Univerzitet u TuzliFilozofski fakultetOdsjek : Historija

GRČKA PALEOGRAFIJA ( seminarski rad iz paleografije )

Student, II god. :Dr. sci. Azem Kožar , redovni profesor Adnan Buljubašić

Tuzla , januara , 2010.

SADRŽAJ

GRČKA PALEOGRAFIJA …………………………………… 2

1. Uvod ………………………………………………...…… 21.1. Nastanak i razvoj grčke paleografije i pisma …………….. 21.2. Grčko pismo ……………………………………………… 51.3. Zaključak …………………………………………………. 9 Literatura …………………………………………………. 10

1

GRČKA PALEOGRAFIJA

1. Uvod

Paleografija1 je pomoćna historijska nauka koja proučava porijeklo, razvoj i širenje starih pisama koja se raspoznaju po veličini i prostornoj visini, svrsi upotrebe, te po načinu pisanja tj. svođenja duktusa – poteza. Paleografija je za historiju jedna od najvažnijih pomoćnih nauka. Postoji više vrsta paleografija, odnosno onoliko koliko ima i pisama : grčka, latinska, slavenska ( glagoljična, ćirilična, bosanična ), arapska, jevrejska i druge.

1.1. Nastanak i razvoj grčke paleografije i pisma

Grčka se paleografija rodila relativno rano tako da ima razvijenu metodologiju istraživanja koju je nakon II svjetskog rata znatno ubrzala i unaprijedila time sto su izdani i otkriveni mnogobrojni novi rukopisi i primijenjene su nove metode istraživanja pomoću modernih tehničkih pomagala. Grčko alfabetsko2 pismo3 ima najvažniju ulogu u historijskom hodu alfabetskih pisama evropskoga latinskog zapada i evropskoga slavenskog istoka. Mnoštvo paleografa smatra, da je grčko pismo direktno prerađeno pismo Semita tj. njegov Fenički alfabetni ogranak. Prerada tog ogranka je izvršena u 10. i 9. vijeku prije nove ere dok se nije konačno ustalio u 8.vijeku prije nove ere. Fenički alfabetni ogranak se razvio u više podvrsta, te su promjene bile uglavnom spoljašnje naravi dok je ukupan broj slova i njihovih fonetskih vrijednosti ostao isti. Pisalo se s desna na lijevo. Grci su iz feničkog alfabeta preuzeli slova : beth, gimel, daleth, zain, kaph, lamed, mem, nun, pe, reš i tau bez promjena njihove fonetske vrijednosti. Najvažnije promjene predstavlja prilagođavanje semitskih slova aleph, he, waw, yod i ain u samoglasnike alfa, epsilon, ipsilon, jota i omikron. Stvorili su simbole, odnosno slova za one grčke glasove kojih nije bilo kod Feničana ( phi, psi, khi i ksi ), te su uzeli neka slova za unekoliko drugačije grčke glasove : teth ( tvrdo t ) za th, drugi oblik od waw za digamma i goph za koppa itd.

1 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne historijske nauke, Tuzla 2003. str. 11 ( dalje : A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke )2 Vikipedija, Slobodna enciklopedija, Pismo, Alfabet, www.wikipedija.org/wiki/Alfabet, 30. 01. 2010. god. 3 A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke, str. 14

2

1.Feničanski alfabet iz koga su preuzeta pojedina slova grčkog alfabeta( http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Phoenizisches_alphabet.jpg,

30. 01. 2010. god. )

U početku od 8. do 5. vijeka prije nove ere grčki alfabeti su se međusobno razlikovali, a broj slova je varirao između 23 i 27. Među svim tim brojnim alfabetima najznačajnija su četiri osnovna tipa : eolsko-dorski, atički, jonski, alfabet arhipelaga. Neki naučnici ove razlike svode na istočnu ( među kojima je najznačajniji jonski alfabet ) i zapadnu podvrstu grčkog pisma. Međutim vremenom su te razlike nestale. Tako kada je Atina 403. godine prije nove ere službeno prihvatila jonski alfabet, koji su nakon toga prihvatile i druge grčke države, sredinom 4. vijeka prije nove ere jonsko pismo je zamijeno gotovo sva lokalna pisma. Time je nastao klasični grčki alfabet od 24 slova. U početku se pisalo s desne na lijevu stranu, potom u stilu bustrofedona4, ali od 6. vijeka prije nove ere ustalio se način pisanja s lijeva u desno, što su primili svi drugi evropski narodi.

4 Bustrofedon je stil pisanja koji se odlikuje naizmjeničnim pisanjem, odnosno pisanjem s lijeva u desno, pa s desna u lijevo i tako redom. ( A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke str. 18 )

3

2. Slova grčkog alfabeta( http://www.puturist.com/images/ArticleImages/GreekLetters.jpg, 30. 01. 2010. god. )

Prema legendi grčko pismo je izumio Kadmo. Grčki klasični alfabet sastojao se od velikih slova, a tek od 14. i 15. vijeka u upotrebi su i mala slova. Grčko pismo mikenskoga doba dešifrirao je engleski naučnik Michael Ventris 1952. godine, zajedno sa Johanom Chadwickom.

Klasični grčki alfabet u daljem razvoju nije imao neke bitnije promjene, osim onih vanjskoga izgleda, a što je nastalo, ponajviše, iz praktičnih razloga. Jedino je Aristofan Bizantski uveo u upotrebu tri naglaska ( arkut, gravis i cirkumfleks ), koji su se više koristili za označavanje zvuka i jačine negoli kao naglasak.

Najvažniji derivati grčkoga pisma su : pisma nehelenističkih naroda Male Azije (Licijanaca, Frigijaca, Pomfilijanaca i dr.); kopsko pismo kao jedini derivat grčkoga pisma koje se koristilo u Africi; etruršćansko pismo ( koje je zamijenjeno latinskim ), te slavenska pisma ( glagoljica, ćirilica i bosančica ).

Grci su tekstove – natpise čuvali uz arhive i biblioteke, a od 285. godine ( za vrijeme Ptolomeja I Sotera ) osnovan je muzej u koji su pohranjeni ti tekstovi.

4

1.2. Grčko pismo

Grčko pismo je kroz svoj dugogodišnji razvoj prošlo i kroz fazu nealfabeta. Najveću pažnju po pitanju grčkog nealfabetskog pisma privlače pisma sa otoka Krita. Istraživanja koja su vršena na Knososu, Fesfosu, Hagia Triad ii drugim mjestima pokazala su postojanje drevnih civilizacija, od kojih se nešto više zna o minoskoj5. Kritsko ( minosko ) pismo imalo je svoju evoluciju, od najprostijeg oblika starog pisma u ranom minoskom dobu, pa sve do više vrsta prijelaznih u srednjem i kasnom minoskom dobu. Pismo prve faze srednjeg minoskog doba nazvano je ( oko 2000. – 1850. godine prije nove ere ) “ piktografsko A ” jer je u cjelosti piktografsko6, a pismo druge faze ovog doba je piktografsko fonetsko kurzivnog oblika – nazvano “ piktografsko B ”. Imalo je 135 simbola. Pisalo se u stilu bustrofedona. U trećoj fazi srednjeg minoskog doba ( oko 1660. do 1550. godine prije nove ere ) “ piktografsko B ” pismo razvilo se u linearno pismo nazvano “ linearno A ”, koje ima između 76 i 90 simbola od kojih je gotovo trećina ili čak polovina njih piktogrami. Ovo pismo se razvilo i u prvoj fazi ranog minoskog doba i bilo je raspostranjeno i van otoka Krita. U drugoj fazi kasnog minoskog doba ( oko 1400. godine prije nove ere ) ovo pismo je evoluiralo u “ linearno B ”. Propadanjem kritske civilizacije došlo je ( po A. Evansu ) do prevlasti Mikene nad širim egejskim prostorom, a pošto su Mikenci bili Grci i jezik ovog “ linearnog B ” pisma je bio grčki. Ovo pismo se sastojalo od 89 znakova od kojih 48 vuče porijeklo iz “linearnog A ”. Ima kurzivni oblik i piše se sa desne na lijevu stranu.

Međutim što se tiče grčkog alfabetskog pisma, uobičajeno je da se u razvoju ovog grčkog pisma razlikuju tri razdoblja i to : doba Ptolomeja, doba Rimske vladavine i doba Vizantijskog carstva. Grčko pismo natpisa na kamenu zove se monumentalno ili lapidarno, a ako se upotrebljava u rukopisu onda se ono zove kapitalno. Pismo koje se učilo u školi zvalo se školsko pismo koje se vrlo sporo mijenjalo. Iz školskog pisma razvilo se krasnopisno i poslovno pismo, koje se za razliku od školskog vrlo brzo mijenjalo. Krasnopisno se naziva još i knjiškim pismom, jer se po pravilu koristilo za pisanje knjiga iako su se i knjige pisale posebnim krasnopisnim pismom koje se naziva još i umjetničko pismo ( baš kao i povelje ). Ovo pismo se dijeli na monumentalno, odnosno ono koje se upotrebljava u natpisima i knjiško koje služi za pisanje knjiga. Između krasnopisnog i poslovnog pisma može se smjestiti tkz. kancelarijsko pismo koje ima vlastitu stilizaciju. Osim razvijenog poslovnog pisma postoji i osobno ili lično pismo, koje je odlika rukopisa ljudi koji nisu bili notari, a bili su vični pisanju.

Još u 4. vijeku supremacijom grčke kulture iz antičkog alfabeta se razvio novi derivat, nazvan Vizantijsko pismo koje je postalo službeno pismo Vizantije, pa i Orijenta. U njemu su postoja po dva tipa svakog slova : majuskulna i minuskulna7, odnosno dva tipa slova koja se i danas upotrebljavaju kako u latinici tako i u ćirilici.

5 A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke. str. 186 Skripta, Slobodan Tomić, Pismo, www.radman-tomic.hr/pismo.htm, 30. 01. 2010. god.7 A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke str. 35

5

3. Kancelarijsko pismo iz 6/7. vijeka( W. Schubart, Griechische Palaographie, Handbuch der Altertumsvissenschaft, I,

Munchen 1925. str. 145 uzeto prema A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske nauke, str.36 )

Od 7. vijeka majuskula je bila isključivo rezervisana za crkvene potrebe. Struktura vizantijske majuskule baštini tri kanonska pisma s kraja antičkog doba i to : biblijsku, šiljatu, odnosno vertikalnu i nagnutu i aleksandrijsku majuskulu. Biblijska majuskula najstaje u 9. vijeku, a u isto vrijeme se rađa i liturgijska majuskula¸ koja je nastala kompromisom između biblijske i šiljate majuskule. Prilagođavajući se tehnici pisanja kalamusom, razvija knjiška uncijala, koje ima više vrsta : papirusna, pergamentna, predslavenska pergamentna itd. Iz uncijale su se razvili kurziv ( kurzivna majuskula, rimska majuskula, vizantijska majuskula, pergamentni majuskulni kurziv ), i u 8. vijeku minuskula iz koje su nastali drugi alfabeti i duktusi.

4. Predslavenska pergamentna uncijala iz 980. godine( Zvonimir Kulundžic, Knjiga o knjizi, I, Historija pisama ( sa bibliografijom ), Zagreb 1957. ( dalje : Z. Kulundžić, Knjiga o knjizi ) str. 541 uzeto prema A. Kožar, I. Balta,

Pomoćne historijske nauke str. 36 )

U okviru vizantijskoga pisma ( od 4. vijeka ) pobjeđuje tzv. kancelarijsko pismo, a stvara se i novo tzv. poslovno pismo u kome su velika slova koja liče na rešetku. Ono se posebno razvilo u 6. vijeku i krenulo vlastitim putem oslobađajući se uticaja kancelarijskoga pisma.Pored ova dva javlja se i tzv. krasnopisno pismo koje je ipak povezano sa poslovnim. Pisano je na papirusu. Iz toga perioda sačuvano je više rukopisa

6

u obliku kodeksa i sl. Osobno ( lično ) pismo nije neka posebna vrsta pisma. Njegov razvoj je teško pratiti.Za razvoj grčkoga pisma ovoga doba potrebno je upoznati srednjovjekovne rukopisne knjige ili kodekse. Tu spadaju : Codex Sinaiticus ( Vatikanska biblija u rukopisu ) iz 4. vijela i Codex Marchalianus, kojeg je teško datirati.Od 6. vijeka možemo pratiti razvoj grčke uncijale ili ustavnoga pisma ( slova nepovezana ). Slova koja se pišu pisaljkom ili kistom na papirusu ili pergamentu ( a ne dlijetom na kamenu i čvrstom materijalu ) postaju oblija i gipkija. Tako nastaje uncijala s bogatim čvorovima.Uporedo sa uncijalom ide i kurziv ( brzopis ) koji se počinje javljati još u 3. vijeku tj. u rimsko doba i razvija se dalje, tako da se u 9. vijeku ustavno pismo upotrebljava samo u crkvi. U kurzivu se slova međusobno vežu.

Jači razvoj minuskule vezuje se uglavnom za 9. i 10. vijek. Pojavljuje se antikna izdužena minuskula, minuskula tipa Anastasij, minuskula filozofske zbirke, četverouglasta i ona s kurzivnom tendencijom. Uglavnom je imala kaligrafske karakteristike i može se naći u luksuznim rukopisima. U isto vrijeme javlja se brzo pismo bogato ligaturama, vertikalnim ili nagnutim.

5. Stara minuskula iz 833. godine( Z. Kulundžic, Knjiga o knjizi, str. 544 uzeto prema A. Kožar, I. Balta, Pomoćne

historijske nauke str. 35 )

U italo – grčkim rukopisima razlikuju se dva tipa minuskule : minuskula nilske škole i kopljasta minuskula ( po ligaturi epsilon – rho ). Minuskula je još dugo ostala specijalizirano pismo koje je zahtijevalo posebno vježbanje pisara i čitača. A i rani primjerak grčke minuskule, kojom su pisani psalmi8, potiče još iz 9. vijeka, a čine ga elementi uncijale i kurziva : slova se međusobno vežu. Ova tzv. srednjovjekovna minuskula u 9. vijeku postaje glavno pismo. I ova minuskula je okružena ukrasnim formama. Sredinom 10. vijeka postavlja se granica između starije i srednje minuskule (što se vidi iz brojnih kodeksa ), a od početka 13. vijeka rukopisi se pišu mlađom minuskulom koja se održala sve do pada Vizantije.

8 Psalmi ( he. Tehilim - "molitve" ) predstavljaju jednu od knjiga Biblije, odnosno Starog zavjeta. Knjiga psalama je najveća pojedinačna knjiga Biblije. Psalmi su molitve u stihovima, a imaju najčešće po oko 5 stihova., www.hr.wikipedia.org/wiki/Psalmi, 30. 01. 2010. god.

7

6. Pergamentni minuskulni kurziv iz 9. vijeka( Z. Kulundžic, Knjiga o knjizi, str. 544 uzeto prema A. Kožar, I. Balta, Pomoćne

historijske nauke str. 37 )

Sve u svemu, kad se sve sagleda od početka pa do sada rezime o razvoju grčkoga alfabetskog pisma izgledao bi ovako : Kod Grka se u početku pojavljuje tzv. školsko pismo koje sadrži glavne ili osnovne oblike slova. Iz njega su se razvile tri uporedne vrste: krasnopisno pismo koje je zavladalo knjigom, poslovno pismo koje su notari upotrebljavali u ispravama i kancelarijsko pismo visokih činovničkih krugova. Nijedno od ovih pisama nije nastalo jedno iz drugoga, već su se uporedo razvijala i postojala. Ukrštanjem starijega poslovnog i kancelarijskoga vizantijskog pisma nastalo je novo vizantijsko - krasnopisno pismo knjiga zvano minuskula. U njemu su značajni akcent i interpunkcija, zatim skraćenice ; pojavljuju se inicijali i slično. U srednjem vijeku u upotrebi je bila i grčka tahigrafija, tj. brzopis, a primjenjivala se pored poslovnoga pisma.Brojevi su se u grčkom pismu izražavali slovima ( eu = 75 i sl. ). Slova su označavala i muzičke note, a kasnije i neume kao posebne notne znakove.

8

1.3. Zaključak

Grčko alfabetsko pismo je najvažnije alfabetsko pismo evropskog latinskog zapada i evropskog slavenskog istoka. Osim toga. grčko pismo ili grčki alfabet ( grč. Ελληνικό αλφάβητο ) je skup od dvadeset i četiri slova koja su korištena za pisanje grčkog jezika još od kasnog 9. ili ranog 8. vijeka prije nove ere. To je i prvo pismo u modernom smislu, gdje je svaki znak korišten da označi poseban suglasnik ili samoglasnik. Njime su pisana velika djela starine, od Platona i Aristotela do biblijskog Ivanovog evanđelja. To je i najstarije pismo koje je i danas, uz manje ili veće izmjene, u upotrebi. Ta slova se također koriste da označe i brojeve. Također ovo pismo je originalno nastalo modifikacijom Feničkog pisma, a doprinijelo je i stvaranju drugih pisama kao: Gotice, Glagoljice, Ćirilice, Koptskog pisma, te također i Latinskog pisma. Većina grčkih rukopisa je razasuta širom cijeloga svijeta, a mnogi su uništeni poslije propasti Vizantije. Sačuvan je velik broj u crkvama i manastirima, u arhivima Venecije, Rima, Đenove, Mesine itd. Sav taj materijal omogućava istraživanje grčke paleografije. Dakle, sve se svodi na to da je pojava i razvoj te ispitivanje i izučavanje grčke paleografije odnosno grčkog pisma i alfabeta jedno od ključnih pitanja paleografije jer se pokazalo da su gotovo sva naredna pisma nastala u skorije vrijeme zapravo u jednu ruku produkt, odnosno prerada i dorada samog grčkog alfabeta.

9

Literatura

1. Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne historijske nauke, Tuzla 2003.2. Zvonimir Kulundžić, Knjiga o knjizi, Zagreb 1957.3. Marica Čunčić , La Paleographie grecque et Byzantine, Paris 1977.4. Slobodan Tomić, Skripta, Pismo ( www.radman-tomic.hr/pismo.htm )5. Vikipedija, Slobodna enciklopedija, ( www.wikipedija.org/wiki/Alfabet )

10