bir

nedenin etkisine gre tasarrufta bulunan bir g deildir. Tanrnn istenci, dier herey

gibi Tanrda ikindir ve Tanr aslnda hibir zaman bireyi istemez. Yani Tanr kendinde

isimlerin varolmasn istemi deildir. Fenomenler aleminin ortaya k gibi (ki bu

aslnda sonradan bir ortaya k deil, Tanr ile ncesiz bir varoluun grnr ve

hissedilir hale gelmesidir) isimler de Tanr ile birlikte ncesiz olarak varolmular ve

herhangi bir isten ve ynelimin nesnesi olmamlardr. simler Tanrnn kendisinde

sonsuz bir belirlenie sahip olan sabit arketipleri temsil eder. Bu zler (el ayan) varolan

her eyin kkenidir ve var olan her ey iin Tanrda bir z vardr. Platonun dea


47/105

47

prototiplerinin aksine, bu zler herhangi bir genellemenin konusu olmaz ve her bir varlk

birimi, sonsuz tecellinin bir paras olarak vardr. Yani dnyadaki btn aalarn

kendisinden pay ald bir Aa desi yoktur, her bir aacn ve o aac var klan her bir

atom ve atom alt paracn Tanrda, Tanrnn kendi gerekliinde bir ayn (ayan

teriminin tekili) bulunmaktadr. te Tanrsal isimler bu zleri tanmlamakta ve onlar

temsil etmektedir. Yani her bir z aslnda bir isimdir ve Tanrnn isimleri gibi varolan

zler de sonsuz ve ncesizdir, ister fenomen dnyasnda grnr olsun, ister bn

Arabinin varlk mertebelerinde bir yere yerlemi bir z olsun. Daha belirleyici olursak

bu isimler, sabit arketiplerin fenomen dnyasnda var olmalarn salayan

korelasyonlardr (el-izafat). Kozmosla Tanr arasnda kurulacak tm iliki temelde bu

isimler zerinden yaplabilir. Tanr alemi yaratmtr ve bu onun alem ile Yaratc ismi

ile ilikisini temsil eder. Tanreyleri varla kavuturarak onlara merhamet etmitir, bu

onun Esirgeyen ismi ile ilikilidir. O, yaratlm olanlar tarafndan kavranlmann ok

tesindedir, bu durum onun alem ile ilikisi asndan Akn ve Mnezzeh olmas ile

aklanr. bn Arabi bu konuda yle demektedir: Tanrnn kozmosu yaratt ekliyle

gryoruz ki alem, farkl dzeylere (el-maratib) ve gerekliklere (el-hakaik) sahiptir.

Bunlardan her birinin Gerek (el-Hak) ile bir ilikisi vardr. Sonra o, mesajclarn

gnderdiinde, mesajclarla birlikte gnderdii haberlerden biri de, yaratklar ile Tanr

arasndaki ilikileri betimleyen isimlerine ilikin bilgiydi. te bu isimler bize onun hem

zn hem de bir akledilebilir nitelii (emr makul) gstermektedir56, ki bu niteliin bir

varl yoktur. Ancak bu ismin neden olduu etkinin ve kozmosta aa kan gerekliin

bir nitelii vardr. Bu akledilebilir niteliklere u rnekler verilebilir: yaratma, hkmetme,

kazanma, kaybetme, varla kavuturma, belirleme, glendirme, ekme, sevme, bask

56 Emr makuleveya oul kullanmyla umur makule, duyular aleminde varl olmayan ancak zihinsel

bir varla sahip varlklardr. Pasajda, Tanrnn rnein Yaratc isminin, yaratma eylemi gibi zihindevarla sahip bir kavram ve bunun yannda Tanrnn znde bulunan Yaratma yetisini ve dolaysylaTanrnn zn gsterdii aklanmaktadr.


48/105

48

kurma, nefret etme, yaknlk, uzaklk. Her bir sfat, kozmosta, bize Kanun (e-er)

tarafndan bildirilen bir ismi temsil etmektedir. Kutsal adlar ayn zamanda bize gzle

grnr farkll (el-ihtilaf) sahip bir ok gerei de anlamamza izin vermektedir. Adlar

sadece Tanrya atfedilebilir, ancak Tanr bu adlarla oklamaz (el-tekessr). Eer bunlar

Tanrda bulunan ontolojik nitelikler (umur vucudiyye), Tanry oklatrm olacaklard.

Tanrnn adlar bilii, bilginin tm nesneleri bilii balamndayken, bizler, bu adlarn

bizde neden olduu etkilerin farkll ile adlar biliriz. Biz, kendi iimizde bulduumuz

etki nedeniyle onu (Tanry) udur veya u deildir diye niteleriz. Yani bizdeki etkiler

farkldr, Tanrnn kendileriyle isimlendii adlar da oktur. Yani bu adlar ona atfedilir

ama o bu atfla oklamaz.57

Pasajda da belirtildii gibi her bir Tanrsal isim, iki gereklie iaret etmektedir

(delaletun): lahi z ve sz konusu ismi dier Tanrsal isimlerden ayran veya

farkllatran (et-temeyyuz) bir nitelik. Yaratcnn ve Bilenin kim olduuna verilecek

cevap her zaman Tanr, yani o isimlerle adlandrlm olan (el-musemma) Tanr olacaktr.

Ancak Tanrnn lm verici olmas, onun Gl olmas ile bir dnlecek ve ayn

varla sahip olan bir durum deildir. Tanr byle bir niteleme ile ikilenmedii gibi, bu

isimlerin nitelemelerinin Tanrda bir olarak bulunuu, zsel olarak anlamlarnn ifade

ettii durumun bir ve ayn olmasn gerekli klmaz. Fenomenler aleminde sari olan zdeki

Tanrsal varolu birliine ramen farklln nedeni ite bu isimlerdeki farkllktr.

simler sadece kendi anlamlarnn (el-mana) farkllamas ile farkllarlar. Eer bu

byle olmasayd, bunlar birbirinden ayrmay baaramayacaktk. Bunlar Tanrnn

gznde bir, ancak bizim gzmzde oktur58simlerin bu farkllamasnn yannda, her

bir Tanrsal isim dier isimlere de iaret etmektedir, nk nihayetinde isimlerin ait

57bn Arabi, FM, III 39758bn Arabi, FM, IV 419


49/105

49

olduu z birdir. Bu karlkl giriftlik, fenomenler dnyasndaki farkllama, uyum ve

ztlamay karlamaktadr.

bn Arabiye gre Tanrsal isimlerin en kapsamls (el-cami) ve hibir

tanmlamann ve isimlendirmenin konusu olmayan mutlak Tanry en yetkin dzeyde

ifade eden Tanrsal isim Allah ismidir. Her ne kadar etimolojik olarak bu kelime lah ve

Uluhiyyet gibi kelimelerin temeli olan l ve h harflerinden tremi olsa da, Allah

kelimesi yine de Tanrsal ulalmazl Tanr, lah, Rab gibi kelimelerden daha fazla

aklamaktadr. Bu anlamda Allah kelimesinin Tanrsal z, Tanrsal isimler ve fiilleri bir

araya topladn syleyebiliriz. Allah ismi ayn zamanda zt/karlkl isimlerin

toplaycsdr (mecmu el esma el mutekabile). Tanry bu isimle bilmek, onun kartlar

birletirmesini de bilmek demektir.

bn Arabi Tanrsal isimler iin gereklik (el-hakika) kavramn da

kullanmaktadr. Gerekliin vahdet-i vcut balamnda yklenmi olduu zengin anlam

eitliliini bir yana brakrsak, ou yerde Tanrsal isimlerle eanlaml kullanld

grlr. Bir gereklik, Tanrsal zn, yaratlmlarla iinde bulunduu zel ilikiye iaret

eder. Bu iliki, kendisini aa vurmu bir isim tarafndan zel olarak belirlenir. Yani bir

anlamda gereklik, o ismin ismidir. Varolu aleminde bu kutsal ve Rabbani

Gerekliklerle (el-hakaik el-rabbaniyye) ilikili olmayan59 hibir varlk yoktur. Yani

varoluu olas olan her bir varlk (el-mumkin) bir Tanrsal gerekliin tutuu altndadr.

Her bir Tanrsal gerekliin kozmos iinde dierinin sahip olmad bir hakimiyet alan

vardr. Bu gereklikler ilikilerdir. Bilme ediminin bilginin gereklii ile olan ilikisi, g

gereklii ile olan ilikisinden farkldr. Bilmenin sahip olduu bilginin, gcn nesnesi

59bn Arabi, FM, II 115


50/105

50

(el-makdur) ile hibir ilikisi yoktur. Bilme sadece bilginin nesnesi (el-malum) ile ililidir.

Dahas, bir nesnenin gcn nesnesi olma balamndaki durumu, bilginin bir nesnesi

olmas balamndaki durumundan farkldr.60 Bu anlamda kozmosta varolan herey bir

ynden ki bu varoluunun asln ve kendi zn temsil eden yndr Tanrsal

gerekliklere ulamaktadr. Ibn Arabi genelde bu gereklikleri kk (el-asl) veya destek

(el-mustened) olarak tanmlar. Bunun anlam, kozmosta bulunan tm fenomenlerin

Tanrsal isim ve gerekliklerle desteklendiidir. zde kozmos ile Tanr birliini kuran da

bu desteklenitir. Tanr ile alem arasndaki bu destekleme ilikisi, bn Arabinin

heterodoks slam savunucularnn byk tepkisini eken Tanr ve alemin karlkl olarak

birbirlerini beslemesi ve birbirlerinin gdas olmas sav gibi, karlkl bir etkileim olsa

da bu, Tanrnn kendi kendini desteklemesinden ve kendi varln srdrmesinden baka

birey deildir: bu anlamda Tanr aleme, alem de Tanrya muhtatr. bn Arabi Tanrnn

btn hereyle isimlendirilmi olduunu kantlamak iin, tm yaratlmlarn yoksulluk

ve ihtiya iinde bulunduklarn ne srer. Tm varlklarn, varolmalar ve varolularnn

gerei olan niteliklerine sahip olmalar neden

ibn arabi'de varlığın birliği

Documents